Δρ Παυλίνα Χατζηθεοδούλου-Λοϊζίδου Καθηγήτρια Παιδαγωγικών Παιδαγωγικό Ινστιτούτο Κύπρου 10 Ιουνίου 2010 1
Θεσμική διαχείριση της (πολιτισμικής) ετερότητας Ανταπόκριση της εκπαίδευσης στις απαιτήσεις των σύγχρονων κοινωνιών και στην ευρεία διάδοση και αποδοχή των εννοιών πολυπολιτισμικότητα/ διαπολιτισμικότητα Ο πολιτισμός ως σύστημα προσανατολισμού και οι πολιτισμικές διαφορές αποτελούν κεντρικές κατηγορίες περιγραφής και ανάλυσης της μετανάστευσης και των κοινωνικών της επιπτώσεων 2
Η εκπαίδευση και η συμβουλευτική είναι ούτως ή άλλως διαπολιτισμικές, αφού περικλείουν ποικίλους τρόπους σκέψης, συμπεριφορές, αντιλήψεις και θεωρήσεις του κόσμου (Lee, 1997) 3
Αφορά τις περιοχές: Γνώση και κατανόηση Επικοινωνία και διαπροσωπικές σχέσεις Οργάνωση/διοίκηση (Arnensen et al, 2008, 2009) Περιλαμβάνει: Στάσεις και αντιλήψεις συνειδητοποίηση των δικών μου αξιών, προκαταλήψεων και απόψεων Γνώσεις και κατανόηση των θεωρήσεων της πραγματικότητας ανάμεσα σε διαφορετικούς ανθρώπους Δεξιότητες ανάπτυξης των κατάλληλων παρεμβατικών στρατηγικών και τεχνικών (Sue et al, 1982, Worhtington et al, 2007) 4
Ικανότητα διερεύνησης και κριτικής προσέγγισης των δικών μου αξιών και πολιτισμικής κληρονομιάς και πώς αυτά μπορούν να επηρεάσουν ή να επιδράσουν σε συμβουλευόμενους που προέρχονται από άλλα περιβάλλοντα Ικανότητα απόκτησης γνώσεων για τις ιστορικές εμπειρίες και αξίες των συμβουλευόμενων για διαμόρφωση συνθηκών ενσυναίσθησης 5
Στην αναζήτηση απαντήσεων για το αν οι Σύμβουλοι που διαθέτουν διαπολιτισμικές ικανότητες μπορούν πράγματι να βελτιώσουν τα αποτελέσματα της Συμβουλευτικής σε άτομα που προέρχονται από διαφορετικές κουλτούρες, προκύπτουν δύο ζητήματα: Ύπαρξη κενού ανάμεσα στη θεωρία και στην πράξη Απουσία ερευνών που εστιάζουν στα αποτελέσματα και τη διαδικασία (Worhtington et al, 2007) 6
«Στο Γυμνάσιο Α. ετοιμάζονται πυρετωδώς για τη Χριστουγεννιάτικη γιορτή. Η συνάδελφος υπεύθυνη για τη γιορτή με προσκαλεί στις πρόβες, «έλα, έλα να δεις τα διαπολιτισμικά μας, έχουμε μια υπέροχη γιορτή και με τους ξένους του σχολείου» Μπαίνω στην αίθουσα πολλαπλών χρήσεων. Η ορχήστρα και η χορωδία τραγουδούν το Φελις Ναβιδαδ και την Άγια Νυκτα. Μετά η μαθήτρια που λέει τα συνδετικά ενημερώνει ότι η μαθήτρια Άννη Χ.,που είναι από την Αρμενία, θα πει ένα χριστουγεννιάτικο τραγούδι από την Αρμενία. Η Άννη προχωρά στο μικρόφωνο αργά. Κοιτάζει κάτω... Ξεκινά να τραγουδά. Δεν υπάρχει μουσική συνοδεία. Τώρα δεν υπάρχει χορωδία ή ορχήστρα. Ακούγεται μόνο η φωνή του κοριτσιού. Το τραγούδι τελειώνει. Ψίθυροι από την ορχήστρα και τη χορωδία, ανακάτεμα. Η παρουσιάστρια με τα συνδετικά προχωράει στο επόμενο τραγούδι, το «We wısh you a Merry Chrıstmas». Η Άννη κατεβαίνει. Είναι στο πρόσωπο λίγο κόκκινη.» (Π.Χ, 2005) 7
«Η δασκάλα θέλοντας να υπενθυμίσει τα παιδιά της Α τάξης του Δημοτικού να φέρουν την επόμενη μέρα το «Δελτίο Υγείας» έγραψε κατά λάθος στη σημείωση με τα μαθήματα της ημέρας «Παρακαλώ να συμπληρωθεί και να αποσταλεί στο σχολείο με το παιδί σας το χαρτί υγείας». Την επόμενη μέρα η δασκάλα μάζεψε από τα παιδιά τα «Δελτία Υγείας» και όταν έφτασε στη Λουτμίλα αυτή της έδωσε ένα ρολό τουαλέτας μέσα σε ένα σακουλάκι. Η δασκάλα γέλασε με την καρδιά της όταν η Λουτμίλα της έδωσε το ρολό και της εξήγησε δείχνοντάς της ένα άλλο Δελτίο Υγείας τι έπρεπε να φέρει. Οι μαθητές δεν κατάλαβαν τι έγινε αφού όλοι έγραφαν στο τετράδιο της γραφής. Το διάλειμμα η δασκάλα σχολίασε το γεγονός στο γραφείο των δασκάλων και πολλοί δάσκαλοι γέλασαν λέγοντας: «Αφού εν τέλεια Πόντια». (Δημητρίου, 2008) 8
Γιατί επιλέγεται ένα μόνο γνώρισμα απ' το σύνολο που χαρακτηρίζουν την κοινωνική κατάσταση των «ξένων» μαθητών; Η διαρκής αναφορά στις πολιτισμικές διαφορές εγκλωβίζει τους «ξένους» μαθητές σε μια «πραγματικότητα» που διαφέρει από την καθημερινότητα; Είναι αυτονόητα δεδομένες οι «πολιτισμικές διαφορές» μεταξύ «ντόπιων» και «ξένων»; Αποτελεί η έννοια του πολιτισμού την κατάλληλη επιστημονική κατηγορία περιγραφής των κοινωνικών διαφορών; Η αναφορά στις πολιτισμικές διαφορές κρύβει τις πραγματικές αιτίες της περιθωριοποίησης και του αποκλεισμού των παιδιών των μεταναστών; (Γκόβαρης, 2000) 9
Ο κίνδυνος να θεωρήσουμε ότι όλα τα άτομα από μια πολιτισμική ομάδα είναι τα ίδια και μια μεθοδολογική προσέγγιση μπορεί να εφαρμοστεί σε οποιαδήποτε παιδαγωγική παρέμβαση Ο κίνδυνος μιας μονολιθικής στερεοτυπικής θεώρησης των εμπειριών των ατόμων και προσέγγισης τους όχι ως αυτόνομων ανθρώπων αλλά ως εκπροσώπων συλλογικών ταυτοτήτων και πολιτισμικών στερεοτύπων Η έμφαση στις πολιτισμικές διαφορές λειτουργεί ως στίγμα και ενδυναμώνει καταστάσεις μη αποδοχής Η συμβουλευτική μπορεί να εκληφθεί ως εργαλείο κοινωνικού ελέγχου της μειονοτικής από την κυρίαρχη ομάδα Υπάρχει ο κίνδυνος να περιορισμού σε περιοχές γνώσεων και ευαισθητοποίησης χωρίς επέκταση στη δράση (Lee, 1997) 10
Η διαπολιτισμική εκπαίδευση προϋποθέτει την κριτική προσέγγιση του ρόλου των «πολιτισμικών διαφορών» και της σημασίας τους στην καθημερινότητα των αλλοδαπών μαθητών Οι πολιτισμοί δεν μπορεί να ορίζονται ως κλειστές και στατικές ενότητες και οι «πολιτισμικές διαφορές» να εκλαμβάνονται ως απόλυτα και αντικειμενικά κοινωνικά μεγέθη που προσδιορίζουν ντετερμινιστικά τη συμπεριφορά των ατόμων Εμπεριέχεται ο κίνδυνος του κουλτουραλισμού, δηλαδή της ερμηνείας των κοινωνικών, οικονομικών κτλ. διαφορών ως πολιτισμικών διαφορών Ο πολιτισμός και οι πολιτισμικές διαφορές χρησιμοποιούνται ως κριτήρια διαφοροποίησης και διαχωρισμού (Radtke, στο Γκόβαρης, 2000 11
Προσανατολισμός της εκπαίδευσης σε οικουμενικές αξίες Στήριξη της ατομικής ιδιαιτερότητας Παραίτηση από κάθε αναφορά στις συλλογικές ταυτότητες Όμως οι οικουμενικές αξίες έχουν συγκεκριμένη ιστορική προέλευση και ευρωκεντρικό χαρακτήρα 12
Ο πολιτισμός δεν αποτελεί σύνολο αξιών και κανόνων, αλλά «πεδίο λόγου», στο οποίο μέσα από συγκρούσεις και διαπραγματεύσεις, καθορίζονται τα νοήματα των πολιτισμικών συμβόλων (ιδεών, αξιών, εννοιών, αντικειμένων) Ο πολιτισμός των μεταναστών δεν είναι σε καμία περίπτωση ο πολιτισμός των «ξένων» αλλά όψη και διάσταση του πολιτισμού της χώρας υποδοχής. 13
Τα υποκείμενα δεν είναι απλοί φορείς ή εκπρόσωποι ενός πολιτισμού ούτε παθητικοί διαμεσολαβητές των πολιτισμικών συμβόλων Η δράση τους δεν εκφράζει «παραδοσιακές» πολιτισμικές αξίες αλλά την αντιπαράθεση με την κοινωνική και πολιτισμική πραγματικότητα που τους περιβάλλει. Η μετεξέλιξη του πολιτισμού στην περίπτωση που οι συνθήκες διαβίωσης των υποκειμένων αλλάζουν είναι αυτονόητη Ο πολιτισμός των μεταναστών δεν εξαντλείται στην «αυτονόητη συνέχεια» του πολιτισμού της χώρας καταγωγής 14
Οι διαπολιτισμικές σχέσεις είναι σχεδόν πάντοτε ασύμμετρες, και η διαπολιτισμική εκπαίδευση έχει ως στόχο την ανάδειξη και κριτική της ασυμμετρίας αυτής. Δεν επικεντρωνόμαστε σε «οφθαλμοφανείς» πολιτισμικές διαφορές, αλλά στις διαφορές που υπάρχουν σε σχέση με τις δυνατότητες πρόσβασης στις μορφές εξουσίας και στις διαφορές των κοινωνικών θέσεων. 15
Λαμβάνονται υπόψη οι «πολιτισμικές διαφορές» και γίνεται προσπάθεια να επηρεαστούν ως προς την κοινωνική τους σημασία, και όχι να αγνοούνται ως ανεπιθύμητες. Προκύπτει η ανάγκη προώθησης του πολιτισμού ως αναστοχαστικής εμπειρίας (κριτική του πολιτισμού) Αναγνώριση των οικουμενικών ανθρωπιστικών αξιώσεων που εμπεριέχουν οι διαφορετικοί πολιτισμοί Ανάδειξη των κοινωνικών μηχανισμών που επιδρούν περιοριστικά στην εφαρμογή αυτών των αξιώσεων. 16
Τα τελευταία τέσσερα χρόνια το ποσοστό των αποτυχόντων ομογενών αποφοίτων ελληνικών σχολείων Γερμανίας αυξάνεται διαρκώς. Η σύγκριση των επιδόσεων ανάμεσα στις δύο ομάδες ομογενών υποψηφίων από τη Γερμανία (παιδιών Ελλήνων μονίμων κατοίκων εξωτερικού/ παιδιά Ελλήνων υπαλλήλων αποσπασμένων στο εξωτερικό) έδειξε αρνητικά αποτελέσματα για την πρώτη κατηγορία. Τα ελληνικά Λύκεια στη Γερμανία εμπεδώνουν και αναπαράγουν με συστηματικό τρόπο την ανισότητα των εκπαιδευτικών ευκαιριών και δεν προστατεύουν τους μετανάστες μαθητές ελληνικής καταγωγής από τον αυστηρά επιλεκτικό χαρακτήρα του γερμανικού εκπαιδευτικού συστήματος. 17
Η συζήτηση για τη διαπολιτισμική εκπαίδευση στη Συμβουλευτική: Κινείται μακριά από συνθηματολογίες, φολκλορισμούς και λαϊκισμούς Επικεντρώνεται στην παιδαγωγική χρησιμότητα μέτρων και δράσεων Αξιοποιεί τη σχέση Των πολλαπλών ταυτοτήτων/ετεροτήτων Του κοινωνικοπολιτισμικού πλαισίου Των απολαβών των παιδιών από το σχολείο 18
«Ένα διαπολιτισμικά ικανός και υπεύθυνος σύμβουλος μπορεί να δει τον συμβουλευόμενο ως ένα μοναδικό άτομο και ταυτόχρονα να λαμβάνει υπόψη τις κοινές του εμπειρίες ως ανθρώπου αλλά και τις ιδιαίτερες εμπειρίες που προκύπτουν από το πολιτισμικό του περιβάλλον. Ταυτόχρονα είναι σε διαρκή επαφή με τις δικές του προσωπικές και πολιτισμικές εμπειρίες ως ένα μοναδικό άτομο - επαγγελματίας σύμβουλος» (Lee, 1997, σ. 7) 19