ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΚΑΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ ΤΗΣ ΦΙΛΙΠΠΟΥΠΟΛΗΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ 1878-1914 ΕΠΙ ΤΗ ΒΑΣΕΙ ΕΠΙΣΗΜΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΕΓΓΡΑΦΩΝ

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ - ΤΜΗΜΑ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗΣ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΗΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΕΙΔΙΚΕΥΣΗ: ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΑΡΙΑ ΦΡΑΓΚΟΥ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΚΑΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ ΤΗΣ ΦΙΛΙΠΠΟΥΠΟΛΗΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ 1878-1914 ΕΠΙ ΤΗ ΒΑΣΕΙ ΕΠΙΣΗΜΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΕΓΓΡΑΦΩΝ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΕΠΟΠΤΕΥΩΝ: ΕΠ. ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ ΒΑΛΑΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2013

ΜΑΡΙΑ ΦΡΑΓΚΟΥ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΚΑΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ ΤΗΣ ΦΙΛΙΠΠΟΥΠΟΛΗΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ 1878-1914 ΕΠΙ ΤΗ ΒΑΣΕΙ ΕΠΙΣΗΜΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΕΓΓΡΑΦΩΝ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΕΠΟΠΤΕΥΩΝ: ΕΠ. ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ ΒΑΛΑΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2013 [2]

Φωτογραφία εξωφύλλου Άποψη της Φιλιππούπολης στα 1901. Πηγή: Μαυρίδης Δ., Από την Ιστορία της Θράκης 1875-1925, Ξάνθη 2006. [3]

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Ήδη από την περίοδο των προπτυχιακών μου σπουδών στο Τμήμα Ιστορίας και Εθνολογίας του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης είχα έντονο επιστημονικό ενδιαφέρον για τον άλλοτε ακμάζοντα Ελληνισμό της Βόρειας Θράκης. Οι περιορισμένες αρχικά γνώσεις μου περί της οργάνωσης και της εν γένει κατάστασής του ε- μπλουτίστηκαν στην συνέχεια κατά την φοίτησή μου στο Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Σπουδών του Τμήματος Θεολογίας του Α.Π.Θ και επεξεργασμένες με τη δέουσα επιστημονική μεθοδολογία μετουσιώθηκαν στην παρούσα μεταπτυχιακή μου εργασία. Με την κατάληψη της Φιλιππούπολης από τους Οθωμανούς Τούρκους τον 14 ο αιώνα το Ελληνικό στοιχείο της πόλης συρρικνώθηκε σημαντικά. Όμως παρόλα αυτά η Κοινότητα, η οποία παρέμεινε πληθυσμιακά σταθερή για περίπου τρεις αιώνες, οργανώθηκε με ταχείς ρυθμούς. Από τα μέσα του 17 ου αιώνα η πόλη και γενικότερα η Ανατολική Ρωμυλία δέχθηκε μεγάλο αριθμό μεταναστών από την Ήπειρο, την Μακεδονία αλλά και από την γειτονική Στενήμαχο. Στις αρχές όμως του 20 ου αιώνα η δυναμική και δημιουργική παρουσία του στην περιοχή ανατράπηκε βιαίως με τις μεθοδεύσεις του Βουλγαρικού εθνικιστικού κινήματος και εκδιώχθηκε από τις πατρογονικές εστίες του. Σημαντικές ιστορικές πληροφορίες σχετικά με την εσωτερική οργάνωση και τον τραγικό επίλογο της άλλοτε ακμάζουσας Ελληνικής Κοινότητας της Φιλιππούπολης παρέχονται από αξιόλογα έργα παλαιότερων και νεότερων ερευνητών. Λαμβάνοντας υπόψη αυτές και κυρίως αξιοποιώντας τα σχετικά Ελληνικά Εκκλησιαστικά και Προξενικά έγγραφα, η παρούσα μελέτη αποβλέπει στην έκθεση και αποσαφήνιση της εκκλησιαστικής και εκπαιδευτικής κατάστασης του Ελληνισμού της Φιλιππούπολης κατά την περίοδο 1878-1914. Θα ήθελα και από την θέση αυτή να εκφράσω τις θερμές ευχαριστίες μου πρωτίστως προς τον Επίκουρο Καθηγητή της Εκκλησιαστικής Ιστορίας του Τμήματος Θεολογίας του ΑΠΘ κ. Βαλαή Διονύσιο για την πολύτιμη βοήθεια, τις συμβουλές και τις προτάσεις του κατά την διάρκεια της συγγραφής της εργασίας μου. Θερμές ευχαριστίες οφείλω και προς τους υπόλοιπους καθηγητές μου του Τμήματος Θεολογίας του ΑΠΘ και συγκεκριμένα προς την Αν. Καθηγήτρια κα. Αμοιρίδου Ευαγγελία, την [4]

Επ. Καθηγήτρια κα. Οικονόμου Ελένη, την Επ. Καθηγήτρια κα. Χατζούλη Γλυκερία, τον Επ. Καθηγητή κ. Ευαγγέλου Ηλία και την Λέκτ. κα. Κυριατζή Αντωνία για τις εξειδικευμένες γνώσεις που μου παρείχαν κατά την διάρκεια της φοίτησής μου στο Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Ευχαριστώ, επίσης, τους προϊσταμένους και τους υπαλλήλους των Βιβλιοθηκών του Τμήματος Θεολογίας του ΑΠΘ, της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ, της Κεντρικής Βιβλιοθήκης του ΑΠΘ, της Δημοτικής Βιβλιοθήκης Θεσσαλονίκης, της Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών και του Ινστιτούτου Μελετών Χερσονήσου του Αίμου για την πρόθυμη εξυπηρέτηση που μου παρείχαν κατά τη διεξαγωγή της επιστημονικής μου έρευνας για τη συλλογή της βιβλιογραφίας. [5]

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ 4 ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ 9 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 10 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 17 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ Η ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΦΙΛΙΠΠΟΥΠΟΛΗΣ 24 1.1 Οργάνωση και διοίκηση 24 1.2 Ο Κανονισμός του 1902 27 1.3 Οικονομική κατάσταση 29 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ Η ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ ΤΗΣ ΦΙΛΙΠΠΟΥΠΟΛΗΣ 31 2.1. Η Ιερά Μητρόπολη Φιλιππουπόλεως 2.1.1 Ίδρυση και γεωγραφική δικαιοδοσία 31 2.1.2 Τα οικονομικά του Μητροπολίτη Φιλιππουπόλεως 32 2.1.3 Βιογραφικός Αρχιερατικός Κατάλογος (1878-1914) 2.1.3.1 Νεόφυτος (1872-1880) 2.1.3.2 Γρηγόριος (1880-1884) 2.1.3.3 Ιωακείμ ( 1884-1889) 2.1.3.4 Φώτιος (1889-1910) 2.1.3.5 Αρχιμ. Φώτιος, Γενικός Πατριαρχικός Επίτροπος (1906-1914) 2.1.3.6 Σμάραγδος (1910-1912) 2.1.3.7 Τιμόθεος (1912-1913) 2.1.3.8 Βενιαμίν (1913-1925) 2.1.4 Κώδικας ιερατικών καθηκόντων 2.2 Ιεροί Ναοί της Φιλιππούπολης 39 2.2.1 Ι. Ναός Αγίου Δημητρίου 40 2.2.2 Ι. Ναός Αγίου Διονυσίου 40 2.2.3 Ι. Ναός Κοιμήσεως της Θεοτόκου ( της Παναγίας) 41 2.2.4 Ι. Ναός Αγίας Κυριακής 41 2.2.5 Ι. Ναός Αγίου Κωνσταντίνου και Ελένης 42 2.2.6 Ι. Ναός Αγίας Μαρίνας 42 [6] 33 33 34 34 35 36 37 38 38 38

2.2.7 Ι. Ναός Αγίας Παρασκευής 43 2.2.8 Ι. Ναός Ταξιαρχών 43 2.2.9 Ι. Ναός Αγίου Χαραλάμπους 43 2.3 Ιερές Μονές εκκλησιαστικής επαρχίας Φιλιππουπόλεως 44 2.3.1 Ι. Μονή Αγίων Αναργύρων Κουκλαίνης 44 2.3.2 Ι. Μονή Αγίων Αναργύρων Κριτσίμων 44 2.3.3 Ι. Μονή Αγίου Γεωργίου Μπελάστιτσας 44 2.3.4 Ι. Μονή Εισοδίων της Θεοτόκου Κριτσίμων 45 2.3.5 Ι Μονή Αγίων Θεοδώρων Περόστιτσας 45 2.3.6 Ι. Μονή Αγίας Παρασκευής Άνω Βοδενών 45 2.3.7 Ι. Μονή Αγίας Παρασκευής Μολδάβας 46 2.3.8 Ι. Μονή Αγίων Πέτρου και Παύλου Μπατκουνίου 46 2.3.9 Μετόχι της Ι. Μονής Αγίων Θεοδώρων 46 2.3.10 Μετόχι Παναγίου Τάφου 46 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ Η ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ ΤΗΣ ΦΙΛΙΠΠΟΥΠΟΛΗΣ 47 3.1 Η Ελληνική εκπαίδευση από τον 16 ο έως τις αρχές του 20 ου αιώνα 47 3.1.1 Το πρώτο Ελληνικό Κοινοτικό Σχολείο της Φιλιππούπολης 47 3.1.2 Η Κεντρική Ελληνική Σχολή 50 3.1.3 Τα Ελληνικά Παρθεναγωγεία της Φιλιππούπολης 53 3.1.3.1 Κεντρικό Ελληνικό Παρθεναγωγείο 53 3.1.3.2 Παρθεναγωγείο Απόρων Κορασίδων 55 3.1.4 Αλληλοδιδακτικά Σχολεία 3.1.4.1 Η Αλληλοδιδακτική Σχολή της Αγίας Παρασκευής 3.1.4.2 Η Αλληλοδιδακτική Σχολή του Νικοδήμου 3.1.4.3 Η Αλληλοδιδακτική Σχολή του Δημητρίου Γκιουμουσγκερδάνη 3.1.5 Τα Ζαρίφεια Διδασκαλεία Φιλιππούπολης 3.1.5.1 Ίδρυση - Σκοπός 3.1.5.2 Πρόγραμμα Σπουδών 3.1.5.3 Διδακτικό προσωπικό 56 57 57 58 66 3.1.6 Ενδεικτικά περιοδικά στοιχεία της σχολικής κατάστασης 70 3.2 Φιλεκπαιδευτικοί Πολιτιστικοί Σύλλογοι της Φιλιππούπολης 72 3.2.1 «Τα Καλά έργα» 72 3.2.2 «Ο Ελληνικός Σύλλογος των Φιλομούσων» 3.2.3 «Αδελφότητα Ελληνίδων Κυριών η Ευρυδίκη» 3.2.4 «Η Ισχύς» 74 3.2.5 «Η Εστία» 74 [7] 55 55 56 73 73

3.2.6 «Ο Ευαγγελισμός» 74 3.2.7 «Ελληνικός Φιλαρμονικός Σύλλογος Ορφεύς» 75 3.2.8 «Ελληνικός Λαϊκός Σύνδεσμος Αναγέννησις» 75 3.2.9 «Ελληνικός Εθνικός Σύλλογος Ομόνοια» 75 3.2.10 «Ελληνικός Σύλλογος Αλληλοβοήθεια» 76 3.3 Ευεργέτες της Ελληνικής Εκπαίδευσης στη Φιλιππούπολη 76 3.4.1 Αντωνιάδης Σωτήριος 76 3.4.2 Οικογένεια Γκιουμουσγκερδάνη 77 3.4.3 Ζαρίφης Γεώργιος 78 3.4.4 Κομιζόπουλος Αντώνιος 79 3.4.5 Μαρασλής Γρηγόριος 80 3.4.6 Σαρρής Σταύρος 81 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ ΚΑΤΑΠΙΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΙΩΞΕΙΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΟΡΘΟΔΟΞΩΝ ΤΗΣ ΦΙΛΙΠΠΟΥΠΟΛΗΣ ΑΠΟ ΤΟ ΒΟΥΛΓΑΡΙΚΟ ΕΘΝΙΚΙΣΤΙΚΟ ΚΙΝΗΜΑ 82 4.1 Ιστορικό πλαίσιο 82 4.2 Ανθελληνικά Βουλγαρικά Συλλαλητήρια και βιαιοπραγίες 83 4.2.1 Το Συλλαλητήριο της 24 ης Αυγούστου 1903 84 4.2.2 Το Συλλαλητήριο της 10 ης Απριλίου 1905 84 4.2.3 Το Συλλαλητήριο της 16 ης Ιουλίου 1906 4.2.4 Το Συλλαλητήριο της 7 ης Αυγούστου 1906 4.3 Τρομοκράτηση Ελληνορθόδοξου κλήρου 4.4 Κατάσχεση περιουσίας της Ελληνορθόδοξης Κοινότητας 4.4.1 Κατάληψη και σφετερισμός Ελληνορθόδοξων Ναών 4.4.2 Καταπάτηση και αρπαγή Ελληνορθόδοξων Σχολικών Ιδρυμάτων 4.5 Διαμαρτυρίες και δικαστικός αγώνας της Ελληνορθόδοξης Κοινότητας 4.6 Εκδίωξη Ελληνορθόδοξων από τη Φιλιππούπολη 89 90 91 93 94 96 97 100 ΕΠΙΛΟΓΟΣ 102 SUMMARY 104 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 106 [8]

ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ ΑΘΛΓΘ ΔΕΕΒΜΕ ΕΑ ΕΜΣ ΕΘΜ ΘΗΕ ΙΕΕ ΙΜΧΑ ΣΔΩΒ Αρχείον του Θρακικού Λαογραφικού και Γλωσσικού Θησαυρού Διεθνής Επιστημονική Επετηρίς Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής Ερεύνης Εκκλησιαστική Αλήθεια Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών Εταιρεία Θρακικών Μελετών Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαιδεία Ιστορία Ελληνικού Έθνους Ινστιτούτο Μελετών Χερσονήσου του Αίμου Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων [9]

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. ΔΗΜΟΣΙΕΥΜΕΝΕΣ ΠΗΓΕΣ [Γεδεών Μ.], Ειδήσεις εκ Φιλιππουπόλεως [Γεδεών Μ.], Ευγλωττία Αριθμών [Γεδεών Μ.], Εκ Φιλιππουπόλεως [Γεδεών Μ.], Διωγμός Ορθοδόξων [Γεδεών Μ.], Ελλήνων Δίκαια [Γεδεών Μ.], Επίκαιρα Γράμματα [Γεδεών Μ.], Η εν Βουλγαρία [Γεδεών Μ.], «Ειδήσεις εκ Φιλιππουπόλεως», ΕΑ 29, ΚΕ (1905), 202, 203. [Γεδεών Μ]., «Ευγλωττία Αριθμών», ΕΑ30, ΚΕ,(1906),410,411. [Γεδεών Μ.], «Εκ Φιλιππουπόλεως», ΕΑ30, ΚΣΤ, (1906),435. [Γεδεών Μ]., «Διωγμός Ορθοδόξων εν Βουλγαρία και Ανατολική Ρωμυλία», ΕΑ 30, ΚΖ, (1906), 499, 579, 580 ΕΑ 31, ΚΖ (1907), 405, 406 ΕΑ 32, ΚΗ (1908), 224. [Γεδεών Μ.], «Ελλήνων Δίκαια εν Βουλγαρία και Ανατολική Ρωμυλία», ΕΑ 30, ΚΖ (1906), 625, 626. [Γεδεών Μ.], «Επίκαιρα Γράμματα»,ΕΑ31, ΚΖ (1907), 27, 120, 210, 211, 290-292. [Γεδεών Μ.], «Η εν Βουλγαρία και Ανατολική Ρωμυλία κατάστασις», ΕΑ 31, ΚΖ -ΚΗ (1907), 117-119, 667, 668, 673-675. Γεωργαντζής Π., Προξενικά Γεωργαντζής Π., Προξενικά και Εκκλησιαστικά Αρχεία Θράκης, Ξάνθη 1998-2001, τ. Α, Δ. Φώτιος Ειρηνουπόλεως, Επίσημα έγγραφα Φώτιος (Επίσκοπος Ειρηνουπόλεως), Επίσημα έγγραφα και ιστορικαί σημειώσεις περί της Βουλγαρικής πολιτικής και των Βουλγαρικών κακουργιών προς εξόντωσιν του Ελληνισμού της Ανατολικής Ρωμυλίας (1878-1914), Αθήνα 1919. [10]

2. ΒΟΗΘΗΜΑΤΑ Αγραφιώτης Δ., Σχολές Θράκης Αλεξούδης Άνθιμος Μητρ., Αρχιερατικοί Κατάλογοι Άμαντος Κ., Λόγιοι Θράκης Αποστολίδης Μ., Ιστορία Φιλιππουπόλεως Αποστολίδης Μ., Μνημόσυνα Βακαλόπουλος Κ., Ελληνισμός Βόρειας Θράκης Βακαλόπουλος Κ., Θράκη Βακαλόπουλος Κ., Ιστορία Βαλσαμίδης Π, Αδριανούπολη Βερέμης Α,Οθωμανικές Μεταρρυθμίσεις Βλάχος Θ, Βυζαντινή Ιστορία Αγραφιώτη Δ., «Σχολές και Σχολεία της Θράκης κατά την διάρκεια της Τουρκοκρατίας», Θρακικά 5(σειρά 2 η )(1985-1987), 300-311. Αλεξούδης Άνθιμος Μητρ. Αμασσείας, «Χρονολογικοί Κατάλογοι των από Χριστού Αρχιερευσάντων κατ επαρχίας» Πανελλήνιον Λεύκωμα- Εθνικής Εκατονταετηρίδος 1821-1921- Η Χρυσή Βίβλος του Ελληνισμού 4(Αθήναις 1927), 214-233. Άμαντος Κ., «Λόγιοι της Θράκης»,Θρακικά 3(1931), 84-195. Αποστολίδης Μ., Η της Φιλιππουπόλεως Ιστορία από των αρχαιοτάτων μέχρι των καθ ημάς χρόνων, Έκδοσις της Ενώσεως των απανταχού εξ Ανατολικής Ρωμυλίας Ελλήνων, Αθήναις 1959. Αποστολίδης Μ., «Μνημόσυνα, Ευεργέται του Θρακικού Ελληνισμού», Θρακικά 3(1932), 361-403. Βακαλόπουλος Κ., Ο Ελληνισμός της Βόρειας Θράκης και του Θρακικού Εύξεινου Πόντου(μέσα από το Αρχείο Γκιουμουσγκερδάνη),Θεσσαλονίκη 1995. Βακαλόπουλος Κ., Ιστορία του Βορείου Ελληνισμού,Θράκη, Θεσσαλονίκη 2000. Βακαλόπουλος Κ., Ιστορία της Μείζονος Θράκης, Θεσσαλονίκη 2004. Βαλσαμίδης Π., Ο Ελληνισμός της Αδριανούπολης, Θεσσαλονίκη 2008. Βερέμης Α., «Οθωμανικές Μεταρρυθμίσεις» ΙΕΕ 13, 168-171. Βλάχος Θ, Η Ιστορία της Φιλιππουπόλεως κατά την Βυζαντινήν περίοδον, Θεσσαλονίκη 1972. [11]

Γερμανός Μητρ. Σάρδεων, Επισκοπικοί Κατάλογοι Γόνης Δ, Εκκλησίες Βουλγαρίας και Σερβίας Γριτσόπουλος Τ., Εκκλησιαστική Ι- στορία Φιλιππουπόλεως Δαλακούρα Αι., Εκπαίδευση γυναικών Ευαγγελίδης Τρ., Σχολεία Θράκης Ζιώγου Καραστεργίου Σ., Γυμνάσιο και Ζαρίφεια Φιλιππούπολης Καραγιαννόπουλος Ι., Ιστορία Βυζαντινού Κράτους Α Γερμανός Μητρ. Σάρδεων, «Επισκοπικοί κατάλογοι των επαρχιών της Βορείου Θράκης και εν γένει της Βουλγαρίας από της Αλώσεως και εξής», Θρακικά 8(1937), 110-189. Γόνης Δ., Ιστορία των Ορθοδόξων Εκκλησιών Βουλγαρίας και Σερβίας, Αθήνα 2001. Γριτσόπουλος Τ., «Συμβολή εις την Εκκλησιαστικήν Ιστορίαν Φιλιππουπόλεως κατά τον ΙΖ αιώνα», Α ΘΛΓΘ, 19, (1954), 264-281. Δαλακούρα Αι., «Η εκπαίδευση των γυναικών στη Θεσσαλονίκη και στη Φιλιππούπολη κατά τον 19 ο έως τις αρχές του 20 ου αιώνα», στο Θεσσαλονίκη και Φιλιππούπολη σε παράλληλους δρόμους 18 ος -20 ος αιώνας, Θεσσαλονίκη 2000, 437-458. Ευαγγελίδης Τρ, «Τα σχολεία της Θράκης επί Τουρκοκρατίας», Θρακικά αριθμός(1931), 3-27. Ζιώγου Καραστεργίου Σ., «Ελληνικόν Γυμνάσιον Φιλιππουπόλεως και Ζαρίφεια Διδασκαλεία. Θέματα οργάνωσης και λειτουργίας του σχολείου. Μαθητικό δυναμικό φοιτητές στο Πανεπιστήμιο Αθηνών(1886-1906)», στο Θεσσαλονίκη και Φιλιππούπολη σε παράλληλους δρόμους 18 ος -20 ος αιώνας, Θεσσαλονίκη 2000, 413-428. Καραγιαννόπουλος Ι., Ιστορία Βυζαντινού Κράτους τ. Α, εκδ. Βάνιας Θεσσαλονίκη 1995. Καραγιαννόπουλος Ι., Ιστορία Βυζαντινού Κράτους Γ Καραηλίας Θ, Μητρόπολη Φιλιππουπόλεως Κεκριδής Στ., Θράκη Κερσόπουλος Ι., Εθνολογικό Θράκης Καραγιαννόπουλος Ι., Ιστορία Βυζαντινού Κράτους τ. Γ (μέρος πρώτο), εκδ. Βάνιας Θεσσαλονίκη 1999. Καραηλίας Θ, Η Ιερά Μητρόπολη Πλόβδιβ(Φιλιππουπόλεως)Βουλγαρίας. Ιστορική ε- ξέλιξη. Σημερινή κατάσταση, (αδ. Μεταπτυχιακή εργασία, ΑΠΘ) Θεσσαλονίκη 2012. Κεκριδής Στ., «Η Θράκη από την Οθωμανική κατάκτηση μέχρι την ενσωμάτωσή της στην Ελλάδα», στο Θράκη- Ιστορική και Λαογραφική προσέγγιση του λαϊκού πολιτισμού της,( Αθήνα 2006),27-56. Κερσόπουλος Ι., «Εθνολογικόν απόσπασμα της επαρχίας Θράκης από το δελτίον του Ρωσσικού Ινστιτούτου Παλαιστίνης,αριθμ. 30, 1890», Α Θ Λ Γ Θ, 18,( 1953), 332-336. [12]

Κοτζαγεώργη Ζυμάρη Ξ., Πνευματική και Πολιτιστική κίνηση Κωφός Ε., Το Ελληνοβουλγαρικό ζήτημα Λέκκου Π., Μονές Θράκης Λυμπεράτος Α., Φιλιππούπολη Μαγκριώτης Ι., Ελληνισμός Θράκης Μαμώνη Κ., Εκπαιδευτική αδελφότης Μαμώνη Κ., Σύλλογοι Θράκης Μέγας Γ., Ανατολική Ρουμελία Μαυρίδης Δ., Ιστορία Θράκης Μαυρουδής Αι., Μητρόπολη Ελευθερουπόλεως Μουσιόπουλος Θ., Μακεδονικός Αγώνας Μουσιόπουλος Θ., Πολιτιστική ζωή Θράκης Μπακιρτζής Ι., Οθωμανικές μεταρρυθ- Κοτζαγεώργη- Ζυμάρη Ξ., «Η πνευματική και πολιτιστική κίνηση των Ελλήνων της Φιλιππούπολης κατά τον 19 ο αιώνα», στο Θεσσαλονίκη και Φιλιππούπολη σε παράλληλους δρόμους 18 ος -20 ος αιώνας, Θεσσαλονίκη 2000,321-337. Κωφός Ε., «Το Ελληνοβουλγαρικό ζήτημα» ΙΕΕ 13, 298-365. Λέκκου Π., Οι Μονές της Βόρειας και της Ανατολικής Θράκης, Θεσσαλονίκη 1999. Λυμπεράτος Α., Οικονομία, Πολιτική και Εθνική Ιδεολογία. Η διαμόρφωση των εθνικών κομμάτων στη Φιλιππούπολη του 19 ου αιώνα, Ηράκλειο 2009. Μαγκριώτης Ι., «Ο Ελληνισμός της Θράκης υπό την Σουλτανικήν δουλείαν. Από της Αλώσεως της Κωνσταντινουπόλεως μέχρι του 20 ου αιώνα.», ΕΘΜ, 34,( 1939),166-187. Μαμώνη Κ., «Η Εκπαιδευτική και Φιλανθρωπική αδελφότης Κωνσταντινουπόλεως και τα σχολεία της Θράκης», στα Πρακτικά του Συμποσίου :Η Ιστορική, Αρχαιολογική και Λαογραφική έρευνα για τη Θράκη( Ξάνθη- Κομοτηνή Αλεξανδρούπολη 5-9 Δεκεμβρίου 1985), Ι.Μ.Χ.Α, Θεσσαλονίκη 1988, 215-230. Μαμώνη Κ., Σύλλογοι Θράκης και Ανατολικής Ρωμυλίας (1861-1922). Ιστορία και Δράση, Θεσσαλονίκη 1995. Μέγας Γ., Ανατολική Ρουμελία, Αθήναι 1945. Μαυρίδης Δ., Από την Ιστορία της Θράκης 1875-1925,Ξάνθη 2006. Μαυρουδής Αι., Η Ιστορία της Μητροπόλεως Ελευθερουπόλεως,(διδακτορική διατριβή ΑΠΘ) Θεσσαλονίκη 2003. Μουσιόπουλος Θ., «Ο Μακεδονικός Αγώνας και η Θράκη», Θρακικά Χρονικά( Ξάνθη 1992), 97-106 Μουσιόπουλος Θ., «Η Πολιτιστική ζωή στη Θράκη κατά το 2 ο μισό του 19 ου αιώνα», Θρακικά Χρονικά( Ξάνθη 1991), 52-59. Μπακιρτζής Ι., Σκέψεις για την εφαρμογή των Οθωμανικών Μεταρρυθμίσεων του 19 ου αιώνα, [13]

μίσεις Μπελεγάκη- Σταματιάδου, Εκπαίδευση Μπελιά Ελ., Εκπαίδευση και Αλυτρωτική πολιτική Μπελιά Ελ., Ζαρίφεια Διδασκαλεία Νάλτσας Χρ., Ανατολική Ρωμυλία Ναξίδου Ελ., Αρχιεπισκοπή Αχρίδας Ξηραδάκη Κ., Δάσκαλοι Θράκης Παπαδόπουλος Γ., Σύγχρονος Ιεραρχία Παπαευγενίου Αθ., Ελληνική Εκκλησία εν Θράκη Παπαθανάση-Μουσιοπούλου Καλ., Ελληνικά Προξενεία Παπαθανάση-Μουσιοπούλου Καλ., Ελληνισμός Θράκης Παπαθανάση-Μουσιοπούλου Καλ., Μακεδονικός Αγώνας Ξάνθη 2000. Μπελεγάκη-Σταματιάδου, «Από την Κορησό της Καστοριάς στη Φιλιππούπολη: Όψεις της εκπαιδευτικής παρουσίας του Κωνσταντίνου Τσιούλκα στην Ανατολική Ρωμυλία κατά τον 19 ο αιώνα», ΕΜΣ (Θεσσαλονίκη 2011),118-132. Μπελιά Ελ., Εκπαίδευση και Αλυτρωτική πολιτική: Η περίπτωση της Θράκης 1856-1912, Θεσσαλονίκη 1995. Μπελιά Ελ., «Τα Ζαρίφεια Διδασκαλεία Φιλιππούπολης», Δελτίο του Κέντρου Ερεύνης της Ιστορίας του Νεώτερου Ελληνισμού,1( Αθήνα 1998), 117-154. Νάλτσας Χρ., Ανατολική Ρωμυλία. Η κατάλυψις αυτής υπό των Βουλγάρων και ο ναυτικός αποκλεισμός της Ελλάδος, 1885-1886, Θεσσαλονίκη 1963. Ναξίδου Ελ., Εκκλησία και Εθνική Ιδεολογία.Από την Αρχιεπισκοπή της Αχρίδας μέχρι την ίδρυση της αυτοκέφαλης «Μακεδονικής Εκκλησίας», Θεσσαλονίκη 1998. Ξηραδάκη Κ., «Δάσκαλοι Υποδούλου Ελληνισμού- Βορείου Θράκης», Θρακικά 1(1978), 155-158. Παπαδόπουλος Γ., Η Σύγχρονος Ιεραρχία της Ορθοδόξου Ανατολικής Εκκλησίας, εν Αθήναις 1895. Παπαευγενίου Αθ., Η Ελληνική Εκκλησία εν Θράκη. Τούρκοι- Βούλγαροι. Καταστροφαί ναών και μονών. Φόνοι, εξορίαι και κακοποιήσεις κληρικών 1912-1920, Θεσσαλονίκη 1926. Παπαθανάση-Μουσιοπούλου Καλ., Ελληνικά Προξενεία στην Θράκη(1834-1862),τ. Α, Αθήνα 1976. Παπαθανάση-Μουσιοπούλου Κ., «Ελληνισμός Θράκης 1870-1922», Θρακικά Χρονικά (Ξάνθη 1992), 49-51. Παπαθανάση-Μουσιοπούλου Καλ., «Ο αντίκτυπος του Μακεδονικού Αγώνα, του αγγλορωσικού ανταγωνισμού και της επανάστασης των Νεοτούρκων στην τουρκοκρατούμενη Θράκη(1903-1908)», στα Πρακτικά του Συμποσίου: Η Ιστορική Αρχαιολογική και Λαογραφική έρευνα για τη Θράκη( Ξάνθη- Κομοτηνή- [14]

Αλεξανδρούπολη 5-9 Δεκ. 1985), Ι.Μ.Χ.Α, Θεσσαλονίκη 1988. Πατρινέλης Χ., Γρηγόριος Παπαχριστοδούλου Π., Ελληνισμός Θράκης Pavlowitch St., Ιστορία Βαλκανίων Πελεκίδου-Νυσταζοπούλου Μ., Οι Βαλκανικοί Λαοί Μέσοι Χρόνοι Πελεκίδου- Νυσταζοπούλου Μ., Οι Βαλκανικοί Λαοί Πλουμίδης Σπ., Εθνοτική Συμβίωση Πλουμίδης Σπ., Φιλιππούπολη Σκούρτης Ι., Χειρόγραφα Σταμούλης Μιλτ., Αρχιερείς Θράκης Σταμούλης Μιλτ., Ιστορία Εκκλησιών Θράκης Σταυρίδης Β., Μητροπόλεις Τσιανικλίδης Δ., Μητρόπολη Σηλυβρίας Πατρινέλης Χ., «Γρηγόριος», ΘΗΕ 4(Αθήνα 1964), 807. Παπαχριστοδούλου Π., «Ο Ελληνισμός στη Θράκη όπως τον είδαν οι περιηγητές στα χρόνια της δουλείας.», Ε ΘΜ,( Αθήνα 1945), 7-24. Pavlowitch St., Ιστορία των Βαλκανίων1804-1945, εκδ. Βάνιας/Σειρά Ίστωρ, Θεσσαλονίκη 2005. Πελεκίδου Νυσταζοπούλου Μ., Οι Βαλκανικοί Λαοί κατά του Μέσους Χρόνους, εκδ. Βάνιας Θεσσαλονίκη 1992. Πελεκίδου- Νυσταζοπούλου Μ., Οι Βαλκανικοί Λαοί. Από την τουρκική κατάκτηση στην εθνική ενσωμάτωση,14 ος -19 ος αιώνας, Θεσσαλονίκη 2000. Πλουμίδης Σπ., Εθνοτική Συμβίωση στα Βαλκάνια. Έλληνες και Βούλγαροι στην Φιλιππούπολη 1878-1914,Αθήνα 2006. Πλουμίδης Σπ., «Εθνικοί προσδιορισμοί στη Φιλιππούπολη (1878-1906)», Τα Ιστορικά,(2010), 27, 149-174. ΣκούρτηςΙ., ( σε συνεργασία με Α. Καλέση) «Χειρόγραφα του Διευθυντή και Γυμνασιάρχη των Ζαρίφειων Διδασκαλείων Φιλιππούπολης(1895-1896)», στα Πρακτικά του 1 ου Πανελλήνιου Συνεδρίου,Ανατολική Ρωμυλία (Βόρεια Θράκη) Ιστορία και Πολιτισμός, (Κομοτηνή 4-6 Απριλίου 2008), 261-273. Σταμούλης Μιλτ., «Αρχιερείς Θράκης», Θρακικά 14 (1940), 65-188. Σταμούλης Μιλτ., «Συμβολή εις την Ιστορίαν των Εκκλησιών της Θράκης», Θρακικά (Αθήνα 1940), 14, 7-285. Σταυρίδης Β., Αι Μητροπόλεις Χαλκηδόνας, Δέρκων, Πριγκιποννήσων. Οικουμενικόν Πατριαρχείον, Θεσσαλονίκη 1995. Τσιανικλίδης Δ., «Η Μητρόπολις και ο Ελληνισμός της Σηλύβριας» (Διδακτορική Διατριβή), Θεσσαλονίκη 2000. [15]

Τσουκαλάς Γ., Φιλιππούπολη Χατζηαναστασίου Τ., «Ελληνικές Κοινότητες» Τσουκαλάς Γ., Ιστοριογεωγραφική περιγραφή της επαρχίας Φιλιππουπόλεως ιδίως δε περί της Μητροπόλεως Φιλιππουπόλεως και των υπ αυτήν υποκείμενων κωμοπόλεων οίον Ιστιεομάχης και κοινώς Στενημάχου, Βησσαπάρας και κοινώς Τατάρ Παζαρτζίκι και ετέρων τινών υποκειμένων υπ αυτήν. Συλλεχθείσα εκ των ιστοριογεωγράφων και λογογράφων Ελλήνων και Λατίνων και εξ άλλων πηγών μετά πλείστης φιλολογικής ερεύνης, Βιέννη 1851. Χατζηαναστασίου Τ., «Οι Ελληνικές Κοινότητες της Βουλγαρίας», ΙΜΧΑ αρ. 271, 49-82. [16]

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1. Αναδρομή στην ιστορία της Φιλιππούπολης πριν την Οθωμανική κατάκτηση Η Φιλιππούπολη πήρε το όνομά της από τον Μακεδόνα βασιλιά Φίλιππο Β (359-336 π. Χ.) 1, ο οποίος το 341 π. Χ. την οχύρωσε και την ανέδειξε σε σπουδαίο κέντρο λόγω της στρατηγικής της θέσης στον θρακικό χώρο. Κατά τον 2 ο και 3 ο αιώνα μ. Χ. η πόλη έτυχε μεγάλης εύνοιας από την Ρωμαϊκή διοίκηση και παρουσίασε σημαντική αύξηση του πληθυσμού της. Αυτό βέβαια οφείλονταν και στην άριστη οχύρωσή της. Εκείνη την εποχή η Φιλιππούπολη ήταν γνωστή και ως Trimontium 2 λόγω των τριών λόφων που υπήρχαν στην ακρόπολή της. Μετά τον θάνατο του αυτοκράτορα Θεοδοσίου του Μεγάλου το 395 μ. Χ. 3 και την διαίρεση της αυτοκρατορίας σε ανατολική και δυτική η Φιλιππούπολη περνά οριστικά στην δικαιοδοσία του Βυζαντινού κράτους. Κατά τον 7 ο αιώνα επί βυζαντινού αυτοκράτορα Κωνσταντίνου Πωγωνάτου (668-685) 4 λαμβάνει χώρα η οριστική εγκατάσταση των Βουλγάρων στην Κάτω Μοισία. Από τότε η Φιλιππούπολη γίνεται μεθοριακή πόλη και χρησίμευε ως βυζαντινό οχυρό για την αντιμετώπιση των βουλγαρικών επιδρομών. Μερικά χρόνια αργότερα ο Ιωάννης Τσιμισκής (969-976) 5 μαζί με τον στρατηγό του Βάρδα τον Σκληρό 6 απομάκρυναν τους Ρώσους από την Θράκη και ανακατέλαβαν την Φιλιππούπολη. Ο Βυζαντινός αυτοκράτορας Βασίλειος Β Βουλγαροκτόνος (976-1025) 7 την χρησιμοποίησε ως το κύριο ορμητήριό του κατά τον πολυετή αγώνα του εναντίον των Βουλγάρων. Τον ίδιο ρόλο διαδραμάτιζε και επί αυτοκράτορα Ισαακίου Β Αγγέλου (1185-1195) 8. Στον επόμενο ενάμιση αιώνα η πόλη περνούσε μία στα Βουλγαρικά Γ, 294. 1 Χατζηαναστάσιου Τ., Ελληνικές Κοινότητες,50. 2 Κερσόπουλος Ι, Εθνολογικό Θράκης, 336. 3 Βλάχος Θ, Βυζαντινή Ιστορία, 49. 4 Αποστολίδης Μ, Ιστορία Φιλιππουπόλεως,143. 5 Πελεκίδου-Νυσταζοπούλου Μ, Βαλκανικοί Λαοί Μέσοι Χρόνοι,173. 6 Βλάχος Θ, Βυζαντινή Ιστορία, 68. 7 Ό. π, 73. Πρβλ. Πελεκίδου- Νυσταζοπούλου Μ, Βαλκανικοί Λαοί Μέσοι Χρόνοι,174. 8 Βλάχος Θ, Βυζαντινή Ιστορία, 90. Πρβλ. Καραγιαννόπουλος Ι, Ιστορία Βυζαντινού Κράτους [17]

και μία στα Βυζαντινά εδάφη. Αυτή η συνοριακή εναλλαγή συνεχίστηκε μέχρι την οριστική κατάληψή της από τους Οθωμανούς Τούρκους. 2. Ιστορικές εξελίξεις στην Φιλιππούπολη κατά την Οθωμανική περίοδο Η κατάληψη της Φιλιππούπολης από τους Οθωμανούς πραγματοποιήθηκε περί το 1363 9 επί σουλτάνου Μουράτ Α. Από τα μέσα κιόλας του 15 ου αιώνα η Φιλιππούπολη είχε μετατραπεί σε μουσουλμανική πόλη 10, λόγω των μαζικών οθωμανικών ε- ποικισμών από τα βάθη της Ανατολής. Τα 2/3 των κατοίκων της ήταν μουσουλμάνοι και το υπόλοιπο 1/3 Έλληνες, Εβραίοι, Σέρβοι, Βούλγαροι. Μάλιστα πολλοί Έλληνες Φιλιππουπολίτες αναγκάστηκαν να αποχωρήσουν από την πόλη και εγκαταστάθηκαν στην Στενήμαχο, στα Βοδενά, την Κουκλαίνη και στις υπόλοιπες παραλιακές πόλεις του Εύξεινου Πόντου. Αργότερα, τον 17 ο11 και τον 18 ο12 αιώνα στα πλαίσια των μαζικών μετακινήσεων μέσα στο Οθωμανικό κράτος άρχισαν να συρρέουν Έλληνες μετανάστες από την Ήπειρο, την Μακεδονία, την Θεσσαλία και από την γειτονική Στενήμαχο. Κύριο μέλημά τους ήταν η ενασχόληση με την βιοτεχνία και το εμπόριο, τα οποία παραδοσιακά ευδοκιμούσαν στην πόλη. Μέσα στους επόμενους δύο αιώνες κατάφεραν να κυριαρχήσουν στο εμπόριο και γενικότερα στην οικονομία της πόλης. Μάλιστα η γλώσσα που άκουγε κανείς στα καταστήματα της πόλης, κυρίως τον 19 ο αιώνα, ήταν η Ελληνική. Επιπροσθέτως στην πόλη κατέφτασαν Βούλγαροι από την θρακική ύπαιθρο. Περισσότερη ελευθερία σε όλες τις εκφάνσεις της κοινωνικής ζωής έδωσαν στους χριστιανούς της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας οι κρατικές μεταρρυθμίσεις με το «Χάτι Σερίφ Γκιούλχανε» (1839), 13 το «Χάτι Χουμαγιούν» (1856) 14 και με την παραχώρηση του πρώτου Οθωμανικού Συντάγματος του 1876. 15 Σταδιακά από το δεύτερο τέταρτο του 19 ου αιώνα στην Φιλιππούπολη αναπτύχθηκε μία αριστοκρατική τάξη Ελλήνων αστών που διέθετε καλή μόρφωση και ευρύτατες εμπορικές δραστη- 9 Αποστολίδης Μ, Ιστορία Φιλιππουπόλεως, 232. Πρβλ. Πελεκίδου-Νυσταζοπούλου Μ, Οι Βαλκανικοί Λαοί,19. 10 Χατζηαναστασίου Τ, Ελληνικές Κοινότητες, 54. 11 Ό.π, 54. 12 Βακαλόπουλος Κ, Ιστορία, 37. 13 Βερέμης Α, Οθωμανικές Μεταρρυθμίσεις, 169. Πρβλ. Λυμπεράτος Α, Φιλιππούπολη,102. 14 Μουσιόπουλος Θ, Πολιτιστική ζωή Θράκης, 52.Πρβλ. Γόνης Δ, Εκκλησίες Βουλγαρίας και Σερβίας, 127. Λυμπεράτος Α, Φιλιππούπολη, 446. 15 Πλουμίδης Σπ, Εθνοτική Συμβίωση, 55. [18]

ριότητες. Αυτές οι οικογένειες ήταν πολυμελείς και κατείχαν υψηλά αξιώματα στην τοπική κοινότητα αλλά και στην Οθωμανική διοίκηση. Η ειρηνική συνύπαρξη των Ελλήνων με τους Βουλγάρους στην περιοχή της Β. Θράκης αλλά και σ όλη την Οθωμανική επικράτεια διαταράχθηκε από τα μέσα του 19 ου αιώνα. Αφορμή υπήρξε η βούληση των Βουλγάρων 16 για την δημιουργία ανεξάρτητης Εθνικής Εκκλησίας. Μέσω της εκκλησιαστικής χειραφέτησής τους επιζητούσαν επιπλέον την προσάρτηση της Μακεδονίας και της Θράκης. Έτσι ύστερα από 20 χρόνια διενέξεων με το Οικουμενικό Πατριαρχείο η Βουλγαρική Εξαρχία αναγνωρίστηκε από την Υψηλή Πύλη με σουλτανικό φιρμάνι (Μάρτ. 1870) 17. Ο νέος εκκλησιαστικός σχηματισμός περιελάμβανε τις εξής επαρχίες: Ρουστουκίου, Σιλίστριας, Σούμλας, Τυρνόβου, Σόφιας, Βράτσας, Λοφτσού, Βιδινίου, Νύσσας, Νυσσάβας, Κουστεντηλίου, Σαμοκοβίου, Βελεσσών, Βάρνας (εκτός της πόλης), Σλίβεν, Σωζοπόλεως, Φιλιππουπόλεως(εκτός της πόλης και της Στενημάχου). Μετά τον Ρωσοτουρκικό πόλεμο του 1877-1878 18, με την Συνθήκη του Αγίου Στεφάνου (19/23 Φεβρ. 1878) 19 η Φιλιππούπολη μετατράπηκε προσωρινά σε πρωτεύουσα των εδαφών, τα οποία απελευθερώθηκαν από τον Ρωσικό στρατό. Στην πόλη συντάχθηκαν οι πρώτοι νόμοι, των οποίων μέρος είχε σχεδιασθεί στο Σιστόβιο, όπου ήταν η πρώτη έδρα της Ρωσικής κατοχικής κυβέρνησης. Στην συνέχεια με την Συνθήκη του Βερολίνου (1878) 20 δημιουργήθηκε μία νέα αυτόνομη επαρχία μεταξύ Ροδόπης Αίμου Εύξεινου Πόντου με την ονομασία Α- νατολική Ρωμυλία 21 υπό την άμεση πολιτική και στρατιωτική επικυριαρχία του σουλτάνου. Η Ηγεμονία θα διέθετε δική της εθνοφυλακή και ορθόδοξο χριστιανό διοικητή, εκλεγμένο όμως από την Υψηλή Πύλη για 5 έτη. Η Φιλιππούπολη ορίσθηκε ως πρωτεύουσα της νέας αυτόνομης επαρχίας. Για τη διοίκησή της συντάχθηκε από διεθνή επιτροπή των Μ. Δυνάμεων Οργανικός Νόμος (17/26 Απρ. 1879) 22, που εγκρίθηκε από την Υψηλή Πύλη. Ιδιαίτερη φροντίδα λήφθηκε για την προστασία των εθνικών μειονοτήτων της περιοχής, οι οποίες είχαν το δικαίωμα να αποστείλουν δικούς 16 Κωφός Ε, Το Ελληνοβουλγαρικό ζήτημα, 298. 17 Μουσιόπουλος Θ, Μακεδονικός Αγώνας, 99.Πρβλ. Μπακιρτζής Ι, Οθωμανικές μεταρρυθμίσεις, 11. Βακαλόπουλος Κ., Θράκη,163. 18 Παπαευγενίου Αθ, Ελληνική Εκκλησία εν Θράκη,10. Πρβλ. Μπακιρτζής Ι, Οθωμανικές μεταρρυθμίσεις, 34. 19 Pavlowitch St., Ιστορία Βαλκανίων, 165. 20 Ό. π, 166. 21 Πελεκίδου- Νυσταζοπούλου Μ, Οι Βαλκανικοί Λαοί, 267. 22 Μέγας Γ, Ανατολική Ρουμελία,7. Πρβλ. Pavlowitch St, Ιστορία Βαλκανίων, 203. Νάλτσας Χρ., Ανατολική Ρωμυλία, 39. [19]

τους βουλευτές στην 56μελή Βουλή ανάλογα με την πληθυσμιακή τους κατάσταση. Είχαν επίσης τη δυνατότητα να καταλαμβάνουν διοικητικές θέσεις και να χρησιμοποιούν τη μητρική τους γλώσσα στην σχολική εκπαίδευση και στη λατρεία. Επίσημες γλώσσες ορίσθηκαν η βουλγαρική, η τουρκική, η ελληνική και η γαλλική, στις οποίες συντάσσονταν όλοι οι νόμοι και οι διοικητικές διαταγές. Πρώτος γενικός διοικητής της Ανατολικής Ρωμυλίας ορίσθηκε ο Αλέξανδρος Βογορίδης 23, γνωστός ως Αλέκο Πασάς, με βουλγαρική καταγωγή από την κωμόπολη του Αίμου Κότελ. Υπήρξε πρώην ανώτερος υπάλληλος της Υψηλής Πύλης και πρεσβευτής του Σουλτάνου στις Ευρωπαϊκές αυλές. Στις 15/27 Μαΐου του 1879 24 ο Βογορίδης παρέλαβε επισήμως τη διοίκηση από τους Ρώσους. Εγκαταστάθηκε στο πρώην Τουρκικό Διοικητήριο και διόρισε έξι Γενικούς Γραμματείς στα Υπουργεία Εσωτερικών, Στρατιωτικών, Οικονομικών, Δικαιοσύνης, Παιδείας και Δημοσίων Έργων, καθώς και τους Νομάρχες, που ήταν όλοι Βουλγαρικής καταγωγής. Ασκούσε τα διοικητικά του καθήκοντα σύμφωνα με τις υ- ποδείξεις της Ρωσίας και τις επιθυμίες της Βουλγαρικής Ηγεμονίας. Πέντε έτη όμως αργότερα περιήλθε στην δυσμένεια της Ρωσίας και αντικαταστάθηκε από τον γραμματέα του Κρέστοβιτς, τον Γαβριήλ Πασά 25, ο οποίος ήταν εξελληνισμένος Βούλγαρος. Πρώτος δήμαρχος της πόλης διορίσθηκε ο Αθανάσιος Δ. Σαμοκοβλής 26, ο οποίος όμως παραιτήθηκε ύστερα από 2 μήνες. Τον διαδέχθηκε ο Κωστάκης Γ. Πέεφ (19 Δεκ. 1878) 27 και επακολούθησαν οι δήμαρχοι Ιβάν Στ. Γκέσωφ (20 Μαρ. 1880) 28 και Πέτκος Καραβέλωφ (1882) 29. Θεωρώντας οι Βούλγαροι εθνικιστές ότι τα εδάφη της Ανατολικής Ρωμυλίας α- νήκαν στην παλαιά «Μεγάλη Βουλγαρία» της Συνθήκης του Αγίου Στεφάνου, προχώρησαν στην προσάρτησή της με το αναίμακτο Βουλγαρικό πραξικόπημα (Σεπτ. 1885) 30. Ο Βουλγαρικός στρατός 31 εισήλθε στην πρωτεύουσά της και καταλαμβάνο- 23 Μέγας Γ, Ανατολική Ρουμελία,13.Πρβλ. Pavlowitch St, Ιστορία Βαλκανίων, 204. 24 Ό. π.,13. Πρβλ. Αποστολίδης Μ, Ιστορία Φιλιππουπόλεως, 399. 25 Νάλτσας Χρ, Ανατολική Ρωμυλία,73. 26 Αποστολίδης Μ, Ιστορία Φιλιππουπόλεως, 400. 27 Ό. π, 400. 28 Ό. π, 400. 29 Ό. π, 400. 30 Πελεκίδου Νυσταζοπούλου Μ, Οι Βαλκανικοί Λαοί, 270. Πρβλ. Πλουμίδης Σπ, Εθνοτική Συμβίωση, 50. 31 Βακαλόπουλος Κ, Ιστορία,187. [20]

ντας τα κύρια Κυβερνητικά κτίρια κήρυξε την ένωση της Ανατολικής Ρωμυλίας με την Βουλγαρική Ηγεμονία. Η Υψηλή Πύλη διαμαρτυρήθηκε για το πραξικόπημα, όμως δεν παρενέβη στρατιωτικά. Αντίθετα έναν χρόνο αργότερα, τον Απρίλιο του 1886 32, υπογράφηκε Τούρκο-βουλγαρική συνθήκη που αναγνώριζε τον ηγεμόνα Αλέξανδρο ως Γενικό Διοικητή της Ανατολικής Ρωμυλίας για τα επόμενα 5 χρόνια. Ακολούθως η Βουλγαρική Ε- θνοσυνέλευση της Σόφιας 33 συνήλθε τον Ιούνιο του ιδίου έτους και επικύρωσε την ένωση με την Ανατολική Ρωμυλία. Παράλληλα παραιτήθηκε από τον Βουλγαρικό θρόνο ο Ηγεμόνας Αλέξανδρος 34 και τον διαδέχθηκε το 1887 ο Φερδινάνδος 35, ο ο- ποίος αναγνωρίστηκε από την Υψηλή Πύλη ως Διοικητής της Αν. Ρωμυλίας. Αργότερα, το 1908 36, όταν η Βουλγαρία ανακηρύχθηκε ως ανεξάρτητο κράτος, η ονομασία «Ανατολική Ρωμυλία» 37 καταργήθηκε τελείως και η πρωτεύουσά της Φιλιππούπολη μετατράπηκε σε δεύτερη πόλη της Βουλγαρίας, μετά την Σόφια, χάνοντας πλέον την παλαιά της αίγλη. Κατόπιν της εξέλιξης αυτής, ο Ελληνισμός της πόλης υπέστη τρομερές πιέσεις, διώξεις και απόπειρες εκβουλγαρισμού. Η κατάσταση χειροτέρεψε, όταν το καλοκαίρι του 1906 38 ξέσπασε μεγάλο ανθελληνικό κίνημα στην Φιλιππούπολη αλλά και σε άλλες πόλεις της Βουλγαρίας με Ελληνικό πληθυσμό. Αιτία ήταν οι στρατιωτικές επιτυχίες των Ελληνικών ανταρτικών σωμάτων στην Τουρκοκρατούμενη Μακεδονία κατά των Κομιτάτων. Η Βουλγαρική κυβέρνηση κατήργησε τις Ελληνικές κοινότητες της χώρας και παράλληλα κατέσχεσε τους ναούς, τα σχολεία και τα κτήματά τους. Αυτή η πολιτική είχε ως αποτέλεσμα τις μαζικές αποχωρήσεις των Ελλήνων της Φιλιππούπολης 39 αλλά και γενικότερα της Αν. Ρωμυλίας. Τα γεγονότα αυτά της δημιουργικής παρουσίας του Ελληνισμού στην περιοχή της Β. Θράκης και ειδικότερα της Φιλιππούπολης για περισσότερα από 2.000 χρόνια και του βίαιου εκπατρισμού του λόγω της έξαρσης του Βουλγαρικού εθνικισμού προσείλκυσαν κατά καιρούς το ενδιαφέρον της επιστημονικής έρευνας και είδαν το φως 32 Νάλτσας Χρ, Ανατολική Ρωμυλία,140. 33 Βακαλόπουλος Κ, Θράκη,205. 34 Ό. π, 205. 35 Pavlowitch St, Ιστορία Βαλκανίων, 205. 36 Αποστολίδης Μ, Ιστορία Φιλιππουπόλεως, 406. 37 Βακαλόπουλος Κ, Θράκη, 206. 38 Γόνης Δ, Εκκλησίες Βουλγαρίας και Σερβίας, 150. 39 Γριτσόπουλος Ι, Εκκλησιαστική Ιστορία Φιλιππουπόλεως, 265. [21]

της δημοσιότητας σπουδαία έργα. Πρωτίστως ο Φιλιππουπολίτης Μυρτίλος Αποστολίδης, εκθέτει στο έργο του «Η της Φιλιππουπόλεως Ιστορία από των αρχαιοτάτων μέχρι των καθ ημάς χρόνων» τη διαχρονική παρουσία του Ελληνισμού στην πόλη και ιδίως στην χρονική περίοδο της εποχής του (1868-1942). Ακολούθως, πολύτιμες πληροφορίες μας παρέχει ο καθηγητής Κ. Βακαλόπουλος με τα έργα του: «Ο Ελληνισμός την Βόρειας Θράκης μέσα από τα Αρχείο της οικογένειας Γκιουμουσγκερδάνη», «Η Ι- στορία του Βορείου Ελληνισμού» και «Ιστορία της Μείζονος Θράκης». Επίσης η Ελ. Μπελιά στο βιβλίο της «Εκπαίδευση και Αλυτρωτική πολιτική. Η περίπτωση της Θράκης» μελετά το ευαίσθητο θέμα της εκπαίδευσης στην Θράκη κατά το δεύτερο μισό του 19 ου αιώνα έως και το ξέσπασμα των Βαλκανικών πολέμων το 1912. Ερευνώντας την ίδια χρονική περίοδο η Κ. Μαμώνη μας δίνει μέσα από την μελέτη της «Σύλλογοι Θράκης και Ανατολικής Ρωμυλίας. Ιστορία και δράση» μία άλλη πτυχή του Ελληνισμού, τους πολιτιστικούς συλλόγους της περιοχής με την ιστορία και την δράση τους. Επίσης ο Λυμπεράτος Ανδρέας μέσα από την μελέτη του «Οικονομία, Πολιτική και Εθνική Ιδεολογία» περιγράφει την αλληλεπίδραση αυτών των τριών τομέων στην Φιλιππούπολη κατά την διάρκεια του 19 ου αιώνα. Επιπλέον, το πόνημα του Καραηλία Θωμά «Η Ιερά Μητρόπολη Φιλιππουπόλεως» παρουσιάζει διεξοδικά την ιστορική της εξέλιξη και καταλήγει στην τωρινή της κατάσταση. Λαμβάνοντας υπόψη τις επιστημονικές διαπιστώσεις τους και αντλώντας πληροφορίες από τα δημοσιευμένα Ελληνικά Εκκλησιαστικά και Προξενικά έγγραφα της εποχής εκείνης, επιχειρούμε στην παρούσα μελέτη μας να διερευνήσουμε την εκκλησιαστική και εκπαιδευτική κατάσταση του Ελληνισμού της Φιλιππούπολης κατά την περίοδο 1878-1914, δηλ. από την ανακήρυξη της αυτονομίας της Αν. Ρωμυλίας μέχρι τον οριστικό διωγμό του Ελληνορθόδοξου κλήρου από την περιοχή. Οι κύριες συλλογές Ελληνικών εγγράφων, που συμβουλευτήκαμε, εμπεριέχονται στα έργα του Γεωργαντζή Πέτρου και του Επισκόπου Ειρηνουπόλεως Φωτίου. Ο πρώτος συνέλεξε το επίσημο υλικό, το οποίο σχετίζεται με τα Προξενεία στην Θράκη, από το Αρχείο του Ελληνικού Υπουργείου Εξωτερικών. Ο δεύτερος κινήθηκε στο ίδιο πλαίσιο με υλικό από την «Εκκλησιαστική Αλήθεια» και έγγραφα των Ευρωπαϊκών Προξενείων της Φιλιππούπολης. Κατά την επεξεργασία των σχετικών ιστορικών δεδομένων η έρευνά μας διαρθρώθηκε ως ακολούθως: Στο πρώτο κεφάλαιο παρουσιάζεται η Ελληνική Κοινότητα, η εσωτερική της οργάνωση και ο Κανονισμός του 1902. Το δεύτερο κεφάλαιο σχετίζεται με την ιστορία της Ιεράς Μητρόπολης Φιλιππουπόλεως, τους Μητροπολίτες της περιόδου 1878-1914, τον Κώδικα Καθηκόντων των Κληρικών, τους Ελληνορθόδο- [22]

ξους Ναούς της πόλης και τις Μονές της επαρχίας της. Στο τρίτο κεφάλαιο αναλύεται η Ελληνική εκπαιδευτική κατάσταση της Φιλιππούπολης από τον 16 ο έως τις αρχές του 20 ου αιώνα. Ακόμη δίνεται έμφαση στα κυριότερα εκπαιδευτικά ιδρύματα, τους πολιτιστικούς συλλόγους με φιλεκπαιδευτικό ενδιαφέρον και τους ευεργέτες. Τέλος στο τέταρτο κεφάλαιο μέσα από τα επίσημα εκκλησιαστικά και προξενικά έγγραφα παρακολουθούμε τις διώξεις που υπέστησαν οι Έλληνες της Φιλιππούπολης από το Βουλγαρικό Κράτος δίνοντας έμφαση στον εκκλησιαστικό και εκπαιδευτικό τομέα. [23]

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ Η ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΦΙΛΙΠΠΟΥΠΟΛΗΣ 1.1 Οργάνωση και διοίκηση Η Ορθόδοξη Κοινότητα Φιλιππούπολης 40 εικάζεται ότι συστάθηκε μετά την κατάληψη της πόλης από τους Οθωμανούς Τούρκους, το 1363. 41 Τα μέλη της τότε αποτελούνταν από τους εναπομείναντες χριστιανούς πρόκριτους και από όσους κατέφυγαν στην Φιλιππούπολη κατά την διάρκεια των πολεμικών επιχειρήσεων. Ο σχηματισμός της έλαβε την τελική του μορφή μετά την Άλωση της Κων/πολης (1453), με την παραχώρηση μίας σειράς προνομίων από την Υψηλή πύλη προς το Οικουμενικό Πατριαρχείο. Αυτή η θεσμική αλλαγή όρισε τον εκάστοτε Μητροπολίτη Φιλιππούπολης ως Πρόεδρο 42 της Ορθόδοξης Κοινότητας της πόλης και επίσημο αντιπρόσωπό της στις οθωμανικές αρχές. Πιθανολογείται ότι ο Μητροπολίτης Διονύσιος (1455-1468) 43 ή κάποιος από τους διαδόχους του σχημάτισε ένα συμβούλιο, το οποίο αποτελούνταν από τους πρόκριτους της πόλης και τους πιο σεβαστούς κληρικούς. Αυτός ο σχηματισμός θα διοικούσε τα ευαγή ιδρύματα και θα φρόντιζε για την απονομή της δικαιοσύνης ανάμεσα στους χριστιανούς. Η νέα διοικητική αρχή 44 συνεδρίαζε σε τακτές ημέρες της εβδομάδας για να συσκεφτεί τα θέματα της Ορθόδοξης Κοινότητας της πόλης. Οι αποφάσεις λαμβάνονταν συλλογικά και μάλιστα όλα τα μέλη υπέγραφαν τα πρακτικά, τα οποία επικυρώνονταν με την τελική επικύρωση του Μητροπολίτη. Εάν υπήρχαν αντίδικοι, το πρακτικό (αποδεικτικό και εμμάρτυρο γράμμα) συντάσσονταν δύο φορές και καταγράφονταν στον κώδικα της Μητρόπολης με την υπογραφή όλων (μελών και αντιδίκων) σε πρωτότυπο ή απλώς ο Μητροπολίτης επιβεβαίωνε το γνήσιό του. Τα μέλη του διοικητικού συμβουλίου δεν ήταν αιρετά αλλά ορίζονταν από τον εκάστοτε Μητροπολίτη Φιλιππούπολης και διατηρούσαν το αξίωμά τους εφ όρου ζωής. Όταν απεβίωνε ένα μέλος τότε το αντικαθιστούσε κάποιος από τους απογόνους του ή από συγγενείς του. Ήδη από την πρώιμη περίοδο της Οθωμανικής κυριαρχίας 40 Παπαθανάση-Μουσιοπούλου Καλ., Ελληνικά Προξενεία,79. 41 Ό. π,79. 42 Ό. π,79. 43 Ό. π,79. 44 Αποστολίδης Μ, Ιστορία Φιλιππουπόλεως, 428. [24]

δημιουργήθηκε μία νέα αριστοκρατική τάξη γύρω από τον Μητροπολίτη, οι επονομαζόμενοι άρχοντες 45. Σταδιακά, από τα μέσα του 17 ου αιώνα 46, παρατηρείται έντονο ρεύμα μετακίνησης Ελληνικών πληθυσμών και Βουλγάρων αγροτών προς την Φιλιππούπολη. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα τον πολλαπλασιασμό της Ορθόδοξης Κοινότητας της πόλης. Μάλιστα οι Έλληνες στην περιοχή ασχολήθηκαν επιτυχώς με το εμπόριο και συνέστησαν τις δικές τους συντεχνίες. Λόγω αυτών των θετικών εξελίξεων ο Μητροπολίτης άρχισε να προσκαλεί ως μέλη στο διοικητικό συμβούλιο της Κοινότητας τους πρωτομάστορες των πλουσιότερων και πολυπληθέστερων συντεχνιών 47 και τους πιο επιτυχημένους επαγγελματίες κυρίως αμπατζήδες (κατεργασία και παραγωγή χονδρών μάλλινων υφασμάτων), καυταντζήδες (υφασματέμποροι) και γουναράδες (παραγωγή και εμπορία γούνας). Τον 19 ο αιώνα προστέθηκαν και οι πάμπλουτοι μπεγληκτζήδες (φοροεισπράκτορες κτηνοτροφικών μονάδων). Μέχρι και τις αρχές του 19 ου αιώνα το διοικητικό σύστημα 48 της Ελληνικής Ορθόδοξης Κοινότητας Φιλιππούπολης δεν μεταβλήθηκε καθόλου. Το πρώτο βήμα για να υπάρξει μεταβολή πραγματοποιήθηκε επί αρχιερατείας Ιωαννικίου του Βυζαντίου. 49 Οι συντεχνίες της πόλης λόγω της οικονομικής τους ισχυροποίησης απαίτησαν από τον Μητροπολίτη τα μέλη του Μητροπολιτικού Δικαστηρίου να εκλέγονται από αυτές και να μην διορίζονται από τον Μητροπολίτη. Ο Ιωαννίκιος όμως απέρριψε την αξίωσή τους και το ζήτημα εξελίχθηκε σε εσωτερική διαμάχη, που είχε ως αποτέλεσμα την αποπομπή του και τον διορισμό από το Οικουμενικό Πατριαρχείο του Μητροπολίτη Σηλυβρίας Παϊσίου. 50 Ως Μητροπολίτης Φιλιππουπόλεως ο Παΐσιος 51 συνέστησε άμεσα ένα επταμελές συμβούλιο, αποτελούμενο από πρωτομάστορες που εκλέγονταν με κοινή απόφαση όλων των συντεχνιών της πόλης. Οι συνεδριάσεις του διεξάγονταν στην Μητρόπολη δύο φορές την εβδομάδα και σ αυτές συμμετείχαν ο οικονόμος και ο σακελάριος της Μητρόπολης. Ακόμη δημιουργήθηκε το αιρετό λαϊκό δικαστήριο, το οποίο όμως καταργήθηκε μερικά χρόνια αργότερα λόγω ολιγωρίας της Κοινότητας. 45 Παπαθανάση Μουσιοπούλου Καλ, Ελληνικά Προξενεία,80. 46 Χατζηαναστασίου Τ, Ελληνικές Κοινότητες, 54. 47 Αποστολίδης Μ, Ιστορία Φιλιππουπόλεως, 432. 48 Βακαλόπουλος Κ, Θράκη, 446. 49 Ό. π, 446. 50 Ό. π, 148. 51 Ό. π, 446. [25]

Το παλαιό διοικητικό συμβούλιο υπό την προεδρία του Μητροπολίτη μετονομάστηκε σε Δημογεροντία. 52 Τα μέλη της Δημογεροντίας αποτελούνταν από την αριστοκρατική τάξη, τους πρωτομάστορες των μεγαλύτερων συντεχνιών και τους δύο Μιλέτ-βεκίληδες δηλαδή τους αντιπρόσωπους του Ορθόδοξου Γένους. Ο αριθμός των μελών δεν ήταν καθορισμένος, διότι ο Μητροπολίτης, εκτός από τους τιτλούχους άρχοντες και τους ανώτερους κληρικούς, προσκαλούσε όποιον θεωρούσε απαραίτητο. Από το δεύτερο μισό του 19 ου αιώνα η Δημογεροντία της Φιλιππούπολης αποτελούνταν από δώδεκα μέλη 53. Όταν όμως υπήρχαν πολύ σημαντικά θέματα ο Μητροπολίτης, ως Πρόεδρος, καλούσε σε σύσκεψη όλα τα εξέχοντα μέλη της Κοινότητας. Αυτές οι συσκέψεις ήταν ανοιχτές και οι αποφάσεις τους λαμβάνονταν από κοινού. Μάλιστα στα πρακτικά υπέγραφαν και οι πρωτομάστορες των συντεχνιών με τις επίσημες σφραγίδες τους. Το 1861 54 οι Βούλγαροι αποχώρησαν από την Ορθόδοξη Κοινότητα και αυτή τότε διαμορφώθηκε εκ νέου. Η Δημογεροντία της αποτελούνταν από οκτώ μέλη, τα ο- ποία εκλέγονταν κάθε τέσσερα χρόνια από τα μέλη της Κοινότητας, που είχαν καταβάλει την ετήσια συνδρομή τους στο ταμείο της ή είχαν αποπληρώσει τα δίδακτρα των παιδιών τους. Ακολούθως η Δημογεροντία εξέλεγε την πενταμελή Εφορεία για την εποπτεία των σχολείων της Κοινότητας, που συνήθως αποτελούνταν από τα καταρτισμένα μέλη της. Το ίδιο διοικητικό σύστημα συνεχίστηκε και κατά την περίοδο της αυτονομίας της Ανατολικής Ρωμυλίας (1878-1886), αλλά το έργο της Δημογεροντίας περιορίσθηκε πλέον στην διευθέτηση των κοινοτικών θεμάτων (σχολεία, αγροκτήματα, ναοί). Μετά το Βουλγαρικό Πραξικόπημα του 1886 55 η πενταμελής Σχολική Εφορεία ε- κλέγονταν κατά την διάρκεια των δημοτικών εκλογών της Φιλιππούπολης από τους Έλληνες οι οποίοι ήταν Βούλγαροι υπήκοοι. Αυτή είχε την ευθύνη για την λειτουργία των Ελληνικών Κοινοτικών Εκπαιδευτηρίων με βάση τους νόμους του Βουλγαρικού Κράτους. Λόγω των νέων συνθηκών στην Βουλγαρία, διαμορφώθηκε ένας νέος διοικητικός θεσμός στην Ελληνική Κοινότητα, η «Εφοροδημογεροντία», η οποία αποτελούνταν από δέκα μέλη υπό την προεδρία του Μητροπολίτη Φιλιππούπολης. Ακόμη, η Ορθόδοξη Κοινότητα διέθετε έμμισθο γραμματέα, ο οποίος πρόσφερε τις υπηρεσίες του και στην Ιερά Μητρόπολη, επιστάτη για τα κτήματά της και εισπρά- 52 Αποστολίδης Μ, Ιστορία Φιλιππουπόλεως, 434. Πρβλ. Βακαλόπουλος Κ, Θράκη, 446. 53 Βακαλόπουλος Κ, Θράκη, 446. 54 Ό. π, 148. 55 Μπελεγάκη-Σταματιάδου, Εκπαίδευση, 121. [26]

κτορα. Την θέση του ταμία συνήθως αναλάμβανε κάποιος Δημογέροντας που είχε γνώσεις Λογιστικής. Τα γραφεία της Κοινότητας βρίσκονταν στο κτίριο της Μητρόπολης, δίπλα στον Ιερό Μητροπολιτικό Ναό της Αγίας Μαρίνας, το οποίο λόγω παλαιότητας ανακαινίσθηκε πλήρως το 1890 επί αρχιερατείας του Ιωακείμ Ευθυβούλη 56 με την αποκλειστική συνδρομή των Ελλήνων της Φιλιππούπολης. 1.2 Ο Κανονισμός του 1902 Μέχρι και το δεύτερο μισό του 19 ου αιώνα δεν υπήρχε κάποιος επίσημος Κανονισμός της Ορθόδοξης Κοινότητας Φιλιππούπολης. 57 Τα πάντα ρυθμίζονταν σύμφωνα με τις παραδόσεις. Η πρώτη απόπειρα έγινε επί Μητροπολίτη Χρύσανθου 58 οπότε κατά τη Γενική Χριστιανική Συνέλευση (1857) εξελέγη δωδεκαμελής επιτροπή με σκοπό την σύνταξη Κανονισμού. Αυτή η προσπάθεια όμως δεν στέφθηκε με επιτυχία. Η Βουλγαρική πρόταση 59 προέβλεπε την δημιουργία Δημογεροντίας, η οποία θα αποτελούνταν από δώδεκα μέλη. Αυτή θα ασχολούνταν αποκλειστικά με τα εκκλησιαστικά θέματα της επαρχίας Φιλιππουπόλεως και θα διαχειριζόταν τα έσοδα των αρχιερατικών δικαιωμάτων. Οι Έλληνες όμως την απέρριψαν, διότι θεώρησαν πως μ αυτό τον τρόπο πραγματοποιούσαν τις Βουλγαρικές επιδιώξεις. Λόγω της στάσης τους αυτής, οι Βούλγαροι υποψιάζονταν ότι ο Έλληνας Μητροπολίτης συνεργαζόταν υποχθόνια τόσο με το Οικουμενικό Πατριαρχείο όσο και με την Υψηλή Πύλη. Το Οικουμενικό Πατριαρχείο αναγκάστηκε να απομακρύνει τον Χρύσανθο από την Φιλιππούπολη και τον μετέθεσε στην Σμύρνη. Ο νέος Μητροπολίτης Παΐσιος 60 αποδείχθηκε βουλγαρόφιλος. Το 1861 61 κατά την Κυριακή της Ορθοδοξίας, δεν μνημόνευσε τον Οικουμενικό Πατριάρχη, με συνέπεια να καθαιρεθεί και να εξοριστεί στο Άγιο Όρος. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα την άμεση αποχώρηση των Βουλγάρων από την Ορθόδοξη Κοινότητα της πόλης. Τότε επικυρώθηκε ο νέος Κανονισμός της Ελληνορθόδοξης Κοινότητας Φιλιππούπολης. Σύμφωνα μ ένα αντίγραφο του Κανονισμού του 1902 62, τα μέλη της Κοινότητας αποτελούνταν από όλους τους Έλληνες κατοίκους της Φιλιππούπολης αλλά και όσους 56 Αποστολίδης Μ, Ιστορία Φιλιππουπόλεως, 438. 57 Ό. π, 438. 58 Ό. π, 438. 59 Βακαλόπουλος Κ, Θράκη, 147. 60 Ό. π, 147. 61 Ό. π,148. 62 Αποστολίδης Μ, Ιστορία Φιλιππουπόλεως, 439. [27]

βρίσκονταν στα προάστια της πόλης, τα οποία υπάγονταν στην πνευματική δικαιοδοσία του Ελληνορθόδοξου Μητροπολίτη Φιλιππούπολης. Τα διοικητικά σώματα της Κοινότητας ήταν η Δημογεροντία και η Εφορεία, με πρόεδρο τον εκάστοτε Μητροπολίτη ή τον αντιπρόσωπό του. Η Δημογεροντία αποτελούνταν από τέσσερα λαϊκά μέλη, που εκλέγονταν με μυστική ψηφοφορία της εκλογικής Γενικής Συνέλευσης και σε περίπτωση ισοψηφίας διεξάγονταν κλήρωση. Η Γενική Συνέλευση συγκαλούνταν από τον Πρόεδρο και, εάν δεν ήταν δυνατό να παραστεί ο ίδιος, η διαδικασία συντονίζονταν από τον αντιπρόσωπό του. Σ αυτήν την συνέλευση προσκαλούνταν όλα τα μέλη της Κοινότητας που φορολογούνταν με βάση το βιβλίο συνδρομών το οποίο φυλασσόταν στην Μητρόπολη Φιλιππούπολης. Η πρόσκληση αφορούσε κυρίως τα μέλη που πλήρωναν τακτικά την ετήσια συνδρομή τους, η οποία ορίζονταν κάθε φορά από τα διοικητικά σώματα της Κοινότητας. Αυτό το χρηματικό ποσό δεν έπρεπε να είναι μικρότερο από πέντε λέβα. Η συνέλευση προέβαινε στην εκλογή της Δημογεροντίας ανεξάρτητα από τον αριθμό των μελών που προσέρχονταν στην καθορισμένη ημέρα και ώρα της πρόσκλησης. Ο νεοεκλεγμένος δημογέροντας έπρεπε να ανήκει στην Ελληνορθόδοξη Κοινότητα, να έχει καταβάλει τουλάχιστον σαράντα λέβα ως ετήσια συνδρομή στην Κοινότητα και να έχει συμπληρώσει το 30 ο έτος της ηλικίας του. Ο Έφορος δεν είχε την δυνατότητα να εκλέξει δημογέροντα. Ακόμη, εάν ο δημογέροντας εκλεγόταν έφορος, έπαυε η προηγούμενη ιδιότητά του και τον αντικαθιστούσε ο πρώτος επιλαχών. Αν κάποιος από τους δημογέροντες απουσίαζε αδικαιολόγητα από τις τακτικές συνεδριάσεις για δύο συνεχόμενους μήνες, αντικαθίστατο με τον πρώτο από τους επιλαχόντες. Το ίδιο συνέβαινε και σε περίπτωση θανάτου ή παραίτησης κάποιου δημογέροντα. Για το σκοπό αυτό τηρούνταν στην Μητρόπολη σχετικός κατάλογος επιλαχόντων. Η θητεία των δημογερόντων διαρκούσε δύο έτη. Δύο μήνες πριν από τη λήξη της θητείας τους, καλούνταν σε Γενική Συνέλευση τα μέλη της Κοινότητας από τον Μητροπολίτη ή τον αντιπρόσωπό του, κατά την οποία έδιναν αναλυτική αναφορά για τα πεπραγμένα τους. Στην συνέχεια εκλέγονταν μία επιτροπή με σκοπό τον έλεγχο της διετούς διαχείρισης των οικονομικών της Κοινότητας. Αυτή η επιτροπή παρουσίαζε το αποτέλεσμα του ελέγχου της στην Γενική Συνέλευση η οποία είχε στόχο την εκλογή της νέας Δημογεροντίας. [28]

Μέχρι το 1885 η Γενική Συνέλευση πραγματοποιούνταν στην κεντρική αίθουσα της Ελληνικής Κεντρικής Σχολής 63. Η Δημογεροντία αντίστοιχα συνεδρίαζε στο Μητροπολιτικό Μέγαρο. Μετά την πραξικοπηματική προσάρτηση της Ανατολικής Ρωμυλίας στην Βουλγαρική Ηγεμονία (1886) 64 μειώθηκαν αισθητά τα καθήκοντα της Δημογεροντίας. Πλέον ασχολούνταν αποκλειστικά με την διοίκηση των κοινοτικών θεμάτων, όπως τα εκπαιδευτικά ιδρύματα, τους ναούς και την περιουσία της. Η Εφορεία αποτελούνταν από τέσσερα λαϊκά μέλη τα οποία εκλέγονταν σύμφωνα με τους νόμους του Βουλγαρικού Κράτους. Έτσι πραγματοποιήθηκε η ένωση των δύο διοικητικών οργάνων της Κοινότητας, η Εφοροδημογεροντία, η οποία αποτελούνταν από 8 μέλη. Αυτή συνεδρίαζε στην Μητρόπολη Φιλιππούπολης συνήθως δύο φορές την εβδομάδα, αλλά και εκτάκτως όσες φορές συγκαλούνταν από τον Μητροπολίτη ή τον αντιπρόσωπό του. Για την απαρτία της θεωρούνταν απαραίτητη, εκτός του Προεδρεύοντος, η παρουσία πέντε μελών της. Οι αποφάσεις της λαμβάνονταν με πλειοψηφία των παρόντων μελών της. Σε περίπτωση ισοψηφίας υπερίσχυε η γνώμη υπέρ της οποίας ψήφισε ο Πρόεδρος. Τα πρακτικά των συνεδριάσεων συντάσσονταν από τον γραμματέα και υπογράφονταν μετά την έγκρισή τους από τα παρόντα μέλη στην αμέσως επόμενη συνεδρίαση. Για να υπάρξει πιο λεπτομερής διακανονισμός των εργασιών της Εφορείας- Δημογεροντίας μπορούσε να συνταχθεί σχετικός εσωτερικός κανονισμός ο οποίος θα ίσχυε για έξι έτη. Υπήρχε η δυνατότητα της τροποποίησης του Κανονισμού μετά την παρέλευση αυτού του χρονικού διαστήματος, όμως μόνο για την αίτηση εκλογής της νέας Δημογεροντίας μέσω της τακτικής εκλογικής Γενικής Συνέλευσης. 1.3 Οικονομική κατάσταση Από τον 19 ο αιώνα, ένα μεγάλο μέρος του εμπορίου 65 της Φιλιππούπολης ανήκε σε Ελληνικά χέρια. Έτσι στα μέσα του ίδιου αιώνα εμφανίζονται οι πρώτες εργοστασιακές μονάδες της εποχής. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το γεγονός ότι στην κεντρική αγορά της πόλης μέχρι και το τέλος του 19 ου αιώνα η «γλώσσα των συναλλαγών» ήταν η Ελληνική. Κάποιοι μάλιστα Έλληνες μεγαλέμποροι της Φιλιππούπολης 63 Πλουμίδης Σπ, Εθνοτική Συμβίωση, 79. 64 Αποστολίδης Μ, Ιστορία Φιλιππουπόλεως, 438. 65 Κοτζαγεώργη-Ζυμάρη Ξ, Πνευματική και Πολιτιστική κίνηση, 321 [29]

επέκτειναν τις επαγγελματικές τους δραστηριότητες ως την Καλκούτα των Ινδιών, όπου δημιούργησαν Ελληνορθόδοξη παροικία. 66 Τα έσοδα της Ελληνικής Κοινότητας Φιλιππούπολης προέρχονταν από τις ετήσιες συνδρομές των μελών της, τα ενοίκια των καταστημάτων της και των εκκλησιαστικών κτημάτων, από δωρεές και κληροδοτήματα των ομογενών. Αυτά ενισχύονταν από τα ετήσια δίδακτρα, που πλήρωναν οι εύπορες οικογένειες για τα παιδιά τους στα Ελληνικά Κοινοτικά Σχολεία, από τα τροφεία των δύο οικοτροφείων και από τις εισπράξεις των Ελληνικών ναών της πόλης. Το Βουλγαρικό κράτος επιχορήγησε τα Ελληνικά εκπαιδευτικά ιδρύματα μόνο στα τέλη του 19 ου αιώνα, επί κυβερνήσεως Κ. Στοΐλωφ 67 ο οποίος ήταν παιδικός φίλος του Δημήτρη Αργυριάδη 68 βουλευτή του Καβακλή. Οι συνήθεις δαπάνες της Κοινότητας αφορούσαν κυρίως σε ζητήματα εκπαίδευσης, φορολογίας και φιλανθρωπίας. Πρώτα απ όλα κάλυπτε την μισθοδοσία του διδακτικού προσωπικού των Ελληνικών σχολών και φρόντιζε τα δύο Οικοτροφεία των Ζαρίφειων Διδασκαλείων της πόλης. Μισθοδοτούσε τους γραμματείς, τον επιστάτη, τον εισπράκτορα, αναλάμβανε την συντήρηση των ναών και του νοσοκομείου πτωχοκομείου, το οποίο όμως καταργήθηκε το 1878 69 με την ίδρυση της Αν. Ρωμυλίας. Προικοδοτούσε τις προς υπανδρεία άπορες κορασίδες και στήριζε οικονομικά τις φτωχές οικογένειες. Τέλος κατέβαλε μικρή επιχορήγηση στον Μητροπολίτη, πλήρωνε τους φόρους στο Βουλγαρικό Κράτος και συντηρούσε την ακίνητη αστική περιουσία της. 66 Κεκριδής Στ, Θράκη, 37. 67 Αποστολίδης Μ, Ιστορία Φιλιππουπόλεως, 440. 68 Ό. π, 440. 69 Ό. π, 441. [30]

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ Η ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ ΤΗΣ ΦΙΛΙΠΠΟΥΠΟΛΗΣ 2.1 Η Ιερά Μητρόπολη Φιλιππουπόλεως 2.1.1 Ίδρυση και γεωγραφική δικαιοδοσία Σύμφωνα με τις υπάρχουσες πληροφορίες η Φιλιππούπολη διέθετε Επισκοπική έδρα από τα πρώιμα χρόνια της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Όμως πολύ νωρίτερα αναφέρεται το όνομα του Αποστόλου Ερμά 70 ως πρώτου Επισκόπου της πόλης. Οι έξι διοικητικές επαρχίες της Θράκης εντάχθηκαν σύμφωνα με την Δ Οικουμενική Σύνοδο της Χαλκηδόνας (451) 71 στο Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως και προβιβάστηκαν σε Μητροπόλεις. Μία από αυτές ήταν και η Φιλιππούπολη, η οποία ορίστηκε ως πρωτεύουσα της Βυζαντινής Θράκης. Ήδη από τον 7 ο αιώνα η εκκλησιαστική επαρχία Φιλιππουπόλεως διέθετε τρεις επισκοπές 72 : την Διοκλητιανούπολη την Σεβαστούπολη και την Διόσπολη. Έναν αιώνα αργότερα προστέθηκαν ακόμη πέντε επισκοπές: Βερόης, Μαρκέλλης, Λιθοπροσώπου, Δεκαστέρων και Λεβεδού. Τον 10 ο αιώνα η Μητρόπολη Φιλιππουπόλεως έ- φτασε να διαθέτει τις εξής δέκα επισκοπές 73 : Αγαθονίκαια, Λιοτίτζα, Σκουτάριον, Λεύκη, Βλέπτος, Δραμίτζα, Ιωαννίτζα, Κωνσταντία, Βελικέα και Βουκούβα. Στις αρχές του 14 ου74 αιώνα η Μητρόπολη Φιλιππουπόλεως υπέστη σοβαρή συρρίκνωση λόγω της παρακμής του Βυζαντινού κράτους. Έτσι καταργήθηκαν ή χάθηκαν εξαιτίας της Οθωμανικής προέλασης οι επισκοπές Σκουταρίου, Βλέπτου, Δραμίτζης, Ιωαννίτζων, Βελικίας και Βουκόβων. Μετά την Οθωμανική κατάκτηση 75 της πόλης, στα μέσα του 14 ου αιώνα, η Μητρόπολη Φιλιππουπόλεως κατάφερε να επιβιώσει παρότι στην αρχή διέθετε ολιγάριθ- 70 Αλεξούδης Άνθιμος Μητρ, Αρχιερατικοί Κατάλογοι, 217. 71 Βλάχος Θ, Βυζαντινή Ιστορία,128. 72 Σταμούλης Μιλτ, Ιστορία Εκκλησιών Θράκης, 17. 73 Ό. π, 48. Πρβλ. Καραηλίας Θ, Μητρόπολη Φιλιππουπόλεως, 96. 74 Γερμανός Μητρ. Σάρδεων, Επισκοπικοί Κατάλογοι, 111, 144, 145, 146. 75 Καραηλίας Θ, Μητρόπολη Φιλιππουπόλεως,132. [31]