Τσάι του Βουνού / Sideritis spp.

Greek mountain tea Τσάι του Βουνού / Sideritis spp. Ηµερίδα ηµιουργία µητρικών φυτών µε στόχο τη διατήρηση ex situ διαφόρων ειδών Sideritis L.- Τσάι του Βουνού µε τη µέθοδο του µικροπολλαπλασιασµού

1. Tαξινόµηση εξάπλωση των ειδών Sideritis To τσάι του βουνού (Sideritis) γνωστό διεθνώς ως Greek mountain tea περιλαµβάνει τα 140 είδη, πολλά από τα οποία αυτοφύονται στην Ελλάδα. Το γένος Sideritis είναι πολυµορφικό και ταξινοµικά πολύπλοκο, εξαιτίας του συχνού υβριδισµού που συµβαίνει στους φυσικούς πληθυσµούς. Τα αυτοφυή είδη στην Ελλάδα είναι τα παρακάτω: τσάι βλάχικο (και στο Άγιο Όρος µπεττόνικα) (Sideritis perfoliata subsp. athoa - Σιδηρίτης η διάτρητος, υποείδος η αθωνική) τσάι του Μαλεβού ή τσάι του Ταϋγέτου (Sideritis clandestina - Σιδηρίτης η λαθραία) µαλοτήρας ή καλοκοιµηθιά είναι το τσάι της Κρήτης (Sideritis syriaca - Σιδηρίτης η συριακή) τσάι της Εύβοιας ή τσάι απ το έλφι (Sideritis euboea - Σιδηρίτης η ευβοϊκή) τσάι του Ολύµπου (Sideritis scardica - Σιδηρίτης η σκαρδική) τσάι του Παρνασσού ή τσάι του Βελουχιού (Sideritis raeseri - Σιδηρίτης του Ράσερ) Sideritis romana subsp. purpurea - Σιδηρίτης η ρωµαία υποείδος η πορφυρά Sideritis lanata - Σιδηρίτης η εριώδης Sideritis scardica Sideritis clandestina Sideritis raeseri Sideritis syriaca 2. ΣΥΣΤΑΤΙΚΑ ΧΡΗΣΕΙΣ Αποτελέσµατα µελετών δείχνουν ότι τα διάφορα είδη Sideritis διαθέτουν αντιφλεγµονώδεις, αναλγητικές, αντιοξειδωτικές, αντιµικροβιακές, προστατευτικές του γαστρεντερικού συστήµατος έλκους καθώς και της απώλειας οστικής µάζας κ.α, ιδιότητες. Παράλληλα, µελετώνται νέες φαρµακολογικές ιδιότητες και ιδιαίτερα η δράση στο Κεντρικό Νευρικό Σύστηµα. Βάσει αυτών, ελληνικά είδη Sideritis αποδείχθηκε τελευταία ότι είναι δραστικά στην αντιµετώπιση νευροψυχικών διαταραχών.

3. ΠΡΩΤΟΚΟΛΛΟ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑΣ 3.1. Προετοιµασία εδάφους στον αγρό εν απαιτεί ιδιαίτερους χειρισµούς καθώς φυτεύεται σε ορεινά, επικλινή, πετρώδη εδάφη. Το τσάι του βουνού είναι πολυετής ξηρική καλλιέργεια. Γι' αυτό πριν από τη φύτευση το χωράφι πρέπει απαραίτητα να προετοιµαστεί κατάλληλα. Έτσι το καλοκαίρι, πριν το φύτεµα, γίνεται ένα βαθύ όργωµα και λίγο πριν από τη φύτευση γίνεται, ανάλογα µε τη φύση του εδάφους, ένα φρεζάρισµα ή ένα ελαφρό όργωµα και δισκοσβάρνισµα, για να καταστραφούν τα ζιζάνια, να σκεπαστεί το λίπασµα και να διευκολυνθεί το φύτεµα. 3.2. Εποχή πυκνότητα φύτευσης Μέσα φθινοπώρου, µετά τις πρώτες βροχές. Εναλλακτικά αρχές άνοιξης. Πυκνότητα φύτευσης 2.000-2.500 φυτά το στρέµµα (0,70 έως 1 µέτρο µεταξύ των γραµµών x 0,5-0,6 µέτρα επί των γραµµών). 3.3. Εδαφικές απαιτήσεις Λίπανση Προσαρµόζεται καλά σε εδάφη πετρώδη, καλώς στραγγιζόµενα και απαιτεί υψηλό υψόµετρο µεγαλύτερο των 500 µέτρων. Αναπτύσσεται σε ποικιλία εδαφών µε ph 6,0-8,0. Ακατάλληλες οι ζεστές περιοχές, µε επίπεδα αγροτεµάχια που «νεροκρατούν». εν υπάρχουν πειραµατικά δεδοµένα για τη λίπανση στο τσάι του βουνού. Από δοκιµαστικές καλλιέργειες που έγιναν στη χώρα µας, καλά αποτελέσµατα έδωσαν η προσθήκη στο στρέµµα 3 ως 4 µονάδες αζώτου και 4 ως 5 µονάδες φωσφόρου αργά το φθινόπωρο, όταν διαπιστωθεί ότι η φυτεία δεν είναι καλά αναπτυγµένη. Όταν η φυτεία είναι ζωηρή, πρέπει να αποφεύγεται η λίπανση για να µην υπάρχει µεγάλη ποσότητα αζώτου στο έδαφος, που έχει αποτέλεσµα τη µεγάλη ανάπτυξη των φυτών και τη µείωση της ποιότητας, του προϊόντος. Επίσης σε καµιά περίπτωση δεν γίνεται πότισµα της φυτείας, γιατί υποβαθµίζεται η ποιότητα και κατά συνέπεια η εµπορική αξία. 3.4. Άρδευση Μπορεί να καλλιεργηθεί και ως ξηρικό, αξιοποιεί όµως πολύ καλά το νερό όταν του δοθεί αρκεί να είναι σε µικρές δόσεις και να µην παραµένει στο ριζικό σύστηµα του φυτού καθώς είναι ευαίσθητο σε σηψηριζίες. 3.5. Καταπολέµηση ζιζανίων Επειδή το τσάι του βουνού είναι ξηρικό και καλλιεργείται σε φτωχά εδάφη, έχει µεγάλη ανάγκη από την καταπολέµηση των ζιζανίων, για να µην έχουµε µειωµένη παραγωγή και να διατηρηθεί η παραγωγικότητα της φυτείας για περισσότερα χρόνια. Μέχρι σήµερα, παρ' όλες τις προσπάθειες και τα πειράµατα που έγιναν, δεν βρέθηκε ακόµη το κατάλληλο ζιζανιοκτόνο που να καταστρέφει τα ζιζάνια στις καλλιέργειες. Έτσι ο καλύτερος - αλλά δαπανηρός - τρόπος για να απαλλαγεί η φυτεία από τα ζιζάνια παραµένει το σκάλισµα. Συνήθως γίνονται δύο σκαλίσµατα την άνοιξη, όπου εκτός από τα ζιζάνια αφαιρούνται και οι ξηροί βλαστοί που υπάρχουν.

3.6. Εχθροί Ασθένειες Στα υψηλά υψόµετρα που καλλιεργείται συνήθως δεν αντιµετοπίζονται προβλήµατα από εντοµολογικές προσβολές. Προσοχή στην υπερβολική άρδευση για τυχόν ανάπτυξη µυκητολογικών ασθενειών στο ριζικό σύστηµα (σηψηριζίες). 3.7. Συγκοµιδή Ξήρανση Αυτή γίνεται συνήθως τον Ιούλιο, στο στάδιο που τα φυτά βρίσκονται σε πλήρη άνθιση. Κατά τη συγκοµιδή κόβεται ολόκληρη η ταξιανθία και κάτω από αυτή ένα µέρος του βλαστού, µήκους 5 ως 6 εκατ., µε µαχαίρι ή δρεπάνι. Στη συνέχεια η ποσότητα που συγκοµίστηκε µεταφέρεται για ξήρανση σε υπόστεγα που έχουν σκεπή από κεραµίδια, για να αποκτήσει ένα χρώµα πρασινοκίτρινο που είναι το καλύτερο. Εάν η ξήρανση δεν γίνει σε σκιά ή όταν το υπόστεγο είναι από λαµαρίνα (τσίγκο), τότε τα φυτά αποχρωµατίζονται (γίνονται ξασπρουλιάρικα), µε αποτέλεσµα να υποβαθµιστεί η ποιότητά τους. Η ξήρανση στα υπόστεγα γίνεται, είτε µε άπλωµα είτε µε κρέµασµα σε µικρά δε 6 µατάκια (µατσάκια). Μετά την ξήρανση ένα δεµατάκι ζυγίζει περίπου 80 γραµµάρια. Τα δεµατάκια συσκευάζονται σε δέµατα βάρους 20 κιλών, που περιµετρικά καλύπτονται µε λινάτσα, όπως ο καπνός. Σ' αυτή τη µορφή. φυλάγεται σε αποθήκες που αερίζονται καλά, µέχρι να διατεθεί στο εµπόριο. 3.8. Απόδοση Παραγόµενη βιοµάζα Η καλλιέργεια στο ίδιο χωράφι διαρκεί 5-8 χρόνια. Η παραγωγή από το 2-4 έτος αυξάνεται και από το 5 έτος αρχίζει να µειώνεται. Από µια επιτυχηµένη φυτεία µε ευνοϊκές καιρικές συνθήκες µπορούµε να πάρουµε τις παρακάτω αποδόσεις: Τον πρώτο χρόνο περίπου 10 κιλά, ξερό προϊόν, το δεύτερο 50-60 κιλά, τον τρίτο και τέταρτο 90-100 κιλά. Όταν στη φυτεία γίνουν όλες οι απαραίτητες καλλιεργητικές φροντίδες (καταπολέµηση ζιζανίων, αφαίρεση ξηρών βλαστών κ.λ.π.), αυτή µπορεί να διατηρηθεί παραγωγική για περισσότερα από 5 χρόνια. Η απόδοση σε ξηρό προϊόν µπορεί να φτάσει τα 150 Kg/στρέµµα στον τρίτο χρόνο καλλιέργειας. 4. ΠΡΩΤΟΚΟΛΛΟ ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΗΣ Συνιστάται αγενής αναπαραγωγή παρόλο που οι σπόροι του σιδερίτη φυτρώνουν εύκολα. Πολλαπλασιασµός µε σπόρο δηµιουργεί µεγάλη ανοµοιοµορφία φυτικού υλικού στην ανάπτυξη την εποχή άνθησης αλλά και στην ποσότητα των ανθοφόρων στελεχών. Αρχικό υλικό ποιότητας µπορεί να δηµιουργηθεί µε ιστοκαλλιέργεια (µικροπολλαπλασιασµός ή in vitro καλλιέργεια) και στη συνέχεια στον αγρό να προκύψουν νέα φυτά από παραφυάδες.

Έρευνα µε στόχο τη δηµιουργία αποτελεσµατικού πρωτοκόλλου αναπαραγωγής 4 ειδών σιδερίτη (Sideritis scardica, Sideritis clandestina, Sideritis raeseri, Sideritis syriaca) µε τη µέθοδο της ιστοκαλλιέργειας Τα στάδια εκπόνησης του συγκεκριµένου έργου στοχεύουν στη συλλογή φυτικού υλικού από τις περιοχές όπου φύονται τα παραπάνω 4 είδη και την εισαγωγή τους σε ασηπτικό περιβάλλον in vitro υπό ελεγχόµενες συνθήκες θρέψης & περιβάλλοντος (θερµοκρασία, φωτοπερίοδος, σχετική υγρασία) σε ειδικό θάλαµο ανάπτυξης µέσα στο εργαστήριο για τη δηµιουργία ενός δυναµικού και αποτελεσµατικού πρωτοκόλλου µαζικής παραγωγής (πολλαπλασιασµός, ριζοβολία) και κατόπιν εγκλιµατισµός & σκληραγώγηση των παραγόµενων φυτών τόσο σε συνθήκες θερµοκηπίου όσο και σε εξωτερικές συνθήκες υπαίθρου. Τα πρωτόκολλα αυτά χρησιµοποιούνται από µεγάλες εξειδικευµένες εταιρίες ιστοκαλλιέργειας, φυτώρια αλλά και από ιδιώτες για την αγενή µαζική παραγωγή των παραπάνω ειδών και τη διάθεσή τους για καλλιέργεια στους Έλληνες αγρότες αλλά και στο εξωτερικό. Στάδια µικροπολλασλασιασµού (ιστοκαλλιέργειας) Ο µικροπολλαπλασιασµός περιλαµβάνει πέντε διεθνώς αναγνωρισµένα στάδια: Στάδιο 0: Επιλογή φυτικού υλικού και προετοιµασία. Στάδιο 1: Εγκατάσταση της ασηπτικής καλλιέργειας. Στάδιο 2: Σχηµατισµός πολλαπλών βλαστών (proliferation ή multiplication) Στάδιο 3: Ριζοβολία Στάδιο 4:Μεταφύτευση-Σκληραγώγηση-Εγκλιµατισµός Στάδιο 1 Στάδιο 2 Στάδιο 3 Στάδιο 4 ΣΚΟΠΟΙ ΙΣΤΟΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑΣ Απαλλαγή από ιούς και ασθένειες των βασικών µητρικών φυτών Μαζική παραγωγή φθηνών φυτών Μαζική παραγωγή και γρήγορη επέκταση νέων υβριδίων ποικιλιών Μαζική παραγωγή φαρµακευτικών φυτών Γενετική βελτίωση φυτών, οµοζύγωτα φυτά, καλλιέργεια- σύντηξη πρωτοπλαστών) ιατήρηση γενετικού υλικού επί µακρόν σε τράπεζες γενετικού υλικού. Ριζοβολία Sideritis scardica µε ιστοκαλλιέργεια

ΠΛΕΟΝΕΚΤΗΜΑΤΑ ΙΣΤΟΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑΣ Απαιτείται µικρό µέγεθος χώρου για παραγωγή πολλών φυτών Συνεχής παραγωγή φυτών ανεξαρτήτως κλιµατικών ή βιολογικών σταδίων Επιτάχυνση σε όλες τις διαδικασίες και φθηνότερη παραγωγή φυτών και χηµικών ουσιών από ποικίλους οργανισµούς Επιτάχυνση βελτίωσης µε ταχύτατο πολλαπλασιασµό ελάχιστου γενετικού υλικού. υνατότητα διατήρησης ειδών που προέρχονται από εντελώς διαφορετικές περιβαλλοντικές συνθήκες. Αµεσότητα χρησιµοποίησης του φυτικού υλικού όποτε χρειαστεί. υνατότητα αναπαραγωγής σε µεγάλο αριθµό σε σύντοµο χρονικό διάστηµα. υνατότητα διατήρησης ειδών των οποίων τα σπέρµατα παρουσιάζουν µειωµένη φυτρωτική ικανότητα. Περιορισµός της έκτασης των µητρικών φυτών λήψης µοσχευµάτων αφού ανά πάσα στιγµή θα µπορούν να δηµιουργηθούν νέα. ΜΕΙΟΝΕΚΤΗΜΑΤΑ ΙΣΤΟΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑΣ Κίνδυνος τυχαίων µεταλλάξεων, κόστος παραγωγής λόγω εγκατάστασης υψηλό όταν πρόκειται για λίγα φυτά αλλά η µαζική παραγωγή πολλών φυτών είναι φτηνή τελικά.

AΝΑΜΕΝΟΜΕΝΑ ΟΦΕΛΗ ΕΡΕΥΝΑΣ διατήρηση, αξιολόγηση και αξιοποίηση των φυτογενετικών πόρων, των ντόπιων ποικιλιών καλλιεργούµενων ειδών και άγριων συγγενών τους που απειλούνται από γενετική διάβρωση ή εξαφάνιση. δηµιουργία και προώθηση στην αγορά νέων ποικιλιών και ειδών µε βελτιωµένη απόδοση, ποιότητα αλλά και προσαρµοστικότητα, σε συνδυασµό µε αντοχή σε βιοτικούς και αβιοτικούς παράγοντες. αξιοποίηση του χλωριδικού πλούτου της Ελλάδας µε τρόπο αειφορικό και όχι µε αλόγιστη και ληστρική συλλογή φυτών από τη φύση. χωροθέτηση πιλοτικών προγραµµάτων σε όλες τις περιοχές και ένταξή τους στην αναπτυξιακή πολιτική της υπαίθρου. αξιοποίηση µειονεκτικών, ορεινών ή ηµιορεινών εκτάσεων, συµβάλλοντας στην αναδιάρθρωση των καλλιεργειών, στην αύξηση του εισοδήµατος των παραγωγών και στην ανάπτυξη επιχειρηµατικών δραστηριοτήτων στις περιοχές αυτές µε αποτέλεσµα την συγκράτηση του πληθυσµού στην ύπαιθρο. Πολλαπλασιασµός των 4 υπό έρευνα ειδών σιδερίτη µε ιστοκαλλιέργεια Sideritis scardica Sideritis clandestina Sideritis raeseri Sideritis syriaca

Το έργο εντάσσεται στη Πράξη «Εκπόνηση σχεδίων Ερευνητικών & Τεχνολογικών Αναπτυξιακών Έργων Καινοτοµίας (ΑγροΕΤΑΚ)» MIS 453350, στο πλαίσιο του ΕΠ «ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟΥ ΥΝΑΜΙΚΟΥ, (ΕΠΑΝΑ, ΕΣΠΑ 2007-2013). Το έργο συγχρηµατοδοτείται από το Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταµείο (ΕΚΤ) και από Εθνικούς πόρους (ΕΣΠΑ 2007-2014), το οποίο συντονίζεται από το ΕΛΓΟ- ΗΜΗΤΡΑ, Ινστιτούτο Γενετικής Βελτίωσης & Φυτογενετικών Πόρων. Υπεύθυνη Παρακολούθησης: ρ. Μαλούπα Ελένη. Πληροφορίες: ρ. Βιργινία Σαρροπούλου, AγροΕΤΑΚ ΚΥΠΕ 3396/129 Μεταδιδακτορική Ερευνήτρια Tηλ: 2310 908377, κινητό: 6942037688 E-mail: vsarrop@gmail.com & vsarropo@agro.auth.gr Γενική ιεύθυνση Αγροτικής Έρευνας Ινστιτούτο Γενετικής Βελτίωσης & Φυτογενετικών Πόρων (πρώην Κέντρο Γεωργικής Έρευνας Βόρειας Ελλάδας) Εργαστήριο Προστασίας και Αξιοποίησης Αυτοφυών και Ανθοκοµικών Ειδών Τηλ: 2310 471 613, e-mail: bbgk@bbgk.gr