Γνωσιακό σύστημα για εκτίμηση και παρακολούθηση εφαρμογής αειφορικής δασικής διαχείρισης στην Ελλάδα

Γνωσιακό σύστημα για εκτίμηση και παρακολούθηση εφαρμογής αειφορικής δασικής διαχείρισης στην Ελλάδα Βασιλική Καζάνα, Άγγελος Καζακλής, Δημήτρης Ράπτης, Χρήστος Σταματίου, Παρασκευή Κουτσώνα, Αναστασία Μπουτσιμέα 1

Τεχνολογικό Εκπαιδευτικό Ίδρυμα (ΤΕΙ) Ανατολικής Μακεδονίας & Θράκης / Τμήμα Δασοπονίας & Διαχείρισης Φυσικού Περιβάλλοντος 1 ο χλμ. Δράμας-Μικροχωρίου, 66100 Δράμα Τηλ. 2521060402, Φαξ: 2521060411, http://www.teiemt.gr Συγγραφείς: Βασιλική Καζάνα, Άγγελος Καζακλής, Δημήτριος Ράπτης, Χρήστος Σταματίου, Παρασκευή Κουτσώνα, Αναστασία Μπουτσιμέα ISBN: 978-960-363-048-7 Το περιεχόμενο της έκδοσης βασίστηκε στις δράσεις που υλοποιήθηκαν στα πλαίσια του έργου INFORM, αρ. Σύμβασης LIFE08/ENV/GR/000574. Tο έργο INFORM χρηματοδοτήθηκε από το Πρόγραμμα LIFE+ της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, τη Γενική Διεύθυνση Ανάπτυξης και Προστασίας Δασών και Φυσικού Περιβάλλοντος του Υπουργείου Περιβάλλοντος, Ενέργειας και Κλιματικής Αλλαγής (ΥΠΕΚΑ) και το ΤΕΙ Ανατολικής Μακεδονίας & Θράκης. 2

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Πρόλογος 4 1. Εισαγωγή 6 2. Χωρική Ανάλυση 10 Χωρικές Κλίμακες/Επίπεδο λεπτομέρειας 10 Διαδικασία χωρικής ανάλυσης 12 3. Δασική Διακυβέρνηση 16 Ίδρυση Εθνικού Διακυβερνητικού Συμβουλίου Δασών 16 Προσδιορισμός και αξιολόγηση διεργασιών, λειτουργιών και κινητήριων δυνάμεων για αειφορική δασική διαχείριση 18 Στρατηγικές για αειφορική δασική διαχείριση 24 4. Γνωσιακή βάση για εκτίμηση και παρακολούθηση εφαρμογής αειφορικής δασικής διαχείρισης 28 Διατήρηση και ανάπτυξη των δασικών πόρων και της συμβολής τους στον παγκόσμιο κύκλο του άνθρακα 28 Διατήρηση της υγείας και ζωτικότητας των δασικών οικοσυστημάτων 39 Διατήρηση και ενίσχυση των παραγωγικών λειτουργιών των δασών (ξυλωδών και μή-ξυλωδών) 63 Διατήρηση, συντήρηση και κατάλληλη βελτίωση της βιοποικιλότητας στα δασικά οικοσυστήματα 89 Διατήρηση και ενίσχυση των προστατευτικών λειτουργιών της δασικής διαχείρισης 96 Διατήρηση άλλων κοινωνικοοικονομικών λειτουργιών και συνθηκών του δάσους 103 5. Εκτίμηση αειφορικής δασικής διαχείρισης 124 Εκτίμηση περιβαλλοντικών επιπτώσεων 124 Εκτίμηση κοινωνικο-οικονομικών επιπτώσεων 126 Εκτίμηση θεσμικών επιπτώσεων 127 Συνολική εκτίμηση επιπτώσεων 128 6. Βιβλιογραφία 139 3

Πρόλογος Η εκτίμηση και η παρακολούθηση εφαρμογής της αειφορικής δασικής διαχείρισης αποτελεί το περιεχόμενο του FOREST EUROPE, ενός Οργανισμού που έχει δημιουργηθεί για την προαγωγή των διεργασιών και πρακτικών της αειφορικής διαχείρισης δασών σε ανώτατο επίπεδο πολιτικής στην Ευρώπη. Ο Οργανισμός FOREST EUROPE αποτελείται από 46 κράτη που υπέγραψαν, συμπεριλαμβανομένης της Ελλάδας και της Ευρωπαϊκής Ένωσης, καθώς και από περισσότερους από 40 ακόμη οργανισμούς και χώρες από άλλες ηπείρους που συμμετέχουν ως παρατηρητές. Οι κύριες διαστάσεις για την εκτίμηση και παρακολούθηση της εφαρμογής της αειφορικής δασικής διαχείρισης που υιοθετήθηκαν από τους Ευρωπαίους Υπουργούς μέσω του FOREST EUROPE (Διυπουργική σύνοδος για την προστασία των δασών στην Ευρώπη- MCPFE), αποτελούνται από έξι Πανευρωπαϊκά κριτήρια. Τα κριτήρια αυτά αφορούν: i) τη διατήρηση και ανάπτυξη των δασικών πόρων και την συμβολή τους στον παγκόσμιο κύκλο του άνθρακα, ii) την υγεία και ζωτικότητα των δασικών οικοσυστημάτων, iii) τις παραγωγικές λειτουργίες των δασών, iv) τη βιοποικιλότητα των δασικών οικοσυστημάτων,v) τις προστατευτικές λειτουργίες της δασικής διαχείρισης και vi) τις κοινωνικο-οικονομικές και πολιτισμικές λειτουργίες των δασών. Ωστόσο, όλο και περισσότερο διαπιστώνεται ότι χρειάζεται να αναπτυχθούν επιπλέον εργαλεία έτσι ώστε να είναι δυνατή η σύνδεση των έξι αυτών κύριων κριτηρίων και των σχετικών ειδικών δεικτών τους με ολοκληρωμένες διαδικασίες εκτίμησης της αειφορικής δασικής διαχείρισης, υποστήριξης σχετικών πολιτικών αποφάσεων καθώς και παρακολούθηση της εφαρμογής της. Σε αυτό το πλαίσιο μέσω του INFORM, ενός έργου LIFE+ της ΕΕ δημιουργήθηκε ένα γνωσιακό σύστημα για την εκτίμηση και παρακολούθηση της εφαρμογής της αειφορικής δασικής διαχείρισης στην Ελλάδα, συμβατό με το περιεχόμενο του FOREST EUROPE. Η παρούσα έκδοση παρουσιάζει μία επισκόπιση του γνωσιακού συστήματος INFORM και κάποια αποτελέσματα που προέκυψαν από την εφαρμογή του. Το γνωσιακό σύστημα INFORM, μπορεί να χρησιμοποιηθεί για την εκτίμηση και παρακολούθηση της εφαρμογής αειφορικής δασικής διαχείρισης και σε άλλες χώρες, καθώς τα περισσότερα από τα εργαλεία του είναι γενικού χαρακτήρα. 4

Η επιστημονική ευθύνη της ανάπτυξης και εφαρμογής του γνωσιακού συστήματος INFORM ανήκει στην καθηγήτρια του ΤΕΙ Ανατολικής Μακεδονίας & Θράκης Βασιλική Καζάνα και στον εξωτερικό επιστημονικό συνεργάτη του ΤΕΙ Ανατολικής Μακεδονίας & Θράκης Άγγελο Καζακλή, B.Sc., M.Sc. Τεχνική υποστήριξη στο έργο που παρουσιάζεται στην παρούσα έκδοση παρείχαν οι Δημήτριος Ράπτης, Χρήστος Σταματίου, Παρασκευή Κουτσώνα και Αναστασία Μπουτσιμέα, επίσης εξωτερικοί επιστημονικοί συνεργάτες του ΤΕΙ Ανατολικής Μακεδονίας & Θράκης. Οι συγγραφείς εκφράζουν τις ευχαριστίες τους σε όλα τα μέλη του Εθνικoύ Διακυβερνητικού Συμβουλίου Δασών (ΕΔΣΔ), το οποίο ιδρύθηκε και ξεκίνησε τη λειτουργία του μέσω του προγράμματος INFORM, για την ενεργή συμμετοχή και συνεργασία τους καθώς και την πολύτιμη γνώση την οποία συνεισέφεραν στο γνωσιακό σύστημα INFORM. Επίσης, οι συγγραφείς εκφράζουν τις ευχαριστίες τους για την οικονομική στήριξη που έλαβαν για την ανάπτυξη του γνωσιακού συστήματος INFORM από το πρόγραμμα LIFE+ 2007-2014 της ΕΕ, τη Γενική Διεύθυνση Ανάπτυξης και Προστασίας των Δασών και του Φυσικού Περιβάλλοντος του Υπουργείου Περιβάλλοντος, Ενέργειας και Κλιματικής Αλλαγής και το Τεχνολογικό Εκπαιδευτικό Ίδρυμα Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης. Δεκέμβριος 2014 Βασιλική Καζάνα Καθηγήτρια ΤΕΙ 5

1 Εισαγωγή Τα δάση κατέχουν ένα σημαντικό οικολογικό και οικονομικό ρόλο, ιδιαίτερα στις ορεινές και αγροτικές περιοχές της Ευρώπης και διαχειρίζονται για διαφορετικούς σκοπούς, έτσι ώστε να εκπληρώνουν τις ποικίλες απαιτήσεις των διάφορων ενδιαφερομένων. Αυτές οι απαιτήσεις περιλαμβάνουν την παραγωγή ξυλωδών και μη-ξυλωδών προϊόντων και την παροχή υπηρεσιών όπως αναψυχή, νερό βιοποικιλότητα, προστασία εδαφών και αποθήκευση άνθρακα. Η ταυτόχρονη ικανοποίηση αυτών των απαιτήσεων οφείλει να επιδιώκεται στο πλαίσιο της αειφορικής διαχείρισης των δασών. Μέχρι σήμερα έχουν αναπτυχθεί αρκετά εργαλεία σχεδιασμού και αξιολόγησης, ιδιαίτερα με τη μορφή κριτηρίων και δεικτών για να αντιμετωπίσουν ζητήματα που αφορούν την εκτίμηση της αειφορικής διαχείρισης των δασών. Στην επικράτεια της ΕΕ τα πιο γνωστά τέτοια εργαλεία έχουν εκφραστεί με τα Πανευρωπαϊκά Κριτήρια και Δείκτες (MCPFE), στο πλαίσιο της πολιτικής του FOREST EUROPE, τα οποία τα κράτη μέλη έχουν δεσμευθεί, πρόσφατα μάλιστα με νομικά δεσμευτικές συμφωνίες (Legally Binding Agreements), να χρησιμοποιούν προκειμένου να εκτιμούν, να παρακολουθούν και να πιστοποιούν την αειφόρο διαχείριση των δασών. Ο κοινός τόπος στον οποίο βασίστηκαν τα σχετικά εργαλεία με τη μορφή κριτηρίων και δεικτών ήταν ο ορισμός για την αειφόρο διαχείριση των δασών που συμφωνήθηκε από κοινού από τους Ευρωπαίους υπουργούς στο Ψήφισμα 1 του Ελσίνκι. Σύμφωνα με αυτόν τον ορισμό, ως αειφόρος δασική διαχείριση ορίζεται «η διαχείριση και χρήση των δασών και των δασικών εκτάσεων κατά τρόπο, και σε βαθμό, που διατηρεί τη βιοποικιλότητα, την παραγωγικότητα, την ικανότητα αναγέννησης, τη ζωτικότητά τους και τη δυνατότητά τους να εκπληρώνουν, τώρα και στο μέλλον, σχετικές οικολογικές, οικονομικές και κοινωνικές λειτουργίες, σε τοπικό, εθνικό και παγκόσμιο επίπεδο, και δεν προκαλεί βλάβη σε άλλα οικοσυστήματα» (www.foresteurope.org/sfm_criteria). Έξι είναι τα κύρια MCPFE κριτήρια για την εκτίμηση και την παρακολούθηση της εφαρμογής της αειφορικής διαχείρισης των δασών τα οποία υιοθετήθηκαν από τους 6

Ευρωπαίους Υπουργούς στο FOREST EUROPE. Αυτά περιλαμβάνουν: i) τη διατήρηση και ανάπτυξη των δασικών πόρων και της συμβολής τους στον παγκόσμιο κύκλο του άνθρακα, ii) την υγεία και ζωτικότητα των δασικών οικοσυστημάτων, iii) τις παραγωγικές λειτουργίες των δασών, iv) την βιοποικιλότητα των δασικών οικοσυστημάτων, v) τις προστατευτικές λειτουργίες της δασικής διαχείρισης και vi) τις κοινωνικοοικονομικές και πολιτισμικές λειτουργίες των δασών. Αυτά τα έξι κριτήρια αειφορικής δασικής διαχείρισης έχουν περιγραφεί μέσω συγκεκριμένων δεικτών που σταδιακά αναθεωρήθηκαν κατά τη διάρκεια των έξι Διυπουργικών Συνόδων που πραγματοποιήθηκαν στο Στρασβούργο (1990), στο Ελσίνκι (1993), στη Λισαβώνα (1998), στη Βιέννη (2003), στη Βαρσοβία (2007) και στο Όσλο (2011) (www.foresteurope.org/ministerial_conferences/). Ωστόσο, σε πολλά κράτη-μέλη, συμπεριλαμβανομένης και της Ελλάδας, υπάρχουν αρκετά προβλήματα με τις διαδικασίες εκτίμησης των MCPFE κριτηρίων και δεικτών. Αυτά σχετίζονται με την έλλειψη σαφήνειας στη σύνδεση μεταξύ της χωρικής κλίμακας και του επιπέδου λεπτομέρειας με τα επίπεδα λήψης απόφασης, την έλλειψη δεδομένων, την έλλειψη διαδικασίας ολοκλήρωσης, την έλλειψη συμφωνίας μεταξύ των ενδιαφερομένων καθώς και την έλλειψη συγκρισιμότητας μεταξύ των περιοχών. Αυτά τα προβλήματα αντιμετωπίσθηκαν μέσω του INFORM, ενός έργου LIFE+ της Ε.Ε. εστιάζοντας στην Ελλάδα. Συγκεκριμένα, το κύριο πρόβλημα στο οποίο στόχευσε το INFORM, αφορούσε την έλλειψη γνωσιακής βάσης για τα δάση της χώρας, με σκοπό να είναι δυνατή : i) η εκτίμηση της αειφορικής διαχείρισης των δασών και η παρακολούθηση της εφαρμογής της, ii) η εκτίμηση των επιπτώσεων στα δάση, συμπεριλαμβανομένης της βιοποικιλότητας, των προστατευτικών λειτουργιών και της κλιματικής αλλαγής και iii) η ανάπτυξη εθνικής δασικής πολιτικής αναφορικά με την εκτίμηση και την παρακολούθηση εφαρμογής της αειφορικής δασικής διαχείρισης. Συνεπώς, σε γενικές γραμμές ο σκοπός του έργου INFORM, ήταν να αναπτύξει ένα γνωσιακό σύστημα γνώσης για την εκτίμηση και την παρακολούθηση της εφαρμογής της αειφορικής δασικής διαχείρισης λαμβάνοντας υπόψη διαφορετικές χωρικές 7

κλίμακες με σκοπό να προάγει την πολιτική αειφορικής δασικής διαχείρισης στην Ελλάδα, με τρόπο συμβατό με τις πρωτοβουλίες και τη νομοθεσία της Ε.Ε. συμπεριλαμβανομένου και του περιεχομένου της πολιτικής του FOREST EUROPE. Το γνωσιακό σύστημα INFORM, περιλαμβάνει τα παρακάτω αλληλοεπιδρώντα συστατικά μέρη (Σχ. 1) : Χωρική ανάλυση Δασικές χωρικές οντότητες σε κατάλληλες χωρικές κλίμακες και επίπεδα λεπτομέρειας αναγνωρίστηκαν και χαρτογραφήθηκαν με βάση τις αρχές της Οικολογίας Τοπίου και τεχνολογία Γεωγραφικών Συστημάτων Πληροφοριών (ΓΣΠ) για την εκτίμηση της αειφορικής δασικής διαχείρισης σε όλη τη χώρα και τις 13 διοικητικές περιοχές της. Ένα σύστημα τεσσάρων επιπέδων χωρικής κλίμακας χρησιμοποιήθηκε για τη χωρική ανάλυση των δασικών περιοχών της χώρας, συγκεκριμένα, η Περιοχή Τοπίου, το Σύστημα Τοπίου, ο Τύπος Τοπίου και ο Οικότοπος. Σε αυτό το στάδιο ανάπτυξης του συστήματος INFORM, επιλέχθηκε η χωρική κλίμακα του Συστήματος Τοπίου για εθνική και περιφερειακή αναφορά, ενώ σε τοπικό επίπεδο η κλίμακα του Τύπου Τοπίου. Δασική Διακυβέρνηση Τρεις καινοτόμες δομές δασικής διακυβέρνησης δημιουργήθηκαν και τέθηκαν σε λειτουργία για πρώτη φορά στην Ελλάδα για την ανάπτυξη δασικής πολιτικής αναφορικά με την εκτίμηση και παρακολούθηση εφαρμογής της αειφορικής δασικής διαχείρισης. Αυτές περιλαμβάνουν το Εθνικό Διακυβερνητικό Συμβούλιο Δασών (ΕΔΣΔ) με σχεδόν 100 συμμετέχοντες, το οποίο λειτουργεί σε εθνική/ περιφερειακή κλίμακα, και δύο Τοπικά Διακυβερνητικά Συμβούλια Δασών (ΤΔΣΔ), σε δύο πιλοτικές δασικές περιοχές μελέτης, που λειτουργούν σε τοπικό επίπεδο. Τόσο το Εθνικό όσο και τα Τοπικά Διακυβερνητικά Συμβούλια Δασών, συγκροτήθηκαν από ανώτερα στελέχη των Δασικών Υπηρεσιών, εκπροσώπους από ενδιαφερόμενους για τα δάση φορείς, ειδικούς επιστήμονες και ομάδα συντονισμού στις αντίστοιχες κλίμακες. Μέσω της λειτουργίας του ΕΔΣΔ αναγνωρίστηκαν όλες οι σημαντικές διεργασίες/λειτουργίες/κινητήριες δυνάμεις στο πλαίσιο της αειφορικής δασικής διαχείρισης, οι οποίες αξιολογήθηκαν και συσχετίστηκαν με τα Πανευρωπαϊκά 8

Κριτήρια και Δείκτες του FOREST EUROPE. Ιδιαίτερη προσοχή δόθηκε στις διεργασίες που σχετίζονται με τις επιπτώσεις στα δάση της βιοποικιλότητας, των προστατευτικών λειτουργιών των δασών (έδαφος, νερό και υποδομές) καθώς και της κλιματικής αλλαγής. Κατά τη διάρκεια της λειτουργίας των ΕΔΣΔ και ΤΔΣΔ, δημιουργήθηκαν επίσης εναλλακτικές διαχειριστικές πολιτικές για αειφορική δασική διαχείριση σε ανάλογες κλίμακες. Χωρική Ανάλυση Δασική Διακυβέρνηση Ανάπτυξη ικανοτήτων Βάση δεδομένων αειφορικής δασικής διαχείρισης Ολοκληρωμένη Εκτίμηση και Στήριξη Αποφάσεων, Εφαρμογή και Παρακολούθηση Αειφορικής Δασικής Διαχείρισης Σχήμα 1 Το γνωσιακό σύστημα INFORM για εκτίμηση και παρακολούθηση εφαρμογής της Αειφορικής Δασικής Διαχείρισης Γνωσιακή βάση για εκτίμηση αειφορικής δασικής διαχείρισης Η γνωσιακή βάση του συστήματος INFORM οργανώθηκε με συμβατό τρόπο προς το περιεχόμενο τo FOREST EUROPE για εκτίμηση και παρακολούθηση εφαρμογής της αειφορικής δασικής διαχείρισης. Οι δείκτες αειφορικής δασικής διαχείρισης σχετίζονται με τα ακόλουθα 6 κριτήρια: i)διατήρηση και ανάπτυξη των δασικών πόρων και της συμβολής τους στον παγκόσμιο κύκλο του άνθρακα, ii) υγεία και 9

ζωτικότητα των δασικών οικοσυστημάτων, iii) παραγωγικές λειτουργίες των δασών, iv) βιοποικιλότητα των δασικών οικοσυστημάτων, v) προστατευτικές λειτουργίες της δασικής διαχείρισης και vi) κοινωνικοοικονομικές και πολιτισμικές λειτουργίες των δασών. Περισσότεροι από 15.000 χωρικά αναφερμένοι δείκτες για αειφορική δασική διαχείριση που εκτιμήθηκαν για τα δασικά οικοσυστήματα της χώρας σε δύο περιόδους, το 2007 και 2011 έχουν συμπεριληφθεί στη γνωσιακή βάση. Μία σχετική διαδικτυακή εφαρμογή έχει επίσης σχεδιαστεί και συμπεριλήφθηκε στο σύστημα, για παρουσίαση και πρόσβαση στη βάση δεδομένων από οιονδήποτε ενδιαφερόμενο. Ολοκληρωμένη εκτίμηση και στήριξη αποφάσεων, εφαρμογή και παρακολούθηση αειφορικής δασικής διαχείρισης Στο γνωσιακό σύστημα INFORM συμπεριλήφθηκε εργαλειοθήκη με σχετικούς για την εκτίμηση και παρακολούθηση εφαρμογής της αειφορικής δασικής διαχείρισης δείκτες αξιολόγησης περιβαλλοντικών και κοινωνικοοικονομικών επιπτώσεων. Μερικοί από αυτούς τους δείκτες προσαρμόστηκαν κατάλληλα από υπάρχοντα συστήματα αξιολόγησης όπως το σύστημα MEDMONT, ενώ δημιουργήθηκαν κατά περίπτωση και νέοι σχετικοί δείκτες. Αυτά τα εργαλεία, σε συνδυασμό με πληροφορίες προτίμησης μέσα στη λειτουργία των ΕΔΣΔ και ΤΔΣΔ χρησιμοποιήθηκαν για την εκτίμηση αντισταθμιστικής πληροφορίας μεταξύ περιβαλλοντικών και κοινωνικοοικονομικών επιπτώσεων των διαφορετικών εναλλακτικών επιλογών πολιτικής και διαχείρισης σε εθνική/περιφερειακή και τοπική κλίμακα. Έτσι, παρήχθησαν ολοκληρωμένες εκτιμήσεις και πληροφορίες υποστήριξης αποφάσεων για την δασική αειφορία των δασών και δασικών εκτάσεων της χώρας. Ανάπτυξη ικανοτήτων Η ανάπτυξη ικανοτήτων είναι ένας σημαντικός συνδετικός κρίκος όλων των συστατικών μερών του συστήματος INFORM. Κατά τη διάρκεια της εφαρμογής του συστήματος, έλαβαν χώρα σεμινάρια και εθνικά και τοπικά εργαστήρια, ένα συνέδριο και ένα εκπαιδευτικό πρόγραμμα για τριάντα μέλη του προσωπικού των Δασικών Υπηρεσιών απ όλη τη χώρα. 10

Στις ακόλουθες σελίδες, περιγράφονται με μεγαλύτερη λεπτομέρεια τα συστατικά μέρη του γνωσιακού συστήματος INFORM και τα αποτελέσματα που προέκυψαν κατά την εφαρμογή του. 11

2 Χωρική Ανάλυση 2.1 Σύστημα χωρικής κλίμακας Η Χωρική Ανάλυση ως συστατικό μέρος του γνωσιακού συστήματος INFORM αποσκοπεί στην επίτευξη τριών στόχων. Ο πρώτος στόχος αφορά στη δημιουργία ενός βασικού εργαλείου γεωαναφοράς για την αναγνώριση και χαρτογράφηση λειτουργικών δασικών χωρικών οντοτήτων σε κατάλληλες χωρικές κλίμακες αναφορικά με την εκτίμηση και παρακολούθηση εφαρμογής της αειφορικής δασικής διαχείρισης. Τέτοιες οντότητες δημιουργούνται με τρόπο ώστε να αντανακλούν την δυναμική σχέση μεταξύ της χωρικής διάταξης των φυσικών πόρων και της χωρικής διάταξης της ανθρώπινης οικονομικής και κοινωνικής δραστηριότητας σε κάθε μία ορισμένη γεωγραφική τοποθεσία. Για την επίτευξη του στόχου αυτού χρησιμοποιήθηκε τεχνολογία ΓΣΠ και μία τυπολογία τοπίου βασισμένη στο σύστημα αξιολόγησης MEDMONT (Καζακλής κ.α. 2004, Καζάνα κ.α. 2005). Ο δεύτερος στόχος αφορά στη δημιουργία μίας βάσης γεωαναφοράς για τον συσχετισμό των χαρακτηριστικών ιδιοτήτων των δασικών χωρικών οντοτήτων με τους δείκτες MCPFE και άλλων δεικτών επιπτώσεων για την εκτίμηση της αειφορικής δασικής διαχείρισης. Με άλλα λόγια, μέσω μίας τυπολογίας τοπίων σε διαφορετικές κλίμακες, αναγνωρισμένων και χαρτογραφημένων, σε όλη την Ελλάδα, είναι δυνατόν να εξεταστούν θέματα που αφορούν διαφορετικές διεργασίες στα δασικά τοπία σε κάθε κλίμακα. Κατόπιν, επιλέγονται οι σχετικοί δείκτες οι οποίοι μπορούν να αναπαραστήσουν τη συμπεριφορά αναμενόμενων επιπτώσεων στα πλαίσια της πολιτικής αειφορικής δασικής διαχείρισης. Η σημασία του να συμπεριλαμβάνονται οι διαδικασίες/ λειτουργίες φυσικών πόρων σε διάφορες κλίμακες και οι χωρικές ιδιότητες αυτών των διαδικασιών και τοπιακές μετρήσεις έχει προκύψει από έρευνες που έδειξαν ότι στατιστικά μοντέλα φέρουσας ικανότητας διάφορων φυσικών πόρων που δημιουργήθηκαν σε διαφορετικές κλίμακες, είναι τελείως διαφορετικά σε ό,τι αφορά τη μορφή και τις βασικές παραμέτρους τους, παρότι περιγράφουν το ίδιο χαρακτηριστικό ενός συγκεκριμένου πόρου (Sedogo και Groten 2002, Jones κ.α. 2001, Brian και Butler 1999, Ebleringer και Field 1993, Καζακλής 1988, Gupta κ.α. 1986) 12

Ο τρίτος στόχος αφορά στη δημιουργία του απαραίτητου υπόβαθρου για ανάπτυξη εναλλακτικών επιλογών πολιτικής αναφορικά με την εκτίμηση και παρακολούθηση εφαρμογής της αειφορικής δασικής διαχείρισης. Οι χωρικές κλίμακες που συμπεριλαμβάνονται στο γνωσιακό σύστημα INFORM, αποτελούν ένα ιεραρχικό σύστημα τεσσάρων επιπέδων, την Περιοχή Τοπίου, το Σύστημα Τοπίου, τον Τύπο Τοπίου και τον Οικότοπο (Καζακλής κ.α. 2004, Καζάνα κ.α. 2005). Στο γνωσιακό σύστημα INFORM, οι τελευταίες τρεις κλίμακες, οι οποίες θεωρήθηκαν ως οι πιο σχετικές με την εκτίμηση και παρακολούθηση εφαρμογής της αειφορικής δασικής διαχείρισης σε εθνικό/περιφερειακό και τοπικό επίπεδο καθορίστηκαν ως εξής: Σύστημα τοπίου: Συμπεριλαμβάνει μία συγκεκριμένη διάταξη οικοσυστημάτων και φυσιογραφίας. Για παράδειγμα, συστήματα τοπίου μπορούν να δημιουργήσουν τα παράκτια αλουβιακά αποθέματα, λόφοι μαργών, ψηλές βουνοπλαγιές από ασβεστόλιθο κ.λπ. Η ελάχιστη μονάδα χαρτογράφησης σε αυτό το επίπεδο είναι 1-5 km 2, ενώ οι κύριες καθοριστικές μεταβλητές περιλαμβάνουν το κλίμα και το γεωλογικό υπόστρωμα. Τύπος τοπίου: Ορίζεται ως μία διάταξη τύπων χρήσης γης σε μία συγκεκριμένη περιοχή. Για παράδειγμα, τύποι τοπίου μπορούν να είναι τα αειθαλή δάση σε εύρος υψομέτρου από τα 800 εως τα 1800 μέτρα, ορεινά λιβάδια κ.λπ. Η ελάχιστη μονάδα χαρτογράφησης σε αυτό το επίπεδο λεπτομέρειας είναι περίπου 200 m 2, ενώ η κύρια καθοριστική μεταβλητή είναι η χρήση/κάλυψη γης. Οικότοπος: Περιλαμβάνει αναγνωρίσιμες υπομονάδες ενός είδους οικοσυστήματος, με ελάχιστη μονάδα χαρτογράφησης μερικά m 2. Σε μερικές περιπτώσεις, παρόμοια τοπία μπορεί να διαφέρουν σημαντικά ως προς τις επιπτώσεις κατά την εκτίμηση της αειφορικής δασικής διαχείρισης, παρόλο που τα κύρια καθοριστικά τους κριτήρια, γεωλογικό υπόστρωμα και κλίμα για το σύστημα τοπίου και η χρήση/κάλυψη γης για τον τύπο τοπίου μπορεί να έχουν ίδιες τιμές. Σε αυτές τις περιπτώσεις, χρησιμοποιούνται επιπλέον κριτήρια. 13

Τα κύρια κριτήρια για την αναγνώριση των συστημάτων τοπίου είναι το γεωλογικό υπόστρωμα/ φυσιογραφία του εδάφους και το κλίμα. Οι συγκεκριμένες κατηγορίες για καθένα από αυτά τα κριτήρια είναι οι εξής: Α. Το κριτήριο γεωλογικού υποστρώματος και φυσιογραφίας εδάφους διακρίνεται σε πέντε κατηγορίες: 1. Αλλούβια: Συμπεριλαμβάνει ποτάμιες (σχετικές με τα ποτάμια, καθαρά αλούβιες λίμνες γλυκού νερού και θαλάσσιους σχηματισμούς), αιολικές (αμμόλοφους, παραλίες, ασβεστώδη ιλύ) και παγετώδεις (αλπικές) φυσιογραφικές διαμορφώσεις εδάφους. 2. Μαλακά ιζηματογενή πετρώματα: Συμπεριλαμβάνει αμμόλιθους, αργιλικούς σχιστόλιθους, μαλακούς ασβεστόλιθους και δολομίτες (μάργες). 3. Σκληρά ιζηματογενή πετρώματα: Περιλαμβάνει ασβεστόλιθους, μάρμαρα και δολομίτες. 4. Πυριγενή πετρώματα: Περιλαμβάνει γρανίτες και βασάλτες (βαθυγενή ή πλουτωνίτες, ηφαιστίτες ή εκρηξιγενή). 5. Φυλλιτικά μεταμορφωσιγενή πετρώματα: Περιλαμβάνει σχιστόλιθους, φυλλίτες, γνεύσιους και αμφιβολίτες. Β. Το κριτήριο του κλίματος καθορίζεται μέσω των ζωνών υψομέτρου, καθώς το υψόμετρο είναι ένας από τους κύριους παράγοντες που επηρεάζει το κλίμα στις ορεινές περιοχές. Από την άποψη του κριτηρίου του κλίματος, διακρίνονται οι εξής ζώνες: i) 0-300 m, η οποία περιλαμβάνει τις παράκτιες περιοχές και τις χαμηλές πεδιάδες, ii) 300 800 m, η οποία περιλαμβάνει περιοχές με μακκία βλάστηση (macquis), φρυγανικά θαμνολίβαδα, χαμηλά δάση και καλλιέργειες ελιάς, iii) 800 1800 m, η οποία συμπεριλαμβάνει τα εύκρατα αρκτικά δάση και iv) Μεγαλύτερη από 1800 m, η οποία αντιστοιχεί στην αλπική ζώνη. Στο επίπεδο του τύπου τοπίου, χρησιμοποιούνται μόνο δύο κλιματικές ζώνες: i) η ξηρή ζώνη, η οποία συμπεριλαμβάνει όλες τις περιοχές με υψόμετρο χαμηλότερο των 800 m και η υγρή ζώνη, η οποία συμπεριλαμβάνει όλες τις περιοχές με υψόμετρο μεγαλύτερο των 800 m. Οι κλιματικές ζώνες στην χωρική κλίμακα του τύπου τοπίου ενοποιούνται σε δύο μόνον κατηγορίες, την ξηρή (λιγότερο από 800m) και την υγρή (περισσότερο από 14

800m), για να διατηρηθεί η ποσότητα της πληροφορίας σε ένα διαχειρίσιμο και με νόημα επίπεδο. Γ. Οι κατηγορίες χρήσης γης/κάλυψης γης που χρησιμοποιούνται για τον καθορισμό των τύπων τοπίου είναι οι ακόλουθες: i) Κωνοφόρα δάση, ii) Πλατύφυλλα δάση, iii) Μικτά δάση, iv) Garrigue, v) Θαμνώνες μακκίας βλάστησης, vi) Θαμνώνες μη μακκίας βλάστησης, vii) Γεωργικές εκτάσεις, viii) Οικιστικές περιοχές, vx) Επιφάνειες γλυκών υδάτων. 2.2 Διαδικασία χωρικής ανάλυσης 2.2.1 Αναγνώριση Συστημάτων Τοπίου Στο γνωσιακό σύστημα INFORM, σε αυτό το σημείο εξέλιξης, επιλέχθηκε το σύστημα τοπίου ως η καταλληλότερη χωρική κλίμακα εφαρμογής της εκτίμησης αειφορικής διαχείρισης σε εθνικό/περιφερειακό επίπεδο. Αυτό έγινε επειδή σε αυτή τη χωρική κλίμακα, οι χωρικές οντότητες είναι πιο εύκολο να προσδιοριστούν καθώς ο ρυθμός αλλαγής τους είναι αργός και έτσι δε χρειάζονται συχνές αναθεωρήσεις χαρτογράφησης. Επί πλέον τα σχετικά μοντέλα δεικτών για την ανάλυση επιπτώσεων μπορούν να χρησιμοποιηθούν πιο αποτελεσματικά στο πλαίσιο της εκτίμησης της αειφορικής δασικής διαχείρισης σε εθνικό επίπεδο. Οι αναφορές της χώρας ως εκ τούτου στο πλαίσιο των δεσμεύσεων της για το FOREST EUROPE μπορούν μακροπρόθεσμα να γίνουν πιο αποδοτικές οικονομικά. Δεκαεννιά γενικού τύπου δασικές χωρικές οντότητες αναγνωρίστηκαν στο επίπεδο του συστήματος τοπίου και χαρτογραφήθηκαν για ολόκληρη τη χώρα. Κατασκευάστηκαν γλωσσολογικά μοντέλα των αναγνωρισμένων συστημάτων τοπίου για κάθε μια από τις 13 διοικητικές Περιφέρειες της χώρας, σε μορφή πίνακα, με τη χρήση των δύο καθοριστικών μεταβλητών που προαναφέρθηκαν, το γεωλογικό υπόστρωμα/ φυσιογραφία εδάφους και το κλίμα (υψόμετρο), αλλά και ένα συνδυασμό άλλων μεταβλητών, όπως τύποι εδαφών, τύποι κλίματος, μέση ετήσια θερμοκρασία, μέση βροχόπτωση, είδη βλάστησης και διάταξη χρήσεων γης. 15

Η αναγνώριση των συστημάτων δασικών τοπίων σε κάθε μία από τις 13 διοικητικές Περιφέρειες της χώρας ολοκληρώθηκε μέσω της παρακάτω διαδικασίας. Α. Αρχικά συγκεντρώθηκαν και μελετήθηκαν χάρτες σε κλίμακες από 1:50000 μέχρι 1:250.000 που περιγράφουν την τοπογραφία και το γενικό ανάγλυφο, τη διάταξη των αστικών οικισμών και των επικοινωνιακών δικτύων, τα διοικητικά όρια των Δήμων και των Περιφερειών, τους τύπους χρήσης/κάλυψης γης, τους τύπους γεωλογικών υποστρωμάτων, τους τύπους εδάφους, τους κλιματικούς τύπους, τις μέσες ετήσιες ισοκλινείς βροχοπτώσεων, τη μέση ελάχιστη θερμοκρασία του αέρα το χειμώνα και τους τύπους βλάστησης κάθε περιοχής. Β. Ακολούθησε μελέτη της χωρικής κατανομής και των δυναμικών αλλαγών των κοινωνικοοικονομικών συνθηκών σε κάθε περιοχή. Γ. Έγιναν οπτικές παρατηρήσεις μέσω του Google Earth και μικρής κλίμακας επιτόπιες αναγνωρίσεις στο πεδίο. Δ. Σε επιλεγμένες περιοχές έγιναν μετρήσεις αλλαγών χρήσης/κάλυψης γης μέσω ερμηνείας αεροφωτογραφιών μεσαίας κλίμακας (1945 μέχρι σήμερα) Ε. Τέλος, χρησιμοποιήθηκε η προηγούμενη εμπειρία της ομάδας του έργου INFORM με την συγκεκριμένη προσέγγιση ανάλυσης τοπίου. Η φυσιογραφία κάθε διοικητικής Περιφέρειας ήταν ιδιαίτερα σημαντική παράμετρος για την ολοκλήρωση της διαδικασίας αναγνώρισης των συστημάτων τοπίου. Τα γλωσσολογικά μοντέλα των αναγνωρισμένων συστημάτων τοπίου για κάθε μία από τις 13 διοικητικές Περιφέρειες περιγράφονται στις σχετικές τεχνικές εκθέσεις του έργου INFORM που είναι προσβάσιμες μέσω της ιστοσελίδας http://www.informlife.gr. 2.2.2 Χαρτογράφηση Συστημάτων Τοπίου Η χαρτογράφηση των αναγνωρισμένων συστημάτων τοπίου πραγματοποιήθηκε μέσω ενός ΓΣΠ με υπέρθεση των θεματικών χαρτών των κριτηρίων που χρησιμοποιήθηκαν. Δεκατρείς χάρτες συστημάτων τοπίου δημιουργήθηκαν για κάθε μία από τις 13 διοικητικές Περιφέρειες της χώρας και ένας συγκεντρωτικός χάρτης συστημάτων τοπίου για όλη την επικράτεια. 16

Για τη διαδικασία χαρτογράφησης, γεωλογικοί χάρτες κλίμακας 1:200.000, που καλύπτουν ολόκληρη την Ελλάδα και τοπογραφικοί χάρτες κλίμακας 1:200.000 σαρώθηκαν σε χρώμα RGB (24bits) για να μετατραπούν σε ψηφιακή μορφή. Οι εικόνες που παρήχθησαν, τοποθετήθηκαν στο Ελληνικό Γεωδαιτικό Σύστημα Αναφοράς (ΕΓΣΑ87). Για γεωαναφορά, οι συντεταγμένες του χάρτη από τουλαχιστον 5 σημεία σε κάθε εικόνα αναγνωρίσθηκαν χειροκίνητα με τη χρήση συσχετισμένου μετασχηματισμού (affine transformation). Έπειτα, οι καταχωρημένοι χάρτες διορθώθηκαν για να δημιουργηθεί ένα σύνολο δεδομένων αναφερμένο στο ΕΓΣΑ87. Τρία επίπεδα κατασκευάστηκαν χρησιμοποιώντας λογισμικό Συστήματος Γεωγραφικών Πληροφοριών με σκοπό την αποθήκευση και παρουσίαση των απαραίτητων πληροφοριών για τα Συστήματα Τοπίου. Τα επίπεδα που δημιουργήθηκαν, περιέχουν τα παρακάτω πεδία πληροφοριών: i) επίπεδο γεωλογίας (τύποι γεωλογικού υποστρώματος και περιοχή), ii) επίπεδο κλίματος (υψομετρικές ισοϋψείς) και iii) επίπεδο διοικητικών ορίων (Χώρα/Περιφέρεια/Νομός). Οι χάρτες δασικών συστημάτων τοπίου για κάθε μία από τις 13 διοικητικές Περιφέρειες της χώρας έχουν συμπεριληφθεί στην τεχνική έκθεση του έργου INFORM με τίτλο «Δασικά συστήματα τοπίων της Ελλάδας» και είναι προσβάσιμοι μέσω της ιστοσελίδας: http://www.inform-life.gr. Ο συγκεντρωτικός χάρτης των δασικών συστημάτων τοπίου απεικονίζεται στο Σχήμα 2. 17

Σχήμα 2. Δασικά συστήματα τοπίου της Ελλάδας 18

3 Δασική διακυβέρνηση Η δασική διακυβέρνηση αφορά τις αλληλεπιδράσεις μεταξύ δομών, διεργασιών και παραδοσιακών πρακτικών, που καθορίζουν το πως ασκείται η εξουσία, πως λαμβάνονται οι αποφάσεις και πως οι πολίτες και οι ενδιαφερόμενοι φορείς εκφράζουν τα συμφέροντά τους σχετικά με τους δασικούς πόρους. Στην πραγματικότητα, η δασική διακυβέρνηση έχει να κάνει με τη εξουσία, τις σχέσεις και την λογοδοσία, με το ποιος έχει επιρροή, ποιος αποφασίζει και πως λογοδοτούν αυτοί που παίρνουν τις αποφάσεις (Plumptre και Craham 1999, Moore κ.α. 2010). Η λογοδοσία, η διαφάνεια, η συμμετοχή και η ίση μεταχείριση απέναντι στο νόμο, είναι οι τέσσερεις θεμελιώδεις αρχές της δασικής διακυβέρνησης. Η συμμετοχή των ενδιαφερομένων ειδικότερα στο πλαίσιο της εκτίμησης και παρακολούθησης εφαρμογής της αειφορικής δασικής διαχείρισης είναι πολύ σημαντική σε όλα τα επίπεδα λήψης αποφάσεων για τα δάση (Καζάνα κ.α. 2005, Baskent κ.α. 2008, Zagas κ.α. 2011, Bruña-Garcia και Marey-Pérez 2013). Στην Ελλάδα, για πρώτη φορά δημιουργήθηκαν και ξεκίνησαν τη λειτουργία τους τρεις δομές δασικής διακυβέρνησης μέσω του έργου INFORM με σκοπό την προώθηση δασικής πολιτικής αναφορικά με την εκτίμηση και παρακολούθηση εφαρμογής της αειφορικής δασικής διαχείρισης. Αυτές οι δομές περιέλαβαν ένα Εθνικό Διακυβερνητικό Συμβούλιο Δασών (ΕΔΣΔ) με σχεδόν 100 συμμετέχοντες, το οποίο λειτουργεί σε εθνική/ περιφερειακή κλίμακα, και δύο Τοπικά Διακυβερνητικά Συμβούλια Δασών (ΤΔΣΔ), σε δύο πιλοτικές δασικές περιοχές μελέτης, που λειτουργούν σε τοπικό επίπεδο. Η δομή και ο ρόλος του ΕΔΣΔ καθώς και οι εργασίες που πραγματοποιήθηκαν από τα μέλη του ΕΔΣΔ παρουσιάζονται εν συντομία παρακάτω. Περισσότερες πληροφορίες για τη λειτουργία των ΕΔΣΔ και ΤΔΣΔ περιέχονται στις τεχνικές εκθέσεις του έργου INFORM, οι οποίες είναι προσβάσιμες στην ιστοσελίδα http://www.inform-life.gr. 3.1 Ίδρυση Εθνικού Διακυβερνητικού Συμβουλίου Δασών Η δομή 19

Το ΕΔΣΔ είναι ένας καινοτόμος θεσμός που αποτελείται από ένα δίκτυο ενδιαφερομένων για την εκτίμηση και την παρακολούθηση εφαρμογής αειφόρου δασικής διαχείρισης, οι οποίοι συμμετέχουν ενεργά στη διαδικασία αξιολόγησης της δασικής αειφορίας σε εθνικό επίπεδο. Η ουσία του ΕΔΣΔ έγκειται στην ενεργή και διαρκή συμμετοχή των μελών του, κυρίως εθελοντικά, καθώς και στην ενσωμάτωση των αναγκαίων πληροφοριών για την αξιολόγηση της δασικής αειφορίας σε διαφορετικές κλίμακες. Το ΕΔΣΔ απαρτίζεται από: i) ομάδα συντονισμού., ii) ανώτερα στελέχη των Δασαρχείων όλης της χώρας, iii) ανώτερα στελέχη των δασικών Υπηρεσιών του Υπουργείου Περιβάλλοντος, iv) ανώτερα στελέχη από τις Αποκεντρωμένες Δασικές Διοικήσεις, v) εκπροσώπους των ενδιαφερομένων για τα δάση, όπως η Ένωση Ιδιωτών Δασοκτημόνων Ελλάδας και η Κυνηγετική Συνομοσπονδία και vi) ειδικούς επιστήμονες εμπειρογνώμονες σε επιστημονικά πεδία που αφορούν τη συγκέντρωση του άνθρακα στα δάση, την υγεία των δασών, τις παραγωγικές και τις προστατευτικές λειτουργίες των δασών, τη δασική αναψυχή, τις κοινωνικοοικονομικές λειτουργίες των δασών, τη δασική πολιτική και τη χωρική ανάλυση. Η δομή του ΕΔΣΔ είναι ανοιχτή σε νέα μέλη και μπορεί να αποκτήσει νομική υπόσταση στο μέλλον. Οι στόχοι Ένας από τους κύριους στόχους του ΕΔΣΔ είναι να συνεισφέρει στη δημιουργία μιας γνωσιακής βάσης για να προάγει την εκτίμηση της πολιτικής αειφορικής διαχείρισης καθώς και την παρακολούθηση της εφαρμογής της σε εθνικό/περιφερειακό επίπεδο. Επίσης η ίδρυση του ΕΔΣΔ ενεργοποιεί τη συμμετοχή των ενδιαφερομένων για τα δάση, έτσι ώστε να εκφράσουν τα ενδιαφέροντά τους και να υποστηρίξουν την εφαρμογή διαφόρων εργαλείων για την εκτίμηση των περιβαλλοντικών και κοινωνικοοικονομικών επιπτώσεων διάφορων εναλλακτικών επιλογών πολιτικής και διαχείρισης στα πλαίσια της δασικής αειφορίας. Επί πλέον, στηρίζει την παρακολούθηση της εφαρμογής της αειφορικής δασικής διαχείρισης και βελτιώνει τη 20

διαφάνεια στη λήψη αποφάσεων σχετικά με τη διαχείριση των δασικών πόρων. Τέλος, προάγει την ενημέρωση και ευαισθητοποίηση του κοινού σε θέματα σχετικά με την αειφορία της δασικής διαχείρισης. Συμμετοχή Τα μέλη του ΕΔΣΔ συμμετέχουν στα εργαστήρια που οργανώνονται από την ομάδα συντονισμού για τη συστηματική απόσπαση έμπειρης γνώσης, παρέχουν ποσοτικές πληροφορίες για τα δάση και ανταποκρίνονται θετικά στις εργασιακές απαιτήσεις των μεθόδων που εφαρμόζονται. Επίσης επικοινωνούν με την ομάδα συντονισμού του ΕΔΣΔ και διατηρούν επαφές με τα υπόλοιπα μέλη του ΕΔΣΔ. Ειδικότερα, τα μέλη του ΕΔΣΔ συνεισφέρουν με τη γνώση και την εμπειρία τους στην αναγνώριση των σημαντικών διαδικασιών, λειτουργιών και κινητήριων δυνάμεων, καθώς και τη διαμόρφωση εναλλακτικών στρατηγικών για την εκτίμηση της αειφορικής δασικής διαχείρισης σε διαφορετικές χωρικές κλίμακες. Επίσης τα μέλη του ΕΔΣΔ βοηθούν με την εκτίμηση των επιπτώσεων αυτών των εναλλακτικών στρατηγικών, χρησιμοποιώντας ειδικά σχεδιασμένα μοντέλα δεικτών. Τέλος, παρακολουθούν την πρόοδο της αειφορικής δασικής διαχείρισης και συνεισφέρουν στη βελτίωση και διάδοση των καλών πρακτικών που προάγουν τη δασική αειφορία. Εθνικό Διακυβερνητικό Συμβούλιο Δασών, Συνάντηση Ολομέλειας, Δράμα, 2012 21

Ο ρόλος της ομάδας συντονισμού είναι να συντονίζει όλη τη δουλειά του ΕΔΣΔ, να εφαρμόζει συστηματικές μεθόδους απόσπασης έμπειρης γνώσης, να επικοινωνεί με τα μέλη του ΕΔΣΔ και να οργανώνει συναντήσεις και υποστηρικτικό υλικό για να διευκολύνει τη δουλειά των μελών. Επιπλέον, η ομάδα συντονισμού ετοιμάζει τα εργαλεία αξιολόγησης για την εκτίμηση της αειφορικής δασικής διαχείρισης και επεξεργάζεται και παρουσιάζει τα αποτελέσματα της συμμετοχικής διαδικασίας. 3.2 Αναγνώριση και ιεράρχηση των διαδικασιών, λειτουργιών και κινητήριων δυνάμεων για την εκτίμηση της αειφορικής δασικής διαχείρισης Οι διεργασίες, οι λειτουργίες και οι κινητήριες δυνάμεις για την εκτίμηση και παρακολούθηση της εφαρμογής της αειφορικής δασικής διαχείρισης αναγνωρίστηκαν για τα δάση και τις δασικές εκτάσεις σε κάθε μία από τις 13 Περιφέρειες της χώρας και σε κάθε χωρική οντότητα στο επίπεδο συστήματος τοπίου. Αρχικά, η ομάδα συντονισμού του ΕΔΣΔ (ομάδα έργου του INFORM) με βάση την εμπειρία της και σε συνεργασία με τους ειδικούς επιστήμονες του ΕΔΣΔ, παρήγαγε γενικούς καταλόγους διεργασιών, λειτουργιών και κινητήριων δυνάμεων σχετικών με την διαδικασία εκτίμησης της αειφορικής δασικής διαχείρισης και παρακολούθησης της εφαρμογής της. Όλες αυτές οι διεργασίες, οι λειτουργίες και οι κινητήριες δυνάμεις συνδέθηκαν με σχετικούς δασικούς πόρους όπως τα δασικά οικοσυστήματα, οι βοσκότοποι, το νερό, η άγρια πανίδα, η αναψυχή και οι κοινωνικοοικονομικοί πόροι (Πίνακας 3.2.1). Με βάση αυτούς τους καταλόγους σχεδιάστηκαν ειδικά ερωτηματολόγια, μαζί με χάρτες δασικών συστημάτων τοπίου, τα οποία διανεμήθηκαν για συμπλήρωση στα μέλη του ΕΔΣΔ κατά τη διάρκεια συνάντησης εργασίας, η οποία έλαβε χώρα στη Δράμα, στις 29 και 30 Μαρτίου 2012. Τα μέλη του ΕΔΣΔ με τη βοήθεια των ερωτηματολογίων αναγνώρισαν και ιεράρχησαν ανάλογα με τη σημαντικότητα τους ως προς την εκτίμηση της αειφορικής δασικής διαχείρισης τις σχετικές διεργασίες, λειτουργίες και κινητήριες δυνάμεις σε κάθε σύστημα τοπίου της περιοχής που ανήκε στην διοικητική τους ευθύνη. Τα μέλη του ΕΔΣΔ κατόπιν επέστρεψαν τα συμπληρωμένα ερωτηματολόγια στην ομάδα συντονισμού, η οποία διεξήγαγε την επεξεργασία των δεδομένων. Στην ανάλυση των δεδομένων εφαρμόσθηκε ο κανόνας της πλειοψηφίας, δηλαδή μόνο οι διεργασίες για τις οποίες το 60% ή περισσότερο των μελών του ΕΔΣΔ συμφώνησε ως προς την σημαντικότητά 22

τους συμπεριλήφθηκαν στην περαιτέρω ανάλυση της εκτίμησης της αειφορικής δασικής διαχείρισης. Μέλη του Εθνικού Διακυβερνητικού Συμβουλίου Δασών σε ώρα εργασίας, Συνάντηση ολομέλειας, Δράμα, 2012 Τα αποτελέσματα που προέκυψαν από την εργασία του ΕΔΣΔ προέρχονται από το 72% των Δασαρχείων της χώρας. Οι πιο σημαντικές διεργασίες/ λειτουργίες/ κινητήριες δυνάμεις που καταγράφηκαν ανά πόρο σε εθνικό επίπεδο (Σχ. 3.2.1) είναι εν συντομία οι παρακάτω. Περισσότερες πληροφορίες για την σημαντικότητα των διεργασιών/ λειτουργιών/ κινητήριων δυνάμεων ανά σύστημα τοπίου και διοικητική περιοχή είναι διαθέσιμες στις σχετικές τεχνικές εκθέσεις του προγράμματος INFORM στην ιστοσελίδα http://www.inform-life.gr. Δάση Από τις 13 σχετικές με τα δασικά οικοσυστήματα διεργασίες/λειτουργίες που αξιολογήθηκαν από τα μέλη του ΕΔΣΔ, η διατήρηση της αισθητικής αξίας τοπίου (FOR7), η πρόληψη δασικών πυρκαγιών (FOR12) και η παραγωγή καυσόξυλου (FOR2) αξιολογήθηκαν από τουλάχιστον 60% των μελών του ΕΔΣΔ ανάμεσα στις 5 23

πιο σημαντικές διεργασίες για την πλειοψηφία των δασικών συστημάτων τοπίου της Ελλάδας. Ορεινοί βοσκότοποι Από τις 12 σχετικές με τους ορεινούς βοσκότοπους διεργασίες/λειτουργίες που αξιολόγησαν τα μέλη του ΕΔΣΔ, η παραγωγή βοσκής (RAN2), η διατήρηση των αξίας των τοπίων (RAN6) και η πρόληψη/έλεγχος των απειλών από δασικές πυρκαγιές (RAN8) προέκυψαν μεταξύ των 5 πιο σημαντικών διεργασιών για την πλειοψηφία των δασικών συστημάτων τοπίων της Ελλάδας με ποσοστό συμφωνίας μεγαλύτερο του 60% των μελών του ΕΔΣΔ. Νερό Τα υπόγεια και πηγαία ύδατα (WAT2), το νερό για οικιακή χρήση (WAT1) και η διατήρηση της ποιότητας του νερού (WAT9) ιεραρχήθηκαν από το 60% των μελών του ΕΔΣΔ ως οι πιο σημαντικές μεταξύ των 13 σχετικών με το νερό διεργασιών/λειτουργιών στα δάση της χώρας για τα περισσότερα δασικά συστήματα τοπίου στην Ελλάδα. Άγρια ζωή Από τις 10 σχετικές με την άγρια ζωή διεργασίες/λειτουργίες στα δάση της χώρας, τα μέλη του ΕΔΣΔ αναγνώρισαν και ιεράρχησαν ως πιο σημαντικές διεργασίες για τα περισσότερα δασικά συστήματα τοπίου στην Ελλάδα με ποσοστό συμφωνίας μεγαλύτερο του 60%, τη διατήρηση της βιοποικιλότητας της άγριας πανίδας (WIL8), την προστασία των απειλούμενων/προστατευόμενων ειδών πτηνών (WIL5) και τη διατήρηση της αισθητικής αξίας των τοπίων που σχετίζεται με την άγρια πανίδα (WIL9). Αναψυχή Το περπάτημα/πεζοπορία (REC2), η διατήρηση της αισθητικής αξίας των τοπίων (REC11) και η περιήγηση στα φυσικά και πολιτιστικά αξιοθέατα (βουνά, εθνικά πάρκα, αισθητικά δάση, σπηλιές κ.λπ.) (REC1) ιεραρχήθηκαν ως οι πιο σημαντικές διεργασίες από μεγαλύτερο του 60% ποσοστό των μελών του ΕΔΣΔ μεταξύ των 12 σχετικών με την αναψυχή διεργασιών/λειτουργιών, για την πλειοψηφία των δασικών συστημάτων τοπίων της Ελλάδας. Κοινωνικοοικονομικοί πόροι 24

Από τις 12 κοινωνικοοικονομικές κινητήριες δυνάμεις, το 60% των μελών του ΕΔΣΔ αξιολόγησε τέσσερεις ως τις πιο σημαντικές για την πλειοψηφία των δασικών συστημάτων τοπίων της Ελλάδας. Αυτές είναι το εισόδημα που παράγεται από τα δάση (SOC4), οι ευκαιρίες απασχόλησης στα δάση (SOC7), η οικονομική αξία της δασικής αναψυχής (SOC10) και η αξία της ιστορικής και πολιτιστικής κληρονομιάς των δασών (SOC11). Πίνακας 3.2.1 Διεργασίες, λειτουργίες και κινητήριες δυνάμεις για αειφορική δασική διαχείριση Δάση Ορεινοί βοσκότοποι FOR1 Παραγωγή τεχνικού ξύλου RAN1 Παραγωγή κτηνοτροφικών φυτών FOR2 Παραγωγή καυσόξυλου RAN2 Παραγωγή βοσκής FOR3 Παραγωγή ξύλου θρυμματισμού RAN3 Παραγωγή κτηνοτροφικών προϊόντων FOR4 Παραγωγή εδώδιμων προϊόντων (καρποί, φρούτα, μέλι, μανιτάρια κλπ) RAN4 Διατήρηση εδάφους/ υγρασίας FOR5 Παραγωγή σπόρων (συλλογή ή φυτώρια) RAN5 Διατήρηση της βιοποικιλότητας της βλάστησης FOR6 Διατήρηση εδάφους/ υγρασίας RAN6 Διατήρηση της αξίας του τοπίου FOR7 Διατήρηση αισθητικής αξίας του τοπίου RAN7 FOR8 Διατήρηση ποιότητας του νερού RAN8 FOR9 Διατήρηση ποιότητας του αέρα RAN9 FOR10 Πρόληψη διάβρωσης του εδάφους RAN10 Διατήρηση της παραγωγής του βοσκότοπου που αφορά την γενετική κληρονομιά (βοσκήσιμη ύλη, φυλές ζώων) Πρόληψη/ Έλεγχος απειλών από πυρκαγιές Πρόληψη/ Έλεγχος απειλών από ασθένειες ζώων Πρόληψη/Έλεγχος απειλών από ανεπιθύμητα είδη φυτών FOR11 Πρόληψη πλημμυρών RAN11 Βελτίωση της γονιμότητας του εδάφους FOR12 Πρόληψη πυρκαγιών RAN12 Βελτίωση της παραγωγής του βοσκότοπου (Ποιότητα/ Ποσότητα) FOR13 Πρόληψη κατολισθήσεων Νερό WAT1 Νερό για οικιακή χρήση WIL1 WAT2 Υπόγεια και νερά πηγών WIL2 WAT3 Νερό για αγροτικές καλλιέργειες WIL3 Άγρια Πανίδα Παραγωγή θηρευόμενων ειδών θηλαστικών σε ελεγχόμενες κυνηγετικές περιοχές Παραγωγή θηρευόμενων ειδών θηλαστικών σε μή- ελεγχόμενες κυνηγετικές περιοχές Παραγωγή θηρευόμενων ειδών πτηνών σε μή- ελεγχόμενες κυνηγετικές περιοχές 25

WAT4 Νερό για παραγωγή βιομάζας (ποώδη & ξυλώδη φυτά) WIL4 Παραγωγή κρέατος από θηρευόμενα είδη WAT5 Υποδομή άρδευσης WIL5 WAT6 Νερό για βιοτεχνική/ βιομηχανική χρήση WIL6 WAT7 Νερό για υδροηλεκτρική ενέργεια WIL7 WAT8 Παραγωγή ψαριών (εμπορική, αναψυχή) WIL8 WAT9 Διατήρηση της ποιότητας του νερού WIL9 Προστασία απειλούμενων /προστατευόμενων ειδών πτηνών Προστασία απειλούμενων/προστατευόμενων ειδών θηλαστικών Προστασία ειδών πτηνών σημαντικών για οικοτουρισμό Διατήρηση της βιοποικιλότητας της άγριας πανίδας Διατήρηση της αισθητικής αξίας τοπίων που σχετίζονται με την άγρια πανίδα WAT10 Διατήρηση της αξίας των τοπίων νερού (αισθητική και λειτουργική) WIL10 Πρόληψη ζημιών που προκαλούνται από άγρια πανίδα σε δένδρα, θάμνους, λιβάδια, αγροτικές καλλιέργειες και κτηνοτροφία WAT11 Διατήρηση της συνδεδεμένης με το νερό βιοποικιλότητας WAT12 Έλεγχος διάβρωσης WAT13 Έλεγχος πλημμυρών Δασική Αναψυχή Κοινωνικο-οικονομικοί παράγοντες REC1 Αξιοθέατα φυσικών και πολιτιστικών πόλων έλξης (βουνά, εθνικά πάρκα, αισθητικά δάση, σπήλαια κλπ) SOC1 Εξωτερικές επενδύσεις (ότι δεν παράγει προστιθέμενη αξία επί τόπου) REC2 Περπάτημα-Πεζοπορία SOC2 REC3 Σκι SOC3 Ενδιάμεση κατανάλωση (πρώτες ύλες και υπηρεσίες εκτός μισθωμένης εργασίας) Τυπική παραγωγή (Παραγόμενες ποσότητες προϊόντων) REC4 Αναρρίχηση SOC4 Παραγόμενο εισόδημα REC5 Ποδηλασία SOC5 Νέα τεχνολογία REC6 Διαμονή Κατασκήνωση SOC6 Ποιότητα προϊόντων REC7 Κανό-Ράφτινγκ SOC7 Θέσεις εργασίας REC8 Ψάρεμα SOC8 Αύξηση παραδασόβιων πληθυσμών REC9 Βαρκάδα SOC9 Εκπαίδευση απασχολούμενων στην δασοπονία REC10 Παραδοσιακά εδώδιμα προϊόντα SOC10 Οικονομική αξία δασικής αναψυχής REC11 Διατήρηση της αισθητικής αξίας του τοπίου SOC11 REC12 Περιβαλλοντική ευαισθητοποίηση SOC12 Ιστορική ή πολιτιστική κληρονομιά των δασών Κυκλοφοριακή κίνηση στους δασικούς δρόμους 26

Δάση Ορεινοί βοσκότοποι Νερό Άγρια Πανίδα Δασική Αναψυχή Κοινωνικο-οικονομικοί παράγοντες 27

Σχήμα 3.2.1 Ποσοστό συμφωνίας απαντήσεων του ΕΔΣΔ σχετικά με τη σημαντικότητα των διεργασιών, λειτουργιών και κινητήριων δυνάμεων για την εκτίμηση αειφορικής δασικής διαχείρισης 3.3 Στρατηγικές για την αειφόρο δασική διαχείριση Η ανάλυση SWOT 1 εφαρμόσθηκε κατά τη διάρκεια μίας των συναντήσεων εργασίας της ολομέλειας του ΕΔΣΔ για να αναγνωρισθούν τα κύρια δυνατά σημεία, τα αδύνατα σημεία, οι ευκαιρίες και οι απειλές και να σχεδιαστούν εναλλακτικές στρατηγικές για την εκτίμηση της αειφορικής δασικής διαχείρισης στην Ελλάδα. 1 ΣτΜ: Το αρκτικόλεξο SWOT προκύπτει από τις αγγλικές λέξεις: Strengths, Weaknesses, Opportunities, Threats (αντίστοιχα στα ελληνικά: δυνατά σημεία, αδύνατα σημεία, ευκαιρίες, απειλές). 28

Σχήμα 3.3.1 Εναλλακτικές στρατηγικές για εκτίμηση αειφορικής δασικής διαχείρισης στην Ελλάδα 29

Πίνακας3.3.1 Ανάλυση SWOT για εκτίμηση και παρακολούθηση εφαρμογής αειφορικής δασικής διαχείρισης στην Ελλάδα Εσωτερικοί παράγοντες Δυνατότητες Αδυναμίες 1. Δυνατότητα παραγωγής καυσόξυλων 2. Δυνατότητα παραγωγής τεχνικού ξύλου 3. Αξιοθέατα φυσικών και πολιτιστικών πόλων έλξης (βουνά, εθνικά πάρκα, αισθητικά δάση, υδάτινοι σχηματισμοί, σπήλαια κ.λ.π.) 4. Δυνατότητα δημιουργίας εισοδήματος του ορεινού πληθυσμού της περιοχής σας 5. Δυνατότητα θήρευσης θηλαστικών 6. Δυνατότητα απασχόλησης του ορεινού πληθυσμού της περιοχής σας 7. Υποδομές (οδικό δίκτυο, έργα ελέγχου πλημμυρών και διάβρωσης, βελτίωση ορεινών βοσκοτόπων, διευκόλυνση αναψυχής κ.λ.π.) 8. Δυνατότητα παραγωγής ξύλου θρυμματισμού 9. Δυνατότητα θήρευσης πτηνών 10. Βιοποικιλότητα δασικής/ λιβαδικής βλάστησης 11. Δυνατότητα παραγωγής βοσκήσιμης ύλης 12. Ποιότητα νερού λεκανών απορροής 13. Υπόγεια νερά και νερά πηγών 14. Βιοποικιλότητα άγριας πανίδας 15. Δασικό κτηματολόγιο 16. Τεχνογνωσία προσωπικού 17. Συνεισφορά του δάσους στο ΑΕΠ 18. Βιοποικιλότητα πανίδας νερού 1. Έλλειψη πιστώσεων για επενδύσεις 2. Έλλειψη προσωπικού 3. Έλλειψη πιστώσεων για διαχειριστικές μελέτες 4. Ιδιοκτησιακά προβλήματα 5. Δασική νομοθεσία 6. Έλλειψη εργαλείων για αξιολόγηση της αειφόρου διαχείρισης των δασών και ενσωμάτωσή της στα δασικά διαχειριστικά σχέδια 7. Γραφειοκρατία 8. Υποβαθμισμένο ξυλαπόθεμα 9. Απαρχαιωμένες προδιαγραφές διαχειριστικών σχεδίων 10. Έλλειψη τεχνογνωσίας (νέες τεχνολογίες και εργαλεία αειφόρου διαχείρισης των δασών) 11. Σύστημα εκμετάλλευσης των δημόσιων δασών (αυτεπιστασία, μίσθωση δάσους από δασικούς συνεταιρισμούς, παραχώρηση εκμετάλλευσης στους δασικούς συνεταιρισμούς ΠΔ 126/1986) 12. Αδυναμία εφαρμογής της νομοθεσίας 13. Απροθυμία για αλλαγές Θετικά Ευκαιρίες Απειλές Αρνητικά 1. Βελτίωση ξυλαποθέματος 2. Νέες προδιαγραφές διαχειριστικών σχεδίων 3. Ανάπτυξη δασικής αναψυχής/οικοτουρισμού 4. Ενίσχυση απασχόλησης ορεινού πληθυσμού 5. Ενίσχυση εισοδήματος ορεινού πληθυσμού 6. Διατήρηση/Προστασία της βιοποικιλότητας 7. Περιβαλλοντική ευαισθητοποίηση του κοινού για την αειφόρο διαχείριση των δασών & δασικών εκτάσεων 8. Βελτίωση ορεινών βοσκοτόπων 9. Βελτίωση δασικού εισοδήματος (έσοδα από δραστηριότητες παραγωγής μη ξυλωδών προϊόντων π.χ. μέλι, μανιτάρια, φρούτα, αρωματικά φυτά κ.λ.π.) 10. Παραγωγή μη ξυλωδών προϊόντων 11. Πρόληψη φυσικών καταστροφών 12. Βελτίωση θηραματικών πληθυσμών 13. Δασικό κτηματολόγιο 14. Συμμετοχή σε προγράμματα 15. Απόκτηση τεχνογνωσίας 16. Εκπαίδευση προσωπικού σε νέες τεχνολογίες για αειφόρο δασική διαχείριση 17. Επέκταση δασικής γης/δασικών εκτάσεων 18. Υποδομές Εξωτερικοί παράγοντες 30 1. Κίνδυνος πυρκαγιών 2. Παράνομες υλοτομίες 3. Καταπατήσεις δασικής γης 4. Παράνομη θήρα 5. Αλλαγή χρήσης γης 6. Κίνδυνος ασθενειών 7. Κίνδυνος αλλαγής κλίματος 8. Κίνδυνος εντόμων 9. Εξορυκτικές δραστηριότητες 10. Εξαφάνιση ειδών βλάστησης 11. Εξαφάνιση ειδών θηλαστικών 12. Εξαφάνιση ειδών πτηνών 13. Κίνδυνος κατολισθήσεων 14. Κίνδυνος πλημμυρών 15. Εξαφάνιση ειδών νερού

Ένα ειδικό ερωτηματολόγιο σχεδιάστηκε από την ομάδα συντονισμού του προγράμματος INFORM με εσωτερικούς και εξωτερικούς παράγοντες σχετικούς με την εκτίμηση της αειφορικής δασικής διαχείρισης και της παρακολούθησης εφαρμογής της στις τέσσερις ομάδες SWOT. Το ερωτηματολόγιο μοιράστηκε στα μέλη του ΕΔΣΔ κατά τη διάρκεια μίας ολομέλειας συνάντησης εργασίας. Οι συντονιστές εξήγησαν στην αρχή τη διαδικασία και τις βασικές έννοιες της προσέγγισης SWOT και κατόπιν ζήτησαν από τα μέλη του ΕΔΣΔ να καταγράψουν εάν κάθε παράγοντας, εσωτερικός ή εξωτερικός είχε αναφορά στη δασική περιοχή για την οποία καθένας ήταν διοικητικά υπεύθυνος. Συνολικά συμπεριλήφθηκαν στα ερωτηματολόγια 18, 13, 18 και 15 παράγοντες αντίστοιχα στα δυνατά, τα αδύνατα σημεία, τις ευκαιρίες και τις απειλές σχετικά με την εκτίμηση και παρακολούθηση εφαρμογής της αειφορικής δασικής διαχείρισης. Ωστόσο, τα μέλη είχαν την δυνατότητα να προσθέσουν και άλλους παράγοντες που δεν συμπεριλαμβανόταν στον αρχικό κατάλογο για κάθε μία από τις τέσσερεις κατηγορίες SWOT. Επιπλέον, τα μέλη του ΕΔΣΔ ιεράρχησαν σειριακά όλους τους παράγοντες, εσωτερικούς και εξωτερικούς, σε κάθε μία από τις τέσσερεις ομάδες SWOT. Αυτή η προσέγγιση επιλέχθηκε για να περιορίσει τον απαιτούμενο χρόνο, λόγω του μεγάλου μεγέθους του ΕΔΣΔ. Τα αποτελέσματα της ανάλυσης SWOT για τα δάση όλων των διοικητικών Περιφερειών της χώρας παρουσιάζονται στον Πίνακα 3.3.1. Όλοι οι παράγοντες που καταγράφθηκαν έστω και μία φορά, συμπεριλήφθηκαν στον Πίνακα 3.3.1. Η κατανομή των παραγόντων SWOT εκφρασμένη ως ποσοστό ανταπόκρισης του αριθμού των μελών του ΕΔΣΔ παρουσιάζεται στα Σχήματα 3.3.1 και 3.3.2. Οι πιο σημαντικοί παράγοντες για εκτίμηση και παρακολούθηση εφαρμογής της αειφορικής διαχείρισης των δασών της χώρας σύμφωνα με τα αποτελέσματα του SWOT είναι οι ακόλουθοι: Δυνατά σημεία: Παραγωγή καυσόξυλων Αδύνατα Σημεία: Έλλειψη χρηματοδότησης για επενδύσεις Ευκαιρίες: Επικαιροποίηση των προδιαγραφών των δασικών διαχειριστικών μελετών και βελτίωση του ξυλαποθέματος Απειλές: Δασικές πυρκαγιές και παράνομη υλοτομία 31

Η χωρική κατανομή των εναλλακτικών στρατηγικών για εκτίμηση και παρακολούθηση εφαρμογής της αειφορικής δασικής διαχείρισης που προέκυψαν από την επεξεργασία των αποτελεσμάτων της ανάλυσης SWOT παρουσιάζονται στο Σχήμα 3.3.1. Δυνατότητες Αδυναμίες Ελλάδα Ελλάδα Σχήμα 3.3.2 Ποσοστό απαντήσεων (%) των μελών του ΕΔΣΔ για τους πέντε πιο σημαντικούς παράγοντες στις κατηγορίες «Δυνατότητες» και «Αδυναμίες» Ευκαιρίες Απειλές Ελλάδα Ελλάδα Σχήμα 3.3.3 Ποσοστό απαντήσεων (%) των μελών του ΕΔΣΔ για τους πέντε πιο σημαντικούς παράγοντες στις κατηγορίες «Ευκαιρίες» και «Απειλές» 32

4 Γνωσιακή βάση για εκτίμηση και παρακολούθηση εφαρμογής αειφορικής δασικής διαχείρισης Ένα από τα κύρια μέρη του γνωσιακού συστήματος INFORM είναι η συμβατή με το πολιτικό πλαίσιο του FOREST EUROPE (MCPFE) γνωσιακή βάση για την εκτίμηση της αειφορικής διαχείρισης και παρακολούθησης της εφαρμογής της στα Ελληνικά δάση. Περισσότεροι από 15000 δείκτες για την εκτίμηση της αειφορικής διαχείρισης εκτιμήθηκαν για τα Ελληνικά δασικά οικοσυστήματα σε δύο χρονικές περιόδους 2007 και 2011 και συμπεριλήφθηκαν στη γνωσιακή βάση INFORM. Οι δείκτες αυτοί συνδέονται με τα ακόλουθα έξι κριτήρια: i) διατήρηση και ανάπτυξη των δασικών πόρων και της συμβολής τους στον παγκόσμιο κύκλο του άνθρακα, ii) υγεία και ζωτικότητα των δασικών οικοσυστημάτων, iii) παραγωγικές λειτουργίες των δασών, iv) βιοποικιλότητα των δασικών οικοσυστημάτων, v) προστατευτικές λειτουργίες της δασικής διαχείρισης και vi) κοινωνικοοικονομικές και πολιτισμικές λειτουργίες των δασών. Μία ειδική διαδικτυακή εφαρμογή της γνωσιακής βάσης INFORM είναι προσβάσιμη από όλους τους ενδιαφερόμενους στην ιστοσελίδα http://www.informlife.gr 4.1 Διατήρηση και ανάπτυξη των δασικών πόρων και της συμβολής τους στον παγκόσμιο κύκλο του άνθρακα Οι κύριοι δείκτες που συνδέονται με τo κριτήριο της διατήρησης των δασικών πόρων και της συμβολής τους στον παγκόσμιο κύκλο του άνθρακα και συμπεριλήφθηκαν στη γνωσιακή βάση γνώσης INFORM είναι οι ακόλουθοι: έκταση δασών και άλλων δασικών εκτάσεων, έκταση δασών και άλλων δασικών εκτάσεων ανά τύπο δάσους, έκταση δασών και άλλων δασικών εκτάσεων ως προς τη διαθεσιμότητα της προσφερόμενης ξυλείας, ποσοστό της έκτασης δασών και άλλων δασικών εκτάσεων ως προς την συνολική έκταση της χώρας, ιστάμενο ξυλαπόθεμα των δασών και άλλων δασικών εκτάσεων, ιστάμενο ξυλαπόθεμα ανά τύπο δάσους, κατανομή διαμέτρων των δασών και άλλων δασικών εκτάσεων και απόθεμα άνθρακα της ξυλώδους βιομάζας των δασών. Επίσης, στη γνωσιακή βάση INFORM συμπεριλήφθηκαν και οι εκτιμήσεις αυτών των δεικτών για κάθε χωρική οντότητα 33

στην κλίμακα του συστήματος τοπίου σε κάθε μία από τις 13 διοικητικές περιοχές της χώρας, για δύο περιόδους, το 2007 και 2011. Οι εκτιμήσεις των δεικτών που συνδέονται με αυτό το κριτήριο, βασίστηκαν κυρίως σε δεδομένα που συγκεντρώθηκαν μέσω της λειτουργίας του ΕΔΣΔ. Ένα δελτίο καταγραφής δεδομένων σχεδιάστηκε ειδικά από την ομάδα συντονισμού του ΕΔΣΔ και στάλθηκε ηλεκτρονικά στα 79 μέλη του ΕΔΣΔ, ανώτερα στελέχη των Δασαρχείων της χώρας μαζί με χάρτες των δασικών συστημάτων τοπίου των περιοχών ευθύνης τους. Τα δεδομένα που παρείχαν τα μέλη του ΕΔΣΔ βασίστηκαν στα απογραφικά στοιχεία των ενεργών διαχειριστικών σχεδίων, στα έτη αναφοράς, δηλαδή το 2007 και 2011 στις περιοχές ευθύνης τους καθώς και στη γνώση και εμπειρία που τα μέλη αυτά είχαν για τις συγκεκριμένες περιοχές. Εβδομήντα (70) μέλη του ΕΔΣΔ επέστρεψαν στην ομάδα συντονισμού τα δελτία καταγραφής συμπληρωμένα, ανεβάζοντας τον βαθμό ανταπόκρισης της παροχής δεδομένων στο 88,6%. Τα δεδομένα που έλειπαν από τους Δασάρχες, δημιούργησαν κάποιες δυσχέρειες στη διαδικασία εκτίμησης της αειφορικής δασικής διαχείρισης. Για να ξεπεραστούν αυτές οι δυσκολίες, χρησιμοποιήθηκαν σε μερικές περιπτώσεις άλλες πηγές όπως δασικοί χάρτες, αεροφωτογραφίες και η βάση δεδομένων της εθνικής δασικής απογραφής. Αυτές οι πηγές δεδομένων χρησιμοποιήθηκαν επίσης για ελέγχους και διορθώσεις στη διαδικασία εκτίμησης των δεικτών. Συνολικά 2400 δείκτες που περιγράφουν τη διατήρηση των δασικών πόρων καθώς και τη συμβολή τους στον παγκόσμιο κύκλο του άνθρακα στο πλαίσιο της εκτίμησης της αειφορικής διαχείρισης των δασών και την παρακολούθηση της εφαρμογής της στην Ελλάδα, εκτιμήθηκαν και εισήχθησαν στη γνωσιακή βάση INFORM. Οι συνολικές εκτιμήσεις αυτών των δεικτών σε εθνικό επίπεδο και η κατανομή τους ανά Περιφέρεια, παρουσιάζονται στην παρακάτω ενότητα. Οι αναλυτικές εκτιμήσεις αυτών των δεικτών για κάθε διοικητική Περιφέρεια και σύστημα τοπίου παρουσιάζονται στην σχετική έκθεση του έργου INFORM που είναι διαθέσιμη στην ιστοσελίδα http://www.inform-life.gr. 34

4.1.1 Δασική έκταση Αυτός ο δείκτης αναφέρεται στη συνολική έκταση η οποία καλύπτεται από δάσος ή άλλη ξυλώδη βλάστηση σε εκτάρια (ha). Η έκταση των δασών και των άλλων δασικών εκτάσεων στις δύο χρονικές περιόδους που χρησιμοποιήθηκαν στο INFORM, το 2007 και 2011 παρουσιάζονται στον Πίνακα 4.1.1. Για την παρακολούθηση των αλλαγών σε μεγαλύτερα διαστήματα, συμπεριλήφθηκαν επίσης οι υπολογισμοί της εθνικής απογραφής των δασών που εκδόθηκαν το 1992. Η κατανομή των εκτάσεων των δασών και άλλων δασικών εκτάσεων ανά Περιφέρεια στην Ελλάδα απεικονίζεται στο Σχήμα 4.1.1. Πίνακας 4.1.1 Έκταση δασών και άλλων δασικών εκτάσεων στην Ελλάδα, 2007/2011 Εθνική Απογραφή Δασών 1992 (ha) INFORM 2007 (ha) INFORM 2011 (ha) Μεταβολή δασικής έκτασης 1992-2007 Μεταβολή δασικής έκτασης 2007-2011 Ha % Ha % Δάση 3.337.602,28 3.268.521 3.274.972-69.081,39-2.1% 6.450,91 0,20% Δασικές εκτάσεις Συνολική έκταση 3.141.092,72 2.952.063 2.951.287-189.030,17-6.02% -775,41-0,03% 6.478.695 6.220.583 6.226.259-258.111,57-3.98% 5.675,5 0,09% 35

Σχήμα 4.1.1 Έκταση δασών και άλλων δασικών εκτάσεων στην Ελλάδα 36

Πίνακας 4.1.2 Κατανομή των δασών και άλλων δασικών εκτάσεων ανά Περιφέρεια στην Ελλάδα, 2007/2011 Περιφέρεια Εθνική Απογραφή Δασών 1992 (ha) INFORM 2007 (ha) INFORM 2011 (ha) Ανατολικής Μακεδονίας & Θράκης 848.708 764.967 762.284 Αττικής 162.285 157.636 157.636 Δυτικής Ελλάδας 564.694 602.877 602.877 Δυτικής Μακεδονίας 385.442 409.486 409.486 Ιονίων Νήσων 107.092 95.391 95.379 Ηπείρου 517.924 520.773 520.773 Κεντρικής Μακεδονίας 881.425 819.452 822.239 Κρήτης 244.607 244.607 244.607 Νοτίου Αιγαίου 189.183 189.183 187.644 Πελοποννήσου 749.505 739.240 740.308 Στερεάς Ελλάδας 987.364 906.954 910.647 Θεσσαλίας 643.993 554.491 556.850 Βορείου Αιγαίου 196.473 215.527 215.527 Από το 1992 εως το 2007, η συνολική έκταση των δασών και άλλων δασικών εκτάσεων στην Ελλάδα σύμφωνα με τους υπολογισμούς του INFORM έχει μειωθεί σχεδόν κατά 4%. Ωστόσο, αυτή η αλλαγή αφορά χρονική περίοδο τουλάχιστον 2 φορές μεγαλύτερη από την αναγραφόμενη 15ετή περίοδο, καθώς τα δεδομένα της εθνικής απογραφής δασών που δημοσιεύτηκαν το 1992 στην πραγματικότητα είχαν συλλεχθεί στις δεκαετίες του 70 και του 80. Στην πενταετή περίοδο από το 2007 έως το 2011, οι εκτιμήσεις του INFORM έδειξαν μια μικρή αύξηση της έκτασης των δασών και άλλων δασικών εκτάσεων της τάξης περίπου του 0,1%. 4.1.2 Ιστάμενο ξυλαπόθεμα Ο δείκτης του ιστάμενου ξυλαποθέματος περιγράφει τον υπέργειο όγκο των ιστάμενων δέντρων του δάσους. Ο δείκτης αυτός είναι πολύ σημαντικός για την 37

εκτίμηση της αειφορικής δασικής διαχείρισης λόγω του γεγονότος ότι καθορίζει την ικανότητα του δάσους να παρέχει ξύλο και προϊόντα διαφορετικής ποιότητας, ενώ ταυτόχρονα υποστηρίζει και άλλες λειτουργίες που συνδέονται με τις χρήσεις του δάσους. Επίσης, είναι συνδεδεμένος με το δείκτη της ποιότητας τόπου των δασικών συστάδων, τις επικρατούσες τοπογραφικές συνθήκες και τους δασοκομικούς χειρισμούς που εφαρμόσθηκαν προηγουμένως στις συστάδες. Το ιστάμενο ξυλαπόθεμα στις δύο χρονικές περιόδους που χρησιμοποιήθηκαν στο INFORM, 2007 και 2011, φαίνεται στον Πίνακα 4.1.3. Για την παρακολούθηση των αλλαγών σε μεγαλύτερα χρονικά διαστήματα συμπεριλήφθηκαν και οι σχετικές εκτιμήσεις από την εθνική απογραφή δασών που δημοσιεύτηκαν το 1992. Πίνακας 4.1.3 Το ιστάμενο ξυλαπόθεμα των δασών στην Ελλάδα 2007/2011 Μεταβολή Μεταβολή ξυλαποθέματος ξυλαποθέματος Εθνική Απογραφή Δασών 1992 (m 3 ) INFORM 2007 (m 3 ) INFORM 2011 (m 3 ) 1992-2007 2007-2011 % % Ελλάδα 203.514.595,26 196.610.319,02 198.585.954,00 2,48% -3,39% 38

Σχήμα 4.1.2 Κατανομή του ιστάμενου ξυλαποθέματος των δασών και άλλων δασικών εκτάσεων ανά Περιφέρεια στην Ελλάδα 39

Πίνακας 4.1.4 Το ιστάμενο ξυλαπόθεμα των δασών ανά Περιφέρεια στην Ελλάδα Περιφέρεια Εθνική Απογραφή Δασών 1992 (ha) INFORM 2007 (ha) INFORM 2011 (ha) Ανατολικής Μακεδονίας & Θράκης 33.335.973 34.801.400 34.888.369 Αττικής 2.216.209 1.802.506 1.740.262 Δυτικής Ελλάδας 12.960.996 13.786.370 11.968.243 Δυτικής Μακεδονίας 14.183.808 16.589.743 16.208.603 Ιονίων Νήσων 1.287.338 1.992.735 1.829.083 Ηπείρου 23.570.704 21.430.467 21.207.588 Κεντρικής Μακεδονίας 25.773.880 28.013.544 27.833.499 Κρήτης 1.460.182 1.398.453 1.392.178 Νοτίου Αιγαίου 3.477.427 3.960.468 3.647.586 Πελοποννήσου 16.007.468 20.335.378 18.424.298 Στερεάς Ελλάδας 37.774.030 33.715.264 32.094.857 Θεσσαλίας 21.781.525 20.281.869 19.825.522 Βορείου Αιγαίου 4.756.414 5.406.399 5.270.232 Σύμφωνα με τα δεδομένα του Πίνακα 4.1.3, το ιστάμενο ξυλαπόθεμα μειώθηκε σχεδόν κατά 3,4% μεταξύ των ετών αναφοράς 2007 και 2011. Αυτό μπορεί να οφείλεται στις μεγάλες δασικές πυρκαγιές κατά τα έτη 2007 και 2008 καθώς και στην οικονομική κρίση και τις αυξημένες τιμές των ορυκτών καυσίμων. Ωστόσο, μια σημαντική αύξηση της τάξης του σχεδόν 2,5% παρατηρήθηκε μεταξύ των περιόδων 1992 και 2007. 4.1.3 Κατανομή διαμέτρων των δασών Η κατανομή των διαμέτρων στο στηθιαίο ύψος των δέντρων είναι ένας βασικός δείκτης για τους διαχειριστές δασών και τους δασοκόμους, διότι τους βοηθά να προβλέψουν τον παραγόμενο όγκο και το εύρος των αναμενόμενων προϊόντων (Wang 40

και Rennolls 2005). Επίσης, δίνει τη δυνατότητα να επιλεγεί το κατάλληλο δασοκομικό σύστημα για κάθε συστάδα και να συνδεθεί αυτό με τις προοπτικές της πολλαπλής χρήσης του δάσους και ειδικότερα λειτουργίες όπως η βελτίωση της βιοποικιλότητας και το καθεστώς προστασίας. Ωστόσο, η κατανομή διαμέτρων είναι στενά συνδεδεμένη με τα χαρακτηριστικά των κυρίαρχων δασοπονικών ειδών, καθώς και τους δείκτες ποιότητας τόπου και τους δασοκομικούς χειρισμούς που εφαρμόσθηκαν προηγουμένως στη συστάδα. Η κατανομή διαμέτρων του ξυλαποθέματος στην Ελλάδα για το 2007 και το 2011 απεικονίζεται στο Σχήμα 4.1.3 Σχήμα 4.1.3 Κατανομή διαμέτρων του ξυλαποθέματος στην Ελλάδα Όπως φαίνεται στο Σχήμα 4.1.3, η κατανομή διαμέτρων μεταξύ των ετών 2007 και 2011 έχει αλλάξει αλλά όχι σημαντικά. Το μεγαλύτερο ποσοστό του ξυλαποθέματος έχει αποθηκευτεί σε δέντρα μεσαίου μεγέθους (διαμέτρου μεταξύ 22 και 34 εκ) τόσο το 2007 όσο και το 2011. Στα μεγάλα δέντρα που επηρρεάζουν τους δείκτες βιοποικιλότητας των Ελληνικών δασών έχει αποθηκευτεί το μικρότερο μέρος του συνολικού ξυλώδη όγκου. 41

4.1.4 Δέσμευση του άνθρακα Η ακριβής εκτίμηση του άνθρακα ο οποίος αποθηκεύεται και δεσμεύεται στα δάση είναι μια συνεχώς αυξανόμενη πρόκληση που έχει λάβει παγκόσμιες διαστάσεις λόγω των δεσμεύσεων των χωρών να τηρήσουν τις συμφωνίες στα πλαίσια της Σύμβασης των Ηνωμένων Εθνών για την Κλιματική Αλλαγή (Brown 2001). Σύμφωνα λοιπόν με τη Σύμβαση αυτή (UNFCCC, 2000) η συνολική ποσότητα του άνθρακα που αποθηκεύεται στα δέντρα αντιστοιχεί στο 7% των συνολικών εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα που προκαλούνται από τις ανθρώπινες δραστηριότητες. Ο Bravo κ.α. (2008) ανέφεραν ότι ο αποθηκευμένος άνθρακας διανέμεται σε τρία τμήματα: βιομάζα των έμβιων φυτών (βλαστός, κλαδιά, φύλλα και ρίζες), υπολλείματα φυτών (κλαδιά και κώνοι, δασικά υπολλείματα, πρέμνα δέντρων, κορυφές και κούτσουρα) και έδαφος (οργανικός ορυκτός χούμος, επιφανειακό και βαθύ ορυκτό έδαφος). Γι αυτό τον λόγο τα δάση και οι δασικές εκτάσεις θεωρούνται ως αποθέματα άνθρακα μεγάλης αξίας. Η εκτίμηση του δασικού αποθέματος άνθρακα στη γνωσιακή βάση INFORM βασίστηκε στη μετατροπή της βιομάζας του έμβιου ξυλώδη όγκου σε άνθρακα εφαρμόζοντας τις βασικές συναρτήσεις μετατροπής από την παγκόσμια βιβλιογραφία. Πίνακας 4.1.5 Συνολικό απόθεμα άνθρακα στην ξυλώδη βιομάζα των δασικών ειδών INFORM 2007 (tn) INFORM 2011 (tn) Μεταβολή αποθέματος άνθρακα 2007-2011 % Συνολικό απόθεμα άνθρακα 74.958.714,38 72.387.041,82-3,43% Το απόθεμα άνθρακα των δασών και δασικών εκτάσεων της χώρας εκτιμήθηκε σε περίπου 72,4 εκατομμύρια τόνους το 2011 (Πίνακας 4.1.5). Αυτή η ποσότητα μπορεί να θεωρηθεί μικρή σε σύγκριση με άλλες χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Οι εκτιμήσεις της γνωσιακής βάσης INFORM ήταν κοντά στα αποτελέσματα που ανακοινώθηκαν στη μελέτη του Gallaun κ.α. (2010) όσον αφορά την κατανομή του αποθηκευμένου άνθρακα στην Ευρώπη. Προηγούμενες εκτιμήσεις για τον 42

αποθηκευμένο άνθρακα στη δασική βιομάζα αναφέρουν 56 εκ. τόνους το 2005 (Cienciala κ.α. 2010), και 67 εκ. τόνους το 2002 (Liski κ.α. 2002). Γενικά οι ποσότητες αποθεμάτων άνθρακα στα δάση των Μεσογειακών χωρών είναι πολύ χαμηλές εξαιτίας της χαμηλής παραγωγικότητας των δασικών εδαφών. Ωστόσο, είναι δυνατό με εφαρμογή ειδικών δασοκομικών χειρισμών να βελτιωθεί η ικανότητα των δασών να αποθηκεύουν άνθρακα και να αυξηθεί η επίδρασή τους στο μετριασμό των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου στην ατμόσφαιρα. 43

Σχήμα 4.1.4 Απόθεμα άνθρακα των δασών και δασικών εκτάσεων ανά Περιφέρεια στην Ελλάδα Ο αποθηκευμένος άνθρακας στα έμβια δέντρα των Ελληνικών δασών και δασικών εκτάσεων της τάξης του 72,4 εκ. τόνων είναι κρίσιμης σημασίας μέγεθος αν ληφθεί υπόψη ότι οι συνολικές εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα της Ελλάδας το 2008 εκτιμήθηκαν σε περίπου 126,89 εκατομμύρια τόνους (Koroneos κ.α. 2011). Μία περισσότερο λεπτομερής περιγραφή των εκτιμήσεων των δασικών αποθεμάτων άνθρακα για κάθε μία από τις δεκατρείς περιοχές της χώρας στις δύο περιόδους 44

αναφοράς 2007 και 2011 που χρησιμοποιήθηκαν στη γνωσιακή βάση INFORM παρουσιάζονται στον Πίνακα 4.1.6. Πίνακας 4.1.6 Ποσότητες αποθηκευμένου άνθρακα ανά Περιφέρεια στην Ελλάδα, 2007/2011 Περιφέρεια Ανατολικής Μακεδονίας και INFORM 2007 (t) INFORM 2011 (t) Θράκης 12.351.634,82 12.465.855,88 Αττικής 670.980,3557 640.990,9893 Δυτικής Ελλάδας 5.323.543,854 4.598.858,25 Δυτικής Μακεδονίας 6.284.384,586 6.123.738,501 Ιονίων Νήσων 765.576,674 691.757,4814 Ηπείρου 7.556.483,465 7.462.672,948 Κεντρικής Μακεδονίας 10.598.907,4 10.501.995,67 Κρήτης 549.718,6472 541.759,5668 Νοτίου Αιγαίου 1.486.542,922 1.444.582,94 Πελοποννήσου 7.734.426,194 6.989.375,536 Στερεάς Ελλάδας 12.129.884,92 11.627.679,53 Θεσσαλίας 7.447.520,508 7.298.924,165 Βορείου Αιγαίου 2.059.110,045 1.998.850,358 Σύμφωνα με τον Πίνακα 4.1.5, η συνολική ποσότητα αποθηκευμένου άνθρακα στην έμβια ξυλώδη βιομάζα των Ελληνικών δασών και δασικών εκτάσεων μειώθηκε κατά την περίοδο από το 2007 μέχρι το 2011 κατά 3,4% κάτι το οποίο μπορεί να οφείλεται στις συχνές δασικές πυρκαγιές και την παράνομη υλοτομία λόγω της οικονομικής κρίσης. 4.2 Διατήρηση της υγείας και ζωτικότητας των δασικών οικοσυστημάτων Οι κύριοι δείκτες που σχετίζονται με την υγεία και τη ζωτικότητα των δασικών οικοσυστημάτων και συμπεριλήφθηκαν στη γνωσιακή βάση INFORM είναι οι εξής: η ικανότητα των δασών για διατήρηση της ποιότητας του αέρα, το ph του εδάφους, ο 45

Οργανικός Άνθρακας του Εδάφους, η Ικανότητα Ανταλλαγής Κατιόντων και Κορεσμού Βάσεων, η αποφύλλωση και οι περιοχές που επλήγησαν από τις πυρκαγιές. Επίσης, συμπεριλήφθηκαν στο γνωσιακό σύστημα INFORM και οι εκτιμήσεις αυτών των δεικτών για κάθε μία από τις χωρικές οντότητες στην κλίμακα του συστήματος τοπίου σε κάθε μία από τις 13 διοικητικές Περιφέρειες. Οι εκτιμήσεις του δείκτη που αφορά τις περιοχές που επλήγησαν από πυρκαγιές έγιναν επίσης για τις δύο χρονικές περιόδους 2007 και 2011. Συνολικά 2100 εκτιμήσεις των δεικτών που περιγράφουν την υγεία και ζωτικότητα των δασών εισήχθησαν στην γνωσιακή βάση INFORM για την εκτίμηση και παρακολούθηση της εφαρμογής της αειφορικής διαχείρισης των Ελληνικών δασών. 4.2.1 Εναπόθεση ατμοσφαιρικών ρύπων Η εκτίμηση των φορτίων ρύπων σε ένα δασικό οικοσύστημα, είναι μία κρίσιμη παράμετρος όσον αφορά την υγεία και τη ζωτικότητα του. Οι ατμοσφαιρικές συγκεντρώσεις ουσιών όπως το Άζωτο και το Θείο στα κατώτερα ατμοσφαιρικά στρώματα είναι σημαντικές λόγω του γεγονότος ότι μπορούν να προκαλέσουν σημαντικές ζημιές στις δασικές συστάδες. Η υψηλή εισροή αζώτου έχει αρνητικές συνέπειες στην πανίδα του εδάφους που συμμετέχει στη διαδικασία αποσύνθεσης και επηρεάζει την ανακύκλωση των θρεπτικών ουσιών μέσα στο οικοσύστημα (Verhoef και Brussaard 1990, Verhoef και Meintser 1991, Boxman κ.α. 1995). Ακόμη, μεγάλες συγκεντρώσεις θείου μπορούν να προκαλέσουν σοβαρές ζημιές στα φύλλα των δέντρων. Ωστόσο, η έκθεση των δασικών οικοσυστημάτων σε διαφορετικούς βαθμούς εναπόθεσης ουσιών είναι δύσκολο να εκτιμηθεί (Correia κ.α. 2003). Ως εκ τούτου, για την εκτίμηση της αειφορικής δασικής διαχείρισης στη χωρική κλίμακα συστήματος τοπίου μοντέλα ικανότητας των δασών για διατήρηση της ποιότητας του αέρα θα μπορούσαν να είναι επαρκή. Για τον λόγο αυτό επιλέχθηκαν τέτοια εργαλεία από το σύστημα αξιολόγησης MEDMONT τα οποία προσαρμόστηκαν για τα Ελληνικά δάση και δασικές εκτάσεις και συμπεριλήφθηκαν στη γνωσιακή βάση INFORM. Τα χωρικά μοντέλα ικανότητας των δασών για τη διατήρηση της ποιότητας του αέρα έχουν αναφορά σε όλες τα δάση και δασικές εκτάσεις της Ελλάδας και η κατανομή των αντίστοιχων εκτάσεων σε κάθε μία από τις 13 46

Περιφέρειες της χώρας παρουσιάζεται στον Πίνακα 4.2.1. Η ικανότητα των δασών για διατήρηση της ποιότητας του αέρα, εκτιμάται σε κλίμακα από το 1 που αντιστοιχεί στην ελάχιστη ικανότητα έως το 20 που αντιστοιχεί στη μέγιστη ικανότητα. Στο Σχήμα 4.2.1 απεικονίζεται σε έναν χάρτη της χώρας η κατανομή της δασικής έκτασης σύμφωνα με το δείκτη ικανότητας διατήρησης της ποιότητας του αέρα. Στον Πίνακα 4.2.1 παρουσιάζεται η κατανομή της συνολικής έκτασης του δείκτη ικανότητας των δασών και δασικών εκτάσεων για διατήρηση της ποιότητας του αέρα ανά Περιφέρεια. Φαίνεται ξεκάθαρα ότι οι υψηλοί δείκτες της τάξεως του 17 και 18 στην κλίμακα από 1 έως 20 για τη διατήρηση της ποιότητας του αέρα εμφανίζονται στις περιοχές της Θεσσαλίας, της Δυτικής Μακεδονίας, της Κεντρικής Ελλάδας και της Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης. Σε γενικές γραμμές, ο δείκτης ικανότητας των δασών και άλλων δασικών εκτάσεων σχετικά με τη διατήρηση της ποιότητας του αέρα είναι υψηλός, αναδεικνύοντας τον σημαντικό ρόλο των δασών και δασικών εκτάσεων σε σχέση με την λειτουργία αυτή. 47

Σχήμα 4.2.1 Ικανότητα των δασών για την διατήρηση της ποιότητας του αέρα σύμφωνα με το σύστημα αξιολόγησης MEDMONT 48

Πίνακας 4.2.1 Κατανομή των δασών και δασικών εκτάσεων ως προς την ικανότητας τους για διατήρηση της ποιότητας του αέρα ανά Περιφέρεια στην Ελλάδα Ικανότητα της δασικής γης για διατήρηση της ποιότητας του αέρα (ha) Περιφέρεια 11 12 14 15 16 17 18 Ανατολικής Μακεδονίας & Θράκης - 20.967 150.086 520.673 1.991 68.568 - Αττικής 6.066 14.207 44.699 44.540-25.580 22.545 Δυτικής Ελλάδας 162.735 113.801 71.913 140.986-54.471 58.971 Δυτικής Μακεδονίας 59.549 5.318 147 181.806 61.913 100.754 - Ιονίων Νήσων - - 33.618 11.992-49.769 - Ηπείρου - 5.928 188.010 284.180-179 42.476 Κεντρικής Μακεδονίας 172.102 1.586 86.995 459.420 67.507 34.629 - Κρήτης 91.290 585 21.539 120.136-111 10.947 Νοτίου Αιγαίου - 17.640 5.968 96.377 97 56.413 11.149 Πελοποννήσου 206 8.627 511.539 150.367 26.753 42.816 - Στερεάς Ελλάδας 153.249 4.854 215.793 502.863-9.114 24.774 Θεσσαλίας 306 19.454 51.859 253.667 192.128 39.346 91 Βορείου Αιγαίου - - 41.603 81.617 2.769 89.537-49

4.2.2 Κατάσταση εδάφους Η κατάσταση του εδάφους είναι ένας από τους κύριους παράγοντες που επηρεάζουν την υγεία, την παραγωγικότητα και την ανθεκτικότητα των δασών. Οι χημικές ιδιότητες όπως το ph του εδάφους, ο Οργανικός Άνθρακας, η Ικανότητα Ανταλλαγής Κατιόντων και ο Κορεσμός Βάσεων παίζουν σημαντικό ρόλο στο ρυθμό ανάπτυξης των φυτών και στον δείκτη της ποιότητας τόπου. Στη γνωσιακή βάση INFORM, χρησιμοποιήθηκαν αρκετές χωρικά αναφερμένες παράμετροι των χημικών ιδιοτήτων του εδάφους για να δημιoυργηθούν οι σχετικοί χάρτες κατανομής των δασικών περιοχών της Ελλάδας. Αυτά τα δεδομένα λήφθηκαν από το Joint Research Centre (JRC) (1995-2013) σε μορφή αρχείου ESRI ράστερ για εφαρμογές Γεωγραφικών Συστημάτων Πληροφοριών. Τα συμπιεσμένα δεδομένα συμπεριέλαβαν τη βάση δεδομένων των βασικών ιδιοτήτων των εδαφών για τις χώρες της Ευρώπης, χρησιμοποιώντας το ETRS (Ευρωπαϊκό Σύστημα Επίγειας Αναφοράς ) του 1989 (ETRS 89/ LAEA). Το αποτέλεσμα περιέλαβε τη χωρική κατανομή των κύριων ιδιοτήτων του εδάφους για την Ελλάδα καθώς και γραφικές αναπαραστάσεις των περιοχών που αντιστοιχούν σε κάθε ιδιότητα εδάφους στις αναγνωρισμένες χωρικές οντότητες. Ιδιότητες εδάφους ph του εδάφους: το ph του εδάφους ή η αντίδραση του εδάφους είναι ένας δείκτης της οξύτητας ή βασικότητας του εδάφους και μετριέται σε μονάδες ph. Ως ph του εδάφους ορίζεται ο αρνητικός λογάριθμος της συγκέντρωσης ιόντων υδρογόνου. Το ph του εδάφους επηρεάζει την ανάπτυξη των φυτών και επίσης την διαλυτότητα των μεταλλικών ιόντων, τη μικροβιακή δραστηριότητα και τη διασπορά πηλού στο έδαφος (Haynes και Naidu 1998, Bronick και Lal 2004). Επιπλέον, πολλές χημικές αντιδράσεις που επηρεάζουν τη διαθεσιμότητα των θρεπτικών ουσιών (π.χ. χημική μορφή, απορρόφηση, ατμοσφαιρικά κατακρημνίσματα) επηρεάζονται από το ph του εδάφους. Λόγω του γεγονότος ότι το ph επηρεάζει τόσες πολλές βιολογικές και χημικές σχέσεις από μόνο του παρέχει λίγες άμεσες πληροφορίες ως προς το ποια διεργασία εδάφους επηρεάζεται κρίσιμα από αυτό και επακόλουθα επηρεάζει κρίσιμα την παραγωγική ικανότητα του εδάφους (Schoenholtz κ.α. 2004). Σύμφωνα με τους Reuter κ.α. (2008), ένα σύνολο από μετρήσεις ph εδάφους από 11 διαφορετικές πηγές χρησιμοποιήθηκαν για να δημιουργήσουν έναν ποσοτικό χάρτη 50

εκτιμημένων τιμών ph εδάφους σε όλη τη χώρα, χρησιμοποιώντας ένα γεωστατιστικό πλαίσιο βασισμένο στη μέθοδο παρεμβολής kriging παλινδρόμισης. Πενήντα τέσσερεις (54) βοηθητικές μεταβλητές σε μορφή χαρτών ράστερ με διακριτική ανάλυση 1 km χρησιμοποιήθηκαν για να εξηγήσουν τις διαφορές στην κατανομή του ph εδάφους ενώ προστέθηκε και ο χάρτης των κατάλοιπων από το μοντέλο kriging παλινδρόμησης. Η κατανομή των δασικών περιοχών της χώρας ανάλογα με την τιμή του ph παρουσιάζεται στον Πίνακα 4.2.2. Πίνακας 4.2.2 Το ph των δασικών εδαφών της Ελλάδας ph Έκταση (ha) Ποσοστό (%) Όξινο (<6,6) 3.914.216 62,87 Αλκαλικό (>7,3) 34.106 0,55 Ουδέτερο (6,6-7,3) 2.277.923 36,58 51

Σχήμα 4.2.3 Κατανομή των δασικών περιοχών ως προς το ph του εδάφους στην Ελλάδα 52

Πίνακας 4.2.3 Τιμές του ph εδάφους στα δάση της Ελλάδας ανά Περιφέρεια ph του εδάφους (ha) Περιφέρεια Όξινο (<6,6) Αλκαλικό(>7,3) Ουδέτερο (6,6-7,3) Ανατολικής Μακεδονίας & Θράκης 747.315-14.969 Αττικής - 25.556 132.080 Δυτικής Ελλάδας 270.495 6 332.377 Δυτικής Μακεδονίας 360.204-49.282 Ιονίων Νήσων 22.780 1.192 71.407 Ηπείρου 298.290 204 222.279 Κεντρικής Μακεδονίας 815.409-6.830 Κρήτης - 29 244.578 Νοτίου Αιγαίου 41.476 483 145.686 Πελοποννήσου 54.603 6.244 679.461 Στερεάς Ελλάδας 628.129 392 282.126 Θεσσαλίας 460.613-96.237 Βορείου Αιγαίου 214.902-625 53

Η χωρική κατανομή του ph στις δασικές περιοχές της χώρας φαίνεται στο Σχήμα 4.2. Είναι εμφανές ότι τα περισσότερα δασικά εδάφη της χώρας χαρακτηρίζονται από όξινες ή ουδέτερες τιμές ph και μόνο σε μερικές δασικές περιοχές στην Αττική υπάρχουν βασικά εδάφη. Σε γενικές γραμμές, η πλειοψηφία των Ελληνικών δασικών εδαφών, δηλαδή περίπου το 62,87% είναι όξινα, ιδιαίτερα στις περιοχές της βόρειας, δυτικής και κεντρικής Ελλάδας και στα νησιά του Βορείου Αιγαίου. Εδαφικός Οργανικός Άνθρακας: Ο εδαφικός άνθρακας ή Εδαφικός Οργανικός Άνθρακας είναι ο άνθρακας που είναι αποθηκευμένος μέσα στο έδαφος. Είναι μέρος της οργανικής ύλης του εδάφους η οποία συμπεριλαμβάνει και άλλα σημαντικά στοιχεία όπως το ασβέστιο, το υδρογόνο, το οξυγόνο και το άζωτο. Ο εδαφικός οργανικός άνθρακας είναι ταυτόχρονα πηγή και έξοδος για τα θρεπτικά στοιχεία και παίζει ρόλο ζωτικής σημασίας στη διατήρηση της γονιμότητας του εδάφους (Yadav 2012). Θεωρείται γενικά ως μία από τις βασικές χημικές παραμέτρους της ποιότητας του εδάφους (Schoenholtz κ.α. 2004). Ο Εδαφικός Οργανικός Άνθρακας δημιουργεί περιοχές ετερογένειας στο έδαφος ενώ ο αυξημένος Εδαφικός Οργανικός Άνθρακας σχετίζεται με την αυξημένη συσσωμάτωση του εδάφους (Bronick και Lal 2004). Μέσω του ρόλου του στη συνολική σταθερότητα επηρεάζει την ικανότητα απορρόφησης του εδάφους και ως αποτέλεσμα τις αντιδράσεις ανταλλαγών αερίων και σχέσεις νερού (Schoenholtz et al. 2000). Οι χημικές ιδιότητες του Εδαφικού Οργανικού Άνθρακα καθορίζουν το φορτίο τους και την ικανότητα συμπλοκοποίησης και επηρεάζουν τις τιμές αποσύνθεσης που έχουν άμεσες επιδράσεις στη συσσωμάτωση (Schulten και Leinweber 2000, Bronick και Lal 2004). Για την παραγωγή συνεχούς Πανευρωπαϊκής κάλυψης του ποσοτικού περιεχομένου Εδαφικού Οργανικού Άνθρακα χρησιμοποιήθηκε μία εναλλακτική μέθοδος παρεκβολής που βασίστηκε σε ένα σύστημα βασισμένο σε κανόνες (που δημιουργήθηκε για την Ευρωπαϊκή Βάση Δεδομένων Εδάφους) με θεματικά χωρικά δεδομένα. Οι επιδράσεις της βλάστησης και της χρήσης γης στον Εδαφικό Οργανικό Άνθρακα έχουν ληφθεί υπόψη στους υπολογισμούς και η επίδραση της θερμοκρασίας στα περιεχόμενα του οργανικού άνθρακα έχει υπολογιστεί με μία ευρετική συνάρτηση (Jones et al. 2005) 54

Πίνακας 4.2.4 Συγκεντρώσεις οργανικού άνθρακα στα εδάφη της Ελλάδας Συγκέντρωση Εδαφικού Οργανικού Άνθρακα (SOC) Έκταση (ha) Ποσοστό (%) Υψηλή (>6%) - 0,0% Μέτρια (2-6%) 1.137 0,02% Χαμηλή (1-2%) 5.809.146 93,3% Πολύ Χαμηλή (<1%) 415.975 6,68% 55

Σχήμα 4.2.3 Κατανομή Οργανικού Άνθρακα στην Ελλάδα 56

Πίνακας 4.2.5 Συγκεντρώσεις Οργανικού Άνθρακα ανά Περιφέρεια Περιεκτικότητα σε Οργανικό Άνθρακα (ha) Περιφέρεια Υψηλή (>6%) Μέτρια (2-6%) Χαμηλή (1-2%) Πολύ Χαμηλή (<1%) Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης - 16 685.609 76.659 Αττικής - - 157.636 - Δυτικής Ελλάδας - - 598.463 4.414 Δυτικής Μακεδονίας - - 323.075 86.411 Ιονίων Νήσων - - 95.379 - Ηπείρου - - 438.026 82.747 Κεντρικής Μακεδονίας - 1.121 796.911 24.208 Κρήτης - - 244.004 603 Νοτίου Αιγαίου - - 175.605 12.039 Πελοποννήσου - - 740.308 - Στερεάς Ελλάδας - - 910.225 422 Θεσσαλίας - - 440.647 116.203 Βορείου Αιγαίου - - 203.258 12.269 Από τους πίνακες 2.4.2 και 4.2.5 είναι εμφανές ότι η πλειοψηφία των δασικών εδαφών της Ελλάδας χαρακτηρίζεται από χαμηλές συγκεντρώσεις (1-2%) οργανικού άνθρακα. Οι συγκεντρώσεις Εδαφικού Οργανικού Άνθρακα είναι ακόμη χαμηλότερες (κάτω από 1%) σε κάποιες περιοχές που βρίσκονται στις περιοχές της Θεσσαλίας και της Δ. Μακεδονίας. Ικανότητα Ανταλλαγής Κατιόντων: H Ικανότητα Ανταλλαγής Κατιόντων, χρησιμοποιείται εκτεταμένα στον χαρακτηρισμό των εδαφών για απογραφικούς 57

σκοπούς και στην εκτίμηση της ικανότητάς τους να παρέχουν θρεπτικά στοιχεία κατιόντων στα φυτά (Backe 1976). Σε γενικές γραμμές, η Ικανότητα Ανταλλαγής Κατιόντων είναι ένα μέτρο της ικανότητας των εδαφών να προσεκλύουν, κατακρατούν και ανταλλάσουν στοιχεία κατιόντων. Πιο αναλυτικά, η Ικανότητα Ανταλλαγής Κατιόντων του εδάφους είναι ένα μέτρο της ποιότητας των αρνητικά φορτισμένων σημείων στις επιφάνειες του εδάφους που μπορούν να συγκρατήσουν θετικά φορτισμένα ιόντα (κατιόντα) όπως το ασβέστιο(ca 2+ ), το μαγνήσιο (Mg 2+ ) και το Κάλιο (K + ), μέσω ηλεκτροστατικών δυνάμεων (Ross και Ketterings 2011). Η Ικανότητα Ανταλλαγής Κατιόντων συνδέεται συχνά με σταθερά συσσωματώματα (Dimoyiannis et al. 1998, Bronick και Lal 2004). Η συγκέντρωση κινητοποιείται από την αλληλεπίδραση ενός πολυκατιονικού γεφυρώματος στο οποίο οι απωθητικές δυνάμεις μεταξύ του αρνητικά φορτισμένου πηλού και/ή του Εδαφικού Οργανικού Άνθρακα μειώνονται (Tisdall 1996, Bronick και Lal 2004). Ένα έδαφος με υψηλότερη Ικανότητα Ανταλλαγής Κατιόντων δεν είναι απαραίτητα πιο γόνιμο καθώς η Ικανότητα Ανταλλαγής Κατιόντων ενός εδάφους θα μπορούσε επίσης να κατέχεται από οξύ. Ωστόσο, όταν συνδυάζεται με άλλα μέτρα γονιμότητας του εδάφους, η Ικανότητα Ανταλλαγής Κατιόντων του εδάφους μπορεί να είναι ένας καλός δείκτης της ποιότητας και παραγωγικότητας του εδάφους. Η Ικανότητα Ανταλλαγής Κατιόντων του εδάφους κανονικά εκφράζεται με ένα από τα δύο αριθμητικά ισοδύναμα σύνολα μονάδων: meq/100g (χιλιοστοισοδύναμα φορτίου ανά 100 γρ. ξηρού εδάφους) ή cmol c /kg (εκατοστό μολ φορτίου ανά χιλιόγραμμο υγρού εδάφους) (Ross και Ketterings 2011). Η Ικανότητα Ανταλλαγής Κατιόντων των υλικών του εδάφους προσδιορίζεται από την ικανότητα των αργιλο-οργανικών σύμπλοκων να ανταλλάσουν κατιόντα (Report 1994). Για να εκτιμηθoύν κλάσεις Ικανότητας Ανταλλαγής Κατιόντων στην Ευρωπαϊκή Ένωση με βάση διαθέσιμη υπάρχουσα πληροφορία δημιουργήθηκε μία βάση εδαφικών δεδομένων με την περιεκτικότητα σε αργιλο-οργανική ύλη του εδαφικού υλικού. Η βάση δεδομένων βασίστηκε σε 623 εδαφικούς ορίζοντες προερχόμενους από περισσότερες από 300 εδαφοτομές από τη διεθνή βιβλιογραφία για τις οποίες είχε καταγραφεί η Ικανότητα Ανταλλαγής Κατιόντων της περιεκτικότητας σε άργιλο και οργανική ύλη. Αυτή η βάση δεδομένων επεκτάθηκε περεταίρω με τις ιδιότητες εδαφικού υλικού από άλλους 96 ορίζοντες για τα οποίους ήταν διαθέσιμη η ανάλογη Ικανότητα Ανταλλαγής Κατιόντων. Η εκτίμηση των τιμών της Ικανότητας 58

Ανταλλαγής Κατιόντων για το επιφανειακό έδαφος και το υπέδαφος βασίστηκαν σε δύο διαφορετικές εξισώσεις. Ικανότητα Ανταλλαγής Κατιόντων επιφανειακού εδάφους Πίνακας 4.2.6 Η Ικανότητα Ανταλλαγής Κατιόντων του επιφανειακού δασικού εδάφους της Ελλάδας Ικανότητα Ανταλλαγής Κατιόντων (Επιφανειακό δασικό έδαφος) Έκταση (ha) Ποσοστό (%) Υψηλή (>40 cmol (+) / kg) 79.394 0,0% Μέτρια (15-40 cmol (+) / kg) 1.051.177 0,02% Χαμηλή (<15 cmol (+) / kg) 5.095.687 93,3% 59

Σχήμα 4.2.4 Κατανομή της Ικανότητας Ανταλλαγής Κατιόντων του επιφανειακού εδάφους στην Ελλάδα Πίνακας 4.2.7 Ικανότητα Ανταλλαγής Κατιόντων του επιφανειακού δασικού εδάφους ανά Περιφέρεια Ικανότητα Ανταλλαγής Κατιόντων επιφανειακού εδάφους (ha) Περιφέρεια Υψηλή(>40cmol(+)/k Μέτρια(15-40cmol(+)/kg) Χαμηλή(<15cmol(+)/kg g) ) Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης 47.522 52.041 662.721 60

Αττικής 0 45.677 111.959 Δυτικής Ελλάδας 0 81.138 521.739 Δυτικής Μακεδονίας 0 68.208 341.278 Ιονίων Νήσων 0 45.410 49.969 Ηπείρου 0 118.228 402.545 Κεντρικής Μακεδονίας 17.850 58.116 746.273 Κρήτης 0 30.516 214.091 Νοτίου Αιγαίου 0 19.022 168.622 Πελοποννήσου 0 263.051 477.257 Στερεάς Ελλάδας 8.442 132.728 769.478 Θεσσαλίας 5.580 85.766 465.504 Βορείου Αιγαίου 0 51.276 164.251 Ο Πίνακας 4.2.6 δείχνει ότι τα δασικά επιφανειακά εδάφη της Ελλάδας χαρακτηρίζονται από χαμηλή Ικανότητα Ανταλλαγής Κατιόντων (κάτω των 15cmol (+)/kg). Ωστόσο, σημαντικό μέρος των δασικών περιοχών κυρίως στην Πελοπόννησο, την Αττική, την Κρήτη και τη Δυτική και Κεντρική Μακεδονία χαρακτηρίζονται από μέτριες τιμές Ικανότητας Ανταλλαγής Κατιόντων (15-40cmol(+)/kg). Η Ικανότητα Ανταλλαγής Κατιόντων του δασικού υπεδάφους Πίνακας 4.2.8 Η ικανότητα ανταλλαγής κατιόντων του δασικού υπεδάφους της Ελλάδας Ικανότητα Ανταλλαγής Κατιόντων (Δασικό Υπέδαφος) Έκταση (ha) Ποσοστό (%) Υψηλή (>40 cmol (+) / kg) 78.252 1,26% 61

Μέτρια (15-40 cmol (+) / kg) 3.732.459 59,95% Χαμηλή (<15 cmol (+) / kg) 2.415.547 38,79% Σχήμα 4.2.5 Κατανομή της Ικανότητας Ανταλλαγής Κατιόντων του δασικού υπεδάφους στην Ελλάδα 62

Πίνακας 4.2.9 Ικανότητα Ανταλλαγής Κατιόντων του δασικού υπεδάφους ανά Περιφέρεια Ικανότητα Ανταλλαγής Κατιόντων του υπεδάφους (ha) Περιφέρεια Υψηλή(>40cmol(+)/kg) Μέτρια(15-40cmol(+)/kg) Χαμηλή(<15cmol(+)/kg) Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης 9.661 447.201 305.422 Αττικής - 122.547 35.089 Δυτικής Ελλάδας - 407.764 195.113 Δυτικής Μακεδονίας 49.755 173.206 186.526 Ιονίων Νήσων - 84.083 11.296 Ηπείρου - 270.412 250.361 Κεντρικής Μακεδονίας 2.608 463.382 356.249 Κρήτης - 158.597 86.010 Νοτίου Αιγαίου - 74.867 112.777 Πελοποννήσου 15.087 574.552 150.669 Στερεάς Ελλάδας 1.141 527.071 382.435 Θεσσαλίας - 280.197 276.653 Βορείου Αιγαίου - 148.580 66.947 Από τον Πίνακα 4.2.8 γίνεται φανερό ότι η Ικανότητα Ανταλλαγής Κατιόντων του δασικού υπεδάφους κυμαίνεται από μέτριες (15-40 cmol (+)/kg) σε χαμηλές (<15cmol (+)/kg) τιμές σε όλη τη χώρα. Μόνο σε μερικές περιοχές της Δυτικής Μακεδονίας η Ικανότητα Ανταλλαγής Κατιόντων ξεπερνάει το όριο των 40 cmol (+)/kg. 63

Κορεσμός Βάσεων: Ο Ολικός Κορεσμός Βάσεων είναι το κλάσμα των αρνητικών δεσμευτικών θέσεων που κατέχονται από βάσεις. Ο Ολικός Κορεσμός Βάσεων υπολογίζεται με την πρόσθεση των επιπέδων ασβεστίου, μαγνησίου, καλίου και ιωδίου που βρίσκονται στο έδαφος και την έκφραση του αθροίσματος αυτού ως ποσοστό της τιμής της Ικανότητας Ανταλλαγής Κατιόντων. Τα χαμηλά επίπεδα Κορεσμού Βάσεων στη στερεά μορφή του εδάφους μπορούν να οδηγήσουν σε συγκεντρώσεις κατιόντων χαμηλής βάσης στη σύσταση του εδάφους τα οποία έπειτα επηρεάζουν την φυσιολογία και την χημεία της ρίζας (Hirano και Brunner 2006, Richter κ.α 2007, Richter κ.α 2011). Σε γενικές γραμμές, εδάφη με υψηλότερα ποσοστά Κορεσμού Βάσεων έχουν υψηλότερα επίπεδα K +, Ca 2+, και Mg 2+ για την ανάπτυξη των φυτών. Οι ιδιότητες Κορεσμού Βάσεων του εδάφους και Ικανότητας Ανταλλαγής Κατιόντων παρέχουν πληροφορίες για την κατάσταση των θρεπτικών στοιχείων του εδάφους και την ευαισθησία του στην οξύνιση (Report 1994). Όσον αφορά το επιφανειακό έδαφος και τις εκτάσεις καλλιεργειών συγκεκριμένα, έχουν κατάσταση βάσης κοντά στο 100% ενώ το όριο του 50% μόνον που υιοθετήθηκε με την κατηγοριοποίηση του FAO είναι ανεπαρκές για την διαφοροποίηση των διαχειριζόμενων επιφανειακών εδαφών. Έτσι, προτείνεται και ένα επιπρόσθετο όριο 75% για το διαχωρισμό της μεγάλης ομάδας των επιφανειακών εδαφών με Κορεσμό Βάσεων μεγαλύτερο του 50%. Όσον αφορά τον Κορεσμό Βάσεων του υπεδάφους, οι διαθέσιμες πληροφορίες της βάσης δεδομένων ήταν ανεπαρκείς για να κατηγοριοποιήσουν το υπέδαφος σε τρεις κατηγορίες και έτσι χρησιμοποιήθηκαν συνδυασμένες πληροφορίες σχετικά για τον τύπο των εδαφών και το μητρικό υλικό βασισμένες στο όριο του 50% του FAO. Κορεσμός Βάσεων επιφανειακού εδάφους Πίνακας 4.2.10 Κορεσμός Βάσεων του επιφανειακού δασικού εδάφους στην Ελλάδα Βαθμός Κορεσμού Βάσεων επιφανειακού δασικού εδάφους Έκταση (ha) Ποσοστό (%) Υψηλός (>75%) 3.272.507 52,56% Μέτριος (50-75%) 1.158.480 18,61% Χαμηλός (<50%) 1.795.271 28,83% 64

Σχήμα 4.2.6 Κατανομή του Βαθμού Κορεσμού Βάσεων του επιφανειακού δασικού εδάφους στην Ελλάδα Πίνακας 4.2.11 Βαθμός Κορεσμού Βάσεων επιφανειακού δασικού εδάφους ανά Περιφέρεια Περιφέρεια Βαθμός Κορεσμού Βάσεων επιφανειακού δασικού εδάφους (ha) 65

Υψηλός (>75%) Μέτριος (50-75%) Χαμηλός (<50%) Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης 243.461 151.177 367.646 Αττικής 129.290 21.100 7.246 Δυτικής Ελλάδας 334.754 8.592 259.531 Δυτικής Μακεδονίας 144.939 123.564 140.983 Ιονίων Νήσων 94.155 1.224 0 Ηπείρου 285.708 85.419 149.647 Κεντρικής Μακεδονίας 290.342 151.217 380.680 Κρήτης 195.383 43.764 5.460 Νοτίου Αιγαίου 104.446 41.756 41.441 Πελοποννήσου 599.845 93.645 46.818 Στερεάς Ελλάδας 539.486 232.116 139.046 Θεσσαλίας 239.386 94.685 222.779 Βορείου Αιγαίου 71.312 110.221 33.994 Ο Πίνακας 4.2.10 δείχνει ότι τα δασικά επιφανειακά εδάφη χαρακτηρίζονται τόσο από υψηλά (>75%) όσο και από χαμηλά (<50%) ποσοστά Κορεσμού Βάσεων. Ωστόσο, σημαντικές περιοχές συσχετίστηκαν με μέτρια ποσοστά Κορεσμού Βάσεων (50-70%) και αυτές βρίσκονται κυρίως στις Περιφέρειες της Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης, της Δυτικής και Κεντρικής Μακεδονίας και της Κεντρικής Ελλάδας. Κορεσμός Βάσεων υπεδάφους 66

Πίνακας 4.2.12 Κορεσμός Βάσεων του δασικού υπεδάφους στην Ελλάδα Βαθμός Κορεσμού Βάσεων του δασικού υπεδάφους Έκταση (ha) Ποσοστό (%) Υψηλός (>75%) 5.844.170 93,86% Μέτριος (50-75%) - 0,0% Χαμηλός (<50%) 382.088 6,14% Σχήμα 4.2.7 Κατανομή του Βαθμού Κορεσμού Βάσεων του δασικού υπεδάφους στην Ελλάδα 67

Πίνακας 4.2.13 Κορεσμός Βάσεων του δασικού υπεδάφους στην Ελλάδα ανά Περιφέρεια Βαθμός Κορεσμού Βάσεων του δασικού υπεδάφους (ha) Περιφέρεια Υψηλός (>75%) Μέτριος (50-75%) Χαμηλός (<50%) Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης 617.198-145.086 Αττικής 157.636 - - Δυτικής Ελλάδας 602.860-17 Δυτικής Μακεδονίας 360.438-49.048 Ιονίων Νήσων 95.379 - - Ηπείρου 511.470-9.303 Κεντρικής Μακεδονίας 685.228-137.012 Κρήτης 244.607 - - Νοτίου Αιγαίου 183.377-4.267 Πελοποννήσου 732.570-7.738 Στερεάς Ελλάδας 886.913-23.734 Θεσσαλίας 550.967-5.883 Βορείου Αιγαίου 215.527 - - Από τον πίνακα 4.2.12 φαίνεται ότι οι τιμές του βαθμού Κορεσμού Βάσεων του δασικού υπεδάφους στην Ελλάδα είναι υψηλές (>50%). Χαμηλές τιμές Κορεσμού Βάσεων του δασικού υπεδάφους συναντώνται στις Περιφέρειες Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης καθώς και της Κεντρικής Μακεδονίας. 68

4.2.3 Αποφύλλωση Η αποφύλλωση δείχνει την πραγματική απώλεια βελονών/φύλλων ενός φυτού (Ferretti 1998). Η αποφύλλωση της κορυφής του δέντρου ή αλλιώς διαφάνεια φυλλώματος είναι ο πιο σημαντικός δείκτης της υγείας κα της ζωτικότητας ενός δέντρου, ειδικά σε σχέση με το δυναμικό των δασών να προσαρμόζονται και να μετριάζουν τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής (Mozgeris και Augustaitis 2013). Η αποφύλλωση μπορεί να οφείλεται σε πολλούς παράγοντες που επηρεάζουν τη ζωτικότητα των δέντρων όπως το φυσικό στρες (λόγω μη ευνοϊκών καιρικών συνθηκών όπως η ξηρασία και η επιδρομή ζιζανίων ή οι επιθέσεις από μύκητες), οι επιπτώσεις από την μόλυνση του αέρα (λόγω αυξημένων συγκεντρώσεων SO 2 και O 3, NO x και NH 3 στην κομοστέγη), η οξύνιση του εδάφους (έμμεσες επιπτώσεις οξύνισης στο έδαφος από εναπόθεση S και Ν) και ο ευτροφισμός από άζωτο και το πολλαπλό στρες λόγω των επιδράσεων της μόλυνσης του αέρα (De Vries κ.α. 2000). Ωστόσο, η οπτική εκτίμηση του βαθμού αποφύλλωσης της κορυφής των δέντρων αντιμετωπίζεται ως αναξιόπιστη λόγω της υποκειμενικής φύσης της παρατήρησης που απαιτείται (Ferretti 1998, Mozgeris και Augustaitis 2013). Στην Ελλάδα υπάρχει έλλειψη δεδομένων για τα επίπεδα αποφύλλωσης και η γνωσιακή βάση δεδομένων INFORM έχει συμπεριλάβει εκτιμήσεις επιπέδων αποφύλλωσης βασισμένες στις τεχνικές αναφορές των ICP δασών (Διεθνές Πρόγραμμα Συνεργασίας για την εκτίμηση και παρακολούθηση των επιπτώσεων της αέριας ρύπανσης στα δάση) καθώς και των αναφορών του FutMon. Πίνακας 4.2.14 Ποσοστό όλων των ειδών δέντρων ανά κλάση φυλλόπτωσης στην Ελλάδα Ποσοστό δέντρων όλων των ειδών ανά κατηγορία αποφύλλωσης στην Ελλάδα Έτος Περιοχή Αριθμός 0 1 2 3+4 2+3+4 έρευνας δέντρων Καθόλου Λίγα Μέτρια Σοβαρά και Καταστραμένα (1000 ha) στο δείγμα (%) (%) (%) νεκρά (%) (%) 2009 2034 2098 42,2 33,5 21,1 3,2 24,3 Πηγή: ICP Forests, Τεχνικές Εκθέσεις 2009 69

Πίνακας 4.2.15α Ποσοστό κωνοφόρων δέντρων ανά κλάση φυλλόπτωσης στην Ελλάδα Ποσοστό δέντρων των κωνοφόρων ειδών ανά κατηγορία αποφύλλωσης στην Ελλάδα Έτος Περιοχή Αριθμός 0 1 2 3+4 2+3+4 έρευνας δέντρων Καθόλου Λίγα Μέτρια Σοβαρά και Καταστραμένα (1000 ha) στο δείγμα (%) (%) (%) νεκρά (%) (%) 2009 954 1113 37,9 35,8 23,7 2,6 26,3 Πηγή: ICP Forests, Τεχνικές Εκθέσεις 2009 Πίνακας 4.2.15β Ποσοστό πλατύφυλλων δέντρων ανά κλάση φυλλόπτωσης στην Ελλάδα Ποσοστό δέντρων των πλατυφύλλων ειδών ανά κατηγορία αποφύλλωσης στην Ελλάδα Έτος Περιοχή Αριθμός 0 1 2 3+4 2+3+4 έρευνας δέντρων Καθόλου Λίγα Μέτρια Σοβαρά και Καταστραμένα (1000 ha) στο δείγμα (%) (%) (%) νεκρά (%) (%) 2009 1080 985 90,4 14,4 2,9 2,3 5,2 Πηγή: ICP Forests, Τεχνικές Εκθέσεις 2009 Γενικά, όπως φαίνεται από τους Πίνακες 4.2.14, 4.2.15α και 4.2.15β τα επίπεδα φυλλόπτωσης ήταν σχετικά χαμηλά για όλα τα είδη δέντρων. Τα σοβαρά αποφυλλωμένα και νεκρά δέντρα δεν ξεπέρασαν το 3% των δέντρων του δείγματος. Τα πλατύφυλλα είδη ήταν λιγότερο επιρρεπή στην φυλλόπτωση σε σύγκριση με τα κωνοφόρα, κάτι το οποίο μπορεί να οφείλεται στην διαφορά του κύκλου φυλλώματος και κατά συνέπεια στα διαφορετικά επίπεδα έκθεσης σε αέριους ρύπους. Τα δεδομένα που ενσωματώθηκαν στη γνωσιακή βάση INFORM σ αυτό το στάδιο προέρχονται από τις τεχνικές αναφορές των ICP δασών για το έτος 2009 (http://icpforests.net/page/icp-forests-executive-report). Η γνωσιακή βάση INFORM θα μπορούσε να επικαιροποιείται συνεχώς συμπεριλαμβάνοντας όλες τις νέες πληροφορίες από τις τεχνικές αναφορές των ICP δασών και του FutMon για τον δείκτη της αποφύλλωσης των δασών. 4.2.4 Ζημίες δασών Οι ζημίες στα Ελληνικά δάση οφείλονται κυρίως στις συχνές και καταστροφικές δασικές πυρκαγιές. Σε γενικές γραμμές, οι δασικές πυρκαγιές αποτελούν μια σοβαρή απειλή για όλες τις χώρες της Μεσογειακής Λεκάνης. Κάθε χρόνο, εκατοντάδες χιλιάδες εκτάρια δασών και άλλων δασικών εκτάσεων καίγονται από τις 70

καταστροφικές πυρκαγιές. Στην Ελλάδα ειδικότερα, τα στατιστικά δεδομένα έδειξαν αυξητικές τάσεις ετησίως που μπορούν να θεωρηθούν σοβαρή απειλή για την ανθρώπινη ζωή και περιουσία αλλά και για την δασική βλάστηση. Ένα τυπικό παράδειγμα είναι η κατάσταση που δημιουργήθηκε στην Ελλάδα, το καλοκαίρι του 2007 εξαιτίας της ανεξέλεγκτης δράσης των δασικών πυρκαγιών. Αυτές οι ιδιαίτερα μεγάλης κλίμακας δασικές πυρκαγιές προκάλεσαν απώλεια περισσότερων από 60 ζωών, κατέστρεψαν πάνω από 100 χωριά και οικισμούς και έκαψαν δασικές και αγροτικές εκτάσεις που αποτελούν περίπου το 2% της συνολικής έκτασης της Ελλάδας (Boschetti κ.α. 2008). Επίσημες αναφορές για την περίοδο 1983-2008 αναφέρουν πως η μέση ετήσια καμμένη έκταση στην Ελλάδα ήταν περίπου 52.358 εκτάρια (35,7 εκτάρια ανά πυρκαγιά), ο μέσος όρος πυρκαγιών ήταν 1.465 το χρόνο και ο μέσος χρόνος αρχικής επίθεσης ήταν 36 λεπτά. Επιπλέον, είναι ευρέως γνωστό ότι οι δασικές πυρκαγιές προκαλούν σοβαρές περιβαλλοντικές ζημιές, επηρεάζοντας πολλούς φυσικούς πόρους. Οι αυξημένες εκπομπές άνθρακα, η ανεξέλεγκτη διάβρωση του εδάφους, η καταστροφή των δασικών πόρων, η μόλυνση των υδάτων και η απώλεια βιοποικιλότητας είναι μερικές από τις πιο σημαντικές περιβαλλοντικές επιπτώσεις που μπορεί να προκαλέσει μία πυρκαγιά. Η Ελλάδα χαρακτηρίζεται από περίπλοκη τοπογραφία με πολλές αλλαγές χρήσης γης με αποτέλεσμα η κατανομή των περιστατικών φωτιάς και η συμπεριφορά και καταστρεπτικότητα των πυρκαγιών να διαφέρουν από περιοχή σε περιοχή. Η συχνότητα των περιοχών που επλήγησαν από πυρκαγιές ανά Περιφέρεια για τα έτη αναφοράς 2007 και 2011 παρουσιάζονται στα Σχήματα 4.2.8 και 4.2.9. Πίνακας 4.2.16 Σύνολο καμένων εκτάσεων στην Ελλάδα 2007/2011 INFORM 2007 (ha) INFORM 2011 (ha) Μεταβολή της καμένης έκτασης 2007-2011 % Ολική καμένη έκταση (ha) στην Ελλάδα 69.327 21.154-69,49% 71

Πίνακας 4.2.17 Καμένες εκτάσεις ανά Περιφέρεια στην Ελλάδα 2007/2011 Περιφέρεια Ανατολικής Μακεδονίας και Καμένη Έκταση 2007 (ha) Καμένη Έκταση 2011 (ha) Θράκης 606.25 6059.34 Αττικής 5649.81 154.5 Δυτικής Ελλάδας 11036.97 915.93 Δυτικής Μακεδονίας 11546.86 3965.08 Ιονίων Νήσων 2927.13 2492.74 Ηπείρου 3154.2 1220.08 Κεντρικής Μακεδονίας 4913.69 593.38 Κρήτης 57.31 11.47 Νοτίου Αιγαίου 435.3 71.83 Πελοποννήσου 15443.53 14.12 Στερεάς Ελλάδας 3994.01 1595.83 Θεσσαλίας 5196.88 600.75 Βορείου Αιγαίου 2357.87 1447.84 72

Σχήμα 4.2.8 Καμένες εκτάσεις ανά Περιφέρεια στην Ελλάδα το 2007 73

Σχήμα 4.2.9 Καμένες εκτάσεις ανά Περιφέρεια στην Ελλάδα 2011 Όπως φαίνεται στον Πίνακα 4.2.17, οι Περιφέρειες με τις περισσότερες καμένες εκτάσεις ήταν η Πελοπόννησος και η Ανατολική Μακεδονία και Θράκη το 2007 και 2011 αντίστοιχα. Η σύγκριση μεταξύ των δύο ετών αναφοράς έδειξε πως οι πυρκαγιές που συνέβησαν το 2007 ήταν πολύ πιο σοβαρές, γεγονός το οποίο οφείλεται στις καταστάσεις ξηρασίας που προηγήθηκαν εκείνη την καλοκαιρινή περίοδο. 74

4.3 Διατήρηση και ενίσχυση των παραγωγικών λειτουργιών των δασών (ξυλωδών και μή-ξυλωδών) Οι κύριοι δείκτες που περιγράφουν το κριτήριο της διατήρησης και ενίσχυσης των παραγωγικών λειτουργιών των δασών (ξυλωδών και μή-ξυλωδών) και συμπεριλαμβάνονται στη γνωσιακή βάση του συστήματος INFORM είναι οι ακόλουθοι: συνολική ετήσια προσαύξηση, συνολική ετήσια αύξηση ανά δασικό τύπο, αειφορικό λήμμα, παραγωγή στρογγύλης ξυλείας, παραγωγή στρογγύλης ξυλείας μικρών διαστάσεων, καυσόξυλα εμπορίου, ατελώς συλλεγόμενα καυσόξυλα, μήξυλώδη προϊόντα και συγκεκριμένα Χριστουγεννιάτικα δέντρα, διακοσμητικά κλαδιά, ρίζες ερείκης, δαδί, ρητίνη, φύλλα δάφνης, κώνους πεύκης, σπόρους δασικών ειδών, φυτόχωμα, βελανίδια, μοσχεύματα λεύκης, μέλι και βοσκήσιμη ύλη, αριθμός και χρηματική αξία αδειών κυνηγίου, έκταση δημόσιων δασών υπό διαχείριση/εκτός διαχείρισης, έκταση άλλων δημόσιων δασικών εκτάσεων υπό διαχείριση/ εκτός διαχείρισης, έκταση μή-δημόσιων δασών υπό διαχείριση/ εκτός διαχείρισης, έκταση άλλων μή-δημόσιων δασικών εκτάσεων υπό διαχείριση/εκτός διαχείρισης, συνολική έκταση διαχειζόμενων δασών και ποσοστό συνολικής έκτασης διαχειριζόμενων δασών ως προς την συνολική έκταση των δασών. Επίσης, στη γνωσιακή βάση INFORM συμπεριλήφθηκαν εκτιμήσεις των παραπάνω δεικτών για κάθε χωρική οντότητα σε επίπεδο συστήματος τοπίου σε κάθε μία από τις 13 διοικητικές περιοχές της χώρας. Οι εκτιμήσεις όλων αυτών των δεικτών έγιναν για δύο χρονικές περιόδους, 2007 και 2011. Έτσι στη γνωσιακή βάση INFORM περιλαμβάνονται σ αυτό το στάδιο ανάπτυξης του συστήματος ένα σύνολο από 2300 εκτιμήσεις των δεικτών που περιγράφουν τις παραγωγικές λειτουργίες των δασών για εκτίμηση και παρακολούθηση εφαρμογής της αειφορική δασικής διαχείρισης στην Ελλάδα. 4.3.1 Συνολική ετήσια προσαύξηση Ο ρυθμός ανάπτυξης ενός δέντρου εξαρτάται από πολλούς περιβαλλοντικούς και γενικούς παράγοντες. Η συνολική ετήσια προσαύξηση ενός δέντρου είναι ένας δείκτης δύο διαστάσεων που περιλαμβάνει την προσαύξηση της διαμέτρου και του ύψους. Η προσαύξηση της διαμέτρου μετριέται πιο εύκολα από την αύξηση του ύψους καθώς ανταποκρίνεται στους ίδιους τους καθοριστικούς παράγοντες ανάπτυξης του δέντρου. Επίσης, η αύξηση της διαμέτρου ανταποκρίνεται περισσότερο στις επιδράσεις της πυκνότητας της συστάδας από ότι η αύξηση του 75

ύψους (Stage 1975). Στη γνωσιακή βάση INFORM, ο δείκτης της συνολικής ετήσιας προσαύξησης περιγράφηκε από τον μέσο ετήσιο όγκο προσαύξησης όλων των δέντρων με στηθιαία διάμετρο μεγαλύτερη από 10 εκατοστά κατά την περίοδο αναφοράς. Συμπεριέλαβε επίσης την αύξηση των δέντρων που υλοτομήθηκαν ή πέθαναν κατά τη διάρκεια της περιόδου αναφοράς (TBFRA 2000). Εκτιμήσεις της συνολικής ετήσιας προσαύξησης έγιναν επίσης ανάλογα με τον τύπο του δάσους. Οι τύποι δάσους διακρίθηκαν σύμφωνα με το TBFRA 2000 στις ακόλουθες τρεις κατηγορίες: i) πλατύφυλλα δάση, ii) κωνοφόρα δάση και iii) μικτά πλατύφυλλα και κωνοφόρα δάση. Ως πλατύφυλλα χαρακτηρίστηκαν τα δάση και οι δασικές εκτάσεις στις οποίες πάνω από το 75% της κομοστέγης αποτελούνταν από πλατύφυλλα είδη. Ως κωνοφόρα χαρακτηρίστηκαν τα δάση και οι δασικές εκτάσεις στις οποίες πάνω από το 75% της κομοστέγης αποτελούνταν από κωνοφόρα είδη. Τέλος, τα μικτά δάση συμπεριέλαβαν τα δάση και τις δασικές εκτάσεις στις οποίες ούτε τα κωνοφόρα, ούτε τα πλατύφυλλα είδη αποτελούσαν πάνω από το 75% της κομοστέγης. Πίνακας 4.3.1 Συνολική ετήσια προσαύξηση των δασών στην Ελλάδα Εθνική Απογραφή Δασών 1992 INFORM 2007 INFORM 2011 Ετήσια προσαύξηση των δασών στην Ελλάδα (m 3 ) 4.117.391 4.242.042,32 4.118.052,88 Πίνακας 4.3.2 Κατανομή της συνολικής ετήσιας προσαύξησης δασών στην Ελλάδα ανά Περιφέρεια Περιφέρεια Εθνική Απογραφή Δασών 1992 (m 3 ) INFORM 2007 (m 3 ) INFORM 2011 (m 3 ) Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης 690.055 780.575 774.058 Αττικής 45.876 40.876 40.876 Δυτικής Ελλάδας 268.293 259.200 202.200 76

Δυτικής Μακεδονίας 293.605 256.233 255.348 Ιονίων Νήσων 26.648 26.648 26.648 Ηπείρου 487.913 474.395 474.395 Κεντρικής Μακεδονίας 533.519 643.775 638.281 Κρήτης 30.226 30.226 30.226 Νοτίου Αιγαίου 71.983 51.187 49.366 Πελοποννήσου 331.355 372.265 351.055 Στερεάς Ελλάδας 781.922 756.475 737.506 Θεσσαλίας 450.878 468.814 457.721 Βορείου Αιγαίου 98.458 81.373 80.373 77

Σχήμα 4.3.1 Συνολική ετήσια προσαύξηση δασών και δασικών εκτάσεων ανά Περιφέρεια στην Ελλάδα Από το 1992 εως το 2007 η συνολική ετήσια προσαύξηση των δασών και δασικών εκτάσεων στην Ελλάδα σύμφωνα με τις εκτιμήσεις της γνωσιακής βάσης INFORM 78

αυξήθηκε κατά σχεδόν 3%. Ωστόσο, αυτή η αλλαγή πρέπει να ερμηνευτεί με προσοχή, καθώς ουσιαστικά αφορά χρονική περίοδο μεγαλύτερη των 15 αναφερόμενων ετών δεδομένου ότι τα περισσότερα στοιχεία της εθνικής δασικής απογραφής που δημοσιεύτηκαν το 1992 συλλέχθηκαν κατά τη δεκαετία του 70. Στο διάστημα των 5 ετών από το 2007 έως το 2011, οι εκτιμήσεις του INFORM έδειξαν μείωση της τάξης περίπου του 2.9%. 4.3.2 Ετήσια προσαύξηση ανά τύπο δάσους Η ετήσια προσαύξηση αντιπροσωπεύει το ρυθμό αύξησης του δάσους σε ετήσια βάση. Η Μέση Ετήσια Αύξηση της συστάδας μπορεί να εκτιμηθεί ως η αναλογία του συνολικού όγκου σε σχέση με την ηλικία της συστάδας (Lutz 2011). Γενικά, ο ρυθμός αύξησης μίας δασικής συστάδας ακολουθεί μια καμπύλη σιγμοειδούς μορφής (μορφή S), ενώ οι καμπύλες ύψους-διαμέτρου μπορούν επίσης να βασιστούν σε εξισώσεις κοίλων καμπυλών. Οι εκτιμήσεις της συνολικής ετήσιας προσαύξησης σε εθνικό επίπεδο που έχουν συμπεριληφθεί στη γνωσιακή βάση INFORM αφορούν το 59% του συνόλου των δασών και δασικών εκτάσεων της χώρας σε αντιστοιχία με τη διαθεσιμότητα των σχετικών δεδομένων τα οποία παρείχαν τα μέλη του ΕΔΣΔ. Συγκεκριμένα, οι εκτιμήσεις της συνολικής ετήσιας προσαύξησης ανά Περιφέρεια βασίστηκαν στα δεδομένα που παρείχαν 53 Δασάρχες από όλες τις Περιφέρειες της Ελλάδας πλην της Αττικής, της Κρήτης και των Ιονίων Νήσων. Οι εκτιμήσεις της συνολικής ετήσιας προσαύξησης των δασών και δασικών εκτάσεων ανά τύπο δάσους σε εθνικό επίπεδο παρουσιάζεται στον Πίνακα 4.3.3. Κατά τη διάρκεια της περιόδου 2007-2011, η συνολική ετήσια προσαύξηση των κωνοφόρων, πλατύφυλλων και μικτών δασών και δασικών εκτάσεων της χώρας αυξήθηκε κατά 6,3%, 3,6% και 1,7% αντίστοιχα. Πίνακας 4.3.3 Συνολική ετήσια προσαύξηση των δασών και δασικών εκτάσεων ανά τύπο δάσους στην Ελλάδα, 2007/ 2011 Ελλάδα Ετήσια Προσαύξηση Κωνοφόρων δασών (m 3 ) Ετήσια Προσαύξηση Πλατυφύλλων δασών (m 3 ) Ετήσια Προσαύξηση Μικτών δασών (m 3 ) Έτος (INFORM) (INFORM) (INFORM) 79

2007 1.252.363,24 3.499.872,31 2.352.027,58 2011 1.330.908,13 3.627.124,47 2.392.092,09 Πίνακας 4.3.4 Συνολική ετήσια προσαύξηση των δασών και δασικών εκτάσεων ανά τύπο δάσους και Περιφέρεια στην Ελλάδα, 2007/2011 Περιφέρεια Έτος Ετήσια προσαύξηση των δασών και δασικών εκτάσεων στην Ελλάδα (m 3 ) (INFORM) Κωνοφόρα Δάση Δάση Πλατυφύλλων Μικτά δάση Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης Αττικής Δυτικής Ελλάδας Δυτικής Μακεδονίας Ιονίων Νήσων Ηπείρου Κεντρικής Μακεδονίας Κρήτης 2007 375.283 2.190.253 2.075.039 2011 378.779 2.216.696 2.088.583 2007 - - - 2011 - - - 2007 85.000 13.500 700 2011 85.000 13.500 700 2007 42.167 254.291 9.775 2011 42.167 254.291 9.775 2007 - - - 2011 - - - 2007 68.194 109.367 96.834 2011 68.194 109.367 96.834 2007 110.241 685.343 88.192 2011 139.768 747.826 100.686 2007 - - - 2011 - - - 80

Νοτίου Αιγαίου Πελοποννήσου Στερεάς Ελλάδας Θεσσαλίας Βορείου Αιγαίου 2007 21.187 0 0 2011 49.366 0 0 2007 68.132 14.133 0 2011 68.132 14.133 0 2007 298.657 25.939 1.880 2011 301.888 34.769 849 2007 182.159 207.047 79.607 2011 225.106 237.950 94.664 2007 1.373 0 0 2011 1.373 0 0 Η συνολική ετήσια προσαύξηση των δασών και δασικών εκτάσεων ανά τύπο δάσους και ανά Περιφέρεια απεικονίζεται στον Πίνακα 4.3.4. Πιο λεπτομερείς πληροφορίες για τις εκτιμήσεις της συνολικής ετήσιας προσαύξησης ανά Περιφέρεια βασισμένες στη διαθεσιμότητα δεδομένων ανά Περιφέρεια περιέχονται στη σχετική έκθεση του έργου INFORM που είναι προσβάσιμη στην ιστοσελίδα : http://www.inform-life.gr. 4.3.3 Παραγωγή ξυλείας Η παραγωγή ξυλείας είναι ένας τυπικός στόχος της δασικής διαχείρισης στα Ελληνικά δάση. Ωστόσο, λόγω των συνθηκών ξηρασίας, που επικρατούν κατά την καλοκαιρινή περίοδο, το περίπλοκο ανάγλυφο και την ανθρώπινη πίεση, πολλά δάση έχουν υποβαθμιστεί και η ικανότητα παραγωγής τους έχει μειωθεί. Η βελτίωση της ποιότητας και ποσότητας της παραγόμενης ξυλείας ως εκ τούτου αποτελούν επίσης βασικές επιδιώξεις της δασικής διαχείρισης στην Ελλάδα. Η παραγωγή ξυλείας στην Ελλάδα, στα δύο έτη αναφοράς που χρησιμοποιήθηκαν στην γνωσιακή βάση INFORM, παρουσιάζονται στον Πίνακα 4.3.5. Κατά την διάρκεια της περιόδου 2007-2011, η στρογγύλη ξυλεία, η στρογγύλη ξυλεία μικρών διαστάσεων και τα εμπορικά καυσόξυλα της χώρας μειώθηκαν κατά 39%, 24% και 14% αντίστοιχα. Από την άλλη, τα καυσόξυλα που συλλέχθηκαν δωρεάν, αυξήθηκαν κατά 20%. 81

Πίνακας 4.3.5 Παραγωγή ξυλείας στην Ελλάδα, 2007/ 2011 Παραγωγή Ξυλείας 2007 2011 Τεχνική ξυλεία (m 3 ) 611.344,86 368.393,73 Τεχνική ξυλεία μικρής διαμέτρου (m 3 ) 90.086,08 68.249,83 Καυσόξυλα εμπορίου (m 3 ) 607.046,64 520.130,26 Καυσόξυλα ατελώς συλλεγόμενα (m 3 ) 180.654,89 216.499,09 Πίνακας 4.3.6 Παραγωγή ξυλείας ανά Περιφέρεια στην Ελλάδα, 2007/2011 Παραγωγή ξυλείας στην Ελλάδα (m 3 ) (INFORM) Περιφέρεια Έτος Τεχνική ξυλεία Τεχνική ξυλεία μικρής διαμέτρου Καυσόξυλα Εμπορίου Καυσόξυλα ατελώς συλλεγόμενα Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης Αττικής Δυτικής Ελλάδας Δυτικής Μακεδονίας Ιονίων Νήσων Ηπείρου 2007 92.854 32.501 126.018 7.000 2011 63.743 55.219 93.375 17.320 2007 - - - 651 2011 - - - 1.070 2007 164.00 1.200-2.450 2011 76.00-1.525 3.200 2007 33.771 5.514 77.319 37.095 2011 29.569 6.414 76.800 46.831 2007 - - - 8 2011 - - - 670 2007 25.454 362 24.966 65.536 2011 19.143 24 14.149 51.820 82

Κεντρικής Μακεδονίας Κρήτης Νοτίου Αιγαίου Πελοποννήσου Στερεάς Ελλάδας Θεσσαλίας Βορείου Αιγαίου 2007 397.273 26.924 271.334 48.823 2011 224.272 5.529 272.889 67.896 2007 - - - - 2011 - - - - 2007 - - - - 2011 6.203 - - 4.142 2007 4.895 7.858 630.00 4.909 2011 5.317 525.00 183.50 7.121 2007 17.377 102 26.780 11.111 2011 4.390 73 12.506 13.844 2007 39.302 15.624 79.999 2.516 2011 15.681 466.71 48.703 2.085 2007 254.22 - - 556 2011 - - - 500 4.3.4 Μή- ξυλώδη προϊόντα Τα μή- ξυλώδη δασικά προϊόντα είναι προϊόντα βιολογικής προέλευσης άλλης από το ξύλο, που προέρχονται από τα δάση και τις δασικές εκτάσεις καθώς και από δέντρα εκτός δασών (FAO, 1995). Στην Ελλάδα, τα μή- ξυλώδη δασικά προϊόντα περιλαμβάνουν κυρίως χριστουγεννιάτικα δέντρα, διακοσμητικά κλαδιά, ρίζες ερείκης, δαδί, ρητίνη, φύλλα δάφνης, κώνους πεύκης, σπόρους δασικών ειδών, φυτόχωμα, βελανίδια, μοσχεύματα λεύκης, μέλι και βοσκήσιμη ύλη. Η κατανομή της παραγωγής των μή- ξυλωδών προϊόντων στην Ελλάδα το 2007 και 2011, που έχει συμπεριληφθεί στη γνωσιακή βάση INFORM, παρουσιάζεται στον πίνακα 4.3.7. Η παραγωγή των περισσότερων μή- ξυλωδών προϊόντων μειώθηκε από το 2007 στο 2011. Μέχρι σήμερα, η παραγωγή μή- ξυλωδών δασικών προϊόντων δεν έχει αποτελέσει τυπικό στόχο δασικής διαχείρισης για την πλειοψηφία των δασών της χώρας. Ωστόσο, ευκαιρίες για αύξηση της παραγωγής όλων των μή- ξυλωδών δασικών προϊόντων που περιλαμβάνονται στον πίνακα 4.3.7, αλλά και άλλων που δεν 83

περιλαμβάνονται σ αυτόν τον πίνακα δημιουργούνται σταδιακά, κυρίως σε τοπικό επίπεδο. Είναι πιθανόν πως στα αμέσως επόμενα χρόνια, η δασική διαχείριση στην Ελλάδα και ιδιαίτερα στο πλαίσιο της αειφορίας να χρειαστεί να προσαρμόσει τις προτεραιότητες της έτσι ώστε να προωθήσει και την παραγωγή μή- ξυλωδών δασικών προϊόντων. Πίνακας 4.3.7 Μή- ξυλώδη δασικά προϊόντα στην Ελλάδα, 2007/2011 Μή- ξυλώδη δασικά προϊόντα 2007 2011 Δέντρα Χριστουγέννων (τεμάχια) 47.273 41.305 Καλλωπιστικοί κλάδοι (ton) 8.951 4.426 Ρίζες ερείκης (ton) 0 2 Δαδί (kg) 16.100 26.340 Ρητίνη (ton) 45 45 Δαφνόφυλλα (kg) 77 59 Βελανίδια (ton) 0,004 0,004 Κώνοι Πεύκης (kg) 14.100 6.482 Σπόροι δασοπονικών ειδών (kg) 794 567 Σπόροι βοσκήσιμων ειδών (kg) 120 120 Φυτόχωμα (kg) 50.501 28.202 Σπόροι Βελανιδιάς (ton) 10 20 Μοσχεύματα Λεύκης (τεμάχια) 76.100 33.580 Μέλι (ton) 2.821 2.003 Βοσκήσιμη ύλη (ton) 178.202 129.950 4.3.5 Υπηρεσίες Οι δείκτες που χρησιμοποιήθηκαν για να περιγράψουν τις υπηρεσίες περιέλαβαν τον αριθμό των αδειών κυνηγίου που εκδόθηκαν και τη συνολική τους αξία. Οι εκτιμήσεις των τιμών αυτών των δύο δεικτών για τις δύο περιόδους αναφοράς 2007 και 2011 στη γνωσιακή βάση INFORM, παρουσιάζονται στον Πίνακα 4.3.8. Τα δεδομένα για την εκτίμηση αυτών των δεικτών αντλήθηκαν από τις αντίστοιχες 84

εκθέσεις πεπραγμένων των Δασικών Υπηρεσιών του Υπουργείου Περιβάλλοντος, Ενέργειας και Κλιματικής Αλλαγής. Πίνακας 4.3.7 Αριθμός και οικονομική αξία έκδοσης των αδειών κυνηγίου στην Ελλάδα, 2007/ 2011 Έτος Αριθμός αδειών κυνηγίου Οικονομική αξία αδειών κυνηγίου ( ) 2007 215,712 4,430,207 2011 193,546 5,097,769 4.3.6 Έκταση δασών και άλλων δασικών εκτάσεων κάτω από διαχειριστικό σχέδιο ή ισοδύναμο Δεδομένα σχετικά με τις εκτάσεις δασών και άλλων δασικών εκτάσεων που υπόκεινται σε διαχειριστικά σχέδια ή άλλα ισοδύναμα συλλέχθηκαν από 62 Δασαρχεία τα οποία προέρχονται από όλες τις περιοχές της Ελλάδας πλην της Αττικής. Η συνολική έκταση των δημοσίων και μή-δημοσίων δασών και δασικών εκτάσεων στην Ελλάδα που διαχειρίζονται με διαχειριστικό σχέδιο ή άλλο ισοδύναμο κατά τα δύο έτη αναφοράς, 2007 και 2011 και περιλαμβάνονται στη γνωσιακή βάση INFORM παρουσιάζεται στον Πίνακα 4.3.9. Η κατανομή των δημόσιων και μήδημόσιων εκτάσεων των δασών και άλλων δασικών εκτάσεων που διαχειρίζονται με διαχειριστικό σχέδιο ανά Περιφέρεια το 2007 και το 2011 φαίνονται στον Πίνακα 4.310. Πίνακας 4.3.8 Έκταση διαχειριζόμενων δασών στην Ελλάδα, 2007/2011 Συνολική Δασική Έκταση INFORM 2007 (ha) Συνολική Δασική Έκταση INFORM 2011 (ha) Διαχειριζόμενη Δασική Έκταση INFORM 2007 (ha) Διαχειριζόμενη Δασική Έκταση INFORM 2011 (ha) Ποσοστό Διαχειριζόμενης Δασικής Έκτασης προς την Συνολική Έκταση 2007 (%) Ποσοστό Διαχειριζόμενης Δασικής Έκτασης προς την Συνολική Έκταση 2011 (%) 6.220.583 6.226.259 3.092.223 3.063.584 49,71% 49,20% 85

Πίνακας 4.3.9 Έκταση δασών και άλλων δασικών εκτάσεων που υπόκεινται σε διαχειριστικό σχέδιο ανά Περιφέρεια στην Ελλάδα, 2007/2011 Έκταση διαχειριζόμενων δασών και δασικών εκτάσεων Περιφέρεια Έτος Έκταση διαχειριζόμενων δασών Ποσοστό της συνολικής δασικής (ha) έκτασης (%) Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης Αττικής Δυτικής Ελλάδας Δυτικής Μακεδονίας Ιονίων Νήσων Ηπείρου Κεντρικής Μακεδονίας Κρήτης Νοτίου Αιγαίου 2007 722.506 94,45 2011 608.760 79,86 2007 - - 2011 - - 2007 145.520 24,14 2011 145.520 24,14 2007 326.057 79,63 2011 269.111 65,72 2007 55.552 58,24 2011 31.732 33,27 2007 184.706 35,47 2011 152.203 29,23 2007 599.570 73,17 2011 598.391 72,78 2007 33.862 13,84 2011 33.862 13,84 2007 155 0,08 2011 155 0,08 Πελοποννήσου 2007 77.761 10,52 86

2011 78.148 10,56 Στερεάς Ελλάδας Θεσσαλίας Βορείου Αιγαίου 2007 298.523 32,91 2011 294.505 32,34 2007 383.159 69,10 2011 380.760 68,38 2007 125.494 58,23 2011 125.494 58,23 4.4 Διατήρηση, συντήρηση και κατάλληλη βελτίωση της βιοποικιλότητας των δασικών οικοσυστημάτων 4.4.1 Σύνθεση ειδών δέντρων Ο δείκτης σύνθεσης ειδών δέντρων, περιγράφεται στη γνωσιακή βάση INFORM μέσω της αναγνώρισης των εκτάσεων που καλύπτονται από τα πιο σημαντικά κωνοφόρα και πλατύφυλλα δέντρα στην Ελλάδα. Οι εκτάσεις που καταλαμβάνουν τα κυριότερα δασικά είδη στα Ελληνικά δάση παρουσιάζονται στον Πίνακα 4.4.1. Τα περισσότερα από τα δάση της Ελλάδας αποτελούνται από πλατύφυλλα είδη. Έλατα και χαλέπιες πεύκες (Pinus halepensis) κυριαρχούν στα κωνοφόρα δάση της χώρας και διάφορα είδη δρυών στα πλατύφυλλα δάση. Πίνακας 10 Σύνθεση ειδών δέντρων των ελληνικών δασών, 2007 Είδη Έκταση (ha) Abies sp. 543.308 Pinus halepensis 567.731 Pinus nigra 281.692 Pinus sylvestris 20.955 Pinus heldreichii 8.300 Pinus pinea 108 87

Abies/Pinus sp 4.762 Picea abies 2.754 Fagus sp. 336.640 Castanea sativa 33.081 Quercus sp. 1.471.839 Platanus orientalis 86.579 Betula pendula 1.437 Maquis 3.153.882 4.4.2 Αναγέννηση Ο δείκτης αναγέννησης περιγράφεται στη γνωσιακή βάση INFORM ως η επανεγκατάσταση μιας δασικής συστάδας με φυσικούς ή τεχνητούς τρόπους που ακολουθεί την απομάκρυνση της προηγούμενης συστάδας λόγω υλοτομίας ή ως αποτέλεσμα φυσικών αιτίων, όπως για παράδειγμα πυρκαγιών ή καταιγίδων (TBFRA 2000). Υπάρχουν τρεις τύποι αναγέννησης, η φυσική αναγέννηση, η αναγέννηση με φύτευση και η αναγέννηση με σπoρά. Η φυσική αναγέννηση είναι η επανεγκατάσταση μιας δασικής συστάδας με φυσικό τρόπο, δηλαδή με φυσικό σπόρο ή βλαστική αναγέννηση. Μπορεί να βοηθηθεί και με ανθρώπινη παρέμβαση, όπως η αναμόχλευση ή η περίφραξη για να την προστατεύσει από ζημίες που μπορεί να προκληθούν από την άγρια πανίδα ή τη βοσκή ζώων (TBFRA 2000). Η αναγέννηση με φύτευση και σπορά είναι ο τρόπος εγκατάστασης ή επανεγκατάστασης μιας δασικής συστάδας (φυτείας) με τεχνητούς τρόπους είτε με φύτευση είτε με διασπορά σπόρων. Το φυτευτικό υλικό μπορεί να είναι αυτόχθονο ή εισαγόμενης προέλευσης. Η φύτευση και η σπορά μπορούν να λάβουν χώρα μέσα στα δάση και δασικές εκτάσεις (TBFRA 2000). Οι εκτάσεις δασικής αναγέννησης στην Ελλάδα ανάλογα με τον τύπο αναγέννησης το 2007 και 2011 παρουσιάζεται στον Πίνακα 4.4.2. Κατά την περίοδο 2007-2011 η έκταση της δασικής φυσικής αναγέννησης μειώθηκε κατά 18,45%. Από την άλλη, οι περιοχές που αναγεννήθηκαν με φύτευση και σπορά, αν και διπλασιάστηκαν στην διάρκεια αυτής της περιόδου, παρέμειναν μικρές. Στον Πίνακα 4.4.3 παρουσιάζεται η κατανομή των περιοχών δασικής αναγέννησης στην Ελλάδα ανά Περιφέρεια στα έτη αναφοράς 2007 και 2011. 88

Πίνακας 11 Περιοχές δασικής αναγέννησης στην Ελλάδα Έτος Φυσική αναγέννηση (ha) Φυτεύσεις (ha) Σπορά (ha) 2007 74.410,29 219,20 5,00 2011 60.680,34 496,50 8,00 Πίνακας 12 Αναγέννηση δασών ανά Περιφέρεια στην Ελλάδα, 2007/2011 Αναγέννηση (ha) Περιφέρεια Έτος Φυσική Αναγέννηση Φυτεύσεις Σπορά Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης Αττικής Δυτικής Ελλάδας Δυτικής Μακεδονίας Ιονίων Νήσων Ηπείρου Κεντρικής Μακεδονίας 2007 12.594 95 0.00 2011 14.691 151 0.00 2007 0.00 0.00 0.00 2011 1.450 26 0.00 2007 6.704 80 0.00 2011 2.126 112 0.00 2007 843 0.00 0.00 2011 60 0.00 0.00 2007 944 0.00 0.00 2011 2.001 0.00 0.00 2007 - - - 2011 - - - 2007 13.418 13 0.00 2011 15.263 4 6 89

Κρήτης Νοτίου Αιγαίου Πελοποννήσου Στερεάς Ελλάδας Θεσσαλίας Βορείου Αιγαίου 2007 54 0.00 0.00 2011 2 0.00 0.00 2007 0.00 0.00 0.00 2011 0.00 40 0.00 2007 50 10 0.00 2011 200 142 0.00 2007 14.213 6 5 2011 830 22 2 2007 24.926 15 0.00 2011 22.406 0.00 0.00 2007 665 0.00 0.00 2011 1.650 0.00 0.00 Τα δεδομένα σχετικά με τις περιοχές δασικής αναπαραγωγής της Ελλάδας προήλθαν από 45 Δασάρχες και αντίστοιχα Δασαρχεία σχεδόν από όλη την επικράτεια, εκτός από την Ήπειρο. Τα περισσότερα από τα Ελληνικά δάση αναπαρήχθησαν φυσικά. 4.4.3 Φυσικότητα Ο δείκτης φυσικότητας αφορά τις αδιατάρακτες από τον άνθρωπο δασικές περιοχές, τις περιοχές των ημι-φυσικών δασών και τις φυτείες. Ως αδιατάρακτες από τον άνθρωπο δασικές περιοχές χαρακτηρίζονται τα δάση και οι δασικές εκτάσεις που i) δείχνουν φυσική δασική δυναμική, όπως φυσική σύνθεση των ειδών δέντρων, ύπαρξη νεκρού ξύλου, φυσική δομή ηλικιών και διαδικασίες φυσικής αναγέννησης, ii) είναι αρκετά μεγάλες περιοχές για να διατηρήσουν τα φυσικά χαρακτηριστικά τους και iii) δεν έχει γίνει γνωστή σε αυτές σημαντική ανθρώπινη παρέμβαση ή σημαντική ανθρώπινη παρέμβαση συνέβη τόσο παλιά που έχει επιτρέψει την επανεγκατάσταση της σύνθεσης και των διαδικασιών των φυσικών ειδών (TBFRA 2000). Tα ημιφυσικά δάση περιγράφθηκαν ως τα δάση ή δασικές εκτάσεις των αυτόχθονων ειδών, που δημιουργήθηκαν με φύτευση, σπορά ή υποβοήθηση της φυσικής αναγέννησης 90

(FAO 2005). Ως φυτείες ορίστηκαν τα δάση και άλλες δασικές εκτάσεις από αυτόχθονα ή εισαχθέντα είδη, που δημιουργήθηκαν με φύτευση ή σπορά (FAO 2005). Αδιατάρακτη από τον άνθρωπο δασική περιοχή στην Ελλάδα είναι το παρθένο δάσος Φρακτού, το οποίο καταλαμβάνει 5002,85 εκτάρια και βρίσκεται στη Δράμα, στη Βόρεια Ελλάδα σε υψόμετρο από 900 εως 1950 μέτρα πάνω από το επίπεδο της θάλασσας. Αυτή η περιοχή περιλαμβάνει κωνοφόρα και πλατύφυλλα δάση με κυρίαρχα είδη δέντρων Picea abies, Abies borisii - regis and Fagus sp. (http://filotis.itia.ntua.gr). Η συνολική έκταση των ημι-φυσικών δασών στην Ελλάδα έχει έκταση 3.154.000 εκτάρια και η συνολική έκταση των φυτειών είναι 134.000 εκτάρια ( FAO 2005, FRA 2010). 4.4.4 Εισαχθέντα είδη δέντρων Ο δείκτης των εισαχθέντων δασικών δέντρων περιγράφεται από τον αριθμό των ειδών δέντρων που βρίσκονται έξω από τη φυσική τους ζώνη βλάστησης, περιοχή ή τόπο και συμπεριλαμβάνει και υβρίδια (TBFRA 2000). Ο αριθμός των εισαχθέντων ειδών δέντρων στην Ελλάδα που χρησιμοποιείται στη γνωσιακή βάση INFORM φαίνεται στον πίνακα 4.4.4. Ο συνολικός αριθμός των εισαχθέντων ειδών δέντρων στην Ελλάδα είναι 116 (44 κωνοφόρα και 72 πλατύφυλλα). Πίνακας 13 Αριθμός εισαχθέντων δασικών ειδών δέντρων στην Ελλάδα Είδη Αριθμός εισαχθέντων δασικών ειδών Κωνοφόρα 44 Πλατύφυλλα 72 Σύνολο 116 4.4.5 Νεκρό ξύλο Ο δείκτης νεκρού ξύλου στη γνωσιακή βάση INFORM αφορά κάθε κομμάτι(α) νεκρού ξυλώδους υλικού, όπως νεκροί κορμοί, κλαδιά και μεγάλες μάζες ριζών, στο έδαφος, σε δασικές συστάδες ή ρέματα (IUFRO 2000). Ο όγκος νεκρού ξύλου στα ελληνικά δάση για τα δύο χρόνια αναφοράς, παρουσιάζεται στον πίνακα 4.4.5. Κατά 91

την διάρκεια 2007-2011, ο όγκος του ιστάμενου νεκρού ξύλου μειώθηκε κατά 26,61% ενώ ο όγκος της κατακείμενου νεκρού ξύλου αυξήθηκε κατά 33,70%. Πίνακας 14 Όγκος νεκρού ξύλου στα Ελληνικά δάση, 2007/2011 Έτος Ιστάμενο νεκρό ξύλο (m 3 ) Κατακείμενο νεκρό ξύλο (m 3 ) 2007 903.137,87 289.725,07 2011 662.762,33 387.389,30 Πίνακας 4.4.6 Όγκος νεκρού ξύλου ανά Περιφέρεια στα Ελληνικά δάση, 2007/2011 Νεκρό ξύλο (m 3 ) Περιφέρεια Έτος Ιστάμενο νεκρό ξύλο Κατακείμενο νεκρό ξύλο Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης Αττικής Δυτικής Ελλάδας Δυτικής Μακεδονίας Ιονίων Νήσων Ηπείρου 2007 443.355 226.043 2011 520.003 265.074 2007 - - 2011 - - 2007 2.500 1.300 2011 2.100 1.000 2007 130 65 2011 85 50 2007 - - 2011 - - 2007 - - 2011 - - 92

Κεντρικής Μακεδονίας Κρήτης Νοτίου Αιγαίου Πελοποννήσου Στερεάς Ελλάδας Θεσσαλίας Βορείου Αιγαίου 2007 293.566 39.122 2011 91.054 37.871 2007 - - 2011 - - 2007 - - 2011 - - 2007 86.850 10.030 2011 15.060 50.020 2007 55.750 2.200 2011 3.600 17.700 2007 20.187 10.065 2011 30.765 15.070 2007 800 900 2011 95 605 Τα δεδομένα σχετικά με τον όγκο του ιστάμενου και κατακείμενου νεκρού ξύλου παρείχαν 27 Δασάρχες από αντίστοιχα Δασαρχεία στην Α. Μακεδονία και Θράκη, Δ. Ελλάδα, Δ. Μακεδονία, Κ. Μακεδονία, Πελοπόννησο, Κ. Ελλάδα, Θεσσαλίας και Β. Αιγαίο και συνεπώς εκφράζουν μέρος μόνον του συνολικού υπάρχοντος όγκου ιστάμενου και κατακείμενου νεκρού ξύλου στα Ελληνικά δάση. Συνολικά, ο όγκος του ιστάμενου ήταν μεγαλύτερος από αυτόν του κατακείμενου νεκρού ξύλου, σχεδόν σε όλες τις περιοχές όπου τα σχετικά δεδομένα ήταν διαθέσιμα. 4.4.6 Γενετικοί Πόροι Ο δείκτης των γενετικών πόρων αφορά στο γενετικό υλικό πραγματικής ή ενδεχόμενης αξίας σύμφωνα με τη Σύμβαση για την Βιοποικιλότητα (CBD). Υπάρχουν δύο είδη γενετικών πόρων, οι σποροπαραγωγικές συστάδες και οι σποροπαραγωγικοί κήποι κλώνων. Η σποροπαραγωγική συστάδα είναι μία επιλεγμένη πηγή σπόρων που πληρεί συγκεκριμένες προϋποθέσεις. Κατά κανόνα, η 93

συστάδα πρέπει να είναι αυτόχθονη ή να είναι γνωστή η προέλευσή της και πάνω απ όλα πρέπει να είναι καλύτερη από τη μέση συστάδα. Σε μερικές περιπτώσεις, μήαυτόχθονες συστάδες που έχουν κάποια εξαιρετικά χαρακτηριστικά μπορούν επίσης να επιλεγούν. Οι σποροπαραγωγικές συστάδες πρέπει να γίνουν αποδεκτές και να καταγραφούν από την υπεύθυνη εθνική αρχή (EFI Forest Glossary 2001). Οι σποροπαραγωγικοί κήποι σπόρων είναι περιοχές όπου εγκαθίστανται ανώτεροι φαινότυποι και γενότυποι και διαχειρίζονται εντατικά και αποκλειστικά για παραγωγή σπόρων (http://www.fao.org/docrep/006/ad223e/ad223e02.htm). Η έκταση των γενετικών πόρων, των σποροπαραγωγικών συστάδων και των σπαραγωγικών κήπων κλώνων στην Ελλάδα για τα δύο έτη αναφοράς που χρησιμοποιούνται στη γνωσιακή βάση INFORM, παρουσιάζεται στον Πίνακα 4.4.7. Κατά την περίοδο 2007-2011, δεν έχει παρατηρηθεί κάποια αλλαγή στην έκταση των σποροπαραγωγικών συστάδων ή την έκταση των σποροπαραγωγικών κήπων κλώνων. Η κατανομή της έκτασης των δασικών γενετικών πόρων ανά Περιφέρεια φαίνεται στον πίνακα 4.4.8. Πίνακας 15 Δασικοί γενετικοί πόροι της Ελλάδας, 2007/2011 Έτος Σποροπαραγωγικές συστάδες (ha) Σποροπαραγωγικοί κήποι κλώνων (ha) 2007 852.03 93.60 2011 852.03 93.60 Πίνακας 16 Δασικοί γενετικοί πόροι ανά Περιφέρεια στην Ελλάδα, 2007/2011 Γενετικοί πόροι (ha) Περιφέρεια Έτος Σποροπαραγωγικές συστάδες Σποροπαραγωγικοί κήποι κλώνων Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης 2007 548.53 0.00 2011 548.53 0.00 94

Αττικής Δυτικής Ελλάδας Δυτικής Μακεδονίας Ιονίων Νήσων Ηπείρου Κεντρικής Μακεδονίας Κρήτης Νοτίου Αιγαίου Πελοποννήσου Στερεάς Ελλάδας Θεσσαλίας Βορείου Αιγαίου 2007 - - 2011 - - 2007 10.50 76.60 2011 10.50 76.60 2007 66.00 0.00 2011 66.00 0.00 2007 - - 2011 - - 2007 3.00 0.00 2011 3.00 0.00 2007 1.00 0.00 2011 1.00 0.00 2007 17.60 0.00 2011 17.60 0.00 2007 - - 2011 - - 2007 - - 2011 - - 2007 31.90 17.00 2011 31.90 17.00 2007 173.50 0.00 2011 173.50 0.00 2007 - - 2011 - - 95

Τα δεδομένα σχετικά με τους δασικούς γενετικούς πόρους της Ελλάδος προήλθαν από 13 Δασάρχες, μέλη του ΕΔΣΔ, από διάφορες Περιφέρειες της Ελλάδας εκτός της Αττικής, των Ιονίων Νήσων, του Νοτίου Αιγαίου, της Πελοποννήσου και του Β. Αιγαίου. 4.4.7 Μορφή τοπίου Για να περιγραφεί ο δείκτης της μορφής τοπίου, αρχικά δύο κύριες ιδιότητες του αναγλύφου, η έκθεση και η κλίση αναλύθηκαν και χαρτογραφήθηκαν για όλη την Ελλάδα. Το αποτέλεσμα συμπεριέλαβε τη χωρική κατανομή αυτών των ιδιοτήτων αναφλύφου σε εθνικό επίπεδο και τις γραφικές αναπαραστάσεις τους στις αναγνωρισμένες χωρικές οντότητες. Κατόπιν, δημιουργήθηκε το σχέδιο χωρικής κατανομής σε όλα τα δασικά τοπία. Η ανάλυση βασίστηκε σε εφαρμογή Γεωγραφικού Συστήματος Πληροφοριών που προσαρμόστηκε κατάλληλα για να ικανοποιήσει τις ανάγκες της γνωσιακής βάσης INFORM, ενώ υιοθετήθηκε η ταξινόμηση κλίσεων του Ντάφη ( 1986) για τα δάση και τις δασικές εκτάσεις της Ελλάδας. Έκθεση Η ταξινόμηση της έκθεσης των δασών και δασικών εκτάσεων της Ελλάδας που έχει συμπεριληφθεί στη γνωσιακή βάση INFORM παρουσιάζεται στα Σχήματα 4.4.1, 4.4.2 και 4.4.3. Περίπου 14% των δασών και των δασικών εκτάσεων της Ελλάδας έχουν νοτιοδυτική έκθεση (202.5-247.5 μοίρες) και 13% έχουν νότια (157.5-202.5 μοίρες) και νοτιοανατολική (112.5-157.5 μοίρες). Μόνο το 1% των Ελληνικών δασών και δασικών εκτάσεων είναι επίπεδα. 96

Σχήμα 4.4.1 Ταξινόμηση εκθέσεων των δασών και δασικών εκτάσεων της Ελλάδας 97

Σχήμα 4.4.2 Χωρική κατανομή των εκθέσεων των δασών και δασικών εκτάσεων της Ελλάδας 98

Κατηγοριοποίηση εκθέσεων των Δασών και Δασικών εκτάσεων στην Περιφέρεια Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης Κατηγοριοποίηση εκθέσεων των Δασών και Δασικών εκτάσεων στην Περιφέρεια Αττικής Κατηγοριοποίηση εκθέσεων των Δασών και Δασικών εκτάσεων στην Περιφέρεια Κρήτης Κατηγοριοποίηση εκθέσεων των Δασών και Δασικών εκτάσεων στην Περιφέρεια Δυτικής Ελλάδας Κατηγοριοποίηση εκθέσεων των Δασών και Δασικών εκτάσεων στην Περιφέρεια Δυτικής Μακεδονίας Κατηγοριοποίηση εκθέσεων των Δασών και Δασικών εκτάσεων στην Περιφέρεια Ηπείρου 99

Κατηγοριοποίηση εκθέσεων των Δασών και Δασικών εκτάσεων στην Περιφέρεια Ιονίων Νήσων Κατηγοριοποίηση εκθέσεων των Δασών και Δασικών εκτάσεων στην Περιφέρεια Κεντρικής Μακεδονίας Κατηγοριοποίηση εκθέσεων των Δασών και Δασικών εκτάσεων στην Περιφέρεια Στερεάς Ελλάδας Κατηγοριοποίηση εκθέσεων των Δασών και Δασικών εκτάσεων στην Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου Κατηγοριοποίηση εκθέσεων των Δασών και Δασικών εκτάσεων στην Περιφέρεια Πελοποννήσου Κατηγοριοποίηση εκθέσεων των Δασών και Δασικών εκτάσεων στην Περιφέρεια Θεσσαλίας Κατηγοριοποίηση εκθέσεων των Δασών και Δασικών εκτάσεων στην Περιφέρεια Βορείου Αιγαίου 100

Σχήμα 4.4.3 Ταξινόμηση εκθέσεων των δασών και δασικών εκτάσεων της Ελλάδας ανά Περιφέρεια Κλίση Η ταξινόμηση της κλίσης των δασών και δασικών εκτάσεων της Ελλάδος που έχει συμπεριληφθεί στη γνωσιακή βάση INFORM παρουσιάζεται στα γραφήματα 4.4.4 και 4.4.5. Περίπου το 50% των δασών και δασικών εκτάσεων της Ελλάδας χωρίζονται εξίσου στις κατηγορίες χαμηλών κλίσεων 0-10% και 11-20% ενώ το 27,6% των δασών και δασικών εκτάσεων της χώρας, ανήκει στην κατηγορία κλίσης 21-34%. Μόνο το 0,8% της συνολικής έκτασης των δασών και δασικών εκτάσεων χαρακτηρίζεται από απότομες κλίσεις που ξεπερνούν το 75%. Σχήμα 4.4.4 Ταξινόμηση κλίσεων των δασών και δασικών εκτάσεων της Ελλάδας 101

Κατηγοριοποίηση κλίσεων των Δασών και Δασικών εκτάσεων στην Περιφέρεια Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης Κατηγοριοποίηση κλίσεων των Δασών και Δασικών εκτάσεων στην Περιφέρεια Αττικής Κατηγοριοποίηση κλίσεων των Δασών και Δασικών εκτάσεων στην Περιφέρεια Κρήτης Κατηγοριοποίηση κλίσεων των Δασών και Δασικών εκτάσεων στην Περιφέρεια Δυτικής Ελλάδας Κατηγοριοποίηση κλίσεων των Δασών και Δασικών εκτάσεων στην Περιφέρεια Δυτικής Μακεδονίας Κατηγοριοποίηση κλίσεων των Δασών και Δασικών εκτάσεων στην Περιφέρεια Ηπείρου Κατηγοριοποίηση κλίσεων των Δασών και Δασικών εκτάσεων στην Περιφέρεια Ιονίων Νήσων Κατηγοριοποίηση κλίσεων των Δασών και Δασικών εκτάσεων στην Περιφέρεια Κεντρικής Μακεδονίας 102

Κατηγοριοποίηση κλίσεων των Δασών και Δασικών εκτάσεων στην Περιφέρεια Στερεάς Ελλάδας Κατηγοριοποίηση κλίσεων των Δασών και Δασικών εκτάσεων στην Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου Κατηγοριοποίηση κλίσεων των Δασών και Δασικών εκτάσεων στην Περιφέρεια Πελοποννήσου Κατηγοριοποίηση κλίσεων των Δασών και Δασικών εκτάσεων στην Περιφέρεια Θεσσαλίας Κατηγοριοποίηση κλίσεων των Δασών και Δασικών εκτάσεων στην Περιφέρεια Βορείου Αιγαίου Σχήμα 4.4.5 Ταξινόμηση κλίσεων των δασών και δασικών εκτάσεων της Ελλάδας ανά Περιφέρεια 103

Σχήμα 4.4.6 Χωρική ταξινόμηση κλίσεων των δασών και δασικών εκτάσεων της Ελλάδας ανά Περιφέρεια 104

Συνδεσιμότητα Ως συνδεσιμότητα ορίστηκε ο βαθμός στον οποίο το τοπίο διευκολύνει ή παρεμποδίζει την κίνηση των ειδών και άλλων οικολογικών ροών μεταξύ των πόρων που υπάρχουν στο τοπίο (Taylor κ.α 1993). Η μορφή του τοπίου προάγει κρίσιμες παραμέτρους, όπως η ετερογένεια και η συνδεσιμότητα των διασκορπισμένων δασικών τμημάτων (Rubio κ.α 2012) και είναι άμεσα συνδεδεμένο με τους δείκτες δασικής βιοποικιλότητας. Οι μορφές του τοπίου και οι αλλαγές τους είναι σημαντικές επειδή μπορούν να επηρεάσουν οικολογικές διεργασίες, όπως τη ροή των γονιδίων, την επικονίαση, τη διασπορά της άγριας ζωής ή την εξάπλωση επιβλαβών οργανισμών με διαφορετικούς τρόπους (Forest Europe κ.α. 2011). 105

Σχήμα 4.4.7 Κατανομή του δείκτη πιθανότητας συνδεσιμότητας των Ελληνικών δασών Η συνδεσιμότητα διευκολύνει τη διασπορά των ζώων, τη γενετική ροή και πολλές άλλες οικολογικές λειτουργίες ενός τοπίου (Riccota κ.α. 2000) και επηρεάζει την επιβίωση των άγριων ζώων (Fahrig και Merriam 1985) ελαχιστοποιώντας τον κίνδυνο εξαφάνισης (Kramer-Schadt κ.α. 2004). Στη γνωσιακή βάση INFORM συμπεριλήφθηκαν εκτιμήσεις της πιθανότητας του δείκτη συνδεσιμότητας (PC) και η ποσοστιαία μεταβολή του (dpc) με τον τρόπο που περιέγραψαν οι Saura και Pascual- Hortal (2007). Ο δείκτης πιθανότητας συνδεσιμότητας (PC) είναι ένας δείκτης διαθεσιμότητας ενδιαιτήματος βασισμένου σε δίκτυο, ο οποίος προσδιορίζει ποσοτικά τη λειτουργική συνδεσιμότητα (Saura κ.α. 2011). Ο δείκτης αυτός έχει προσδιοριστεί ως η πιθανότητα δύο οποιαδήποτε τυχαία σημεία στο τοπίο να ανήκουν σε ενδιαιτήματα τα οποία είναι προσβάσιμα μεταξύ τους (αλληλοσυνδεόμενα) σε ένα δεδομένο σύνολο n τμημάτων ενδιαιτημάτων και των άμεσων συνδέσεων μεταξύ τους (Saura και Pascual-Hortal 2007, Saura και Rubio 2010). Ο δείκτης πιθανότητας της δασικής συνδεσιμότητας στην Ελλάδα που συμπεριλαμβάνεται στη γνωσιακή βάση INFORM απεικονίζεται στο Σχήμα 4.4.7. Η εφαρμογή του δείκτη πιθανότητας της δασικής συνδεσιμότητας στην Ελλάδα στην ανάλυση των μεμονωμένων δασικών τμημάτων που σχετίζονται με τους κωδικούς σημαντικότητας 311, 312 και 313, οδήγησε στην αναγνώριση και ιεράρχηση των δασικών περιοχών που συνεισφέρουν περισσότερο στη συνολική συνδεσιμότητα του δασικού τοπίου όπως εκτιμήθηκε από τον δείκτη dpc. Συνολικά, οι πιο κρίσιμες δασικές περιοχές για συνδεσιμότητα σύμφωνα με τις τιμές dpc βρίσκονται στην Περιφέρεια Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης σε όλη την οροσειρά της Ροδόπης, στην Περιφέρεια Κεντρικής Μακεδονίας κατά μήκος της οροσειράς του Βερμίου, σε μερικές περιοχές της Αττικής και στο νησί Λέσβος στο Βόρειο Αιγαίο. 4.4.8 Απειλούμενα δασικά είδη Για τον δείκτη των απειλούμενων δασικών ειδών χρησιμοποιήθηκε ο Κόκκινος Κατάλογος της Διεθνούς Ένωσης για την Προστασία της Φύσης (IUCN). Ο Κόκκινος Κατάλογος αναπτύχθηκε με σκοπό την εκτίμηση του κινδύνου εξαφάνισης των ειδών. 106

Ο Κόκκινος Κατάλογος της IUCN περιλαμβάνει τα είδη σε κρίσιμη κατάσταση εξαφάνισης, τα απειλούμενα είδη και τα ευάλωτα για εξαφάνιση είδη. Ένα είδος θεωρείται σε κρίσιμη κατάσταση εξαφάνισης όταν τα διαθέσιμα στοιχεία δείχνουν πως πληρεί τα κριτήρια Α έως Ε για τα είδη σε κρίσιμη κατάσταση εξαφάνισης (Παράρτημα V του Καταλόγου) και επομένως αντιμετωπίζει ένα υπερβολικά υψηλό κίνδυνο εξαφάνισης στην άγρια φύση. Ένα είδος θεωρείται υπό εξαφάνιση όταν τα διαθέσιμα δεδομένα δείχνουν ότι πληρεί τα κριτήρια Α έως Ε για τα είδη προς εξαφάνιση (Παράρτημα V του Καταλόγου) και ως εκ τούτου ο κίνδυνος εξαφάνισης του στην άγρια φύση είναι πολύ υψηλός. Ένα είδος είναι ευάλωτο για εξαφάνιση όταν τα διαθέσιμα στοιχεία δείχνουν πως πληρεί τα κριτήρια Α έως Ε για τα ευάλωτα προς εξαφάνιση είδη (Παράρτημα V του Καταλόγου) και έτσι θεωρείται ότι αντιμετωπίζει υψηλό κίνδυνο εξαφάνισης στην άγρια φύση. Ένας συνολικός αριθμός από 5 χωρικά αναφερμένα επίπεδα συνδυάστηκαν για να δημιουργήσουν ένα τελικό επίπεδο που αντιπροσωπεύει τον αριθμό των απειλούμενων ειδών σε όλη τη χώρα. Τα επίπεδα που συμπεριλήφθηκαν αναφέρονται στις παρακάτω κατηγορίες ειδών: Πτηνά, Θηλαστικά, Αμφίβια, Ερπετά και Φυτά. Επειδή ο Κόκκινος Κατάλογος της IUCN δεν παρέχει την κατανομή των απειλούμενων ειδών χλωρίδας δημιουργήθηκε ένα ξεχωριστό επίπεδο για τα φυτά της Ελληνικής χλωρίδας με τη χρήση διάφορων βάσεων δεδομένων, όπως η βάση δεδομένων FILOTIS (http://filotis.itia.ntua.gr/home/). 107

Σχήμα 4.4.8 Κατανομή των απειλούμενων ειδών στην Ελλάδα Ο αριθμός των απειλούμενων ειδών στην Ελλάδα που χρησιμοποιήθηκε στη γνωσιακή βάση INFORM παρουσιάζεται στο Γράφημα 4.4.8. Ο αριθμός των απειλούμενων ειδών ποικίλει από περιοχή σε περιοχή ανάλογα με την γεωγραφική απομόνωση. Η πλειοψηφία των απειλούμενων ειδών (αριθμός ειδών: 252-316) βρίσκεται κυρίως σε ορεινές περιοχές και υδροβιότοπους των Περιφερειών της Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης, της Δυτικής Ελλάδας, της Δυτικής Μακεδονίας, της Ηπείρου, της Κεντρικής Μακεδονίας και της Θεσσαλίας. 108

Περιφέρεια Αριθμός ειδών Μέγιστος Αριθμός ειδών Μέσος Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης 316 269 Αττικής 219 182 Δυτικής Ελλάδας 272 234 Δυτικής Μακεδονίας 298 259 Ιονίων Νήσων 270 135 Ηπείρου 276 252 Κεντρικής Μακεδονίας 312 274 Κρήτης 172 154 Νοτίου Αιγαίου 145 100 Πελοποννήσου 227 203 Στερεάς Ελλάδας 259 212 Θεσσαλίας 277 232 Βορείου Αιγαίου 187 144 Η ομάδα με το μεγαλύτερο αριθμό απειλούμενων ειδών αναγνωρίστηκε στις προστατευόμενες περιοχές, όπως οι Εθνικοί Δρυμοί, τα Αισθητικά δάση και οι Υγροβιότοποι. Η ομάδα με το μικρότερο αριθμό απειλούμενων ειδών (αριθμός ειδών: 0-63) βρέθηκε στα νησιά της χώρας. Συνολικά, λιγότερα απειλούμενα είδη αναγνωρίστηκαν στα νησιά και τις απομονωμένες περιοχές απ ότι στις ενδοχώριες περιοχές της χώρας. 4.4.9 Προστατευόμενα δάση Η διαδικασία αναγνώρισης και θεσμοθέτησης ειδικού καθεστώτος προστασίας φυσικών περιοχών ειδικής οικολογικής σημασίας (δάση, υγροβιότοποι κλπ.) ξεκίνησε στην Ελλάδα το 1937. Στα πρώιμα στάδια αυτού του ειδικού καθεστώτος προστασίας, όλες οι ανθρώπινες δραστηριότητες σε τέτοιες περιοχές απαγορεύτηκαν. Κατόπιν, αυτή η προσέγγιση εγκαταλήφθηκε και μια νέα υιοθετήθηκε με την οποία το καθεστώς προστασίας συσχετίσθηκε με την αειφόρο χρήση των φυσικών πόρων. Στην Ελλάδα, φυσικές περιοχές αναγνωρίστηκαν ως προστατευόμενες περιοχές είτε 109

σύμφωνα με την υπάρχουσα εθνική νομοθεσία, είτε σύμφωνα με παγκόσμιες συμφωνίες και παγκόσμιες ή Ευρωπαϊκές πρωτοβουλίες (www.ekby.gr). Η κατανομή των προστατευόμενων περιοχών της Ελλάδας ανά σύστημα τοπίου που συμπεριλήφθηκαν στη γνωσιακή βάση INFORM απεικονίζονται στο Σχήμα 4.4.9. Σχήμα 4.4.9 Χωρική κατανομή των προστατευόμενων περιοχών στην Ελλάδα 110

Πίνακας 4.4.10 Έκταση των προστατευόμενων δασών ανά Περιφέρεια στην Ελλάδα Περιφέρεια Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης Έκταση προστατευόμενων δασών (ha) 329.491 Αττικής 42.394 Δυτικής Ελλάδας 159.601 Δυτικής Μακεδονίας 119.587 Ιονίων Νήσων 21.605 Ηπείρου 238.704 Κεντρικής Μακεδονίας 439.651 Κρήτης 264.941 Νοτίου Αιγαίου 175.503 Πελοποννήσου 251.017 Στερεάς Ελλάδας 184.619 Θεσσαλίας 433.430 Βορείου Αιγαίου 127.248 Συνολική έκταση 2.787.791 Σύμφωνα με τον Πίνακα 4.4.10, οι περισσότερες από τις προστατευόμενες περιοχές της Ελλάδας βρίσκονται στην Κεντρική Μακεδονία και την Βόρεια Ελλάδα. Η συνολική έκταση των φυσικών περιοχών ειδικής οικολογικής σημασίας ανέρχεται σε περίπου 2.787.791 εκτάρια, η οποία θεωρείται σχετικά μεγάλη τιμή, γεγονός που υποδεικνύει την πλούσια βιοποικιλότητα, την περίπλοκη βιογεωγραφία και την υψηλή βιολογική αξία των Ελληνικών δασών και δασικών εκτάσεων. 111

4.5 Διατήρηση και ενίσχυση των προστατευτικών λειτουργιών της δασικής διαχείρισης 4.5.1 Προστατευτικά δάση- έδαφος, νερό και άλλες λειτουργίες οικοσυστημάτων Ένα δάσος μπορεί να χαρακτηριστεί ως προστατευτικό όταν η πρωταρχική του λειτουργία αφορά την προστασία των ανθρώπων η περιουσιακών στοιχείων από τις επιπτώσεις φυσικών καταστροφών ή δυσμενών κλιματικών συνθηκών (Brang et al. 2001). Η λειτουργία προστασίας είναι μεταξύ των σημαντικότερων υπηρεσιών που προσφέρουν τα δάση. Τα δάση σταθεροποιούν το έδαφος, αποτρέπουν τη διάβρωση και διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στη διαχείριση των υδάτινων πόρων τόσο σε επίπεδο λεκανών απορροής όσο και σε τοπικό επίπεδο (Motta and Haudemand 2000, Renaud et al. 1994, Brang et al. 2001, Neary et al. 2009). Όλα τα δάση έχουν έναν γενικότερο προστατευτικό ρόλο, αλλά υπάρχουν ουσιαστικές διαφορές μεταξύ των λειτουργιών προστασίας. Μερικά δάση παρέχουν προστασία κατά της διάβρωσης, ενώ άλλα διατηρούν την ποιότητα του νερού σταθεροποιώντας την στάθμη στις όχθες των ρεμάτων ανάλογα με τα χωρικά χαρακτηριστικά και τις ιδιότητες του εδάφους. Επιπροσθέτως, μερικά δάση παρέχουν άμεση προστασία στις ανθρώπινες υποδομές από πτώσεις βράχων, χιονοστιβάδες και κατολισθήσεις, ιδίως σε ορεινές περιοχές. Αυτός ο διαχωρισμός υιοθετήθηκε από τους Doran et al. (2004), που διαχώρισαν τα προστατευτικά δάση σε άμεσα και κατά θέσεις προστατευτικά ανάλογα με επίπεδο προστασίας τους. Ωστόσο, η χωρική αναγνώριση και χαρτογράφηση των προστατευτικών δασών δεν είναι ένα εύκολο έργο, επειδή πρέπει να υιοθετηθούν ξεκάθαροι χωρικοί κανόνες. Οι κανόνες αυτοί, που χρησιμοποιήθηκαν για να αναγνωριστούν και να χαρτογραφηθούν τα προστατευτικά δάση για τις ανάγκες της γνωσιακής βάσης INFORM, έλαβαν υπόψη δημοσιευμένες επιστημονικές πληροφορίες και την υπάρχουσα ελληνική νομοθεσία (Grimm et al. 2001, Zagas et al. 2011). Οι υπολογισμοί του πιθανών τιμών διάβρωσης των δασικών περιοχών της χώρας βασίστηκαν στα χωρικά δεδομένα που χορηγήθηκαν ευγενικά από το Joint Research Centre και στην Ευρωπαϊκή Δικτυακή Πύλη Εδάφους. Δεδομένου του πολύ αργού ρυθμού σχηματισμού του εδάφους, κάθε απώλεια εδάφους άνω του 1 t/ha ανά έτος θα μπορούσε να θεωρηθεί μη αναστρέψιμη για μια χρονική περίοδο 50-100 ετών (Grimm et al. 2001). Με βάση αυτό το όριο, κάθε δάσος ή δασική έκταση σε περιοχές με εκτιμώμενες τιμές απώλειας εδάφους 112

μεγαλύτερες από 1 t/ha ανά έτος θεωρήθηκε πως κατέχει αυξημένες προστατευτικές ικανότητες και για το λόγο αυτό χαρακτηρίστηκε ως προστατευτικό δάσος. Επίσης, ουδέτερες ζώνες σε ακτίνα 50 μέτρων από τα ποτάμια και τα ρέματα συμπεριλήφθηκαν στις προστατευτικές δασικές περιοχές της γνωσιακής βάσης INFORM. Αυτές οι παρόχθιες ζώνες αναγνωρίζονται στην επιστημονική βιβλιογραφία ως σχετικά ευπαθείς στις πλημμύρες και κατ' επέκταση στην απόσπαση εδαφικών σωματιδίων από τα πλημμυρικά ύδατα. Για τον λόγο αυτό, κάθε είδος βλάστησης εντός αυτών των παρόχθιων ζωνών θα έπρεπε να θεωρείται προστατευτικό (Nekhay et al. 2009). Οι Δασικές Υπηρεσίες συνήθως συνιστούν ζώνες μεταξύ 10 και 30 μέτρων (Broadmeadow and Nisbet 2004). Πίνακας 4.5.1 Έκταση προστατευτικών δασών για τις λειτουργίες εδάφους και νερού στην Ελλάδα Δασική λειτουργία Έκταση (ha) Έκταση (%) Συνολική έκταση προστατευτικών δασών 1.871.836 30 Προστατευτικά δάση κατά της διάβρωσης 1.809.285 29 Προστατευτικά δάση για διατήρηση υδάτινων πόρων 91.172 1,5 113

Πίνακας 4.5.2 Κατανομή της έκτασης των προστατευτικών δασών για λειτουργίες του εδάφους και του νερού ανά Περιφέρεια στην Ελλάδα Προστατευτικά δάση για λειτουργίες εδάφους και νερού (ha) Περιφέρεια Προστατευτικά δάση Προστατευτικά δάση για Συνολική έκταση κατά της διάβρωσης διατήρηση υδάτινων προστατευτικών δασών πόρων Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης 102.938 10.269 111.875 Αττικής 79.409 2.178 80.795 Δυτικής Ελλάδας 283.688 6.689 287.019 Δυτικής Μακεδονίας 102.387 7.457 107.778 Ιονίων Νήσων 56.182 11 56.191 Ηπείρου 254497 12.532 261.773 Κεντρικής Μακεδονίας 58.648 9.802 67.185 Κρήτης 627 3.350 3.972 Νοτίου Αιγαίου 487 1.433 1920 Πελοποννήσου 352.861 9.423 357.464 Στερεάς Ελλάδας 319.276 13.117 327.320 Θεσσαλίας 198.287 13.937 207.570 Βορείου Αιγαίου - 974 974 114

Σχήμα 4.5.1 Κατανομή στο χώρο των προστατευτικών δασών στην Ελλάδα Είναι εμφανές, παρατηρώντας το χάρτη της Εικόνας 4.5.1 πως η υποβάθμιση των δασικών εδαφών στην Ελλάδα είναι ένα σοβαρό πρόβλημα που παρατηρείται κατ' εξοχήν στα δυτικά και νότια μέρη της χώρας, Σε αυτά τα μέρη της χώρας η δασική κάλυψη θα ήταν δυνατόν να μειώσει την διαδικασία της διάβρωσης και, επομένως θα πρέπει να υιοθετηθούν μέτρα αποκατάστασης, ώστε να διατηρηθούν τα δάση αυτών 115

των περιοχών. Στον Πίνακα 4.5.1 φαίνεται ξεκάθαρα πως το ποσοστό των δασών και άλλων δασικών εκτάσεων που χαρακτηρίζονται προστατευτικά για το έδαφος και τους υδάτινους πόρους φτάνει στο 30,57% του συνόλου των δασικών περιοχών της Ελλάδας. 4.5.2 Προστατευτικά δάση- υποδομές και διαχείριση φυσικών πόρων Η άμεση προστατευτική λειτουργία ενός δάσους είναι συνδεδεμένη με το γεγονός ότι τα δάση προστατεύουν άμεσα τους ανθρώπους, τα κτίρια και τις υποδομές από τις συνέπειες φυσικών καταστροφών όπως είναι οι χιονοστιβάδες, η κατολίσθηση και οι πλημμύρες (Brang et al. 2001, Sakals et al. 2006, Berger et al. 2013). Ένα δάσος με άμεση προστατευτική λειτουργία είναι συνήθως περιορισμένο σε μία μικρή έκταση και προστατεύει μια συγκεκριμένη περιοχή προς τα κάτω και κοντά στο προστατευτικό δάσος (Brang et al. 2001). Στο πλαίσιο της γνωσιακής βάσης INFORM, οι χωρικοί κανόνες που περιγράφονται στην ενότητα 5.4.1 χρησιμοποιήθηκαν για να αναγνωρισθούν και να χαρτογραφηθούν τα πιθανά άμεσα προστατευτικά δάση στην Ελλάδα. Για να αναγνωριστούν οι δασικές περιοχές που προστατεύουν ανθρώπινες υποδομές με άμεσο τρόπο, σχεδιάστηκαν ουδέτερες ζώνες σε τοποθεσίες γύρω από υποδομές. Αρκετοί χάρτες χρησιμοποιήθηκαν για να ψηφιοποιήσουν τα όρια κάθε χωριού και κάθε πόλης που βρίσκονταν σε κάθε ξεχωριστή περιοχή. Το ψηφιοποιημένο επίπεδο με τους δρόμους/σιδηρόδρομους αποκτήθηκε από το OpenStreetMap υπό μορφή ανυσματικού αρχείου και προεκτάθηκε στο Ελληνικό Γεωδαιτικό Σύστημα Αναφοράς (ΕΓΣΑ87). Οι ουδέτερες ζώνες σχεδιάστηκαν γύρω από τις υποδομές και απο την κοινή τομή τους με το επίπεδο των δασικών εκτάσεων αποσπάσθηκαν οι επικαλυπτόμενες περιοχές. Πρέπει να σημειωθεί πως κάποια δάση συγκαταλέχθηκαν και στις δύο κατηγορίες προστατευτικών δασών και συνεπώς πρέπει να έχουν προτεραιότητα όταν αποφασίζονται μέτρα αποκατάστασης. Πίνακας 4.5.3 Έκταση προστατευτικών δασών για υποδομές στην Ελλάδα Δασική λειτουργία Έκταση (ha) Έκταση (%) Συνολική έκταση προστατευτικών δασών 933282,6 15,26 116

Προστατευτικά δάση υποδομών 530655,8 8,68 Προστατευτικά δάση οδικού δικτύου 471015,2 7,70 Προστατευτικά δάση σιδηροδρομικού δικτύου 39424,5 0,64 117

Σχήμα 4.5.2 Κατανομή στο χώρο των προστατευτικών δασών για υποδομές στην Ελλάδα 118

Πίνακας 4.5.3 Κατανομή της έκτασης των προστατευτικών δασών για υποδομές ανά Περιφέρεια στην Ελλάδα Προστατευτικά δάση υποδομών στην Ελλάδα (ha) Περιφέρεια Προστατευτικά Προστατευτικά Προστατευτικά Συνολική δάση υποδομών δάση οδικού δάση έκταση δικτύου σιδηροδρομικού προστατευτικών δικτύου δασών Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης 49.039 491 36.523 81.372 Αττικής 35.255 35.030 455 59.072 Δυτικής Ελλάδας 65597 33.223 300 91.164 Δυτικής Μακεδονίας 19.992 26.597 60 44.059 Ιονίων Νήσων 14.380 13.102-23.811 Ηπείρου 83.703 45.594-115.571 Κεντρικής Μακεδονίας 45.168 51.136 504 89.672 Κρήτης 34.451 3.2496-59.190 Νοτίου Αιγαίου 14.432 22.649-33.943 Πελοποννήσου 63963 43.219 646 82.724 Στερεάς Ελλάδας 56.170 95.158 759 141.187 Θεσσαλίας 39.711 55.862 177 88.657 Βορείου Αιγαίου 87.96 16.460-22.863 Η χωρική κατανομή των προστατευτικών δασών και δασικών εκτάσεων για λειτουργίες εδάφους, νερού και υποδομών σε ολόκληρο τον ελλαδικό χώρο εμφανίζεται στο Σχήμα 4.5.2. Στον Πίνακα 4.5.3 φαίνεται ότι η έκταση των δασών και των άλλων δασικών εκτάσεων για την προστασία ανθρώπινων υποδομών αγγίζει το 15,52% του συνόλου των δασικών περιοχών της Ελλάδας. Συνολικά, η ικανότητα των δασών και δασικών εκτάσεων σε ό,τι αφορά στην προστασία από φυσικές καταστροφές είναι υψηλή, υποδεικνύοντας με τον τρόπο αυτό το σημαντικό ρυθμιστικό ρόλο των δασών και δασικών εκτάσεων στη διάβρωση, στον κύκλο του νερού και διεργασίες επιφανειακής απορροής. 119

4.6 Διατήρηση άλλων κοινωνικοοικονομικών λειτουργιών και συνθηκών 4.6.1 Κατανομή του πληθυσμού των δασών και των δασικών εκτάσεων ανά ηλικιακή ομάδα Ο πληθυσμός της Ελλάδας που ζει εντός/κοντά σε δάση ή δασικές εκτάσεις το 2007 ανερχόταν σε 864.389 άτομα (τροποποιημένο δεδομένο σύμφωνα με την γενική απογραφή πληθυσμού του 2001). Η κατανομή αυτού του πληθυσμού ανά ηλικιακή ομάδα παρουσιάζεται στον πίνακα 4.6.1. Πάνω από το 50% αυτού του πληθυσμού υπερβαίνει την ηλικία των 60 ετών και μόλις το 4,6% καταγράφηκε να ανήκει στην ηλικιακή ομάδα των 0-19 ετών. Η τοπική κατανομή αυτου του πληθυσμού ανά περιοχή φαίνεται στην Εικόνα 4.6.1 και στον Πίνακα 4.6.2. Πίνακας 4.6.2 Κατανομή πληθυσμού που ζει εντός/κοντά σε δάσος ή δασική έκταση ανά ηλικιακή ομάδα στην Ελλάδα Πληθυσμός 0-19 20-39 40-59 60-79 80+ Ελλάδα 40.438 175.964 203.359 215.970 228.658 120

Εικόνα 4.6.1 Δάση και δασικές εκτάσεις ανά ηλικιακή ομάδα του πληθυσμού Πίνακας 4.6.2 Κατανομή πληθυσμού που ζει εντός/κοντά σε δάσος ή δασική έκταση ανά ηλικιακή ομάδα και Περιφέρεια στην Ελλάδα Περιφέρεια Κατανομή του πληθυσμού των δασών και των δασικών εκτάσεων ανά ηλικιακή ομάδα 0-19 20-39 40-59 60-79 80+ Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης 2.020 9.772 10.170 11.498 12.524 121

Αττικής 435 2.456 3.259 2.622 3.495 Δυτικής Ελλάδας 4.758 20.420 21.661 23.421 24.956 Δυτικής Μακεδονίας 2.368 11.648 12.989 12.190 14.510 Ιόνιων Νησιών 944 3.699 4.733 5.448 5.139 Ηπείρου 5.153 17.034 22.324 26.241 21.145 Κεντρικής Μακεδονίας 2.309 19.780 21.249 19.458 25.771 Κρήτης 1.675 7.851 7.894 7.903 9.527 Νοτίου Αιγαίου 1.554 10.055 11.440 8.692 14.220 Πελοποννήσου 6.393 20.766 24.554 29.348 28.260 Στερεάς Ελλάδας 5.445 20.719 25.241 28.409 27.987 Θεσσαλίας 4.834 18.941 24.520 28.076 25.082 Βορείου Αιγαίου 2.550 12.823 13.325 12.664 16.042 4.6.2 Κατανομή πληθυσμού δασών και δασικών εκτάσεων ανά ηλικιακή ομάδα και ανά φύλο Η κατανομή του πληθυσμού που ζει εντός/κοντά σε δάσος ή δασική έκταση ανά ηλικιακή ομάδα και φύλο φαίνεται στον Πίνακα 4.6.3. Οι άνδρες είναι περισσότεροι τις γυναίκες σε όλες τις ηλικιακές ομάδες εκτός από εκείνη των 0-19 ετών και των 60-79 ετών, στα οποία οι γυναίκες έχουν προβάδισμα. Οι άνδρες σχημάτισαν το 51,4% του πληθυσμού και οι γυναίκες το 48,6%. Η κατανομή του πληθυσμού που ζει στις δασικές περιοχές της χώρας ανά ηλικιακή ομάδα, φύλο και Περιφέρεια εμφανίζεται στον Πίνακα 4.6.4. Πίνακας 4.6.3 Κατανομή πληθυσμού δασών και δασικών εκτάσεων ανά ηλικιακή ομάδα και φύλο στην Ελλάδα Πληθυσμός 0-19 20-39 40-59 60-79 80+ Άντρες 17.590 92.529 105.467 103.384 125.002 Γυναίκες 22.848 83.435 97.892 112.589 103.656 122

Πίνακας 4.6.4 Κατανομή του πληθυσμού που ζει στις δασικές περιοχές της χώρας ανά ηλικιακή ομάδα, φύλο και Περιφέρεια στην Ελλάδα Περιφέρεια Φύλο Κατανομή του πληθυσμού που ζει στις δασικές περιοχές της χώρας ανά ηλικιακή ομάδα, φύλο και Περιφέρεια στην Ελλάδα 0-19 20-39 40-59 60-79 80+ Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης Αττικής Δυτικής Ελλάδας Δυτικής Μακεδονίας Ιονίων Νήσων Ηπείρου Κεντρικής Μακεδονίας Κρήτης Νοτίου Αιγαίου Άνδρες 1.208 5.559 5.569 5.576 7.104 Γυναίκες 812 4.213 4.601 5.922 5.420 Άνδρες 240 1.276 1.609 1.481 1.856 Γυναίκες 195 1.180 1.650 1.141 1.639 Άνδρες 2.162 10.799 11.557 10.861 13.853 Γυναίκες 2.596 9.621 10.104 12.560 11.103 Άνδρες 704 5.524 6.093 5.536 6.854 Γυναίκες 1.664 6.124 6.896 6.654 7.656 Άνδρες 438 1.954 2.431 2.644 2.735 Γυναίκες 506 1.745 2.302 2.804 2.404 Άνδρες 2.040 8.804 11.629 12.213 11.405 Γυναίκες 3.113 8.230 10.695 14.028 9.740 Άνδρες 1.213 13.105 13.911 12.102 17.153 Γυναίκες 1.096 6.675 7.338 7.356 8.618 Άνδρες 814 3.798 3.990 3.688 5.441 Γυναίκες 861 4.053 3.904 4.215 4.086 Άνδρες 692 5.001 5.747 4.131 7.352 Γυναίκες 862 5.054 5.693 4.561 6.868 Πελοποννήσου Άνδρες 2.932 10.839 12.757 14.191 15.558 123

Γυναίκες 3.461 9.927 11.797 15.157 12.702 Στερεάς Ελλάδας Θεσσαλίας Βορείου Αιγαίου Άνδρες 2.407 10.798 13.009 13.592 15.432 Γυναίκες 3.038 9.921 12.232 14.817 12.555 Άνδρες 1.967 9.068 11.755 12.804 12.870 Γυναίκες 2.867 9.873 12.765 15.272 12.212 Άνδρες 773 6.004 5.410 4.565 7.389 Γυναίκες 1.777 6.819 7.915 8.099 8.653 4.6.3 Κατανομή του πληθυσμού των δασών και των δασικών εκτάσεων ως προς το επίπεδο εκπαίδευσης Η κατανομή του πληθυσμού που κατοικεί στα δάση και τις δασικές εκτάσεις ως προς το επίπεδο εκπαίδευσης φαίνεται στον Πίνακα 4.6.5. Περίπου 52% του πληθυσμού έχει λάβει πρωτοβάθμια εκπαίδευση, 30% δευτεροβάθμια, 6% τριτοβάθμια, ενώ σχεδόν 12% ήταν αναλφάβητοι. Η κατανομή του πληθυσμού των δασών και των δασικών εκτάσεων ως προς το επίπεδο εκπαίδευσης ανά Περιφέρεια παρουσιάζεται στο Σχήμα 4.6.2 και στον Πίνακα 4.6.6. Πίνακας 4.6.5 Κατανομή του πληθυσμού των δασών και των δασικών εκτάσεων ως προς το επίπεδο εκπαίδευσης Πληθυσμός Τριτοβάθμια εκπαίδευση Δευτεροβάθμια εκπαίδευση Πρωτοβάθμια εκπαίδευση Αναλφάβητοι Ελλάδα 51.977 264.177 454.398 105.949 124

Εικόνα 4.6.2 Κατανομή του πληθυσμού των δασών και των δασικών εκτάσεων ως προς το επίπεδο εκπαίδευσης 125

Πίνακας 4.6.6 Κατανομή του πληθυσμού των δασών και των δασικών εκτάσεων ως προς το επίπεδο εκπαίδευσης ανά Περιφέρεια Περιφέρεια Κατανομή του πληθυσμού των δασών και των δασικών εκτάσεων ως προς το επίπεδο εκπαίδευσης Επίπεδο Εκπαίδευσης Τριτοβάθμια Δευτεροβάθμια Πρωτοβάθμια Αναλφάβητοι Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης 2.310 14.439 29.702 10.899 Αττικής 1.381 6.219 8.026 1.434 Δυτική Ελλάδας 3.638 27.388 51.464 12.726 Δυτικής Μακεδονίας 4.005 14.505 22.049 3.986 Ιόνιων Νησιών 1.632 9.104 15.988 3.315 Ηπείρου 5.801 24.833 36.958 11.800 Κεντρικής Μακεδονίας 4.253 20.408 26.618 6.842 Κρήτης 6.669 27.498 57.910 11.832 Νοτίου Αιγαίου 1.503 7.825 13.058 2.369 Πελοποννήσου 6.605 35.715 56.432 10.569 Στερεάς Ελλάδας 60.33 33.649 55.867 12.252 Θεσσαλίας 4.509 24.922 52.500 13.637 Βορείου Αιγαίου 3.638 17.672 27.826 4.288 4.6.4 Δασικές ιδιοκτησίες Τα δεδομένα σχετικά με την κατάσταση των δασών και των δασικών εκτάσεων της χώρας παρείχαν εξήντα πέντε Δασάρχες, μέλη του ΕΔΣΔ που εκπροσωπούσαν δασαρχεία από όλες τις Περιφέρειες της Ελλάδος με εξαίρεση εκείνη του Νότιου Αιγαίου. Οι πληροφορίες σχετικά με τις δασικές ιδιοκτησίες που έχουν συμπεριληφθεί στη βάση δεδομένων INFORM φαίνονται στον Πίνακα 4.6.7, ενώ εκείνες σχετικά με τις δασικές εκτάσεις στον Πίνακα 4.6.8. Τα περισσότερα από τα δάση της χώρας (68%) και από τις δασικές εκτάσεις (78%) ανήκαν στο κράτος τόσο 126

το 2007 όσο και το 2011. Η κατανομή δασών ανά κατηγορία κυριότητας και Περιφέρεια τις δύο προαναφερόμενες χρονιές συμπεριλαμβάνεται στον Πίνακα 4.6.9 και η κατανομή των δασικών εκτάσεων ανά κατηγορία κυριότητας και Περιφέρεια στον Πίνακα 4.6.10 Πίνακας 4.6.7 Δάση της Ελλάδας διαχωρισμένα ανά κατηγορία κυριότητας, 2007/2011 Κατηγορίες ιδιοκτησίας Συνολική έκταση (ha) 2007 2011 Δημόσια δάση 1.569.248 1.465.954 Δημοτικά δάση 286.518 271.677 Ιδιωτικά δάση 127.451 124.873 Συνιδιόκτητα δάση 124.828 122.700 Άλλα 171.416 170.463 Πίνακας 4.6.8 Δασικές εκτάσεις διαχωρισμένες ανά κατηγορία κυριότητας, 2007/2011 Κατηγορίες ιδιοκτησίας Συνολική έκταση (ha) 2007 2011 Δημόσια δάση 1.023.679 926.767 Δημοτικά δάση 196.495 175.623 Ιδιωτικά δάση 42.423 42.407 Συνιδιόκτητα δάση 31.097 32.843 Άλλα 16.971 15.957 127

Πίνακας 4.6.9 Δάση της Ελλάδας διαχωρισμένα ανά κατηγορία κυριότητας και Περιφέρεια, 2007/2011. Κατηγορίες ιδιοκτησίας (ha) Περιφέρεια Έτος Δημόσια Δημοτικά Ιδιωτικά Συνιδιόκτητα Άλλα Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης Αττικής Δυτικής Ελλάδας Δυτικής Μακεδονίας Ιονίων Νήσων Ηπείρου Κεντρικής Μακεδονίας Κρήτης Νοτίου Αιγαίου Πελοποννήσου 2007 491.573 6.230 1.076 1.477 59 2011 491.573 6.230 1.076 1.477 59 2007 31.394 592 13.374 4.533 85 2011 30.201 592 13.342 4.533 85 2007 140.651 197 3.276 50 1.442 2011 140.651 197 3.276 50 1.442 2007 111.356 49.594 17.457 19.389 5.910 2011 103.050 46.465 17.147 18.411 4.355 2007 11.252 0 0 0 6.042 2011 11.252 0 0 0 6.042 2007 58.841 80.794 116 1.493 468 2011 53.891 70.272 0 1.493 300 2007 307.119 45.904 21.839 50.225 16.918 2011 296.394 44.010 19.388 49.484 16.852 2007 5.000 0 0 0 0 2011 5.000 0 0 0 0 2007 - - - - - 2011 - - - - - 2007 86.029 64 3.864 1.200 2.286 2011 86.073 64 3.864 1.200 2.286 128

Στερεάς Ελλάδας Θεσσαλίας Βορείου Αιγαίου 2007 191.270 11.183 26.040 30.443 17.258 2011 193.810 11.571 26.370 30.033 17.652 2007 122.169 80.747 16.852 14.962 49.234 2011 117.366 81.064 16.852 14.962 49.735 2007 12.595 11.213 23.558 1.055 71.714 2011 12.595 11.213 23.558 1.055 71.714 Πίνακας 4.6.10 Δασικές εκτάσεις διαχωρισμένες ανά κατηγορία κυριότητας και Περιφέρεια, 2007/2011 Κατηγορίες ιδιοκτησίας (ha) Περιφέρεια Έτος Δημόσια Δημοτικά Ιδιωτικά Συνιδιόκτητα Άλλα Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης Αττικής Δυτικής Ελλάδας Δυτικής Μακεδονίας Ιονίων Νήσων Ηπείρου 2007 184.321 13.836 340 439 0 2011 146.874 13.836 340 439 0 2007 26.732 0 1.300 638 0 2011 26.732 0 1.300 638 0 2007 108.295 47 5.010 0 434 2011 110.505 47 4.980 0 203 2007 109.803 31.611 10.463 10.830 1.958 2011 109.791 31.606 10.463 10.830 1.958 2007 46.493 0 3.928 0 1.300 2011 46.493 0 3.928 0 1.300 2007 29.711 57.254 0 0 0 2011 20.261 35.204 0 0 0 Κεντρικής Μακεδονίας 2007 232.389 25.107 5.359 11.407 4.721 129

2011 170.080 25.864 5.309 13.186 4.685 Κρήτης Νοτίου Αιγαίου Πελοποννήσου Στερεάς Ελλάδας Θεσσαλίας Βορείου Αιγαίου 2007 42.921 0 0 0 0 2011 42.921 0 0 0 0 2007 - - - - - 2011 - - - - - 2007 26.100 0 0 0 300 2011 26.712 0 0 0 300 2007 76.862 14.094 6.935 7.352 2.454 2011 92.838 14.294 6.969 7.319 2.437 2007 97.333 22.780 6.578 432 5.460 2011 91.188 23.007 6.578 432 4.639 2007 42.719 31.766 2.510 0 435 2011 42.719 31.766 2.510 0 435 4.6.5 Συμβολή του δασικού τομέα στο ΑΕΠ Η συμβολή της αξίας των δασικών προϊόντων στο ΑΕΠ φαίνεται στον Πίνακα 4.6.11. Το 2007 η συμβολή της αξίας των δασικών προϊόντων στο ΑΕΠ υπολογίστηκε στο 0,08% και το 2011 λίγο υψηλότερα, στο 0,10%. Η συνολική αξία των δασικών προϊόντων το 2007 ανήλθε σε 182.474.946 (Πίνακας 4.6.12) με το μέλι να επιφέρει τα μεγαλύτερα κέρδη (105.755.986 ). Το 2011 η συνολική αξία των δασικών προϊόντων αυξήθηκε σε 205.635.209 (Πίνακας 4.6.13), μία αύξηση της τάξεως του 12,7%. Πίνακας 4.6.11 Η συμβολή της αξίας των δασικών προϊόντων στο ΑΕΠ στην Ελλάδα 2007 2011 Συνολική αξία δασικών προϊόντων της Ελλάδας ( ) Ακαθάριστο Εθνικό Προϊόν 182.474.947 205.635.210 228.179.000.000 208.530.000.000 130

% της συνολικής αξίας των δασικών προϊόντων σε σχέση με το Ακαθάριστο Εθνικό Προϊόν 0.08 0.10 Πίνακας 4.6.12 Αξία των δασικών προϊόντων το 2007 στην Ελλάδα 2007 Τιμή/ Δασικά Προϊόντα Ποσότητα μονάδα ( ) Αξία ( ) Τεχνική ξυλεία (m 3 ) 611.344,84 43 26.287.828,12 Τεχνική ξυλεία μικρής διαμέτρου (m 3 ) 90.086,04 12 1.081.032,48 Καυσόξυλο (m 3 ) 511.991,52 18 9.215.847,36 Καυσόξυλο ατελώς συλλεγόμενο (m 3 ) 131.823,85 18 2.372.829,3 Δέντρα Χριστουγέννων (τεμάχια) 47.273,00 11,77 556.403,21 Καλλωπιστικοί κλάδοι (ton) 13.949,99 110 1.534.498,9 Ρίζες ερείκης (ton) 0 Δαδί (kg) 16.100,00 0,16 2.576 Ρητίνη (ton) 1,00 160 160 Δαφνόφυλλα (kg) 76,50 0,42 32,13 Κώνοι Πεύκης (kg) 25.277,50 0,16 4.044,4 Σπόροι δασοπονικών ειδών (kg) 914,00 0,61 557,54 Σπόροι ειδών βόσκησης (kg) 0 Φυτόχωμα (kg) 50.501,20 0,28 14.140,336 Βελανίδια (ton) 10,00 110 1.100 Μοσχεύματα Λεύκης (τεμάχια) 75.600,00 0,1 7.560 Μέλι (ton) 17.596,67 6010 105.755.986,7 Βοσκήσιμη ύλη (ton) 178.201,75 200 35.640.350 Συνολική αξία δασικών προϊόντων 182.474.946,5 131

Πίνακας 4.6.13 Αξία των δασικών προϊόντων το 2011 στην Ελλάδα Δασικά Προϊόντα 2011 Ποσότητα Τιμή/ μονάδα ( ) Αξία ( ) Τεχνική ξυλεία (m 3 ) 368.393,70 41 15.104.141,7 Τεχνική ξυλεία μικρής διαμέτρου (m 3 ) 69.774,81 11 767.522,91 Καυσόξυλο (m 3 ) 518.605,21 22 11.409.314,62 Καυσόξυλο ατελώς συλλεγόμενο (m 3 ) 132.047,50 22 2.905.045 Δέντρα Χριστουγέννων (τεμάχια) 41.305,00 12,24 505.573,2 Καλλωπιστικοί κλάδοι (ton) 4.425,59 116 513.368,44 Ρίζες ερείκης (ton) 2,00 270 540 Δαδί (kg) 26.340,00 0,16 4.214,4 Ρητίνη (ton) 45,04 160 7.206,4 Δαφνόφυλλα (kg) 59,00 0,44 25,96 Κώνοι Πεύκης (kg) 871,60 0,16 139,456 Σπόροι δασοπονικών ειδών (kg) 567,00 0,64 362,88 Σπόροι ειδών βόσκησης (kg) 120,00 0,11 13,2 Φυτόχωμα (kg) 28.202,00 0,29 8.178,58 Βελανίδια (ton) 20,003 110 2.200,33 Μοσχεύματα Λεύκης (τεμάχια) 33.580,00 0,1 3.358 Μέλι (ton) 21.286,87 6.850 145.815.059.5 Βοσκήσιμη ύλη (ton) 129.949,75 220 28.588.945 Συνολική αξία δασικών προϊόντων 205.635.209,6 132

4.6.7 Καθαρά έσοδα Το συνολικό καθαρό εισόδημα της Ελλάδος κατά τις δύο προαναφερθείσες χρονιές, όπως χρησιμοποιήθηκε στη βάση δεδομένων ΙNFORM, απεικονίζεται στον Πίνακα 4.6.14. Οι υπολογισμοί βασίστηκαν στα δεδομένα που αποκτήθηκαν από τις ανάλογες αναφορές των Δασικών Υπηρεσιών, του Υπουργείου Περιβάλλοντος, Ενέργειας και Κλιματικής Αλλαγής. Κατά τη διάρκεια της περιόδου 2007-2011 το συνολικό καθαρό δασικό εισόδημα μειώθηκε σχεδόν κατά 22%. Πίνακας 4.6.14 Συνολικό καθαρό δασικό εισόδημα 2007/2011 2007 ( ) 2011 ( ) Σύνολο 25,334,614.40 19,768,672.30 4.6.7 Δαπάνες για υπηρεσίες Οι δαπάνες για τις δασικές υπηρεσίες στην Ελλάδα το 2007 και το 2011, οι οποίες εμπερικλείονται στη βάση δεδομένων ΙNFORM, παρουσιάζονται στον Πίνακα 4.6.15. Οι υπολογισμοί στηρίχθηκαν στα δεδομένα που αποκτήθηκαν από ανάλογες αναφορές των Δασικών Υπηρεσιών, του Υπουργείου Περιβάλλοντος, Ενέργειας και Κλιματικής Αλλαγής. Κατά τη διάρκεια της περιόδου 2007-2011 οι συνολικές δαπάνες για τις δασικές υπηρεσίες μειώθηκαν κατά 33,5%. Πίνακας 4.6.15 Δαπάνες για τις δασικές υπηρεσίες 2007/2011 2007 ( ) 2011 ( ) Σύνολο 160,475,405 106,714,305 4.6.8 Εργατικό δυναμικό δασικού τομέα Δεδομένα σχετικά με το εργατικό δυναμικού του δασικού τομέα στην Ελλάδα δόθηκαν από 69 Δασάρχες, μέλη του ΕΔΣΔ που εκπροσωπούσαν δασαρχεία από όλες τις Περιφέρειες της Ελλάδας. Οι πληροφορίες σχετικά με τη δασική εργατική απασχόληση, που εμπερικλείεται στη βάση δεδομένων ΙNFORM, καλύπτει περίπου το 70% του δασικού εργατικού δυναμικού της χώρας. Ο αριθμός των εργαζομένων 133

στο δάσος το 2011 φαίνεται στον Πίνακα 6.4.16. Οι εργαζόμενοι στο δασικό τομέα αποτελούν το 7, 26% του συνολικού αριθμού των εργαζομένων στον τομέα της Γεωργίας/Δασοκομίας όπως καταγράφηκε στη Γενική Απογραφή Πληθυσμού το 2011. Η κατανομή του δασικού εργατικού δυναμικού ανά Περιφέρεια φαίνεται στο Σχήμα 4.6.3 και στον Πίνακα 4.6.17. Πίνακας 4.6.16 Εργατικό δυναμικό δασικού τομέα στην Ελλάδα, 2011 Συνολικός αριθμός εργαζομένων Γεωργία/ Δασικές Υπηρεσίες Δασοπονία % Αναλογία των εργαζομένων των δασικών υπηρεσιών προς το σύνολο των εργαζομένων του δασικού και του αγροτικού τομέα Ελλάδα 144183 10464 7.26 134

Εικόνα 4.6.3 Κατανομή αριθμού εργαζομένων στον δασικό τομέα στην Ελλάδα Πίνακας 4.6.17 Κατανομή του δασικού εργατικού δυναμικού ανά Περιφέρεια στην Ελλάδα, 2011 Αριθμός εργαζομένων Περιφέρεια Γεωργία - Δασικές % Αναλογία των εργαζομένων των δασικών Δασοπονία Υπηρεσίες υπηρεσιών προς το σύνολο των εργαζομένων του δασικού και του αγροτικού τομέα Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης 10.073 1.951 19,37 Αττικής 999 34 3,4 Δυτικής Ελλάδας 18.253 253 1,39 Δυτικής Μακεδονίας 5.209 1.037 19,91 Ιόνιων Νησιών 2.869 25 0,87 Ηπείρου 10.858 896 8,25 Κεντρικής Μακεδονίας 13.411 3.938 29,36 Κρήτης 17.550 128 0,73 Νοτίου Αιγαίου 1.391 93 6,69 Πελοποννήσου 23.211 214 0,92 Στερεάς Ελλάδας 13.458 917 6,82 Θεσσαλίας 21.237 922 4,34 Βορείου Αιγαίου 5.664 56 0,29 4.6.9 Κατανομή πληθυσμού δασών και δασικών εκτάσεων ανά οικονομική δραστηριότητα Η κατανομή πληθυσμού δασών και δασικών γαιών ανά οικονομικό τομέα και Περιφέρεια στην Ελλάδα το 2007 απεικονίζεται στους Πίνακες 4.6.18 και 4.6.19 αντίστοιχα (προσαρμοσμένα δεδομένα από την Γενική Απογραφή Πληθυσμού του 2001). Περίπου το 62,3% του πληθυσμού απασχολήθηκε στον τριτογενή τομέα της οικονομίας. 135

Πίνακας 4.6.18 Κατανομή πληθυσμού δασών και δασικών εκτάσεων ανά οικονομική δραστηριότητα Σύνολο Πρωτογενής τομέας Δευτερογενής τομέας Τριτογενής τομέας 731.008 151.338 124.257 455.413 Εικόνα 4.6.4 Κατανομή πληθυσμού δασών και δασικών εκτάσεων ανά οικονομική δραστηριότητα 136