1
ΔΗΜΗΤΡΗΣ Θ. ΖΑΧΟΣ ΕΠΙΚΑΙΡΑ ΘΕΜΑΤΑ ΔΙΑΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΕΚ ΟΤΙΚΟΣ ΟΙΚΟΣ ΑΝΤ. ΣΤΑΜΟΥΛΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 3
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Εισαγωγή... 9 Προλογικό σημείωμα... 9 1. Η αναγκαιότητα της ιαπολιτισμικής Εκπαίδευσης... 13 2. Ο Ρατσισμός ως Παράγοντας Εκπαιδευτικού Αποκλεισμού: Η περίπτωση του Φλάμπουρου... 33 3. Θεσμικός Ρατσισμός; Μαθητές και μαθήτριες Ρομικής προέλευσης, τοπικές κοινότητες και σχολικές πρακτικές... 129 4. Ιδιότητα του/της πολίτη, Εθνότητα & Εκπαίδευση στη Σύγχρονη Ελλάδα... 157 5. Εθνικισμός, Πολιτική και ιαπολιτισμική Εκπαίδευση στην Ελλάδα της κρίσης... 189 6. ιαπολιτισμική Εκπαίδευση και Νέα Περιβάλλοντα Μάθησης... 213 7. Η αντιμετώπιση των εκπαιδευτικών προβλημάτων των μαθητών/τριών από χαμηλά κοινωνικοοικονομικά στρώματα και διαφορετικό πολιτισμικό περιβάλλον... 227 8. Η Συμβολή των Εκπαιδευτικών στην Αντιμετώπιση των Εκπαιδευτικών Ανισοτήτων: υνατότητες και Περιορισμοί... 257 9. ιδασκαλία για την Ισότητα... 277 7
ΗΜΗΤΡΗΣ Θ. Ζ ΑΧΟΣ 10. «Έλεγχος» και «Πειθαρχία» στο Σχολείο: Αναγκαιότητες και Κίνδυνοι για τα Παιδιά των Μεταναστών/τριών και των Χαμηλών Κοινωνικοοικονομικών Τάξεων... 331 11. Οι Μόνιμα Εγκατεστημένες Ρομικές Ομάδες του Νομού Σερρών... 349 12. Ιδεολογικές Επιλογές και Πολιτικές ιαχείρισης της Ετερότητας: Η Στάση της Ελληνικής Πολιτείας Α- πέναντι στους/στις Ρομά/Ρόμισσες... 385 13. Η Έννοια της Κοινωνικής Ενσωμάτωσης: Περιεχόμενα και Περιορισμοί... 411 8
ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ Στη διάρκεια της δεκαετίας του 1990, η εισαγωγή των προγραμμάτων πολυπολιτισμικής / αντιρατσιστικής / διαπολιτισμικής εκπαίδευσης στις Παιδαγωγικές Σχολές της Ελλάδας προέκυψε ως ανάγκη για να απαντηθούν τα καθημερινά προβλήματα που αντιμετώπιζαν χωρίς να έχουνε εκπαιδευτεί οι εκπαιδευτικοί. Έτσι, προπτυχιακοί φοιτητές και (αργότερα) μετεκπαιδευόμενες δασκάλες 1 των διδασκαλείων απέκτησαν τη δυνατότητα να έρθουν σε επαφή με τα επιστημονικά δεδομένα που αφορούν στην εκπαίδευση των μαθητών και των μαθητριών που προέρχονταν από διαφορετικό πολιτισμικό περιβάλλον. Παράλληλα, το ελληνικό κράτος ανεγνώρισε το ζήτημα και προέβη σε ορισμένες πρώτες ρυθμίσεις για συγκεκριμένα ζητήματα φοίτησης των μαθητών/τριών αυτής της κατηγορίας. 2 Σε μια γενική αποτίμηση της μέχρι σήμερα πορείας των θεωρητικών προσεγγίσεων και των πολιτικών παρεμβάσεων, θα 1. Σ όλα τα κείμενα έγινε προσπάθεια να αποφευχθεί η σεξιστική γλώσσα. Γι αυτό και συνήθως γίνεται αναφορά και των δύο φύλων στην ίδια πρόταση (π.χ. μαθητές/τριες) ή χρησιμοποιούνται το θηλυκό και το αρσενικά εναλλάξ. Επιπρόσθετα, επιχειρήθηκε να μη χρησιμοποιούνται ουσιαστικά που αποκλείουν τις γυναίκες (π.χ. στελεχώνω αντί του επανδρώνω). 2. Νόμος 2413/96 Οργάνωση Λειτουργία Σχολείων ιαπολιτισμικής Εκπαίδευσης. 9
ΗΜΗΤΡΗΣ Θ. Ζ ΑΧΟΣ ήθελα να σταθώ σε δύο βασικά κατά τη γνώμη μου στοιχεία τους: Πρώτον, το σχήμα «αυτοί» και «εμείς», με βάση το οποίο διαχωρίζονται και κατηγοριοποιούνται σαν ομοιογενείς ομάδες, από τη μια πλευρά οι μαθητές/τριες της «πλειοψηφίας» / της ομάδας υποδοχής και από την άλλη οι «ξένοι/ες» / οι «διαφορετικοί/ές». εύτερον, η στόχευση στα «διαφορετικά» άτομα. Το είδος της διαπολιτισμικής εκπαίδευσης που μέχρι σήμερα προωθήθηκε δεν φαίνεται να αφορά στα ά- τομα της «πλειοψηφικής» ομάδας. Σ αυτό το πλαίσιο, οι εκπαιδευτικοί ενθαρρύνθηκαν και ενθαρρύνονται να αποδεχτούν τη «διαφορετικότητα», να έρθουν σε επαφή με τις ιδιαίτερες απαιτήσεις των παιδιών αυτής της κατηγορίας, να μάθουν τις προτεινόμενες «θεραπείες» και να τις εφαρμόσουν στην τάξη. Τα σχολεία οργάνωσαν και οργανώνουν γιορτές στις οποίες παρουσιάζονται φαγητά άλλων χωρών, χοροί, κάποιες λέξεις κ.ο.κ. Η όποια συζήτηση για αλλαγή των αναλυτικών προγραμμάτων και των εθνικιστικών σχολικών πρακτικών περιορίστηκε ή αναβλήθηκε από τις φωνές των «εθνοκεντρικών», η δράση των οποίων επέφερε απόσυρση βιβλίων, αναβολή διατάξεων, αλλά και ένα κλίμα φόβου που σε ορισμένες περιπτώσεις έφτασε στα όρια της τρομοκρατίας στις σχολικές αίθουσες. Ο περιορισμός όμως, σε μια παιδαγωγική πολιτισμικών «επανορθώσεων» (διδασκαλία παραδοσιακών τραγουδιών, χορών, εθίμων) στα εκπαιδευτικά προβλήματα των διαφορετικών μαθητών, η οποία αγνοεί την σύνδεση της εκπαίδευσης με την πολιτική και την κοινωνική πραγματικότητα δεν έχει επιφέρει κανένα από τα αναμενόμενα αποτελέσματα. Η εισαγωγή απλών λύσεων σε περίπλοκα κοινωνικά προβλήματα μπορεί ακόμη και να έχει αρνητικά αποτελέσματα, αφού η 10
Ε ΠΙΚΑΙΡΑ ΘΕΜΑΤΑ ΙΑΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗΣ Ε ΚΠΑΙ ΕΥΣΗΣ διάψευση των προσδοκιών από την εφαρμογή τους είναι πιθανόν να οδηγήσει ορισμένους/ες έστω εκπαιδευτικούς σε απογοήτευση και αναδίπλωση σε θέσεις εξόχως αντίθετες με τους στόχους της ιαπολιτισμικής Εκπαίδευσης. Μπορεί δηλαδή να οδηγήσει αυτούς/ές τους/τις εκπαιδευτικούς να (επανα) μεταθέσουν τις ευθύνες για τη σχολική αποτυχία στις πλάτες των «διαφορετικών» μαθητριών με ότι αυτό συνεπάγεται για την αντιμετώπισή τους στην καθημερινή πράξη. Γιαυτό και θεωρώ ότι η εκπαίδευση, η μετεκπαίδευση και η επιμόρφωση των εκπαιδευτικών οφείλει να πάει πιο πέρα και να δώσει την ευχέρεια στους υπηρετούντες αλλά και στις μέλλουσες εκπαιδευτικούς να μπορούν να αξιοποιήσουν τα επιστημονικά δεδομένα, 3 με τέτοιο τρόπο, ώστε η ανάλυση και η ερμηνεία τους να μη αγνοεί / παραμελεί τις οικονομικές, πολιτικές και κοινωνικές συνθήκες υπό τις οποίες διαμορφώνονται τα εκπαιδευτικά αποτελέσματα. Τα κείμενα που παρατίθενται παρακάτω επιλέχθηκαν με στόχο να βοηθήσουν τους αναγνώστες και τις αναγνώστριές τους στην κατανόηση ορισμένων βασικών ζητήματα της ιαπολιτισμικής Εκπαίδευσης και στην ανάπτυξη αντίστοιχων σχολικών στάσεων και πρακτικών. Το κατά πόσο θα επιτύχουν αυτό το στόχο μένει να κριθεί από τις αναγνώστριες και τους αναγνώστες τους. Ιούνιος 2014 ημήτρης Θ. Ζάχος 3. Έχουμε ήδη στην Ελλάδα, όπως και σε πολλές άλλες χώρες, αρκετές σημαντικές επιστημονικές έρευνες που περιγράφουν τα προβλήματα των παιδιών που προέρχονται από αυτές τις κατηγορίες. 11
2