&.. &... 2009
i
ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η παρούσα μεταπτυχιακή εργασία εκπονήθηκε στο Τμήμα Αγρονόμων Τοπογράφων Μηχανικών της Πολυτεχνικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης για το Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Σπουδών «Γεωπληροφορική» με κατεύθυνση «Υδατικοί Πόροι». Αντικείμενο της παρούσας εργασίας είναι η παρουσίαση των περιβαλλοντικών εργαλείων που μπορούν να χρησιμοποιηθούν στην Ολοκληρωμένη Διαχείριση των Παράκτιων Ζωνών. Τα προβλήματα που υφίστανται στις ζώνες αυτές προέρχονται είτε από φυσικές διεργασίες, όπως είναι η παράκτια διάβρωση λόγω κυματικών καταιγίδων, η κλιματική αλλαγή, είτε από ανθρώπινες δραστηριότητες όπως ο τουρισμός, η αλιεία, η βιομηχανία, οι μεταφορές, η αστικοποίηση κ.α. Επομένως, κάθε χώρα οφείλει να αναπτύσσει, σε διεθνές ή τοπικό επίπεδο, προγράμματα Ολοκληρωμένης Διαχείρισης Παράκτιων Ζωνών σύμφωνα με τα οποία θα λαμβάνονται τα κατάλληλα μέτρα ώστε να αντιμετωπιστούν και να διορθωθούν τα προβλήματα που επικρατούν σε αυτές τις ευάλωτες περιοχές. Θα ήθελα να εκφράσω τις βαθιές ευχαριστίες μου στον Καθηγητή κ. Αθανάσιο Γείτονα και τον Λέκτορα Ευστάθιο Οικονόμου για την πολύτιμη βοήθειά τους, τις συμβουλές τους και τη γενική επίβλεψη κατά τη διάρκεια της εκπόνησης της εργασίας. Επιπλέον, οφείλω να ευχαριστήσω τους Καθηγητές κ. Χ. Ευαγγελίδη, κ. Σ. Γιαννόπουλο και κ. Ε. Σιδηρόπουλο, μέλη της Εξεταστικής Επιτροπής για το ενδιαφέρον τους στην εκπόνηση της εργασίας αυτής. Τέλος ευχαριστώ θερμά την Μ. Θωμίδου, Αγρ. Τοπογράφο Μηχανικό για τις πολύτιμες συμβουλές της και τους γονείς μου για την ηθική τους συμπαράσταση αλλά και την υπομονή τους κατά τη διάρκεια της συγγραφής της παρούσας μεταπτυχιακής εργασίας. ii
ΠΕΡΙΛΗΨΗ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΑ ΕΡΓΑΛΕΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΕΝΗ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΠΑΡΑΚΤΙΩΝ ΖΩΝΩΝ Οι παράκτιες ζώνες είναι σχετικά εύθραυστα οικοσυστήματα και η άτακτη αστικοποίηση και η ανάπτυξη, μόνες τους ή σε συνδυασμό με τουριστικές, αλιευτικές δραστηριότητες και γεωργικές καλλιέργειες, μπορεί να οδηγήσουν σε ραγδαία υποβάθμιση των παράκτιων βιοτόπων και πόρων. Η αυξανόμενη πίεση στο περιβάλλον της παράκτιας ζώνης σε πολλές Ευρωπαϊκές χώρες έχει ως αποτέλεσμα μια ραγδαία μείωση ανοικτών χώρων και φυσικών περιοχών και έλλειψη χώρου για παράκτιες δραστηριότητες χωρίς σημαντικές βλαβερές επιπτώσεις. Ωσόσο, δεν είναι όλες οι επιδράσεις στις παραλίες αποτέλεσμα των ανθρώπινων δραστηριοτήτων. Το κλίμα μπορεί να έχει σοβαρές άμεσες και έμμεσες επιδράσεις στο παράκτιο περιβάλλον. Περιστασιακές καταιγίδες μπορεί να έχουν καταστροφικές συνέπειες, ενώ οι έμμεσες επιδράσεις των κλιματικών αλλαγών μαζί με την ανύψωση της θαλάσσιας στάθμης αναμένεται να προκαλέσουν πιθανά σοβαρές καταστροφές σε διάφορες παράλιες περιοχές κατά μήκος πολλών Ευρωπαϊκών ακτών (π.χ. στην παράκτια ζώνη της Περιφέρειας Emilia-Romagna). Η παρούσα εργασία ασχολείται με την παρουσίαση των εργαλείων που μπορούν να χρησιμοποιηθούν στη διαχείριση των παράκτιων ζωνών αφού πρώτα έχει οριστεί η έννοιά της, και έχουν παρατεθεί τα προβλημάτα που υφίστανται σε αυτές τις ζώνες. Τέτοια εργαλεία είναι η Διαχείριση Βάσης Δεδομένων και τα Γεωγραφικά Συστήματα Πληροφοριών (GIS), η Διαχείριση Κινδύνου (Ανάλυση Κινδύνου, Εκτίμηση Κινδύνου, Αποτίμηση Κινδύνου) καθώς και η Εκτίμηση Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων, οι Μελέτες Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων (Μ.Π.Ε.), οι Τεχνικές Οικονομικής Εκτίμησης (Εκτίµηση Κόστους-Οφέλους - Ε.Κ.Ο., η Ανάλυση Ελάχιστου Κόστους), τα Ρυθμιστικά και Οικονομικά εργαλεία, η Πολυκριτηριακή Ανάλυση και τα Συστήµατα Περιβαλλοντικής Διαχείρισης (Σ.Π..). Επιπλέον αναφέρει και το ισχύον νομικό πλαίσιο περί αιγιαλού και παραλίας. Στη συνέχεια παρουσιάζονται κάποια παραδείγματα Διαχείρισης Παράκτιων Ζωνών κυρίως σε περιοχές της Μεσογείου. Τέλος εξάγει συμπεράσματα για το κατά πόσο τα εργαλεία iii
διαχείρισης παράκτιων ζωνών είναι αποτελεσματικά στην αντιμετώπιση των υφιστάμενων σε αυτές προβλημάτων και στη διαδικασία λήψης αποφάσεων που αφορούν τις συγκεκριμένες ζώνες. iv
ABSTRACT ENVIRONMENTAL TOOLS FOR THE INTEGRATED COASTAL ZONE MANAGEMENT Coastal zones are rather fragile ecosystems and the irregular urbanization and development, either alone or blended with other tourist, fishing and agricultural activities, could lead to exponential relegation of the costal reserves. The increasing pressure over the coastal environment in many European countries led as an outcome to the diminution of open spaces and natural areas, thus to the lack of space suitable for maritime activities, without serious harmful effects. However, not every effect on the coast is a result of human activity. Climate could have serious, direct or mediate, influence to the marine environment. Occasional storms could be catastrophic, while the indirect consequences of climatic changes together with the raising of the sea waters level, is expected to bring serious damages alongshore many European coastal areas (e.g. the coast of the Emilia-Romagna Region). The subject of this thesis is the presentation of the tools that can be utilized in coastal zone management, while firstly its specification is assigned, and the problems that occur in coastal areas are quoted. Such instruments are Database Management and Geographic Information Systems (GIS), Risk Assessment and Management (Risk Analysis, Risk Evaluation) and also, Environmental Impact Assessment, Environmental Assessment Studies, Economic Evaluation Techniques (Cost - Benefit Analysis, Least- Cost Analysis), Regulatory and Economic instruments, Multicriteria Analysis and Environmental Management Systems. The applied legal framework about the coastal zones is also presented. In the following chapters a reference takes place, to some case studies of Coastal Zone Management mostly at Mediterranean coastal areas. Finally, conclusions are drawn about whether or not the referred Coastal Management Tools are effective in confronting the existing problems and the decision making procedure about these certain areas. v
ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ. 1 1.1 Ορισμός παράκτιας ζώνης. 1 1.2 Η σημαντικότητα των παράκτιων ζωνών.... 2 1.2.1 Η οικολογική σημασία των παράκτιων ζωνών 2 1.2.2 Οι παράκτιες ζώνες ως πόλος έλξης δραστηριοτήτων. 5 1.3 Τα σημαντικότερα προβλήματα των παράκτιων ζωνών 9 1.3.1 Γενικά.... 9 1.3.2 Η κλιματική αλλαγή 10 1.3.2.1 Η κλιματική αλλαγή στη μεσόγειο.... 12 1.3.2.2 Η κλιματική αλλαγή στην Ελλάδα... 15 1.3.3 Η παράκτια διάβρωση..... 20 1.3.3.1 Τι είναι η διάβρωση....... 20 1.3.3.2 Οι κυματικές καταιγίδες και η επίδρασή τους στις ακτές. 23 1.3.4 Οι επιπτώσεις των χρήσεων γης στις παράκτιες ζώνες. 25 1.3.5 Ρύπανση επιφανειακών υδατικών πόρων ευτροφισμός. 33 1.3.6 Υφαλμύρωση παράκτιας ζώνης 36 1.4 Ισχύουσα νομοθεσία περί αιγιαλού και παραλίας.. 38 1.4.1 Ορισμοί. 38 1.4.2 Κυριότητα αιγιαλού, παραλίας, όχθης και παρόχθιας ζώνης και χρησιμότητα αυτών... 39 1.4.3 Καθεστώς Δωδεκανήσου........ 39 1.4.3.1 Αιγιαλός Δωδεκανήσου...... 40 1.4.3.2 Παραλία Δωδεκανήσου...... 40 1.4.4 Προδιαγραφές και διαγράμματα...... 41 1.4.5 Στοιχεία καθορισμού αιγιαλού και παραλίας...... 42 1.4.6 Προστατευτικά έργα προσχώσεις........... 43 1.4.7 Υποχρεωτική χάραξη αιγιαλού παραλίας....... 44 1.4.8 Προστασία αιγιαλού, παραλίας και άλλων χωρών....... 44 1.4.9 Ποινικές κυρώσεις.............. 45 1.5 Το Ειδικό Χωροταξικό Σχέδιο για τον Παράκτιο Χώρο και τα Νησιά.. 46 vi
1.5.1 Ο Στόχος του Ειδικού Χωροταξικού Σχεδίου για τον Παράκτιο Χώρο και τα Νησιά 46 1.5.2 Το Περιεχόμενο του Ειδικού Πλαισίου για τον Παράκτιο Χώρο και τα Νησιά. 47 2. ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΕΝΗ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΠΑΡΑΚΤΙΑΣ ΖΩΝΗΣ 52 2.1 Η έννοια της Ολοκληρωμένης Διαχείρισης Παράκτιων Ζωνών 52 2.2 Ο Σχεδιασμός Προγράμματος για την Ολοκληρωμένη Διαχείρισης Παράκτιων Ζωνών 56 2.2.1 Σχεδιασμός Τακτικής. 58 2.2.2 Στρατηγικός Σχεδιασμός 61 2.2.2.1 Η Διαδικασία του Στρατηγικού Σχεδίου....... 63 2.2.2.2 Ο Αντικειμενικός Σκοπός του Στρατηγικού Σχεδίου.... 64 2.2.2.3 Οριοθέτηση των παράκτιων Ζωνών.. 65 2.2.2.4 Η έννοια της Ολοκληρωμένης Διαχείρισης... 67 2.2.2.5 Η Συμμετοχή πολιτών και οικονομικών τομέων στην ΟΔΠΖ 68 2.2.3 Ανάπτυξη του Προγράμματος και Εφαρμογή 69 2.2.3.1 Προσανατολισμός του προγράμματος..... 70 2.2.3.2 Το Στρατηγικό Σχέδιο (Master Plan)..... 70 2.2.3.3 Εφαρμογή των σχεδίων..... 73 2.2.3.4 Παρακολούθηση και Εκτίμηση..... 74 2.3 Θεσμικές, νομικές και οικονομικές ρυθμίσεις για την ΟΔΠΖ. 76 2.3.1 Θεσμικές Ρυθμίσεις.... 76 2.3.2 Νομικές Ρυθμίσεις..... 78 2.3.3 Χρηματοδοτικοί μηχανισμοί...... 79 3. ΕΡΓΑΛΕΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΠΑΡΑΚΤΙΩΝ ΖΩΝΩΝ. 81 3.1 Εισαγωγή... 81 3.2 Διαχείριση βάσης δεδομένων.... 81 3.3 Διαχείριση Κινδύνου...... 88 3.3.1 Η έννοια του κινδύνου..... 88 vii
3.3.2 Εκτίμηση Κινδύνου στις παράκτιες περιοχές..... 89 3.3.3 Μεθοδολογία Ανάλυσης Κινδύνου..... 91 3.3.3.1 Εκτίμηση Κινδύνου....... 92 3.3.3.2 Αποτίμηση Κινδύνου....... 97 3.4 Περιβαλλοντική Εκτίμηση.... 99 3.4.1 Εκτίμηση Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων.. 99 3.4.2 Μελέτες Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων 100 3.4.3 Εκτίμηση Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων στις Παράκτιες Ζώνες 103 3.5 Τεχνικές Οικονομικής Εκτίμησης.... 106 3.5.1 Εκτίμηση Κόστους Οφέλους... 106 3.5.1.1 Τύποι των έργων που θα πρέπει να εκτιμηθούν....... 107 3.5.1.2 Πρακτική εφαρμογή της εκτίμησης κόστους οφέλους (CBA) 107 3.5.1.3 Περιορισμοί στην εκτίμηση κόστους οφέλους (CBA)..... 108 3.5.2 Ανάλυση Ελάχιστου Κόστους.......... 108 3.6 Ρυθμιστικά και οικονομικά εργαλεία 109 3.6.1 Ρυθμιστικά εργαλεία....... 110 3.6.2 Οικονομικά εργαλεία.. 111 3.6.2.1 Χρεώσεις και ανταποδοτική τιμολόγηση........... 112 3.6.2.2 Επιδοτήσεις/ Επιχορηγήσεις............... 114 3.6.2.3 Συστήματα περισυλλογής-αναδιάθεσης........... 115 3.6.2.4 Δημιουργία αγοράς.................... 115 3.6.2.5 Εφαρμογή οικονομικών κινήτρων.......... 116 3.7 Πολυκριτηριακή Ανάλυση... 118 3.7.1 Κατηγορίες μεθόδων Πολυκριτηριακής Ανάλυσης - Γενικά..... 118 3.7.2 Η μέθοδος AHP (Analytic Hierarchy Process)....... 122 3.8 Συστήµατα Περιβαλλοντικής Διαχείρισης..... 127 3.8.1 Τι είναι τα Συστήματα Περιβαλλοντικής Διαχείρισης 127 3.8.2 Το Σύστημα Οικολογικής Διαχείρισης και Ελέγχου (EMAS)... 128 3.8.3 Το πρότυπο ISO 14001... 130 3.8.4 Οφέλη και Κόστη Εφαρμογής ΣΠΔ... 134 viii
4. ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΕΝΗΣ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΠΑΡΑΚΤΙΩΝ ΖΩΝΩΝ..... 137 4.1 Εισαγωγή..... 137 4.2 Ολοκληρωμένη Διαχείρισης Παράκτιων Ζωνών στην Περιφέρεια Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης..... 139 4.2.1 Χρήση Γ.Σ.Π.......... 143 4.2.2 Εκτίμηση κινδύνου πλημμύρας στις ακτές της Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης... 146 4.3 Εκτίμηση κινδύνου στην παράκτια ζώνη της Περιφέρειας Emilia-Romagna.. 148 4.4 Περιβαλλοντική διαχείριση στη ζώνη του Κόλπου της Τουλόν στη Γαλλία. 152 4.4.1 Περιγραφή της υπάρχουσας κατάστασης... 152 4.4.2 Η σύμβαση του κόλπου της Τουλόν (The Toulon Bay Contract- TBC) 154 5. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ-ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ. 159 6. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ. 163 7. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ.. 168 ix
ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΠΙΝΑΚΩΝ Πίνακας 1.2.2.1: Γεωγραφικά χαρακτηριστικά και πληθυσμός παράκτιων κρατών της Ευρωπαικής Ενωσης.. 6 Πίνακας 1.3.2.1.1: Η ευαισθησία 5 πόλεων της Μεσογείου σε µία αλλαγή της µέσης παγκόσµιας θερµοκρασίας... 15 Πίνακας 1.3.2.2.1: Η μεταβολή της θερµοκρασίας για την Ελλάδα σε σύγκριση με άλλες χώρες µέχρι το τέλος του 21ου αιώνα 17 Πίνακας 1.3.4.1: Η τάση ανάπτυξης του αστικού πληθυσμού στις παράκτιες ζώνες της Μεσογείου σύμφωνα με το Μπλέ Σχέδιο για τη Μεσόγεο 27 Πίνακας 1.3.4.2: Αλληλεπιδράσεις ανάμεσα στις παράκτιες χρήσεις, τις οικονομικές δραστηριότητες και τους φυσικούς πόρους και πιθανές προληπτικές δράσεις... 33 Πίνακας 3.3.3.1.1: Εκτίμηση πιθανότητας. 93 Πίνακας 3.3.3.1.2: Εκτίμηση επιπτώσεων.. 93 Πίνακας 3.7.1.1: Πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα των μεθόδων πολυκριτηριακής ανάλυσης... 121 Πίνακας 3.7.2.1: Ταξινόμηση των κριτηρίων σύμφωνα με την κλίμακα των εννέα βαθμών.... 124 Πίνακας 3.7.2.2: Διδιάστατος πίνακας της βαθμολογίας..... 125 Πίνακας 3.8.3.1: Διαφορές μεταξύ Συστήματος ISO 14001 και EMAS... 134 Πίνακας 4.4.2.1: Πρότυπα του Urban Indicators Programme of the United Nations Centre for Human Settlements.... 157 x
ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ/ΣΧΗΜΑΤΩΝ Εικόνα 1.2.2.1: Εξέλιξη του πληθυσμού στις παράκτιες περιοχές της Ελλάδας (πηγή ΕΣΥΕ, 2001)......... 7 Εικόνα 1.2.2.2: Συγκέντρωση πληθυσμού στις παράκτιες περιοχές της Ελλάδας (πηγή ΕΣΥΕ, 2001)......... 8 Εικόνα 1.3.3.1.1: Φαινόμενα διάβρωσης και πρόσχωσης.... 21 Εικόνα 1.3.3.2.1: Ο εποχιακός κύκλος μιας παραλίας, σχηματικά και σε φωτογραφία.... 25 Εικόνα.1.3.5.1: Θολό νερό λόγω ευτροφισμού.... 35 Εικόνα 1.3.6.1 Θέσεις γεωτρήσεων και δημιουργία φραγμού από υπεράντληση κοντά στην ακτή...... 36 Εικόνα 1.3.6.2: Παράκτια Α και υποθαλάσσιες Β, Γ πηγές και υποθαλάσσιες εισροές Δ........ 37 Εικόνα 1.3.6.3: Περιοχές επικινδυνότητας θαλάσσιας διείσδυσης λόγω υπεράντλησης...... 38 Εικόνα 3.2.1: Παράδειγμα ενός ΓΣΠ σε ένα πρόγραμμα ΟΔΠΖ: Μοντέλο καταλληλότητας για την αστική ανάπτυξη στην επαρχία της Λαττακίας Συρία.. 84 Εικόνα 3.2.2: Υλικό Εξοπλισμός... 85 Εικόνα 3.2.3: Λογισμικό Μέθοδοι.... 86 Εικόνα 3.2.4: Παραδείγματα απεικόνισης γεωγραφικών οντοτήτων... 87 Εικόνα 4.2.1: Απαντήσεις των τουριστών και των ημερήσιων επισκεπτών σχετικά με την αντίληψη της διάβρωσης της ΠΖ. 142 Εικόνα 4.2.2 Απαντήσεις των εργαζομένων στους δημόσιους φορείς σχετικά με την αντίληψη της ΟΔΠΖ.. 142 Εικόνα 4.2.3: Απαντήσεις των τουριστών και των ημερήσιων επισκεπτών στο θέμα της εθελοντικής οικονομικής συνεισφοράς (WTP)..... 142 xi
Εικόνα 4.2.1.1: Τοποθεσίες των εφτά περιοχών στην ακτή όπου τραβήχτηκαν οι φωτογραφίες........ 143 Εικόνα 4.2.1.2: Περιοχή μελέτης........... 144 Εικόνα 4.2.1.3: Περιοχές Νatura 2000........ 145 Εικόνα 4.2.1.4: Χρήσεις γης σύμφωνα με τη ελληνική νομοθεσία..... 145 Εικόνα 4.3.1: Αποτελέσματα των μεθόδων ανάλυσης. Α) πολλαπλή παλινδρόμηση, Β) καταγραφή, Γ) κατάρρευση........... 150 Εικόνα 4.3.2: Πολύ υψηλού κινδύνου εξαιτίας του μικρού πλάτους και της στενής παραλίας......... 151 Εικόνα 4.3.3: Μέτριου κινδύνου εξαιτίας της ύπαρξης πλατιάς παραλίας... 151 Εικόνα 4.3.4: Χαμηλού κινδύνου διότι η στενή παραλία συνορεύει με ένα βοηθητικό φράγμα και η περιοχή δεν έχει πολλές αστικές εγκαταστάσεις... 151 Σχήµα 1.3.2.1: Μελλοντικές μεταβολές της παγκόσµιας θερµοκρασίας σύµφωνα µε την IPCC.... 12 Σχήµα 1.3.2.1.1: Σενάριο αλλαγών στην ετήσια θερµοκρασία. 14 Σχήμα 1.3.5.1: Ανατροπή της ισορροπίας της τροφικής αλυσίδας λόγω ευτροφισμού...... 34 Σχήμα 1.4.3.2.1: Παράδειγμα διαγράμματος αιγιαλού και παραλίας σύμφωνα με διατάξεις του Κ.Δ.132/1929.... 41 Σχήμα 1.4.3.2.2: Παράδειγμα διαγράμματος αιγιαλού και παραλίας σύμφωνα με το Νόμο 2971/2001...... 41 Σχήμα 2.2.2.1: Παράδειγμα οργάνωσης σχεδίου Ολοκληρωμένης Διαχείρισης Παράκτιας Ζώνης (ΟΔΠΖ)...... 62 Σχήμα 2.2.2.4.1: Όσοι έχουν συμφέροντα στις παράκτιες ζώνες συμπεριλαμβάνουν διάφορους οικονομικούς τομείς και πολιτικές δυνάμεις που χρειάζονται ένα πρόγραμμα ΟΔΠΖ... 67 Σχήμα 3.3.2.1: Μήτρα κινδύνου........ 90 xii
Σχήμα 3.3.3.1.1: Μήτρα Πιθανότητας / Επιπτώσεων... 94 Σχήμα 3.3.3.1.2: Δένδρο πιθανοτήτων...... 95 Σχήμα 3.3.3.2.1: Μήτρα Πιθανότητας / Επιπτώσεων (με τις πιθανές αντιδράσεις)... 98 Σχήμα 3.4.1.1 Απλοποιημένο διάγραμμα για τη διαδικασία ΕΠΕ..... 100 Σχήμα 3.4.2.1: Φάσεις εκπόνησης μίας Μ.Π.Ε..... 102 Σχήμα 3.7.1.1: Στάδια Πολυκριτήριας Θεωρίας Χρησιμότητας..... 119 Σχήμα 3.7.1.2: Πολυκριτηριακές μέθοδοι και τεχνικές...... 121 Σχήμα 3.7.2.1: Ιεράρχηση των στόχων της επιλογής των πηγών.... 125 Σχήμα 3.8.3.1: Προσέγγιση του μοντέλου διεργασίας για την υλοποίηση ενός ΣΠΔ... 131 Σχήμα 5.1: Διαδικασία Ολοκληρωμένης Διαχείρισης Παράκτιας Ζώνης. 160 xiii
1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1.1 Ορισμός παράκτιας ζώνης Ως παράκτια ζώνη ορίζεται η περιοχή που περιλαμβάνει θαλάσσια και χερσαία τμήματα, τα οποία βρίσκονται σε αλληλεπίδραση μεταξύ τους, και η οποία επεκτείνεται, είτε προς τη θάλασσα, είτε προς την ξηρά, μέχρι το σημείο στο οποίο μηδενίζονται ή ελαχιστοποιούνται οι επιπτώσεις από τις φυσικές διεργασίες ή τις ανθρώπινες δραστηριότητες ή τον συνδυασμό τους ή μέχρι το σημείο στο οποίο εκτείνεται ο θιγόμενος πόρος. Tο χερσαίο τμήμα της παράκτιας ζώνης μπορεί να συμπεριλαμβάνει ακόμη και ολόκληρη λεκάνη απορροής 1 των επιφανειακών υδάτων, ενώ το θαλάσσιο τμήμα τουλάχιστον μέχρι την ισοβαθή στην οποία διαπιστώνεται η ύπαρξη μεγάλης βιοποικιλότητας ή μέχρι την ισοβαθή που περιλαμβάνει τη θαλάσσια εκείνη περιοχή που επηρεάζεται από τις χερσαίες ή θαλάσσιες δραστηριότητες και μπορεί να περιλαμβάνει όλη την υφαλοκρηπίδα, να επεκτείνεται, δηλαδή, μέχρι το βάθος των 200μ. Για κάθε είδους ανθρώπινης δραστηριότητας ή φυσικών διεργασιών ή το συνδυασμό τους, καθορίζονται κριτήρια για τον προσδιορισμό της παράκτιας ζώνης. Eιδικά για τα μικρά νησιά, η παράκτια ζώνη συμπεριλαμβάνει ολόκληρη την επιφάνεια του νησιού. Όταν πρόκειται για πάρα πολύ μικρά γειτονικά νησιά, που τα θαλάσσια τμήματά τους, κατά τον καθορισμό της παράκτιας ζώνης, τέμνονται, θεωρείται ότι υπάγονται στην ίδια παράκτια ζώνη. Κατ αυτήν την έννοια, μπορεί να περιλαμβάνονται περισσότερα από ένα νησιά και βραχονησίδες εντός μιας παράκτιας ζώνης. Για την Ελλάδα ως μικρά νησιά θεωρούνται όλα τα νησιά πλην της Kρήτης και της Eύβοιας, σε ότι αφορά τη διαχείριση των υδατικών πόρων, την παραγωγή ενέργειας και την διαχείριση αποβλήτων. Για τα υπόλοιπα έργα, μπορεί να καθορίζεται μικρότερη έκταση (Bίττης, 2004). 1 Μια λεκάνη απορροής, κυρίως όταν περιλαμβάνει ποταμό, μπορεί να εκτείνεται εκατοντάδες χιλιόμετρα στην ενδοχώρα και μπορεί να ξεπερνά και τα σύνορα ενός κράτους. Στην περίπτωση αυτή το όριο θα περιορίζεται με κριτήρια είτε γεωμορφολογικά, είτε γεωλογικά, είτε διοικητικά. Σε κάθε περίπτωση απαιτείται, εφόσον δεν πρόκειται για ενιαίο φορέα διαχείρισης, η αποτελεσματική συνεργασία των φορέων διαχείρισης της παράκτιας ζώνης και της λεκάνης απορροής, για ένα συγκεκριμένο ή και τα γειτονικά του, τμήμα της παράκτιας ζώνης το οποίο επηρεάζεται από τη λεκάνη απορροής. - 1 -
Στην Ευρωπαϊκή Ένωση η παράκτια ζώνη ορίζεται ως η περιοχή πλάτους 50 χιλιομέτρων και μήκους 68.000 χιλιομέτρων που εκτείνεται κατά μήκος των ακτών της Ευρώπης. Αυτή η λωρίδα έχει τεράστια σημασία για την Ευρώπη διότι είναι ταυτόχρονα τόπος κατοικίας πολλών ανθρώπων, πηγή τροφίμων, πηγή πρώτων υλών, τόπος εμπορίου, οδός κυκλοφορίας και μεταφοράς, κέντρο αναψυχής και διακοπών κ.λπ. (Stanners & Bourdeau, 1995). Όμως, οι ακτές της Ευρώπης και της Μεσογείου βρίσκονται σε κατάσταση εκτάκτου ανάγκης. Εκεί ζει το ήμισυ του ευρωπαϊκού πληθυσμού. Αυτή η δημογραφική επιβάρυνση αρκεί από μόνη της για να καταλάβει κανείς την πίεση που ασκείται στους πόρους, στον χώρο, στο περιβάλλον και τις υποδομές της παράκτιας ζώνης. Τα σημάδια τα οποία δείχνουν ότι η αυτή η ζώνη βρίσκεται σε κρίση είναι ότι η ποιότητα και ποσότητα του νερού μειώνονται, τα εδάφη εξαντλούνται, η διάβρωση επιτυγχάνεται, τα φυσικά ενδιαιτήματα λιγοστεύουν, η ρύπανση επιμένει, οι αλιευτικοί πόροι ελαττώνονται. 1.2 Η σημαντικότητα των παράκτιων ζωνών Η παράκτια ζώνη έχει μεγάλη περιβαλλοντική, οικονομική, κοινωνική και πολιτισμική σημασία. Συνδυάζοντας την ομορφιά του τοπίου, οι παράκτιες ζώνες αποτελούν τους βασικούς πόλους έλξης τουριστών. Ο οικονομικός ρόλος τους επεκτείνεται και στις εμπορικές συναλλαγές, λόγω της στρατηγικής τους θέσης, ανάμεσα στη στεριά και τη θάλασσα, αλλά και στην αλιεία, στη γεωργία και στις υπηρεσίες. Στις περισσότερες παράκτιες ζώνες παρατηρούνται αύξηση της δημογραφικής πίεσης και εποχικές μεταβολές στην απασχόληση, οι οποίες συνδέονται κυρίως με τον τουρισμό. 1.2.1 Η οικολογική σημασία των παράκτιων ζωνών Στον παράκτιο χώρο βρίσκονται σημαντικές περιοχές του φυσικού περιβάλλοντος, όπως τα παράκτια οικοσυστήματα που είναι πολύ παραγωγικά και συνήθως προστατεύονται από εθνικές ή διεθνείς συμβάσεις. Επομένως, οι παράκτιες ζώνες έχουν ιδιαίτερη οικολογική σημασία καθώς περικλείουν από βιολογική άποψη, πλούσια - 2 -
παραγωγικά οικοσυστήματα, εκβολές ποταμών και χειμάρρων, λιμνοθάλασσες κ.α.. Σε αυτές τις ζώνες υπάρχει πλούσια βιοποικιλότητα και αναπτύσσονται ποικίλες βιοκοινότητες. Η κατάκλυση της παράκτιας περιοχής από θαλασσινά, υφάλμυρα και γλυκά νερά, η μίξη των νερών αυτών, ο ψεκασμός της χέρσου από τη θάλασσα, αλλά και οι παράκτιες βραχώδεις περιοχές δημιουργούν ένα μωσαϊκό οικοσυστημάτων. Έτσι, μπορούν να διακριθούν τα εξής οικοσυστήματα (Κουσουρής, 2006): Θαλάσσια παράκτια, παράκτιοι αλμυροί, υφάλμυροι ή γλυκού νερού υγρότοποι, βραχώδεις ακτές 2, αμμώδεις ή χαλικώδεις παραλίες και αμμοθίνες 3, περιοδικά κατακλυζόμενα εδάφη 4, παράκτια και παράλια δάση 5. Τα παράκτια οικοσυστήματα είναι πολύ σημαντικά και από βιολογική άποψη γιατί περιλαμβάνουν ένα μεγάλο φάσμα και ποικιλία βιοτόπων τόσο μέσα στο νερό, όσο και στη γειτονική χέρσο, αλλά και στη μεταβατική ζώνη μεταξύ χέρσου και νερού. Εδώ κατοικούν, αναπαράγονται, μεγαλώνουν και βρίσκουν καταφύγιο και άφθονη τροφή θαλάσσιοι, υφάλμυροι και χερσαίοι οργανισμοί. Εδώ συναντώνται υδρόβια και άλλα πουλιά, φύκια της θάλασσας, ανώτερα φυτά της χέρσου και της θάλασσας (ποσειδώνιες και ζωστέρες), αλλά και μύκητες και βακτήρια. Συνήθως, το υπόβαθρο των παράκτιων περιοχών αποτελείται από μετακινούμενα υλικά όπως είναι άμμος, χαλίκια, πηλός, άργιλος εμπλουτισμένη με οργανικά υπολείμματα (όστρακα, φύκια) ή από στέρεο υπόβαθρο (βράχια). Ο πυθμένας αυτών των παράκτιων περιοχών σχηματίζει 2 Οι βραχώδεις ακτές είναι παράκτιοι σχηματισμοί με βραχώδες υπόστρωμα όπου ψεκάζονται, αποπλύνονται ή αναδύονται από τα παράκτια νερά (Κουσουρής, 2006). 3 Οι αμμοθίνες είναι ασταθείς αμμόλοφοι ή αμμώδεις ράχες και επεκτείνονται από τηνανώτερη στάθμη των υδάτων της θάλασσας μέχρι την καθαυτό χέρσο, ενώ η διαμόρφωσή τους επηρεάζεται από τον άνεμο ή και τον κυματισμό (Κουσουρής, 2006). 4 Οι κατακλυζόμενες παράκτιες περιοχές δέχονται περιοδική κατάκλυση από νερά και λειτουργούν ως φυσικά συστήματα φίλτρανσης και ελέγχου των πλημμυρών και των καταιγίδων (Κουσουρής, 2006). 5 Τα παράκτια δάση στο ελληνικό ξηροθερμικό περιβάλλον αποτελούνται από αμιγή ή μικτά δάση κυρίως κωνοφόρων (χαλέπιος και τραχεία πεύκη, κουκουναριά) αλλά και σκληρόφυλλων αειφύλλων (σχίνος, κουμαριά, ρείκια). Τα δάση αυτά είναι εξαιρετικά χρήσιμα εκτός των άλλων και για τη διατήρηση της γονιμότητας των καλλιεργούμενων εδαφών που βρίσκονται πίσω από αυτά. Τα δάση αυτά εμποδίζουν τη προς τη χέρσο κίνηση του αέρα, της άμμου και τον αεροψεκασμό του θαλασσινού νερού. (Κουσουρής, 2006) - 3 -
αναχώματα ή ηβώματα, αλλά και βυθίσματα τα οποία μετακινούνται από τη δράση των κυμάτων και των ρευμάτων της περιοχής. Στην παράκτια περιοχή, όπως και στην ανοικτή θάλασσα, ζουν διάφοροι οργανισμοί οι οποίοι κυρίως ταξινομούνται σε πλαγκτόν (πλανώνται στο νερό), βένθος (κατοικούν στο ίζημα), νηκτό (κολυμπούν στο νερό) και το νευστό (διαβιούν στη διεπιφάνεια του νερού με τον αέρα) (Κουσουρής, 2006). Στα παράκτια οικοσυστήματα περιλαμβάνονται και οι παράκτιοι υγρότοποι, οι λιμνοθάλασσες, τα δέλτα, οι εκβολές και τα στόμια ποταμών και χειμάρρων, αλμυρά, υφάλμυρα και γλυκού νερού βαλτοτόπια και υγρά λιβάδια. Οι παράκτιοι υγρότοποι παρέχουν εκτός των άλλων αποτελεσματική άμυνα κατά των καταιγίδων, καθώς απορροφούν την ενέργεια των κυμάτων και συγκεντρώνουν ιζήματα που ανυψώνουν το επίπεδο της γης. Η κύρια βλάστησή τους αποτελείται από φυτά ανθεκτικά σε άλατα, όπως είναι τα αλόφυτα ή αλμυρίκια ή αλμυρίθρες. Οι εκβολές χωρίς τεχνικά έργα διαθέτουν μεγαλύτερο δυναμικό αποθήκευσης νερού, ώστε να μειώνονται οι απειλές από τον κυματισμό και την παλίρροια (Κουσουρής, 2006). Οι παραλίες που αποτελούνται από ασταθές, χαλαρό, χονδρόκοκκο έως λεπτόκοκκο υλικό, εκτείνονται από τη μέση στάθμη των παράκτιων νερών μέχρι τη χέρσο, εκεί όπου υπάρχει μεταβολή των εδαφικών υλικών ή τη φυσιογραφία της περιοχής. Οι παραλίες είναι συνήθως στενές λωρίδες παράλληλες με την ακτογραμμή και πολλές φορές χωρίζονται από το εσωτερικό της χέρσου με τους παράκτιους υγροτόπους. Οι ελληνικές θάλασσες, παρόλο που λόγω των φυσικοχημικών χαρακτηριστικών τους, θεωρούνται ολιγοτροφικές, εν τούτοις χαρακτηρίζονται από υψηλή βιοποικιλότητα θαλάσσιων ειδών. Στις μέρες μας, που οι περισσότερες θάλασσες παγκοσμίως καθώς και μεγάλο μέρος των ευρωπαϊκών και μεσογειακών θαλασσών, υποβαθμίζονται έντονα, οι ελληνικές θάλασσες συνεχίζουν να στηρίζουν σημαντικούς πληθυσμούς από σπάνια και προστατευόμενα είδη. Για να κατανοήσουμε την περιβαλλοντική μοναδικότητα των θαλασσών μας, πρέπει να κάνουμε μία σύντομη αναφορά στο φυσικό τους πλούτο. Καταρχήν, στηρίζουν τις τελευταίες στη Μεσόγειο, μεγάλες εκτάσεις από θαλάσσια λιβάδια Ποσειδωνίας (τις λεγόμενες φυκιάδες), που είναι ο σημαντικότερος προστατευόμενος τύπος οικοσυστήματος στη Μεσόγειο, θεμελιώδους σημασίας για την παραγωγικότητα των θαλάσσιων οικοσυστημάτων αλλά - 4 -
και της αλιείας. Τα λιβάδια Ποσειδωνίας συμβάλλουν στην αποτροπή της παράκτιας διάβρωσης, ενώ η καταστροφή τους συνεπάγεται εκτενή διάβρωση καθώς και εξαφάνιση παραλιών. Στην αμέσως βαθύτερη θαλάσσια ζώνη συναντάμε περιοχές με τη λεγόμενη «τραγάνα», προστατευόμενους υφάλους ασβεστολιθικών ροδοφυκών, ξεχωριστής σημασίας για την παραγωγικότητα των ιχθυοαποθεμάτων, που απαιτούν έως και 11.000 χρόνια για το σχηματισμό τους. Στα παράκτια οικοσυστήματα, έχουν καταγραφεί περισσότερα από 550 είδη φυκών, 120 είδη σφουγγαριών και χιλιάδες είδη ασπόνδυλων οργανισμών και ψαριών, που θα χρειάζονταν πολλές σελίδες να για περιγράψουμε. Οι ανοιχτές θάλασσες στηρίζουν από τους σημαντικότερους στη Μεσόγειο, πληθυσμούς θαλάσσιων θηλαστικών, με 4 είδη δελφινιών, 2 είδη φαλαινών, ενώ στους παράκτιους οικοτόπους ζει ο μεγαλύτερος εναπομείναν στον κόσμο πληθυσμός Μεσογειακής φώκιας, ένα είδος που απειλείται με άμεση εξαφάνιση (Μήλιου, 2006) 1.2.2 Οι παράκτιες ζώνες ως πόλος έλξης οικονομικών δραστηριοτήτων Οι περισσότερες παράκτιες περιοχές αποτελούν πόλο έλξης πολλών οικονομικών δραστηριοτήτων. Έτσι, η παράκτια περιοχή προσφέρεται γενικότερα για οικιστική, οικονομική και τουριστική ανάπτυξη και συνήθως είναι ο χώρος όπου μπορεί να συγκεντρώνει διάφορες δραστηριότητες εποχιακά. Σύμφωνα με τα Πλαίσια Χωροταξικού Σχεδιασμού και Αεϊφόρου Ανάπτυξης των Περιφερειών της Ελλάδας η Παράκτια Ζώνη περιλαμβάνει τις παρακάτω χρήσεις γης: Γεωργικές, κτηνοτροφικές και βιομηχανικές εκτάσεις, μονάδες μεταποίησης προϊόντων, αστικές περιοχές με οικισμούς μόνιμης κατοικίας και β κατοικίας, αρχαιολογικούς χώρους, ιστορικούς τόπους και μνημεία, φυσικά τοπία, οικοσυστήματα οικολογικής σημασίας όπως υγροβιοτόπους, λίμνες, λιμνοθάλασσες, δέλτα ποταμών. Ο παράκτιος χώρος αποτελεί μία πηγή φυσικών πόρων, δηλαδή, προσφέρει αγαθά και υπηρεσίες στον άνθρωπο. Συνήθως, η παράκτια περιοχή προσφέρεται για οικιστική, τουριστική και γενικότερη οικονομική ανάπτυξη, υπάρχει μεγάλη εποχιακή συγκέντρωση διαφόρων δραστηριοτήτων, ενώ αναπτύσσεται έντονος ανταγωνισμός από τους χρήστες του νερού, της γης και των υπηρεσιών. Ωστόσο, τα αισθητικά οφέλη, - 5 -
η αναψυχή και η ανάπτυξη αθλητικών και ναυταθλητικών δραστηριοτήτων αποτελούν πρόσθετες χρήσεις που προσφέρονται στις παράκτιες περιοχές. Στις παράκτιες περιοχές υπάρχουν ή κατασκευάζονται λιμάνια, μαρίνες, μόλοι και αλιευτικά καταφύγια. Κάποιοι γειτονικοί θαλάσσιοι παράκτιοι χώροι μπορεί να παρέχουν ευκαιρίες για αναψυχή, αλιεία και ιχθυοκαλλιέργειες, ενώ παλαιότερα ήταν χώροι απόρριψης αστικών λυμάτων και βιομηχανικών αποβλήτων. Εξάλλου, πολλές περιοχές του παράκτιου χώρου αποτελούν προστατευόμενες περιοχές και περιοχές για χρήση από το στρατό. Οι παράκτιες περιοχές στα διάφορα κράτη, αλλά και στις επιμέρους περιφέρειές τους δεν κατανέμονται και δεν χρησιμοποιούνται ισόρροπα. Έτσι, για παράδειγμα ο παράκτιος χαρακτήρας είναι εντονότερος στη Δανία, Ελλάδα, Ιρλανδία, Πορτογαλία και Σουηδία, ενώ είναι λιγότερο φανερός στο Βέλγιο, Γερμανία και Γαλλία. Ως προς τη συγκέντρωση του πληθυσμού στο παράκτιο χώρο ή στην ενδοχώρα, (όπως φαίνεται στον πίνακα 1.2.2.1) στη Δανία, Ιρλανδία, Σουηδία, Πορτογαλία και Ελλάδα (Εικόνες 1.2.2.1 και 1.2.2.2) μεγάλο μέρος του πληθυσμού τους κατοικεί στις παράκτιες περιοχές, ενώ ο χώρος αυτός αποφεύγεται για διαμονή στο Βέλγιο, Γερμανία και Γαλλία (Κουσουρής, 2006). Κράτος Έκταση (Β) τ.χλμ Μήκος ακτογραμμής (Α) χλμ Αναλογία Α/Β ανά χλμ Πληθυσμός παράκτιων περιοχών (Δ) Χ1000 κάτ. Πληθυσμός κράτους (Ε) Χ1000 κάτ. Αναλογία Δ/Ε % Βέλγιο 30518 65 0,3 295 10041 3 Δανία 43080 6227 14,5 3600 5171 70 Γαλλία 543965 4698 0,9 5245 57372 9 Γερμανία 356958 3378 0,9 3910 80614 5 Ελλάδα 131957 12991 9,8 3445 10323 33 Ηνωμένο Βασίλειο 241752 17457 7,2 7961 57998 14 Ιρλανδία 68895 5629 8,2 1810 3549 51 Ισπανία 504790 5791 1,1 11703 39085 30 Ιταλία 301303 8290 2,3 16919 56859 30 Πορτογαλία 83859 2797 3,3 4351 9862 44 Σουηδία 410935 11930 2,9 4373 8668 50 Φινλανδία 338147 9420 2,8 1826 5042 36 Πίνακας 1.2.2.1: Γεωγραφικά χαρακτηριστικά και πληθυσμός παράκτιων κρατών της Ευρωπϊικής Ένωσης (πηγή: Eurostat, 1997). - 6 -
Εικόνα 1.2.2.1: Εξέλιξη του πληθυσμού στις παράκτιες περιοχές της Ελλάδας (πηγή ΕΣΥΕ, 2001) - 7 -
Εικόνα 1.2.2.2: Συγκέντρωση πληθυσμού στις παράκτιες περιοχές της Ελλάδας (πηγή ΕΣΥΕ, 2001) - 8 -
1.3 Τα σημαντικότερα προβλήματα των παράκτιων ζωνών 1.3.1 Γενικά Σύμφωνα με ανακοινώσεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Περιβάλλοντος και του Προγράμματος του ΟΗΕ για το Περιβάλλον/Μεσογειακό Σχέδιο Δράσης (UNEP) οι παράκτιοι και θαλάσσιοι κοινόχρηστοι πόροι συνεχώς υποβαθμίζονται λόγω μη-βιώσιμων μοντέλων ανάπτυξης που ακολουθούνται στις περισσότερες χώρες. Επιπλέον, σύμφωνα με πρόσφατη έρευνα (ΕΕΑ, 2006) η αστικοποίηση και τσιμεντοποίηση των παράκτιων περιοχών, με κίνητρο την οικονομική, τουριστική και οικιστική ανάπτυξη, προχωράει με γρήγορους ρυθμούς (οι τεχνητές επιφάνειες παρουσίασαν αύξηση της τάξεως των 190 km 2 ετησίως μεταξύ των ετών 1990-2000). Σύμφωνα με την έκθεση, εξαιτίας της ασύμμετρης ανάπτυξης κατά μήκος της Μεσογείου δημιουργήθηκε το «μεσογειακό τείχος», όπου το τσιμέντο κυριαρχεί σε ποσοστό 50% των ακτών, γεγονός το οποίο έχει οδηγήσει, από τις αρχές του 20ού αιώνα μέχρι σήμερα, στην εξαφάνιση των δύο τρίτων των ευρωπαϊκών υγροτόπων (το μεγαλύτερο μέρος των οποίων είναι παράκτιοι). Παράλληλα, η κατασκευή μαρίνων και λιμένων και οι υδατοκαλλιέργειες επηρεάζουν άμεσα τα οικοσυστήματα. Οι επιπτώσεις τους περιορίζονται μόνο στη ρύπανση, στην ιζηματογένεση και στις αλλαγές που συντελούνται στη δυναμική των ακτών. Η έρευνα EUROSION (2004) διαπιστώνει ότι η διάβρωση των ακτών της Ευρώπης αναδεικνύεται τα τελευταία χρόνια σε μείζονος σημασίας πρόβλημα, καθώς το 20% των ακτών της Ευρώπης και περίπου το 30% των ελληνικών ακτών έχει ήδη επηρεαστεί σοβαρά από τη διάβρωση. Επιπρόσθετα, σε ανακοίνωση του UNEP/MAP (Αύγουστος 2006) διαπιστώνεται ότι περίπου το 80% των Μεσογειακών ακτογραμμών θα απειλούνται άμεσα από διάβρωση τα επόμενα χρόνια. Οι καταστροφικές πρακτικές αλιείας, η ρύπανση από τη ναυτιλία, τα αστικά λύματα και τη βιομηχανία, η υπερεκμετάλλευση του παράκτιου θαλάσσιου βυθού, η ερημοποίηση, η κλιματική αλλαγή (ως προς τα ακραία καιρικά φαινόμενα κυρίως) και η άνοδος της μέσης θερμοκρασίας συνιστούν εξίσου σημαντικές απειλές για τους παραγωγικούς παράκτιους οικοτόπους, στους οποίους συγκαταλέγονται οι εκτατικές - 9 -