ΔΙΑΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΗΣ ΣΧΕΣΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΘΡΗΣΚΕΙΑΣ

ΔΙΑΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΗΣ ΣΧΕΣΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΘΡΗΣΚΕΙΑΣ του Κυριάκου Καρίπη Αρ. μητρώου 1312000044 Πτυχιακή Εργασία που υποβλήθηκε στο πλαίσιο των απαιτήσεων για το δίπλωμα: Πολιτισμικής Τεχνολογίας και Επικοινωνίας Πανεπιστήμιο Αιγαίου Τμήμα Πολιτισμικής Τεχνολογίας και Επικοινωνίας 2005 Μέλη επιτροπής: Ιωάννης Μ. Βανδουλάκης Επιβλέπων καθηγητής Ευαγγελία Δημαράκη Συνεπιβλέπουσα καθηγήτρια Νικόλαος Βερνίκος Μέλος της Εξεταστικής Επιτροπής Κατεύθυνση σπουδών: Εκπαιδευτική Τεχνολογία και Διαπολιτισμική Επικοινωνία Ημερομηνία: Πέμπτη 24 Φεβρουαρίου 2005, 21.00

Πανεπιστήμιο Αιγαίου Τμήμα Πολιτισμικής Τεχνολογίας και Επικοινωνίας Πρόεδρος της Εξεταστικής Επιτροπής: Περίληψη ΔΙΑΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΗΣ ΣΧΕΣΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΘΡΗΣΚΕΙΑΣ του Κυριάκου Καρίπη Ιωάννης Βανδουλάκης, Επ. Καθ. (ΠΔ. 407/1980) Τμήμα Πολιτισμικής Τεχνολογίας και Επικοινωνίας Στόχος της πτυχιακής μας διατριβής είναι η διαπολιτισμική προσέγγιση της σχέσης επιστήμης και της θρησκείας. Η μελέτη της σχέσης αυτής εξειδικεύεται σε ζητήματα κοσμολογίας, στα οποία εκδηλώνεται σαφέστερα το πρόβλημα αυτό. Αναλύοντας τις κοσμολογικές θεωρίες, διακρίνουμε τα βασικά θέματα στα οποία η σχέση αυτή εκδηλώνεται σαφέστερα και στη συνέχεια συγκρίνεται με άλλες θεωρίες που αναπτύχθηκαν στο πλαίσιο διαφορετικών πολιτισμικών παραδόσεων. Συγκεκριμένα, αναλύομε τρεις κοσμολογίες, οι δύο από τις οποίες αναπτύχθηκαν στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής παράδοσης (η μεσαιωνική αριστοτελική και η νεώτερη νευτώνεια κοσμολογία) και η Τρίτη στο πλαίσιο της Κινέζικης παράδοσης. Στην εργασία μας δεν επικεντρώνουμε στην διαδοχική παράθεση ιστορικών γεγονότων και των θεωριών, αλλά την ανάλυση της δομής των κοσμολογικών θεωριών, ώστε να είναι εφικτή η σύγκριση μεταξύ τους. Φυσικά η αναφορά σε ιστορικά πρόσωπα, και καταστάσεις, ιδέες και θεωρίες είναι αναπόφευκτη. Για την εποπτική παρουσίαση της συγκριτικής ανάλυσης του θέματος χρησιμοποιούμε την μέθοδο της χαρτογράφησης εννοιών, η οποία διευκολύνει τον εκπαιδευόμενο στην παρουσίαση των πολύπλοκων σχέσεων μεταξύ επιστήμης και θρησκείας.

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ Περίληψη Ευχαριστίες Γλωσσάριο Κεφάλαιο I. Σκοπός και Μεθοδολογία της Εργασίας... 1 1 Σκοπός της πτυχιακής εργασίας 1 2 Η Χαρτογράφηση Εννοιών ως Μεθοδολογικό Εργαλείο για τη Διδασκαλία Περίπλοκων Πλεγμάτων Εννοιών 2 2.1 Η μέθοδος της χαρτογράφησης εννοιών...2 2.1.1 Ορισμός...2 2.1.2 Σκοπός...3 2.1.3 Ιστορία της μεθόδου...5 2.1.4 Χαρακτηριστικά των χαρτών εννοιών...5 2.1.5 Μεθοδολογία κατασκευής χαρτών εννοιών...6 3 Η διαπολιτισμική προσέγγιση 7 3.1 Το πρόβλημα της αντίθεσης επιστήμης-θρησκείας στην Ευρωπαϊκή παράδοση...7 3.2 Η σύγκριση Ευρωπαϊκής και Κινέζικης παράδοσης...9 3.3 Η διαπολιτισμική προσέγγιση στην εκπαίδευση...11 Κεφάλαιο II. Η Σχέση Επιστήμης-Θρησκείας στη Μεσαιωνική Κοσμολογία... 13 1 Γενικό πλαίσιο 13 2 Έννοιες, άνθρωποι, γεγονότα 13 3 Κεντρικά ερωτήματα στη μεσαιωνική κοσμολογία 15 3.1 Δομή του σύμπαντος...15 3.1.1 Η διμερής σύσταση του σύμπαντος...15 3.1.2 Η αιωνιότητα του κόσμου...16 3.1.3 Αιτιότητα...16 3.1.4 Ύλη και μορφή (συμβεβηκότα)...17 3.1.5 Το εξωκοσμικό κενό...17 3.1.6 Η διάκριση μεταξύ «ουρανού» και «στερεώματος»...18 3.1.7 Η δυνατότητα πολλαπλών κόσμων...19 3.2 Κίνηση 19 3.2.1 Μορφές κίνησης στην υποσελήνια περιοχή...19 3.2.2 Η διάκριση μεταξύ κινούμενου σώματος και κινούντος...19 3.2.3 Η κίνηση των πλανητών...20 3.2.4 Η αδυναμία κίνησης στο κενό...20 3.3 Ενοποιούσα αρχή...20 3.4 Η Θέση του Θεού στο σύμπαν...21 3.5 Η Θέση του ανθρώπου στο σύμπαν...21 3.5.1 Η αθανασία της ψυχής...21 3.5.2 Η ελευθερία της ανθρώπινης βούλησης και η σωτηρία της ψυχής22 3.6 Μεθοδολογία...23

Διαπολιτισμικη Προσέγγιση της Σχέσης Επιστήμης-Θρησκείας 3.6.1 Το δόγμα της διττής αλήθειας...23 3.6.2 Το δόγμα του «σώζειν τα φαινόμενα»...23 Κεφάλαιο III. Η Σχέση Επιστήμης-Θρησκείας στη Νεώτερη (Νευτώνεια) Κοσμολογία... 25 1 Γενικό πλαίσιο 25 2 Έννοιες, άνθρωποι, γεγονότα 25 3 Κεντρικά ερωτήματα στη Νευτώνεια κοσμολογία 28 3.1 Δομή του σύμπαντος... 28 3.2 Κίνηση 29 3.3 Θέση του Θεού... 30 3.4 Ενοποιούσα αρχή... 31 3.5 Χώρος και χρόνος... 31 3.5.1 Απόλυτος χώρος...31 3.5.2 Απόλυτος χρόνος...31 3.6 Μεθοδολογία... 32 Κεφάλαιο IV. Η Σχέση Επιστήμης-Θρησκείας στην Κινεζική Κοσμολογία... 33 1 Γενικό πλαίσιο 33 2 Έννοιες, άνθρωποι, γεγονότα 33 3 Κεντρικά ερωτήματα στη Κινέζικη κοσμολογία 34 3.1 Δομή του σύμπαντος... 34 3.1.3 Η έννοια του φυσικού νόμου...34 3.1.4 Αιτιότητα...35 3.1.5 Κοσμολογικές θεωρίες...35 3.2 Ενοποιούσα αρχή... 36 3.2.6 Ταό και επιστήμη...36 3.2.7 Επιρροές του Βουδισμού στην Κινεζική Επιστήμη...37 3.3 Μεθοδολογία... 44 Κεφάλαιο V. Συγκριτική Ανάλυση... 45 1 Συγκριτική ανάλυση της μεσαιωνικής και της νεώτερης κοσμολογίας 45 1.1 Δομή του σύμπαντος... 45 1.1.1 Άπειρος ή πεπερασμένος κόσμος, δυνατότητα ύπαρξης άλλων κόσμων...45 1.1.2 Νόμοι του σύμπαντος...46 1.1.3 Ύλη...46 1.1.4 Κίνηση...47 1.1.5 Από το γεωκεντρικό στο ηλιοκεντρικό σύστημα...47 1.2 Μεθοδολογία... 47 1.3 Κίνηση 49 1.4 Ενοποιούσα αρχή... 49 2 Συγκριτική ανάλυση της Ευρωπαϊκής και της Κινέζικης κοσμολογίας 50 2.1 Δομή του σύμπαντος... 53 2.2 Ενοποιούσα αρχή... 54 2.3 Μεθοδολογία... 55 3 Αντί Επιλόγου 55 ii

Κυριάκος Καρίπης ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ iii

Κυριάκος Καρίπης ΓΛΩΣΣΑΡΙΟ Αιτιακή αλυσίδα του είναι: κανόνας σύμφωνα με τον οποίον διαμορφώνεται η ζωή πάνω στη Γη και βασίζεται σε αιτιακές αλυσίδες που γίνονται στην υποσελήνια περιοχή. Αριστοτελισμός: κίνημα που ενθαρρύνει την μεγαλύτερη ενασχόληση με τα Αριστοτελικά κείμενα. Αυγουστινιανή σύνθεση: η πρώτη σημαντική ιστορική σύνθεση ανάμεσα στη (Χριστιανική) θρησκεία και τη φιλοσοφική παράδοση που γεννήθηκε από την αρχαία ελληνική επιστήμη. Γεωκεντρικό σύστημα του κόσμου: τοποθετεί τη γη στο κέντρο του σύμπαντος και δημιουργήθηκε από τον Πτολεμαίο. Διαδικασιακή φιλοσοφία: η προσπάθεια σύνθεσης των επιστημονικών θεωριών του 20 ου αιώνα με την Καρτεσιανή σύνθεση. Διττή αλήθεια: δόγμα σύμφωνα με το οποίο υπάρχουν δύο αλήθειες, μία της θρησκείας και μία της επιστήμης. Επιστημονική επανάσταση: πνευματική κίνηση που έλαβε χώρα στην Ευρώπη την χρονική περίοδο 1600-1800μ.Χ. και στην οποία παρατηρείται μια επιστημονική και ορθολογική προσέγγιση της φύσης και της κοινωνίας. Ηλιοκεντρικό σύστημα του κόσμου: τοποθετεί τον ήλιο στο κέντρο του σύμπαντος και δημιουργήθηκε από τον Κοπέρνικο. Καρτεσιανή σύνθεση: η σύνθεση ανάμεσα στη μηχανιστική φυσική φιλοσοφία και τον σχολαστικισμό που επιτυγχάνεται από τον Ντεκάρτ τον 17 ο αιώνα. Κοσμολογικό επιχείρημα: επιχείρημα με το οποίο οι θεολόγοι δικαιολογούν την ύπαρξη του κόσμου με την πίστη τους στον Θεό, και οι επιστήμονες προσπαθούν να την ερμηνεύσουν με την επιστήμη. Μηχανιστική θεώρηση του κόσμου: μεθοδολογία που υποστηρίζει ότι ο κόσμος λειτουργεί σύμφωνα με νόμους που διέπουν όλο το σύμπαν και αφήνει τον Θεό στο περιθώριο. Πειραματική μέθοδος: μέθοδος κατά την οποία τα συμπεράσματα βγαίνουν με το πείραμα και την παρατήρηση. Συμβεβηκός:.θεωρία του Αριστοτέλη που υποστήριζε ότι κάθε ύλη έχει 4 ιδιότητες και ότι μια υλική ουσία δεν μπορεί να υπάρχει χωριστά από την ιδιότητα της. 5

Διαπολιτισμικη Προσέγγιση της Σχέσης Επιστήμης-Θρησκείας Σχολαστικισμός: σύστημα που προσπαθεί να συνδυάσει την Αριστοτέλεια φιλοσοφία με την Αυγουστινιανή σύνθεση. «σώζειν τα φαινόμενα»: μία γενική, μαθηματικής φύσεως θεωρία για τη δημιουργία του κόσμου. Ταό: ή «τρόπος του ουρανού» είναι η ενοποιούσα αρχή στην Κίνα. Κυβερνά όχι μόνο τη Γη αλλά και τη ζωή του κάθε ανθρώπου. Μπορούμε να το παρομοιάσουμε με την αιτιοκρατική τοπική μηχανή που κυριαρχεί στη Δύση. Υπερσελήνια και υποσελήνια περιοχή του κόσμου: διαχωρισμός του σύμπαντος που γίνεται από τον Αριστοτέλη. Χαρτογράφηση εννοιών: αναπαράσταση ιδεών σε χάρτες. Η μέθοδος αυτή βοηθά στην κατανόηση πολύπλοκων εννοιών αφού δίνεται η δυνατότητα στον χρήστη για παρατήρηση τους, μέσω μιας εποπτικής εικόνας. Ορθολογικότητα: τρόπος σκέψης που έχει ξεφύγει από την δεισιδαιμονία που κυριαρχούσε στο μεσαίωνα και εφαρμόζει την πειραματική μέθοδο για την διεξαγωγή συμπερασμάτων. Υποστηρίζει ακόμα ότι η φύση μπορεί να εξηγηθεί με την γλώσσα των μαθηματικών. 6

Κεφάλαιο Ι ΣΚΟΠΟΣ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ 1 Σκοπός της πτυχιακής εργασίας Σκοπός της πτυχιακής εργασίας είναι ο σχεδιασμός ενός εκπαιδευτικού πλαισίου για τη διδασκαλία του θέματος της σχέσης επιστήμης και θρησκείας. Το θέμα αυτό δεν εξετάζεται σε όλες του τις πολύμορφες και πολυποίκιλες διαστάσεις, αλλά επιλέγομε το πεδίο της κοσμολογίας. Το πεδίο της κοσμολογίας επιλέχτηκε, επειδή με το λεγόμενο κοσμολογικό επιχείρημα [Burrill 1967, Craig 1979, 1980, Hepburn 1967] επιχειρείται η δικαιολόγηση της πίστης στο θεό λόγω της ύπαρξης του κόσμου και της αιτιώδους τάξης του, που χρησιμεύουν ως μαρτυρία ότι ο κόσμος σχεδιάστηκε, με μία έννοια, να δεχθεί την ύπαρξη έμβιων και νοημόνων όντων. Αντίθετα, άλλοι επιστήμονες και φιλόσοφοι πιστεύουν ότι η ύπαρξη του κόσμου και η αιτιώδης τάξη του μπορούν να ερμηνευθούν με την επιστήμη. Στις διαμάχες αυτές μεταξύ των κοσμολόγων και των θεολόγων τίθενται θεμελιακά ζητήματα όπως η δομή του κόσμου, η φύση του χρόνου και του ανθρώπινου νου, η δυνατότητα ύπαρξης πολλαπλών κόσμων, κ.α. Εκτός απ αυτό, οι συζητήσεις αυτές εξαρτώνται συχνά και από την εικόνα του θεού που προτιμάται [Leslie 1998]. Στην παρούσα εργασία θα εξετάσουμε το θέμα της σχέσης επιστήμης-θρησκείας ως προς τρεις κοσμολογίες: δύο Ευρωπαϊκές (την μεσαιωνική και τη νεώτερη) και την κινέζικη. Ωστόσο, στόχος μας δεν είναι η λεπτομερής εξέταση και περιγραφή της ιστορικής διαμόρφωσης αυτών των κοσμολογιών, αλλά η διάκριση των βασικών εννοιών και δομικών τους συστατικών, έτσι ώστε να διευκολυνθεί η σύγκριση μεταξύ τους για παιδαγωγικούς σκοπούς. Η εργασία μας έχει επομένως μεθοδικό, καθοδηγητικό χαρακτήρα και εστιάζεται κυρίως

Διαπολιτισμικη Προσέγγιση της Σχέσης Επιστήμης-Θρησκείας στα βασικά δομικά χαρακτηριστικά των κοσμολογιών αυτών. Ταυτόχρονα υποδεικνύεται βασική βιβλιογραφία στην οποία ο αναγνώστης ή ο διδάσκων μπορεί να ανατρέξει, ώστε να βρει πλουσιότερο υλικό για εμπλουτίσει τη διδασκαλία του θέματος. Θα συγκρίνουμε τις κοσμολογίες αυτές με τη βοήθεια χαρτών εννοιών, οι οποίοι μπορούν να χρησιμοποιηθούν για τη διδασκαλία ενός τέτοιου θέματος στην τάξη ή σε συναφή μαθήματα εξ αποστάσεως εκπαίδευσης. Οι χάρτες αυτοί σχεδιάζονται ως προς τους εξής θεματικούς άξονες: Δομή του σύμπαντος, Θεωρίες κίνησης, Ενοποιούσα αρχή του σύμπαντος, Θέση του θεού στο σύμπαν, Θέση του ανθρώπου στο σύμπαν, Μεθοδολογικές αρχές της υπό εξέταση κοσμολογίας. Έτσι, η τελική σύγκριση, η οποία συνοψίζεται στο τελευταίο κεφάλαιο γίνεται με βάση τους παραπάνω άξονες. 2 Η Χαρτογράφηση Εννοιών ως Μεθοδολογικό Εργαλείο για τη Διδασκαλία Περίπλοκων Πλεγμάτων Εννοιών 2.1 Η μέθοδος της χαρτογράφησης εννοιών 2.1.1 Ορισμός Η χαρτογράφηση εννοιών είναι μια τεχνική που μας βοηθά να οργανώσουμε και να αναπαραστήσουμε τη γνώση με την μορφή ενός πλέγματος εννοιών. Τα πλέγματα αυτά αποτελούνται από: 2

Κυριάκος Καρίπης Κόμβους, που παριστάνουν έννοιες. Οι έννοιες αυτές εκφράζονται με λέξεις ή σύμβολα. Μονόδρομες ή αμφίδρομες συνδέσεις (ανάλογα με τη φορά του βέλους) που παριστάνουν σχέσεις ή προτάσεις μεταξύ δύο ή περισσοτέρων των εννοιών. Με τον όρο έννοιες εννοούμε έναν τρόπο οργάνωσης ή ταξινόμησης συμβάντων ή αντικειμένων για τα οποία γίνεται αντιληπτό ότι μπορούν να ενταχθούν σε κάποιο γενικό πρότυπο. Το πρότυπο αυτό εκφράζεται γλωσσικά με τη βοήθεια μιας λέξης ή ενός συμβόλου. Δύο ή περισσότερες έννοιες συνδέονται μαζί με άλλες λέξεις για να σχηματίσουν προτάσεις με πλήρες νόημα. Οι προτάσεις αυτές αναφέρονται σε κάποιο αντικείμενο ή συμβάν του σύμπαντος κατά τρόπο φυσικό ή ερμηνευτικό. Οι έννοιες και οι προτάσεις ονομάζονται σημασιολογικές μονάδες, δηλ. μονάδες νοήματος. Κατά συνέπεια, οι χάρτες εννοιών συνιστούν κατ εξοχήν σημασιολογικές δομές. 2.1.2 Σκοπός Η χαρτογράφηση εννοιών διευκολύνει στην κατανόηση πολύπλοκων διασυνδέσεων εννοιών. Η αναπαράσταση των ιδεών σε χάρτες παρέχει μια γενική εποπτική εικόνα μιας πολύπλοκης διαπλοκής εννοιών και του δίνει τη δυνατότητα να τη συλλάβει «με μια ματιά». Ο νους του ανθρώπου μπορεί έτσι να ερμηνεύσει ευκολότερα την εισερχόμενη πληροφορία. Στη συνέχεια, μπορεί και εστιάσει την προσοχή του στα επιμέρους σημεία που τον ενδιαφέρουν, έτσι ώστε στο τέλος να καταλάβει τη συνολική ιδέα του χάρτη. Σήμερα, έχουν αναπτυχθεί διάφορα πακέτα λογισμικού (Axon, Inspiration, κλπ.) που μας βοηθούν να παραστήσουμε πολύπλοκα πλέγματα εννοιών με απλά σχήματα, τα οποία παρέχουν μια εποπτική εικόνα για τις σχέσεις των εννοιών μεταξύ τους. 3

Διαπολιτισμικη Προσέγγιση της Σχέσης Επιστήμης-Θρησκείας Τα παιδαγωγικά πλεονεκτήματα της μεθόδου συνίστανται στα εξής: Επιτρέπει το σχεδιασμό της διάρθρωσης ενός μαθήματος μιας αφήγησης ή περιγραφής. Βοηθά τον ακροατή να κρατά σημειώσεις από μια διάλεξη. Βοηθά τον εκπαιδευόμενο να σχηματίσει νέες γνωστικές δομές [Novak 1977, 1990, 1991. Novak & Gowin. 1984. Novak & Musonda. 1991. Novak & Wandersee, 1991]. Μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως επικουρικό εργαλείο για καταιγισμό ιδεών. Μπορεί να χρησιμοποιηθεί ευρετικά ως μέσον εξερεύνησης νέας γνώσης ή επίλυσης προβλημάτων [Δημαράκη 2002]. Διευκολύνει το σχεδιασμό δομών πάσης φύσεως, συμπεριλαμβανομένων και δομών αρχείων, ιστοσελίδων και πολυμεσικών παρουσιάσεων. Συμβάλλει στην εκλέπτυνση της κριτικής σκέψης και την ακριβή διατύπωση επιχειρημάτων [Novak 1977, 1990, 1991. Novak & Gowin. 1984. Novak & Musonda. 1991. Novak & Wandersee, 1991]. Συνιστά μέσον επικοινωνίας και μετάδοσης της γνώσης, συμπληρωματικό της γλώσσας. Πρέπει να τονίσουμε ότι μία από τις δυναμικές χρήσεις της χαρτογράφησης εννοιών είναι όχι μόνον η χρήση της ως εργαλείο μάθησης, αλλά και ως ένα διερευνητικό εργαλείο [Δημαράκη 2002]. Επίσης, λόγω της απλότητας και της ευχρηστίας τους οι χάρτες εννοιών μπορούν να χρησιμοποιηθούν από τους μαθητές για να διακρίνουν τις έγκυρες από τις μη έγκυρες ιδέες. 4

Κυριάκος Καρίπης 2.1.3 Ιστορία της μεθόδου Η μέθοδος της χαρτογράφησης εννοιών στην παιδαγωγική εισάγεται στις εργασίες του Novak [1977, 1990, 1991] και των συνεργατών του [Novak & Gowin 1984, Novak & Musonda. 1991, Novak & Wandersee, 1991], που από τους πρώτους που χρησιμοποίησε και έκανε λόγο για τα πλεονεκτήματα της χαρτογράφησης εννοιών και την χαρακτήρισε όχι απλά σαν ένα χρήσιμο εργαλείο μάθησης αλλά και σαν ένα πολύ καλό εργαλείο αξιολόγησης. 2.1.4 Χαρακτηριστικά των χαρτών εννοιών Υπάρχουν δύο χαρακτηριστικά της χαρτογράφησης εννοιών που είναι σημαντικά. Το πρώτο βασικό χαρακτηριστικό είναι ότι οι έννοιες παριστάνονται με ιεραρχική σειρά, ξεκινώντας από τις γενικές ιδέες που βρίσκονται στην κορυφή του χάρτη προς τις ειδικότερες έννοιες στα κατώτερα σημεία του χάρτη. Με την ιεραρχική δομή ο χρήστης κατανοεί πρώτα τις πιο γενικές ιδέες και μετά βλέπει τα χαρακτηριστικά και τις πιο ειδικές ιδέες, έτσι με αυτόν τον τρόπο μπορεί να αφομοιώνει το κομμάτι της γνώσης που του είναι χρήσιμο προσδίδοντας σε αυτό μεγαλύτερη προσοχή. Η ιεραρχική δομή για ένα συγκεκριμένο πεδίο γνώσης εξαρτάται ακόμα από το γενικό πλαίσιο, στο οποίο εφαρμόζεται ή στο οποίο αναφέρεται η γνώση αυτή. Γι αυτό ενδείκνυται να κατασκευάζουμε έναν χάρτη που να εφαρμόζεται σε συγκεκριμένο γνωστικό πεδίο ή θέμα ή να παρέχει απαντήσεις σε συγκεκριμένα ερωτήματα, καταστάσεις ή γεγονότα, τη δομή των οποίων προσπαθούμε να κατανοήσουμε. Το δεύτερο σημαντικό χαρακτηριστικό είναι το κατά πόσο μας παρέχεται η δυνατότητα να ψάξουμε και να χαρακτηρίσουμε τις διασταυρούμενες συνδέσεις ( cross-links ). Με τις διασταυρούμενες συνδέσεις μπορούμε να προσδιορίζουμε αν υπάρχουν σχέσεις μεταξύ των εννοιών του χάρτη. Αυτές είναι σχέσεις μεταξύ εννοιών σε διαφορετικά τμήματα του χάρτη μας βοηθούν να αντιληφθούμε πως ορισμένα τμήματα γνώσης που αναπαριστώνται στο χάρτη σχετίζονται με άλλα. 5

Διαπολιτισμικη Προσέγγιση της Σχέσης Επιστήμης-Θρησκείας Ένα τελευταίο χαρακτηριστικό που μπορεί να προστεθεί είναι τα συγκεκριμένα παραδείγματα ή γεγονότα ή αντικείμενα που μας βοηθούν να διευκρινίσουμε το νόημα μιας έννοιας σε έναν χάρτη. 2.1.5 Μεθοδολογία κατασκευής χαρτών εννοιών Οι Holley και Dansereau [1984] διακρίνουν έξι στάδια στην κατασκευή πλεγμάτων εννοιών: 1. Επιλογή των βασικών εννοιών. Πρόκειται για μια διαδικασία αναγνώρισης των βασικών εννοιών και ενεργοποίησης της συναφούς γνώσης που βοηθά στον ακριβέστερο προσδιορισμό του θέματος. Οι βασικές έννοιες συνδέονται με ένα συγκεκριμένο γνωστικό πεδίο ή θέμα 2. Καταγραφή των βασικών εννοιών. 3. Σύνταξη ενός καταλόγου ιδιοτήτων των βασικών εννοιών. Η σύνταξη αυτού του καταλόγου οδηγεί στη διαβάθμιση των εννοιών και την αποσαφήνιση της ιεραρχικής τους τάξης. 4. Προκαταρκτικός σχεδιασμός της σχέσης των βασικών εννοιών στο χώρο. 5. Επανεξέταση και αναδιάρθρωση της παράστασης των εννοιολογικών σχέσεων στο χώρο. Το στάδιο αυτό μπορεί να επαναληφθεί αρκετές φορές. Στο στάδιο αυτό μπορούν να εισαχθούν διασταυρούμενες συνδέσεις. 6. Σύγκριση της παρουσίασης με το κείμενο. Αυτά τα έξι στάδια δημιουργίας πλεγμάτων εννοιών είναι απαραίτητα αν θέλουμε να καταλήξουμε σε ένα χάρτη εννοιών που να ευσταθεί σημασιολογικά και να μην παρουσιάζει προβλήματα στις διαβαθμίσεις. 6

Κυριάκος Καρίπης 3 Η διαπολιτισμική προσέγγιση 3.1 Το πρόβλημα της αντίθεσης επιστήμης-θρησκείας στην Ευρωπαϊκή παράδοση 1 Η διαμάχη για τη σχέση επιστήμης και θρησκείας ξεκινά από πολύ νωρίς στη Δυτική παράδοση. Ο Ιουδαϊσμός και ο Χριστιανισμός ανέπτυξαν τη γραπτή τους παράδοση στην ελληνική γλώσσα της ανατολικής Μεσογείου. Ο Χριστιανισμός απόκτησε τους πρώτους μη Ιουδαίους πιστούς του στις ελληνικές κοινωνίες. Στις κοινωνίες αυτές ήταν διαδεδομένες διάφορες μυστικιστικές θρησκείες, όπως η Ορφική διδασκαλία, ανάμεσα στο ευρύ κοινό, και μια παράδοση Πλατωνικού και νεοπλατωνικού πνευματισμού, ανάμεσα στην αριστοκρατία. Οι πρώτοι Χριστιανοί απόστολοι ήταν υποχρεωμένοι να αντιδράσουν στις ιδέες αυτές. Ήδη από τον 1 ο αι. στις Επιστολές του Παύλου αντιμετωπίζεται η ελληνική ειδωλολατρία. Στη διάρκεια των τεσσάρων πρώτων αιώνων, οι Πατέρες της Εκκλησίας απορροφούν σταδιακά τα νεοπλατωνικά δόγματα περί ψυχής και την Πλατωνική αντίληψη περί πνευματικής καθαρότητας, τα οποία γίνονται το μέσον για τη διατύπωση του Χριστιανικού μηνύματος με όρους κατανοητούς από Έλληνες ακροατές. Ο Πλατωνισμός επέβαλλε στους πρώτους Χριστιανούς θεολόγους να καταπιαστούν σοβαρά με τη φιλοσοφία του Πλάτωνα. Η φιλοσοφία του Πλάτωνα ήταν μια θεωρία του πνεύματος, της γνώσης. Από την άλλη, σύμφωνα με τη Χριστιανική αντίληψη, ο Θεός μπορεί να γίνει γνωστός δια του πνεύματος. Η πρώτη προσπάθεια συνδυασμού των Πλατωνικών εννοιών για τη γνώση και το πνεύμα με την Ιουδαϊκή κληρονομιά που αντιμετωπίζει τον Θεό δια της πίστεως, γίνεται με τον Ιερό Αυγουστίνο (354-430 μ.χ.) και ονομάζεται Αυγουστινιανή σύνθεση. Η Αυγουστινιανή σύνθεση ήταν η πρώτη σημαντική ιστορική σύνθεση ανάμεσα στη (Χριστιανική) θρησκεία και τη φιλοσοφική παράδοση που γεννήθηκε από την αρχαία ελληνική επιστήμη. 1 Το θέμα αυτό αναπτύσσεται σύμφωνα με τις διαλέξεις του μαθήματος Πρότυπα επιστημονικής σκέψης στην ιστορία του πολιτισμού [Βανδουλάκης 2004]. 7

Διαπολιτισμικη Προσέγγιση της Σχέσης Επιστήμης-Θρησκείας Το 12 ο αιώνα, οι λατινικές μεταφράσεις των έργων του Αριστοτέλη, μεταφέρουν την ιδέα μιας πιο εμπειρικής επιστήμης που θέτει σε αμφισβήτηση το Χριστιανικό δόγμα. Η νέα σύνθεση του Θωμά του Ακινάτη της Αριστοτέλειας φιλοσοφίας με την Αυγουστινιανή σύνθεση καταλήγει στο σύστημα του σχολαστικισμού. Τον 17 ο αιώνα η νέα μηχανιστική φυσική φιλοσοφία, η αποκαλούμενη Γαλιλαιϊκή επιστήμη, θέτει σε αμφισβήτηση την Αριστοτελική φιλοσοφία της φύσης που είχε υιοθετηθεί από την Εκκλησία του Μεσαίωνα. Η νέα σύνθεση ανάμεσα στη μηχανιστική φυσική φιλοσοφία και τον σχολαστικισμό επιτυγχάνεται με τον Ντεκάρτ και ονομάζεται Καρτεσιανή σύνθεση. Μέχρι τα μέσα του 19 ου αιώνα, η μηχανιστική φιλοσοφία της φύσης έχει σταδιακά εγκαταλειφθεί από τους επιστήμονες. Η θεωρία της εξέλιξης του Δαρβίνου, η θεωρία της σχετικότητας του Αϊνστάιν, η κβαντική μηχανική του Ν. Μπορ και του Β. Χάϊζενμπεργκ καταλύουν την μηχανιστική εικόνα του κόσμου της φυσικής που ο Ντεκάρτ είχε συνθέσει με τη σχολαστική θεολογία. Στις αρχές του 20 ου αιώνα γίνεται μια νέα προσπάθεια σύνθεσης των νέων αυτών επιστημονικών θεωριών με την Καρτεσιανή σύνθεση, η οποία είναι γνωστή ως διαδικασιακή φιλοσοφία (process philosophy). Όμως η μάχη με τον μπολσεβικισμό και τον φασισμό ωθεί την Καθολική Εκκλησία σε συντηρητικές κατευθύνσεις και έτσι απορρίπτει τη νέα σύνθεση. Η μηχανιστική φιλοσοφία του Ντεκάρτ υποσκάφθηκε επίσης από τον χριστιανικό υπαρξισμό, ιδιαίτερα τον Προτεσταντισμό, όπως αναπτύχθηκε στη φιλοσοφία του Κίργκεγκαρ (Kierkegaard). Όλες αυτές οι εξελίξεις οδήγησαν στην δημιουργία ενός νέου φιλοσοφικού ρεύματος που λέγεται μεταμοντερνισμός. Το ρεύμα αυτό εκτείνεται πέραν της επιστήμης και διαπερνά τη φιλοσοφία, την πολιτική, την τέχνη και τον πολιτισμό. Οι δραματικές αλλαγές στη ζωή της μεταπολεμικής περιόδου οδήγησαν πολλούς στην ιδέα ότι έχουμε αφήσει πίσω μας τη σύγχρονη εποχή 8

Κυριάκος Καρίπης και έχουμε εισέλθει σε μια νέα μεταμοντέρνα εποχή. Οι βασικοί θεωρητικοί του μεταμοντερνισμού ισχυρίζονται ότι οι σύγχρονες κοινωνίες με την τεχνολογία τους, τις καινοτόμες μορφές πολιτισμού και τους έντονους οικονομικούς, κοινωνικούς και πολιτικούς μετασχηματισμούς αποτελούν ρήξη με τις προγενέστερες μορφές ζωής, σηματοδοτώντας το τέλος της σύγχρονης εποχής. Ανάμεσα στις πηγές του ρεύματος αυτού είναι οι φιλόσοφοι του 19 ου αι. Κίρκεγκαρ, Μαρξ και Νίτσε. Όμως η πνευματική δύναμη του μεταμοντερνισμού στηρίζεται στη νεώτερη επιστήμη του 20 ου αι., η οποία θεωρείται ότι έχει εισέλθει στο στάδιο της μεταμοντέρνας επιστήμης. Οι βασικές έννοιες της εντροπίας και του χάους στη μεταμοντέρνα επιστήμη, μαζί με τις νέες αντιλήψεις περί οργανισμού, οικολογίας και κόσμου ως συνόλου, θέτουν σε αμφισβήτηση το Πρόγραμμα της σύγχρονης επιστήμης για την κυριαρχία πάνω στη φύση. 3.2 Η σύγκριση Ευρωπαϊκής και Κινέζικης παράδοσης 2 Ο κόσμος από το 500 π.χ. έχει γνωρίσει δύο σημαντικά κέντρα πολιτισμού, ένα στην Ευρώπη και ένα στην Ανατολή. Το πολιτισμικό κέντρο στην Ανατολή περιλαμβάνει τους πολιτισμούς της Κίνας και της Ινδίας ενώ στην Ευρώπη όλοι οι λαοί μαζί παράγουν αυτό που ονομάζομε Δυτικό τρόπο σκέψης και Δυτική επιστήμη. Από πολύ νωρίς ο Δυτικός τρόπος σκέψης άρχισε να θεωρείται ανώτερος, γιατί ήταν ο μόνος που βασιζόταν στην ορθολογικότητα και οι απόψεις του ήταν αντικειμενικές και ουδέτερες στηριζόμενες πάντα στην έρευνα και το πείραμα. Η επιστήμη που προερχόταν από τους ανατολικούς πολιτισμούς υποτιμούταν και θεωρούνταν αντικείμενο μαγείας. Στο πέρασμα των αιώνων αναπτύχθηκαν πολιτισμικές ροές ανάμεσα στην Ευρώπη και την Κίνα, οι οποίες μπορούν να χωριστούν σε δύο περιόδους. Η μία είναι από το 500 π.χ.-1500 μ.χ. και η άλλη από το 1500 μ.χ. και ύστερα. Στην πρώτη περίοδο και τα υφιστάμενα τότε κέντρα του πολιτισμού παρουσίαζαν μια ισορροπία στην ανάπτυξη τους. Οι Έλληνες και οι Ρωμαίοι 2 Το θέμα αυτό αναπτύσσεται σύμφωνα με τις διαλέξεις του μαθήματος Διαπολιτισμική εκπαίδευση [Βανδουλάκης 2004α]. 9

Διαπολιτισμικη Προσέγγιση της Σχέσης Επιστήμης-Θρησκείας είχαν κάποιες πληροφορίες για τον πολιτισμό που υπήρχε στην Ανατολή, κυρίως από τους Πέρσες, οι οποίοι με τους πολέμους που έκαναν αποτελούσαν και την πρώτη προσπάθεια διεξόδου της Ανατολής προς τη Δύση. Αργότερα, με τις εκστρατείες του Μεγάλου Αλεξάνδρου, οι Δυτικοί συνέλεξαν και άλλες πληροφορίες για τους Ανατολικούς πολιτισμούς. Από τον 4 ο αιώνα μέχρι και τον 13 ο βλέπουμε μια Ευρώπη που συλλέγει πληροφορίες για τους άγνωστους πολιτισμούς. Ωστόσο δεν τίθεται ακόμα θέμα ανωτερότητας του Δυτικού πολιτισμού γιατί απλούστατα η Κίνα φαντάζει ακόμα σαν κάτι το εξωτικό και άγνωστο. Μέχρι το 1500 μ.χ. υπάρχει λοιπόν μια πολιτισμική ροή από την Κίνα προς την Ευρώπη, η οποία προσπαθεί να συλλέξει πληροφορίες για τον άγνωστο αυτό πολιτισμό. Οι Ευρωπαίοι υιοθετούν πολλά επιστημονικά και τεχνολογικά επιτεύγματα από τους Κινέζους, όπως η πυρίτιδα, το χαρτί, η μαγνητική πυξίδα και η τυπογραφία, που ανακαλύφθηκε στην Κίνα το 7 ο αιώνα, ενώ στην Ευρώπη έγινε γνωστή μόλις στα μέσα του 13 ου. Από το 1500 μ.χ. τα πράγματα αλλάζουν και η Ευρώπη αρχίζει να κυριαρχεί εις βάρος των άλλων επιστημονικών κέντρων. Κυριαρχεί αρχικά στις θάλασσες, καθώς οι λαοί της Ανατολής δεν δείχνουν ενδιαφέρον για αυτές. Την περίοδο 1500-1800 η Ευρώπη δεν υπερτερεί σε σχέση με την Κίνα αλλά αρχίζει να διαμορφώνεται η αντίληψη ότι ο Δυτικός τρόπος σκέψης είναι ανώτερος και ότι η μόνη αληθινή θρησκεία είναι ο χριστιανισμός. Έτσι αποστέλλονται στην Ασία ιεραπόστολοι για να προσηλυτίσουν τους Ασιάτες. Παρόλα αυτά υπάρχει και την περίοδο 1500-1800 μια πολιτισμική ροή από την Κίνα προς την Ευρώπη αλλά όχι σε τομείς όπως η επιστήμη και η τεχνολογία αλλά σε προϊόντα όπως η πορσελάνη και τα μπαχαρικά που ήταν μέχρι τότε άγνωστα. Ταυτόχρονα την ίδια περίοδο κάποιοι άλλοι λαοί όπως οι Ιάπωνες δείχνουν ενδιαφέρον για τις Δυτικές επιστήμες. Αλλά κανένας ανατολικός λαός δεν είναι τόσο ανοικτός στην επίδραση της Δύσης όσο ήταν οι Ευρωπαίοι στην επίδραση από την Ανατολή. Την περίοδο 1600-1800 γίνεται στην Ευρώπη μια μεγάλη αλλαγή και μια στροφή προς την επιστημονική και ορθολογική προσέγγιση της φύσης και της κοινωνίας, η επονομαζόμενη Επιστημονική Επανάσταση. Το φαινόμενο αυτό 10

Κυριάκος Καρίπης βοήθησε την Ευρώπη να κυριαρχήσει τους επόμενους δύο αιώνες εις βάρος των άλλων πολιτισμών και ανέτρεψε την πολιτισμική ροή που για αιώνες ήταν από την Ανατολή προς την Δύση. 3.3 Η διαπολιτισμική προσέγγιση στην εκπαίδευση Στόχος της διαπολιτισμικής εκπαίδευσης είναι, λαμβάνοντας υπόψη τις ιδιαιτερότητες του κάθε λαού, να προωθήσει την αμοιβαία κατανόηση και ανοχή κατά την εκπαιδευτική διαδικασία. Ο δημιουργός ενός προγράμματος διαπολιτισμικής εκπαίδευσης πρέπει να γνωρίζει τις πεποιθήσεις και τις δεξιότητες των ατόμων για τα οποία προορίζεται το πρόγραμμα και να τις χειρίζεται με ιδιαίτερη προσοχή. Ενδέχεται σε περίπτωση λανθασμένου χειρισμού των πεποιθήσεων να υπάρξει αντί για κατανόηση της πολιτισμικά σημαντικής γνώσης, αδιαφορία ή ακόμα και ρατσισμός προς την διαφορετική κουλτούρα. Πρέπει ταυτόχρονα χωρίς να εμποδίζει την ανάπτυξη της κριτικής ικανότητας να δίνει στον εκπαιδευόμενο την δυνατότητα να δει μια διαφορετική κουλτούρα ξεφεύγοντας από τα όρια και την στενή προοπτική της δικιάς του. Σε ένα διαπολιτισμικό εκπαιδευτικό πρόγραμμα μπορούμε να διακρίνουμε τέσσερις κύριες πλευρές. Η πρώτη αφορά στην επιλογή των θεμάτων. Τα θέματα διδασκαλίας πρέπει να έχουν διαπολιτισμική διάσταση, ώστε να μπορούν να διδαχθούν σε ένα πολυπολιτισμικό (ή ακόμα και μονοπολιτισμικό) κοινό υιοθετώντας μια διαπολιτισμική προσέγγιση διδασκαλίας. Δεύτερον, πρέπει να λαμβάνεται υπόψη η τοπική γνώση, με τέτοιο τρόπο, ώστε να αποτρέπονται πιθανά αρνητικά αποτελέσματα από την εκπαιδευτική διαδικασία. Τρίτον, πρέπει ο εκπαιδευόμενος μέσα από το εκπαιδευτικό πρόγραμμα να αναπτύσσει την ικανότητα να ξεχωρίζει την πολιτισμικά σημαντική γνώση. Τέλος πρέπει να χρησιμοποιεί πρακτικές που να είναι αποδεκτές από όλες τις ομάδες που λαμβάνουν μέρος στο πρόγραμμα και να μην ενθαρρύνει ρατσιστικές συμπεριφορές. [Modgil 1997]. Τα πλεονεκτήματα που έχει ένα διαπολιτισμικό πρόγραμμα εκπαίδευσης είναι ιδιαίτερα σημαντικά. Αφυπνίζει την περιέργεια των εκπαιδευόμενων για άλλους πολιτισμούς και δεν ενθαρρύνει την αλαζονική άποψη ότι ένας διαφορετικός 11

Διαπολιτισμικη Προσέγγιση της Σχέσης Επιστήμης-Θρησκείας πολιτισμός είναι κατώτερος ή ανάξιος λόγου. Προσφέρει ακόμα ένα εμπλουτισμό γνώσης από διάφορα τοπικά συστήματα γνώσης και ευνοεί την συνεργασία μεταξύ των εκπαιδευομένων καθώς και την ανταλλαγή απόψεων και ιδεών μεταξύ τους. Δεν ευνοεί την δημιουργία ρατσιστικών αντιλήψεων αλλά αντίθετα προσπαθεί να κάνει τους εκπαιδευόμενους να αντιμετωπίζουν τις διαφορετικές κουλτούρες και πολιτισμούς με κριτικό βλέμμα και να μην θεωρούν τον δικό τους πολιτισμό ως το μοναδικό σημείο αναφοράς. 12

Κεφάλαιο ΙΙ Η ΣΧΕΣΗ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ-ΘΡΗΣΚΕΙΑΣ ΣΤΗ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗ ΚΟΣΜΟΛΟΓΙΑ 1 Γενικό πλαίσιο Στον Μεσαίωνα η αντίθεση επιστήμης-θρησκείας επικεντρώνεται σε ζητήματα κοσμολογίας. Η αντίθεση αυτή λαμβάνει τη μορφή της σύγκρουσης της θεολογίας και του αριστοτελισμού που διαδόθηκε με τις μεταφράσεις των αριστοτελικών έργων τον 9 ο -12 ο αιώνα και την κυριαρχία του στα προγράμματα σπουδών των νεοσύστατων Ευρωπαϊκών πανεπιστημίων. Η σύγκρουση κορυφώνεται με τις κρίσεις του 1270 και 1277 και τις καταδίκες των θέσεων του ακραίου αριστοτελισμού. 2 Έννοιες, άνθρωποι, γεγονότα Προσωπικότητες που ξεχώρισαν με τις απόψεις τους και το έργο τους ήταν ο Αλβέρτος ο Μέγας, ο Θωμάς ο Ακινάτης, ο Σίζερ της Βραβάνδης, ο Ρόμπερτ Γκροσετέστ (Robert Grosseteste), ο Μποναβεντούρα (Bonaventura), και ο Βοήθιος της Δακίας. Στις σταδιοδρομίες του Γκροσετέστ και του Μποναβεντούρα μπορούμε να πούμε ότι διακρίνουμε τις γενικότερες τάσεις που χαρακτήρισαν τις αρχές και τα μέσα του 13 ου αιώνα: Μεγαλύτερη ενασχόληση με τα έργα του Αριστοτέλη, κατάπληξη αλλά και ανάγνωση των κειμένων του με μεγαλύτερη προσοχή και δυσπιστία, και μια κλίση ερμηνείας των κειμένων στις βάσεις που έθεσε ο Αυγουστίνος, ο οποίος έκρινε την ελληνική φιλοσοφία πολύ χρήσιμη βοήθεια για την ερμηνεία του κόσμου χωρίς όμως να είναι αλάνθαστη. Ο Θωμάς ο Ακινάτης και ο Αλβέρτος ο Μέγας ήταν οι κύριοι εκπρόσωποι ενός φιλελεύθερου κινήματος που απέβλεπε στην ανάπτυξη της φιλοσοφίας και

Διαπολιτισμικη Προσέγγιση της Σχέσης Επιστήμης-Θρησκείας βασιζόταν στις θέσεις του Αριστοτέλη ως αυθεντίας. Πίστευαν ότι τα πάντα μπορούν να εξηγηθούν με τη φιλοσοφία αλλά δεν θα έπρεπε ποτέ η φιλοσοφική αλήθεια να παραγκωνίσει την χριστιανική αλήθεια. Σημειώνεται έτσι μια προσπάθεια εναρμόνισης της φιλοσοφίας με την χριστιανική πίστη. Ακραίες θέσεις υποστήριζαν ο Σίζερ της Βραβάνδης και οι οπαδοί του, που πίστευαν ότι τα πάντα μπορούν να ερευνώνται βασιζόμενοι στη φιλοσοφία, χωρίς να λαμβάνεται υπόψη ο χριστιανικός λόγος. Το ρεύμα που δημιούργησε ο Σίζερ της Βραβάνδης ονομάστηκε ακραίος Αριστοτελισμός. Ένα άλλο αντιπροσωπευτικό μέλος της ίδια ριζοσπαστικής ομάδας ήταν ο Βοήθιος της Δακίας, που υποστήριξε ότι δεν υπάρχει κανένα ερώτημα με το οποίο να μην μπορεί να ασχοληθεί κάποιος φιλόσοφος και ότι τα πάντα εντάσσονται στο πεδίο έρευνας της φιλοσοφίας. Όλες αυτές οι ακραίες απόψεις αναστάτωσαν τους συντηρητικούς θεολόγους που έβλεπαν τώρα την φιλοσοφία με καχυποψία και την θεωρούσαν πλέον σαν μια απειλή και όχι σαν ένα χρήσιμο εργαλείο. Οι ανησυχίες αυτές κατέληξαν στις καταδίκες του 1270 και του 1277 που εξέδωσε ο επίσκοπος του Παρισιού Τεμπιέ. Η πρώτη καταδίκη αφορούσε δεκατρείς φιλοσοφικές προτάσεις. Αλλά έγινε αντιληπτό ότι η πρώτη καταδίκη δεν είχε εξαλείψει τους κινδύνους του ακραίου αριστοτελισμού, ο Τεμπιέ εξέδωσε έναν δεύτερο κατάλογο με 219 προτάσεις που απαγορευόταν πλέον να διδάσκονται στα πανεπιστήμια. Στη μεσαιωνική κοσμολογία οι λόγιοι προσπάθησαν να εξομαλύνουν τα πράγματα όσον αφορά ζητήματα για την δημιουργία και την αιωνιότητα του κόσμου. Αναπτύχθηκαν τρεις απόψεις για αυτά τα ζητήματα. Σύμφωνα με την πρώτη, ο κόσμος που υπάρχει σήμερα δημιουργήθηκε, αλλά η ύλη είναι αιώνια. Αυτή η άποψη όμως ερχόταν σε αντίθεση με την χριστιανική πίστη και έτσι καταδικάστηκε. 14

Κυριάκος Καρίπης Η δεύτερη άποψη υποστήριζε ότι ο χρόνος ξεκινά όταν ο Θεός έδωσε την ώθηση για την πρώτη κίνηση άρα και η αιωνιότητα συμπίπτει με την πλήρη διάρκεια του χρόνου. Η τρίτη άποψη θεωρεί ότι δεν μπορεί να αποδειχθεί η πρόταση περί αρχής του κόσμου. Υποστήριζε ότι αφού ο Θεός είναι παντοδύναμος και αιώνιος μπορεί να δημιουργήσει ένα κόσμο που να μην έχει χρονική αρχή και να υπάρχει απλά αιώνια. 3 Κεντρικά ερωτήματα στη μεσαιωνική κοσμολογία Τα κεντρικά κοσμολογικά ζητήματα που αναδεικνύονται κατά τον μεσαίωνα αφορούν στη δομή του σύμπαντος, τη δημιουργία του κόσμου, τις θεωρίες κίνησης, την αιτιοκρατία και τη δυνατότητα θαυμάτων, την τελειότητα του κόσμου, την δυνατότητα ύπαρξης πολλαπλών κόσμων, τη φύση των τροχιών των ουρανίων σωμάτων και τις αιτίες κίνησης των πλανητών, κ.α. 3.1 Δομή του σύμπαντος 3 3.1.1 Η διμερής σύσταση του σύμπαντος Στη δομή του σύμπαντος αναφέρονται η Πτολεμαϊκή αστρονομία και η αριστοτελική φυσική φιλοσοφία. Σύμφωνα με την Πτολεμαϊκή αστρονομία η γη βρίσκεται στο κέντρο του σύμπαντος και γύρω της περιστρέφονται οι επτά γνωστοί την εποχή εκείνη πλανήτες: Σελήνη, Ερμής, Αφροδίτη, Άρης, Δίας, Κρόνος και ο Ήλιος. [Lindberg 1992, 138-147]. H φυσική φιλοσοφία του Αριστοτέλη, από την άλλη, αφορά φιλοσοφικά ζητήματα, όπως η αιωνιότητα του κόσμου, η αιτιότητα, δημιουργία του κόσμου, η θεωρία της κίνησης, η τελειότητα του κόσμου, η μοναδικότητα του κόσμου, η φύση των τροχιών των ουρανίων σωμάτων, κ.α. Σύμφωνα με την αριστοτέλεια 3 Για μια διεξοδική παρουσίαση της μεσαιωνικής κοσμολογίας βλ. [Ασημακόπουλος, Τσιαντούλας, 2001, 175-198]. 15

Διαπολιτισμικη Προσέγγιση της Σχέσης Επιστήμης-Θρησκείας φυσική φιλοσοφία, η κοσμική σφαίρα διαιρείται σε δύο περιοχές: την υποσελήνια ή επίγεια περιοχή που βρίσκεται κάτω από την σελήνη και την υπερσελήνια ή ουράνια περιοχή που βρίσκεται πάνω από την σελήνη. Οι δύο αυτές περιοχές χαρακτηρίζονται από διαφορετικούς τύπους ύλης και διαφορετικούς νόμους που τις διέπουν. Επομένως, οι δύο αυτές περιοχές θεωρούνται τελείως διαφορετικές και υπάρχει η τάση να προσδίδονται θεϊκές ιδιότητες στην ουράνια περιοχή [Lindberg, 1997, 352]. Η επίγεια περιοχή διέπεται από μεταβατικές ευθύγραμμες κινήσεις. Η περιοχή αυτή είναι η σκηνή της γένεσης και της φθοράς. Είναι η περιοχή τεσσάρων μορφών ύλης (στοιχείων) που κατερχόμενα από τη σελήνη απαντώνται χωρισμένα σε ομόκεντρες σφαίρες με την παρακάτω σειρά: φωτιά, αέρας, νερό και στο κέντρο η γη. Τα τέσσερα αυτά στοιχεία αλλάζουν κατάσταση και μετατρέπονται συνεχώς από το ένα στο άλλο. Στην ουράνια περιοχή επικρατούν ομαλές κυκλικές κινήσεις. Σε αντίθεση με την επίγεια περιοχή εκεί επικρατεί η αμετάβλητη τελειότητα [Lindberg, 1997, 83-88]. 3.1.2 Η αιωνιότητα του κόσμου Ένα άλλο θεμελιακό ζήτημα είναι η αιωνιότητα του κόσμου. Ο Αριστοτέλης υποστήριζε ότι ο κόσμος ούτε δημιουργήθηκε αλλά και ούτε θα σταματήσει να υπάρχει, κάτι που ερχόταν σε σύγκρουση με τα χριστιανικά πιστεύω. Από τη πλευρά της εκκλησίας, μια τέτοια άποψη θεωρείται απαράδεκτη και αυτό κυρίως για δύο λόγους. Ο ένας είναι ότι η δημιουργία του κόσμου αναφέρεται στο κεφάλαιο της Γένεσης στη Βίβλο και ο δεύτερος, και πιο σημαντικός, είναι η σχέση εξάρτησης που υπάρχει μεταξύ του σύμπαντος (που δημιουργήθηκε από τον Θεό) και του Θεού και η οποία αυτή σχέση είναι πολύ σημαντική για το χριστιανικό δόγμα [Lindberg, 1997, 309]. 3.1.3 Αιτιότητα Άλλο σημαντικό ζήτημα διαφωνίας είναι αυτό της σχέσης μεταξύ δημιουργού και δημιουργήματος. Ο Αριστοτέλης πιστεύει ότι ό,τι βρίσκεται στην ουράνια 16

Κυριάκος Καρίπης περιοχή θα υπάρχει για πάντα εκεί και ότι στην επίγεια περιοχή υπάρχουν κάποια σώματα, τα οποία έχουν αμετάβλητη φυσική κατάσταση. Αυτά τα σώματα με τη σειρά τους προκαλούν αιτιακές αλυσίδες. Ο Αριστοτέλης πιστεύει ότι αυτές οι αιτιακές αλυσίδες διαμορφώνουν την ζωή στην υποσελήνια περιοχή και έτσι δεν αφήνει περιθώρια για Θεία παρέμβαση, θεωρώντας ότι ο Θεός είναι ένας απλός θεατής που δεν μπορεί να αλλάξει την ροή των γεγονότων. Με αυτή την θέση του Αριστοτέλη εξοβελίζονται τα θαύματα από το σύμπαν, γεγονός που έρχεται σε πλήρη αντίθεση με τη χριστιανική θεολογία. Η διαφωνία γίνεται βαθύτερη αν αναλογιστούμε ότι η θρησκεία δέχεται την παντοδυναμία του Θεού κι επομένως, τη δυνατότητά Του να παρεμβαίνει και να αλλάζει την ροή των πραγμάτων [Lindberg, 1997, 310]. 3.1.4 Ύλη και μορφή (συμβεβηκότα) Ο Αριστοτέλης υποστήριξε ότι η ύλη έχει τέσσερις ιδιότητες. Πίστευε ακόμα ότι όλα τα πράγματα που χρησιμοποιούμε είναι σύνθετα και όχι απλά. Κάθε στοιχείο έχει ουσιαστικές ιδιότητες που μας βοηθά να το διακρίνουμε από όλα τα άλλα, αλλά έχει και περιστασιακές ιδιότητες που του δίνει αυτόν τον διαφορετικό, μοναδικό χαρακτήρα [Lindberg, 1997, 401]. Συμπερασματικά ο Αριστοτέλης πίστευε ότι μια ιδιότητα δεν μπορεί να υπάρχει χωριστά από μια υλική ουσία. Αυτό ήταν μια άποψη που ερχόταν σε αντίθεση με την χριστιανική πίστη και το δόγμα της Θείας Ευχαριστίας. Σύμφωνα με την Θεία Ευχαριστία, ο άρτος και ο οίνος μετατρέπονται σε σώμα και αίμα Κυρίου. Έτσι, τα αντικείμενα διατηρούν τις ορατές τους ιδιότητες, αλλά δεν υπάρχουν σε καμία ουσία, πράγμα αδιανόητο για τον Αριστοτέλη και τους οπαδούς του [Edward Grant, 1994, 37]. 3.1.5 Το εξωκοσμικό κενό Στο ζήτημα του κενού υπάρχει πάλι μια διαμάχη με την χριστιανική πίστη. Ο Αριστοτέλης πίστευε ότι πέρα από την ουράνια περιοχή υπάρχει το απόλυτο κενό, με αυτόν τον τρόπο και αν σκεφτούμε ότι ο Αριστοτέλης υποστήριζε ότι δεν υπάρχει κίνηση στο κενό, περιορίζεται η κίνηση ανάμεσα στην επίγεια και ουράνια περιοχή. Η χριστιανική πίστη όμως έχοντας σαν κύριο συστατικό στην 17

Διαπολιτισμικη Προσέγγιση της Σχέσης Επιστήμης-Θρησκείας διδασκαλία της την παντοδυναμία του Θεού θεωρούσε ότι αν ο Θεός δημιουργούσε έναν άλλον κόσμο, τότε η Γη δεν θα μπορούσε να έλκεται προς το κέντρο του άλλου κόσμου λόγω αδυναμίας κίνησης στο κενό. Υπήρχαν λοιπόν δύο διαφορετικές απόψεις: η μία του Αριστοτέλη που πίστευε στο εξωκοσμικό κενό και η άλλη της χριστιανικής πίστης που βασιζόμενη στην παντοδυναμία του Θεού και στην δυνατότητα του να φτιάξει άλλους κόσμους δεν δεχόταν το κενό [Ασημακόπουλος & Τσιαντούλας, 181-183]. 3.1.6 Η διάκριση μεταξύ «ουρανού» και «στερεώματος» Ένα άλλο πρόβλημα για τον αριστοτελισμό του μεσαίωνα αποτέλεσε η διάκριση μεταξύ «ουρανού» και «στερεώματος» που γίνεται στη Γένεση. Ο ουρανός (caelum) έγινε την πρώτη, ενώ το στερέωμα (firmamentum) τη δεύτερη ημέρα της Δημιουργίας. Αφού δημιουργήθηκαν διαφορετικές ημέρες είναι επομένως διαφορετικά. Επίσης, το στερέωμα διαχωρίζει το «ύδωρ υποκάτω» και το «ύδωρ υπεράνω» του στερεώματος. Το πρώτο μπορεί να ταυτιστεί με τη σφαίρα των υδάτων στην επίγεια περιοχή, αλλά το δεύτερο επιβάλλει να αναγνωριστεί μία ακόμη ουράνια σφαίρα. Αυτό οδήγησε ορισμένους χριστιανούς σχολιαστές να υποθέσουν ότι υπάρχουν τρεις ακόμη σφαίρες, εκτός από τις επτά σφαίρες των πλανητών. Η εξώτατη σφαίρα το αόρατο και ακίνητο έμπυρον είναι η κατοικία των αγγέλων και ακολουθούν ο υδάτινος ή κρυστάλλινος ουρανός και το στερέωμα, που είναι ο φορέας των απλανών αστέρων [Lindberg 1997, 355-356]. Έτσι προκύπτει ένα σύστημα δέκα ουράνιων σφαιρών. Ορισμένοι λόγιοι, προσπαθώντας να εξηγήσουν ορισμένες κινήσεις των αστέρων, οδηγήθηκαν στην υπόθεση ότι υπάρχει και μια ενδέκατη σφαίρα. Με τον τρόπο αυτό, η αριστοτελική κοσμολογία προσαρμόζεται στις απαιτήσεις της βιβλικής ερμηνείας, αλλά ταυτόχρονα και η βιβλική έκθεση απορροφά τα βασικά στοιχεία της αριστοτελικής κοσμολογίας. 18

Κυριάκος Καρίπης 3.1.7 Η δυνατότητα πολλαπλών κόσμων Η αντιμετώπιση αυτού του ζητήματος είναι ίδια με αυτήν του εξωκοσμικού κενού. Ο Αριστοτέλης στο έργο του «Περί Ουρανού» αρνείται την ύπαρξη κάποιου άλλου κόσμου πέρα από τον δικό μας και είναι πεπεισμένος ότι πέρα από την ουράνια περιοχή υπάρχει το κενό. Η άποψη του αυτή έρχεται σε αντίθεση με την παντοδυναμία του Θεού και την δυνατότητα του να δημιουργήσει και άλλους κόσμους και έτσι καταδικάζεται και αυτή το 1277 [2001, 181-183]. 3.2 Κίνηση 3.2.1 Μορφές κίνησης στην υποσελήνια περιοχή Ο Αριστοτέλης διακρίνει δύο τύπους κίνησης στην υποσελήνια περιοχή: τη φυσική και τη βίαιη κίνηση 4. Η φυσική κίνηση αφορά μετατόπιση προς το φυσικό τόπο ενός σώματος. Η φυσική κίνηση σταματά όταν το σώμα φτάσει το φυσικό του τόπο. Έτσι, σώματα στη σύσταση των οποίων κυριαρχεί η γη και το νερό κινούνται προς τα κάτω, ενώ αυτά στα οποία κυριαρχεί ο αέρας και η φωτιά κινούνται προς τα επάνω. Η βίαιη ή εξαναγκασμένη κίνηση αφορά μετατόπιση ενός σώματος προς μια κατεύθυνση διαφορετική από αυτή της φυσικής κίνησης. Η βίαιη κίνηση σταματά όταν η κινητήρια αιτία παύει να δρα. 3.2.2 Η διάκριση μεταξύ κινούμενου σώματος και κινούντος Στο έβδομο Βιβλίο των Φυσικών ο Αριστοτέλης εισάγει την εξής αρχή: Καθετί που κινείται πρέπει κατά λογική αναγκαιότητα να ωθείται σε κίνηση από κάποιο άλλο πράγμα. Πρέπει λοιπόν αυτό που δίνει την κίνηση να είναι ένα άλλο, ξέχωρα από το κινούμενο [Φυσικά 241b] Η αρχή αυτή σημαίνει ότι «κινούν» και «κινούμενο» είναι διακριτές έννοιες. 4 Για μια διεξοδική παρουσίαση των μεσαιωνικών θεωριών της κινησης βλ. [Ασημακόπουλος, Τσιαντούλας, 2001, 157-174]. 19

Διαπολιτισμικη Προσέγγιση της Σχέσης Επιστήμης-Θρησκείας 3.2.3 Η κίνηση των πλανητών Ο Αριστοτέλης προσδίδει στους πλανήτες το τελειότερο είδος κίνησης την κυκλική ομαλή κίνηση. Προσδίδει την κίνηση αυτή όχι μόνο επειδή είναι η τελειότερη αλλά και επειδή είναι η μόνη που μπορεί να εξηγήσεις τους ουράνιους κύκλους που παρατηρούνται. Οι κινήσεις που διαγράφουν οι πλανήτες επειδή είναι αιώνιες θα πρέπει να είναι και φυσικές και όχι εξαναγκασμένες. Ο Αριστοτέλης δεν μπορούσε όμως να αφήσει αναπάντητο το ερώτημα για το ποιο είναι το αίτιο της κίνησης στον ουρανό. Ονομάζει το αίτιο κίνησης «Πρώτο Κινούν», έννοια που ερμηνεύεται ως Θεός. Κατά την διάρκεια του μεσαίωνα το πρώτο κινούν θα ταυτιστεί με την μορφή των αγγέλων. Η κίνηση από το πρώτο κινούν δεν έγινε με την επαφή, δηλαδή δεν ώθησε τους πλανήτες σε κίνηση, αλλά είναι το τελικό αίτιο. Δηλαδή οι πλάνητες έχουν σαν επιθυμία να φτάσουν στην τελειότητα το πρώτο κινούν και έτσι κινούνται στον ουρανό με μια τέλεια κίνηση την ομαλή κυκλική [Lindberg, 1997, 87]. 3.2.4 Η αδυναμία κίνησης στο κενό Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, η ταχύτητα της κίνησης (φυσικής ή βίαιης) είναι ανάλογη του βάρους ή της δύναμης που ασκείται και αντιστρόφως ανάλογη της αντίστασης του μέσου. Η τελευταία, στην περίπτωση της φυσικής κίνησης, θεωρείται ανάλογη της πυκνότητάς του, ενώ στην περίπτωση της βίαιης κίνησης, θεωρείται η αντίσταση του ίδιου του σώματος. Από την αρχή αυτή προκύπτει ότι η κίνηση στο κενό είναι αδύνατη, επειδή η πυκνότητα του κενού είναι μηδενική, κι επομένως, η κίνηση θα είναι ακαριαία, γεγονός ακατανόητο για τον Αριστοτέλη. 3.3 Ενοποιούσα αρχή Η ενοποιούσα αρχή του κόσμου στο μεσαίωνα είναι η αιτιακή αλυσίδα του είναι. Με τον όρο αυτό εννοούμε ότι όσα συμβαίνουν στην υποσελήνια περιοχή γίνονται ακολουθώντας ομαλές αιτιακές ακολουθίες. Με την έννοια αυτή, απορρίπτεται η έννοια της τύχης και περιορίζονται τα περιθώρια δράσης του Θεού και ειδικότερα, τα θαύματα και η ανάσταση των νεκρών. Αυτό έρχεται σε ευθεία αντίθεση με τα δόγματα της εκκλησίας [Lindberg, 1997, 77, 310]. 20

Κυριάκος Καρίπης 3.4 Η Θέση του Θεού στο σύμπαν Ο Θεός κατέχει κυρίαρχη θέση στη χριστιανική εικόνα του κόσμου κατά το μεσαίωνα. Για τη χριστιανική θεολογία ο Θεός είναι: το Πρώτο Κινούν, δηλαδή η πρώτη αιτία για την κίνηση του κόσμου και των πλανητών. ο Σωτήρας και κυβερνήτης του σύμπαντος, ο Ιεράρχης, ο Δημιουργός αυτού του κόσμου, αλλά ενδεχομένως και άλλων. Διαπερνά όλη την δομή του σύμπαντος και είναι πανταχού παρών. Ο Θεός είναι αυτός που ορίζει την ροή των πραγμάτων και είναι υπεύθυνος για ότι υπάρχει σε αυτό τον κόσμο αλλά και για την ύπαρξη κι άλλων κόσμων. Συμπεραίνουμε λοιπόν ότι στον μεσαίωνα τα πάντα ξεκινάν και τελειώνουν στον Θεό. Ο Θεός είναι η αρχή και το τέλος. Ο Θεός του Μεσαίωνα ήταν παντοδύναμος. Απέφευγε μόνο τις λογικές αντιφάσεις [Ασημακόπουλος, Τσιαντούλας 2001, 101-102]. 3.5 Η Θέση του ανθρώπου στο σύμπαν 3.5.1 Η αθανασία της ψυχής Το ζήτημα της αθανασίας της ψυχής αποτέλεσε άλλο ένα σημείο τριβής ανάμεσα στην αριστοτελική κοσμολογία και τη θεολογία. Οι Αριστοτελικοί πίστευαν ότι όλα τα πράγματα αποτελούνται από ύλη και μορφή. Στον άνθρωπο, η έννοια της μορφής ταυτίζεται με την ψυχή, η οποία θεωρείται η οργανωτική αρχή του σώματος. Όμως η μορφή δεν μπορεί να υπάρξει ανεξάρτητα από την ύλη. Επομένως, η ψυχή δεν μπορεί να έχει ανεξάρτητη ύπαρξη όταν ο άνθρωπος πεθαίνει. Αυτό έρχεται σε πλήρη αντίθεση το χριστιανικό δόγμα της αθανασίας της ψυχής. 21

Διαπολιτισμικη Προσέγγιση της Σχέσης Επιστήμης-Θρησκείας Η αθανασία της ψυχής για τον κάθε ένα ατομικά αμφισβητήθηκε και από τον Αβερρόη που ήταν ένας αναγνώστης και οπαδός του Αριστοτέλη. Η θεωρία του Αβερρόη έχει μείνει γνωστή ως θεωρία του μονοψυχισμού. Είναι αρκετά περίπλοκη αλλά συμπερασματικά μπορούμε να πούμε ότι ο Αβερρόης πιστεύει ότι το αθάνατο μέρος της ανθρώπινης ψυχής δεν είναι κάτι το ατομικό, αλλά είναι μέρος ενός μοναδικού νου που τον μοιράζονται όλοι οι άνθρωποι. Έτσι όταν πεθαίνει κάποιος η ψυχή συνεχίζει να ζει, όχι όμως ατομικά αλλά συλλογικά. Φαίνεται και σε αυτή την περίπτωση ξεκάθαρα η αντίθεση που υπάρχει με την χριστιανική αλήθεια [Lindberg, 1997, 311]. 3.5.2 Η ελευθερία της ανθρώπινης βούλησης και η σωτηρία της ψυχής Το ζήτημα της ανθρώπινης βούλησης και της σωτηρίας της ψυχής έγινε και αυτό επίκεντρο για διαμάχη μεταξύ των θεολόγων και των Αριστοτελιστών. Οι οπαδοί του Αριστοτέλη πιστεύοντας στην αιτιοκρατία και στην ιδέα της φυσικής τάξης των πραγμάτων πίστευαν ότι και οι άνθρωποι είναι προέκταση αυτής της φυσικής τάξης. Αφού και οι άνθρωποι καθορίζονται από τους ίδιους νόμους που καθορίζεται και η φύση τότε η βούληση τους δεν είναι ελεύθερη αλλά είναι αποτέλεσμα των νόμων των πραγμάτων. Αναγκάζονται να πράττουν με αυτό τον τρόπο γιατί δεν έχουν άλλη επιλογή αφού είναι και αυτοί μέρος από τις αιτιακές αλυσίδες που διαμορφώνουν τη ζωή στην επίγεια σφαίρα. Αυτό όμως έρχεται σε βαθιά αντίθεση με την χριστιανική αλήθεια που θέλει τους ανθρώπους να έχουν ελεύθερη βούληση, έτσι ώστε να μπορούν να διαλέγουν μεταξύ του κακού και του καλού. Στο θέμα της σωτηρίας της ψυχής έχουμε και εδώ μια διάσταση απόψεων, αφού η εκκλησία υποστηρίζει την αθανασία της ψυχής και ο Αριστοτέλης λέει ότι δεν μπορεί η ψυχή να επιβιώσει χωρίς το σώμα. Η εκκλησία ειδικότερα πιστεύει ότι η ψυχή παραμένει αθάνατη μέχρι την ανάσταση των νεκρών και την ημέρα της κρίσης που θα είναι και η τελική της σωτηρία. Ο Αριστοτέλης υποστήριξε ότι με τον φυσικό θάνατο η ψυχή ουσιαστικά παύει να υπάρχει γιατί δεν μπορεί να υφίσταται ως μια ξεχωριστή ύπαρξη χωριστά από το σώμα. Είναι φανερή η διαφορά των απόψεων μεταξύ των δύο πλευρών. 22

Κυριάκος Καρίπης 3.6 Μεθοδολογία Οι κύριες μεθοδολογικές αρχές που δέσποζαν κατά τον μεσαίωνα είναι δύο: Το δόγμα της διττής αλήθειας Το δόγμα του «σώζειν τα φαινόμενα» 3.6.1 Το δόγμα της διττής αλήθειας Σύμφωνα με το δόγμα αυτό, υπάρχουν δύο αλήθειες: μία των Γραφών και μία της επιστήμης. Οι δύο αυτές αλήθειες δεν πρέπει να έρχονται σε αντίθεση. Αν εμφανιστεί αντίθεση, τότε προτεραιότητα έχει η θεολογική αλήθεια. Από τη θέση αυτή προκύπτει η άποψη ότι η επιστήμη είναι θεραπαινίδα της θεολογίας, η οποία θεμελιώνεται στο έργο του Μποναβεντούρα [Ασημακόπουλος, Τσιαντούλας, 2001, 38-40]. 3.6.2 Το δόγμα του «σώζειν τα φαινόμενα» Η αρχή του «σώζειν τα φαινόμενα», συνίσταται στο αίτημα της δημιουργίας μιας γενικής (μαθηματικής φύσεως) θεωρίας για τη δομή του κόσμου, που να εντάσσει τα εμπειρικά δεδομένα σε ένα λογικό σχήμα [Βαλλιάνος 2001, 21]. 23

Κεφάλαιο ΙΙΙ Η ΣΧΕΣΗ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ-ΘΡΗΣΚΕΙΑΣ ΣΤΗ ΝΕΩΤΕΡΗ (ΝΕΥΤΩΝΕΙΑ) ΚΟΣΜΟΛΟΓΙΑ 1 Γενικό πλαίσιο Την περίοδο αυτή έχουμε εφευρέσεις, όπως το τηλεσκόπιο, που βοηθούν τους επιστήμονες να κάνουν καινούριες ανακαλύψεις, αλλά και να έρθουν σε σύγκρουση με τις ήδη υπάρχουσες θέσεις για θέματα που αφορούν τις κινήσεις των πλανητών και τη θέση που έχει το η Γη στο σύμπαν. Η εκκλησία έχει σταματήσει να ασκεί πλέον τόσο ασφυκτική πίεση στον επιστημονικό κόσμο και γίνεται πιο ανεκτική στις νέες ιδέες, με αποτέλεσμα αυτές να γίνονται πιο εύκολα αποδεκτές από τον κόσμο, χωρίς τον φόβο του αφορισμού και της Ιεράς Εξέτασης. 2 Έννοιες, άνθρωποι, γεγονότα Την περίοδο αυτή υπάρχουν τέσσερις επιστήμονες οι οποίοι ξεχωρίζουν και των οποίων οι θεωρίες και ιδέες επηρεάζουν σημαντικά όλο τον επιστημονικό κόσμο. Οι επιστήμονες αυτοί είναι ο Κοπέρνικος, ο Γαλιλαίος, ο Κέπλερ και ο Νεύτωνας. Ο Νικόλαος Κοπέρνικος, Πολωνός στην καταγωγή γεννήθηκε το 1473 και πέθανε το 1543. Έγινε πολύ γνωστός ως ο δημιουργός του ηλιοκεντρικού συστήματος. Ο Κοπέρνικος υπέθεσε ότι η Γη εκτελεί καθημερινά μια πλήρη περιστροφή γύρω από τον άξονα της και μέσα σε ένα χρόνο μια πλήρη περιστροφή γύρω από τον σταθερό ήλιο. Σύμφωνα με το κοπερνίκειο αστρονομικό σύστημα, η γη δεν είναι πια το κέντρο του σύμπαντος, αλλά αντίθετα όπως και όλοι οι άλλοι πλανήτες διαγράφει και αυτή κινήσεις οι οποίες μπορούν να περιγράφουν μαθηματικά. 25

Διαπολιτισμικη Προσέγγιση της Σχέσης Επιστήμης-Θρησκείας Ο Κοπέρνικος είχε καταλήξει στο συμπέρασμα ότι οι κινήσεις των ουράνιων σωμάτων μπορούσαν να εξηγηθούν με απλούστερο τρόπο από αυτόν του Πτολεμαϊκού συστήματος. Η ιδέα μιας κινούμενης Γης στην αρχή του φαινόταν παρανοϊκή, αλλά όταν την εφάρμοσε σε ένα αστρονομικό σύστημα, κατέληξε σε διαφορετικά συμπεράσματα και σε ένα σύστημα σαφώς καλύτερο από αυτό του Πτολεμαίου. Παρόλα αυτά εξακολουθούσε να πιστεύει ότι τα ουράνια σώματα διαγράφουν ομαλές κυκλικές κινήσεις. Το Κοπερνίκειο σύστημα βρήκε μεγάλη απήχηση σε μαθηματικούς και αστρονόμους της εποχής εκείνης. Μια άλλη προσωπικότητα που συνέβαλε στη θεμελίωση της σύγχρονης επιστήμης ήταν ο Γαλιλαίος Γαλιλέι. Ιταλός στην καταγωγή γεννήθηκε το 1564 και πέθανε το 1642. Αστρονόμος, φυσικός και μαθηματικός έγινε πολύ γνωστός με την εφεύρεση του τηλεσκοπίου αλλά και με την άποψη του η οποία και πολεμήθηκε ότι η Γη κινείται. Η ανακάλυψη του Γαλιλαίου ότι η Γη κινείται και ότι δεν είναι πλέον του κέντρο του σύμπαντος ήταν τόσο ριζοσπαστική και ερχόταν σε απόλυτη αντίθεση με τις τότε θέσεις που τον οδήγησαν στην Ιερά Εξέταση και στην καταδίκη των απόψεων του από τη Ρώμη. Για αυτές του τις απόψεις κατηγορήθηκε ως αιρετικός και τα τελευταία οκτώ χρόνια της ζωής του τα πέρασε υπό κατ οίκον περιορισμό. Αργότερα, ο Γαλιλαίος ξαναδιατύπωσε τις απόψεις του ανεπίσημα και ο Νεύτωνας τις περιέλαβε στους δύο πρώτους νόμους της Μηχανικής του. Ο Γαλιλαίος ήταν αυτός που κατασκεύασε το πρώτο τηλεσκόπιο. Στην αρχή μπορούσε να μεγεθύνει τα αντικείμενα τρεις φορές, αλλά μελετώντας την καμπυλότητα των φακών κατάφερε να αναπτύξει την μεγεθυντική ικανότητα του τηλεσκοπίου από τρεις σε τριάντα δύο φορές. Με τη βοήθεια του καινούριου οργάνου ο Γαλιλαίος ανακάλυψε τους δορυφόρους του Δία, κατάφερε να δει τις ηλιακές κηλίδες, τις φάσεις της Αφροδίτης (επιβεβαιώνοντας την περιφορά της γύρω από τον ήλιο) και τους δακτυλίους του Κρόνου. Βρήκε ακόμα ότι η επιφάνεια της Σελήνης είναι ανώμαλη και όχι λεία όπως πιστευόταν μέχρι τότε. Έγινε επίσης σαφές ότι το μυστηριώδες «ουράνιο ποτάμι», ο Ιορδάνης ποταμός της λαϊκής φαντασίας, δηλ. ο Γαλαξίας, δεν είναι παρά μια γιγαντιαία 26

Κυριάκος Καρίπης συνάθροιση απλανών αστέρων. Όλα αυτά κατέδειξαν ότι η υποσελήνια και η υπερσελήνια περιοχή του ουρανού αποτελούν ενιαίο φυσικό χώρο, καταρρίπτοντας τη θεμελιώδη παραδοχή της αριστοτέλειας κοσμολογίας [Βαλλιάνος 2001, 31]. Ο τρίτος επιστήμονας που έπαιξε σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση της νέας επιστήμης είναι ο Γερμανός αστρολόγος και αστρονόμος Κέπλερ. Γεννήθηκε το 1571 και πέθανε το 1630. Ο Κέπλερ έγινε γνωστός από την ανακάλυψη του ότι οι πλανήτες διαγράφουν ελλειπτικές τροχιές γύρω από τον ήλιο και τους τρεις νόμους για τις πλανητικές κινήσεις που διατύπωσε. Μέχρι τότε οι επιστήμονες πίστευαν ότι οι πλανήτες, επειδή είναι κυκλικά σώματα, διαγράφουν ομαλές κυκλικές κινήσεις. Αυτή η άποψη είχε εδραιωθεί από την αρχαιότητα. Ο Κέπλερ κατάφερε να αποδείξει ότι ο πλανήτης Άρης έχει ελλειπτική τροχιά και έτσι να ανατρέψει την κατεστημένη αντίληψη. Βασιζόμενος στην άποψη του Κοπέρνικου, ότι Γη δεν έχει σφαιρικό σχήμα, ο Κέπλερ συνέχισε και διατύπωσε πρώτος την άποψη ότι οι πλανήτες, εφόσον είναι υλικά σώματα, μπορούν να χαρακτηρίζονται από ατελή μορφή και έτσι δεν είναι υποχρεωτικό η τροχιά τους να είναι κυκλική. Η σημαντικότερη φυσιογνωμία της επιστημονικής επανάστασης ήταν ο Ισαάκ Νεύτων που η γέννηση του συνέπεσε χρονολογικά με τον θάνατο του Γαλιλαίου. Άγγλος φυσικός, μαθηματικός και αστρονόμος γεννήθηκε στις 4 Ιανουαρίου το 1643 και πέθανε στις 31 Μαρτίου το 1727. Τα έργα του αναφέρονται σε κλάδους της οπτικής, της μηχανικής και των μαθηματικών. Οι βάσεις της σύγχρονης φυσικής έχουν γίνει πάνω στα έργα του Νεύτωνα για την μηχανική και τους τρεις νόμους που διατύπωσε για τις κινήσεις των σωμάτων. Ο Νεύτωνας ήταν αυτός ακόμα που αργότερα οδηγήθηκε στην διατύπωση του νόμου της παγκόσμιας έλξης και άλλαξε την πορεία στη σύγχρονη επιστήμη. Ένα από τα πιο σημαντικά έργα του Νεύτωνα αλλά και ένα από τα πιο σημαντικά έργα για ολόκληρη την σύγχρονη επιστήμη ήταν οι «Μαθηματικές αρχές της φυσικής φιλοσοφίας» (Principia Mathematica). Το έργο αυτό αναφέρεται στις κινήσεις όλων των ορατών σωμάτων και των πλανητών και στηρίζεται στους 27