ΠΡΟΣΤΑΤΕΥΟΜΕΝΕΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ: ΓΝΩΣΕΙΣ ΚΑΙ ΣΤΑΣΕΙΣ ΜΑΘΗΤΩΝ ΤΟΥ ΗΜΟΤΙΚΟΥ ΣΧΟΛΕΙΟΥ ΑΡΧΑΓΓΕΛΟΥ - ΡΟ ΟΥ

ΠΡΟΣΤΑΤΕΥΟΜΕΝΕΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ: ΓΝΩΣΕΙΣ ΚΑΙ ΣΤΑΣΕΙΣ ΜΑΘΗΤΩΝ ΤΟΥ ΗΜΟΤΙΚΟΥ ΣΧΟΛΕΙΟΥ ΑΡΧΑΓΓΕΛΟΥ - ΡΟ ΟΥ 1) Ματζάνος ηµήτριος, Υποψ. ιδακτ. Πανεπ. Αιγαίου 2)Ξανθάκου Γιώτα, Αναπληρ. Καθηγήτρια Παν. Αιγαίου 3)Παπαβασιλείου Βασίλειος, Υπ. ιδακτ. Πανεπ. Αιγαίου 4)Παπαδοµαρκάκης Ιωάννης, Υπ. ιδακτ. Πανεπ. Αιγαίου ΠΕΡΙΛΗΨΗ Σκοπός της παρούσας µελέτης είναι η διερεύνηση και καταγραφή των γνώσεων και των στάσεων µαθητών/τριών του ηµοτικού σχολείου Αρχαγγέλου-Ρόδου όσον αφορά στις προστατευόµενες περιοχές, πριν και µετά το σχεδιασµό και την εφαρµογή ενός Π.Π.Ε. µε τη µέθοδο project το οποίο έχει ως θέµα «Η Κοιλάδα του Αίθωνα». Στο πλαίσιο της παρούσας εργασίας εξετάζεται ακόµη η συµβολή των περιβαλλοντικών προγραµµάτων στην ενίσχυση της γνώσης, του προβληµατισµού και της διαµόρφωσης ενεργών πολιτών για ανάληψη δράσεων και πρωτοβουλιών υπέρ του περιβάλλοντος. Η µελέτη πραγµατοποιήθηκε κατά τη σχολική χρονιά 2008-2009 σε 40 µαθητές της ΣΤ τάξης του ηµοτικού Σχολείου, στο νησί της Ρόδου και σε µια περιοχή του νησιού µε πλούσια βιοποικιλότητα και µε κάποια είδη που είναι προς εξαφάνιση και πληροί τις απαραίτητες προϋποθέσεις για τον χαρακτηρισµό της ως «προστατευόµενης περιοχής».. Εφαρµόστηκε Πρόγραµµα Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης διάρκειας έξι µηνών, ενώ χορηγήθηκε ερωτηµατολόγιο πριν και µετά την εφαρµογή, προκειµένου να σηµειωθούν οι τυχόν διαφοροποιήσεις Μετά την εφαρµογή του προγράµµατος παρατηρήθηκε διαφοροποίηση ως προς τις αρχικές τοποθετήσεις σε επίπεδο γνώσεων, στάσεων και συµπεριφορών των µαθητών/τριών. Οι σχετικά λίγες έρευνες για το συγκεκριµένο θέµα, καθιστούν την παρούσα έρευνα σηµαντική, καθώς υπάρχει η διαπίστωση ότι οποιαδήποτε προσπάθεια τροποποίησης των στάσεων των ανθρώπων απέναντι στο περιβάλλον, θα πρέπει να γίνεται µε µεθοδική και συστηµατική προσέγγιση. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Οι ανησυχητικές διαστάσεις της εξαφάνισης µορφών ζωής από τον πλανήτη αυτοφυούς χλωρίδας και άγριας πανίδας- οδήγησαν τη διεθνή κοινότητα στην αναγκαιότητα λήψης µέτρων για τη διατήρηση και προστασία του φυσικού περιβάλλοντος (Φλογαΐτη, 2006). Η θεσµοθέτηση Προστατευόµενων Περιοχών µε στόχο την προστασία και διαχείριση της βοποικιλότητας καθώς και της διατήρησης περιοχών µε ιδιαίτερη φυσική οµορφιά και ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, αποτελεί ευκαιρία για βιώσιµη ανάπτυξη που σέβεται τη φύση και τον άνθρωπο και αφήνει τους φυσικούς πόρους ως κληροδότηµα στις επόµενες γενιές. (Walkey et al.,1999). Η γνώση γύρω από την ίδρυση και τη λειτουργία τους εντάσσεται στο πλαίσιο της Περιβαλλοντικής εκπαίδευσης, ώστε οι διάφορες κοινωνικές οµάδες (µαθητές, γονείς, τοπικοί φορείς κτλ.) να ευαισθητοποιηθούν σε θέµατα προστασίας αυτών των περιοχών και να συµβάλλουν µε τη συµµετοχή τους στην περιβαλλοντική προστασία και στην ανάληψη πρωτοβουλιών και δράσεων για την αειφόρο ανάπτυξη. (Mose, 2007). Σύµφωνα µε τον ορισµό τον οποίο δίνει η ιεθνής Ένωση για την Προστασία της φύσης και των φυσικών πόρων, ως προστατευόµενη περιοχή ορίζεται «Μια χερσαία ή θαλάσσια έκταση, η οποία έχει προορισµό την προστασία και τη διατήρηση της βιολογικής ποικιλότητας και των φυσικών και πολιτιστικών πόρων και η οποία διαχειρίζεται µε κάθε νόµιµο και αποτελεσµατικό τρόπο» (IUCN, 1994). Το 1978 η Επιτροπή της IUCN για τα Εθνικά Πάρκα και τις Προστατευόµενες περιοχές (Commission on National Parks and Protected Areas/ CNPPA) πρότεινε 10 κατηγορίες προστατευόµενων περιοχών (θαλάσσιων και χερσαίων).

Τελικά το 1994 οριστικοποιήθηκαν οκτώ (8) κατηγορίες. Από τις κατηγορίες αυτές, οι δύο αφορούν παγκόσµιους χαρακτηρισµούς και είναι τα καταφύγια της βιόσφαιρας και οι περιοχές παγκόσµιας κληρονοµιάς. Σύµφωνα µε αυτή την κατηγοριοποίηση έχουµε : α. 1. Αυστηρώς Φυσικό Καταφύγιο. (Strict Nature Peserve) α. 2. Περιοχή Άγριας Φύσης. (Wilderness Area). β. Εθνικό Πάρκο. (National Park). γ. Φυσικό Μνηµείο. (Natural Monument). δ. Περιοχή ιαχείρισης Βιότοπων. (Habitat/Species Management Areas). ε. Προστατευόµενο Τοπίο. (Protected Landscape / Seascape). στ. Προστατευόµενη Περιοχή ιαχείρισης Πόρων. (Managed Resource Protected Area). ζ. Καταφύγια βιόσφαιρας η. Περιοχές παγκόσµιας κληρονοµιάς. (Mose, 2007). Οι προστατευόµενες φυσικές περιοχές παίζουν καθοριστικό ρόλο στην εφαρµογή των βασικών στόχων της Παγκόσµιας Στρατηγικής για την προστασία του περιβάλλοντος και την αειφορική ανάπτυξη. Συµβάλλουν καθοριστικά στην διατήρηση βασικών οικολογικών λειτουργιών και στην διατήρηση της βιολογικής και γενετικής ποικιλότητας. Επιπλέον όµως, οι προστατευόµενες περιοχές µπορούν να παίξουν καθοριστικό ρόλο στην διατήρηση της οικονοµικής και κοινωνικής ευηµερίας των ανθρώπων. (Mose, 2007) Η Αειφόρος Ανάπτυξη, επιδιώκει τη διαχείριση, που καλύπτει τις ανάγκες του παρόντος, χωρίς να διακυβεύεται η ικανότητα των µελλοντικών γενεών να καλύψουν τις δικές τους ανάγκες και να επιβιώσουν έχοντας οικονοµική και κοινωνική ευηµερία καθώς και δηµόσια υγεία! Ο συνδυασµός της προστασίας µε την ανάπτυξη, µπορεί να επιτευχθεί µε τη διαχείριση των προστατευόµενων περιοχών. Με τον όρο «διαχείριση των προστατευόµενων περιοχών», εννοούµε το σύνολο των ενεργειών και µέτρων που είναι απαραίτητα για την προστασία, οργάνωση και λειτουργία τους και έχουν ως στόχο την ανάδειξη όλων των αξιών και λειτουργιών τους (οικολογικών, αισθητικών, ιστορικών, πολιτιστικών, οικονοµικών, κλπ.) χωρίς να παραγνωρίζεται ο κύριος στόχος της προστασίας. (Walkey, Swingland et Russell, 1999). Οι προστατευόµενες φυσικές περιοχές δεν παίζουν µόνο σηµαντικό ρόλο στην προώθηση της αειφορικής ανάπτυξης σε εθνικό επίπεδο. Ο ρόλος τους στην προώθηση της αειφορίας σε τοπικό επίπεδο είναι καθοριστικός. (ό. π.) Οι προστατευόµενες περιοχές και οι τοπικές κοινωνίες έχουν να µοιραστούν σηµαντικά αµοιβαία οφέλη. Οι τοπικές κοινωνίες µπορούν να ωφεληθούν οικονοµικά από τις προστατευόµενες περιοχές, ενώ οι προστατευόµενες περιοχές µπορούν να ωφεληθούν από την συµµετοχή των τοπικών κοινωνιών στον σχεδιασµό και την διαχείρισή τους. (Μπαµπανάσης, 2005). Παρά το γεγονός ότι ορισµένα µέτρα προστασίας όσον αφορά στις ανθρώπινες επεµβάσεις και δραστηριότητες στις προστατευόµενες περιοχές θα πρέπει να υπάρξουν, εν τούτοις η έµφαση στην διαχείριση τους θα πρέπει να δοθεί στις θετικές επιδράσεις που έχουν αυτές στις τοπικές κοινωνίες. Εάν οι πολιτικές σχετικά µε την διαχείριση των προστατευόµενων περιοχών ενθαρρύνουν την ανάπτυξη των τοπικών οικονοµιών, τότε οι άνθρωποι θα µπορέσουν να διακρίνουν την αξία που έχουν αυτές, ως πηγή συµπληρωµατικής απασχόλησης και εισοδήµατος. (Gubbay, 1995). Τέτοιες πολιτικές µπορούν να περιλαµβάνουν, την προώθηση των τοπικών προϊόντων, την εκπαίδευση των κατοίκων σε θέµατα που αφορούν στην εξυπηρέτηση τουριστικών δραστηριοτήτων, την ενθάρρυνση των τοπικών κοινωνιών να προβάλλουν τις αξίες της περιοχής τους µε την ίδρυση και την λειτουργία µουσείων ή κέντρων πληροφόρησης.(mose, 2007). Το Πρόγραµµα Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης, επιλέχθηκε να πραγµατοποιηθεί στην «Κοιλάδα του Αίθωνα» στην Περιοχή του Αρχαγγέλου της Ρόδου διότι παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον τόσο ως προς την βιοποικιλότητα που παρουσιάζει όσο και προς τη φυσική οµορφιά και τις δυνατότητες αξιοποίησης και αειφορικής ανάπτυξης. (Βολανάκης,1994) Για την επίτευξη της αειφόρου ανάπτυξης αναγκαία θεωρήθηκε η συµβολή της εκπαίδευσης, µε την τυπική και την άτυπή της µορφή. Στη διάσκεψη του Ρίο το 1992 αναγνωρίζεται εκ νέου ο ρόλος της ευρύτερης έννοιας της εκπαίδευσης για την επίτευξη της αειφόρου ανάπτυξης και µια δεκαετία αργότερα, στην Παγκόσµια ιάσκεψη για τη Αειφόρο

Ανάπτυξη, του Γιοχάνεσµπουργκ ανακοινώνεται ότι οι ηγέτες από όλο τον κόσµο δεσµεύτηκαν να «δηµιουργήσουν µια ανθρώπινη, δίκαιη παγκόσµια κοινωνία που να συνειδητοποιεί την ανάγκη για ανθρώπινη αξιοπρέπεια για όλους» (Dillon, 2009). Για να συνειδητοποιηθεί η έννοια της αειφόρου ανάπτυξης χρειάζεται η επανεξέταση των αξιών, των ηθικών επιταγών και των υποχρεώσεών µας όχι µόνο σε σχέση µε τους συνανθρώπους µας αλλά και απέναντι στα µη ανθρώπινα. Πρέπει οι ανθρώπινες θεωρήσεις του κόσµου από απόλυτα ανθρωποκεντρικές να µετακινηθούν προς πιο βιοκεντρικές, ώστε η προστασία του περιβάλλοντος και η αειφορία να γίνει κοινή συνείδηση όλων. (Φλογαΐτη, 2006) Ο συνδυασµός της επιστηµονικής µε την τοπική γνώση έχει τη δυνατότητα να αναβαθµίσει τη αειφόρο ανάπτυξη των κοινοτήτων και του περιβάλλοντος (Huckle, 2004). Η πλούσια βιοποικιλότητα της περιοχής Αρχαγγέλου-Ρόδου όπου επιλέχτηκε να πραγµατοποιηθεί το πρόγραµµα περιβαλλοντικής εκπαίδευσης συνεχώς συρρικνώνεται. Σε παγκόσµιο επίπεδο, παρά τη συνειδητοποίηση ότι είµαστε απόλυτα εξαρτηµένοι από τη βιοποικιλότητα για την επιβίωσή µας, εφόσον αυτή αποτελεί για µας πηγή τροφής, υγείας και οικονοµικής ανάπτυξης, ολόκληρα οικοσυστήµατα οδηγούνται σε υποβάθµιση ή ακόµη και εξαφάνιση. Τα τροπικά δάση απειλούνται στο µεγαλύτερο βαθµό. Πολλές λίµνες ή έλη έχουν ήδη αποξηρανθεί για να µετατραπούν σε µονοκαλλιέργειες. Πολλά λιβάδια έχουν καταστραφεί από την υπερβόσκηση, δάση από την πυρκαγιά και άλλα οικοσυστήµατα θυσιάστηκαν στην οικοπεδοποίηση για την εξυπηρέτηση των αναγκών της αστικοποίησης. (Miller, 1995). Ως κυριότερη αιτία υποβάθµισης της βιοποικιλότητας συνολικά θεωρείται η καταστροφή των βιοτόπων και των ενδιαιτηµάτων, ακολουθεί η εισαγωγή ξένων ειδών, η υπερεκµετάλλευση των ειδών για ανθρώπινη χρήση, η ρύπανση, οι παγκόσµιες κλιµατικές αλλαγές, ο κατακερµατισµός των ενδιαιτηµάτων, η βιοµηχανοποιηµένη γεωργία και δασοκοµία και η αυξηµένη εξάπλωση ασθενειών (I.U.C.N., U.N.E.P., 1991). Για την προστασία της βιοποικιλότητας και τον περιορισµό της εξαφάνισης των ειδών, έχει επιλεγεί ως το προσφορότερο µέσο ο θεσµός της ίδρυσης προστατευόµενων φυσικών περιοχών, δηλ. χερσαίων ή θαλάσσιων περιοχών µε στόχο την προστασία και διαχείριση της βιοποικιλότητας καθώς και της διατήρησης περιοχών µε ιδιαίτερη φυσική οµορφιά και ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που αποτελεί ευκαιρία για βιώσιµη ανάπτυξη µε σεβασµό στη φύση και τον άνθρωπο και αφήνει τους φυσικούς πόρους ως κληροδότηµα στις επόµενες γενιές. (IUCN, 1994). Συνδυάζοντας την πλούσια βιοποικιλότητα, την ανάγκη προστασίας και τις δυνατότητες αξιοποίησης και αειφορικής ανάπτυξης της κοιλάδας του Αίθωνα, επιλέχτηκε ως θέµα «Η κοιλάδα του Αίθωνα» στο Αρχάγγελο της Ρόδου για την εφαρµογή του προγράµµατος περιβαλλοντικής εκπαίδευσης. Ο Αίθωνας είναι µια όµορφη περιοχή λίγο έξω από τον Αρχάγγελο. Είναι µια εύφορη κοιλάδα µε πλούσια βλάστηση. Υπάρχει το µοναδικό είδος ψαριού, το «Γκιζάνι», ένα δέντρο που φύεται µόνο στη Ρόδο και στα παράλια της Μ. Ασίας µε µοναδικές ιδιότητες, η «Υγράµβαρις η Ανατολική» ή Ζια καθώς και ένα σπήλαιο µοναδικής οµορφιάς στην περιοχή «Καπί». Το Ladigesocypris ghigii (Pisces, Cyprinidae), κοινώς γκιζάνι, είναι ένα ψάρι µικρού µεγέθους που ζει αποκλειστικά στα γλυκά νερά της Ρόδου. Πήρε το κοινό, αλλά και το επιστηµονικό - γλωσσοδέτη - όνοµά του, από τον Ιταλό καθηγητή Alessandro Ghigi που το πρωτοσυνέλλεξε στο νησί στις αρχές του 1900. Είναι ένας µικρός πρωταθλητής της επιβίωσης, γιατί καταφέρνει να ζει στο εξαιρετικά ασταθές περιβάλλον των ρεµάτων του νησιού, που το χειµώνα µπορεί να πληµµυρίσουν, ενώ το καλοκαίρι ξεραίνονται στο µεγαλύτερο µέρος τους. Γι' αυτό, ο κύκλος ζωής του είναι σύντοµος (ζει συνήθως στη φύση έως και τρία χρόνια), τρώει ένα ευρύτατο φάσµα τροφών και αναπαράγεται την άνοιξη και το καλοκαίρι σε µεγάλους αριθµούς. (Στουµπούδη κ.ά., 2002) Θεωρείται ένα από τα πιο απειλούµενα µε εξαφάνιση είδη ψαριών των γλυκών νερών στην Ευρώπη, δεδοµένου ότι τα τελευταία χρόνια ένας από τους πληθυσµούς του έχει ήδη εξαφανιστεί (στη λίµνη των Νάνων), ενώ αυτοί που αποµένουν εµφανίζουν τάσεις συνεχούς περιορισµού. (Στουµπούδη κ.ά. 2002)

Ζια Υγράµβαρις η Ανατολική Ιθαγενές φυτό της Μ. Ασίας, ηµιαυτοφυές στη Ρόδο (κοιλάδα Πεταλούδων, κοιλάδα Καπί, κοιλάδα Ζιες) και καλλιεργούµενο στα θερµότερα µέρη της χώρας µας και της Κύπρου. Σήµερα υπάρχουν περίπου 50 είδη. Το είδος είναι κοµψότατο δέντρο µέχρι 15 µέτρα ύψος και µοιάζει µε πλάτανο. Από το φλοιό του λαµβάνεται βαλσαµώδης φαρµακευτική ρητίνη, µε γλυκό άρωµα βανιλλίνης. Το Καπί βρίσκεται στο βόρειο τµήµα του Αίθωνα στις ριζοβουνιές του Κουρέπη και του Κουτσούπη, όπου σχηµατίζεται ένα τεράστιο φαράγγι και το σύστοιχο σπήλαιο. Στο βάθος του φαραγγιού αναβλύζουν τα νερά που έρχονται από ψηλά και στην πορεία τους δηµιουργούν µικρές λίµνες. ΣΚΟΠΟΣ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ Βασικός σκοπός της έρευνας τέθηκε η διερεύνηση της στάσης των µαθητών/τριών του ηµοτικού Σχολείου στον Αρχάγγελο Ρόδου, τόσο απέναντι στις προστατευόµενες περιοχές γενικότερα, όσο και σε σχέση µε την προστασία σπάνιων ειδών και αξιοποίησης περιοχών όπως της κοιλάδας του Αίθωνα. Να διερευνηθούν δηλαδή οι γνώσεις των παιδιών, οι στάσεις τους και η ενεργός εµπλοκή τους σε θέµατα προστατευόµενων περιοχών και του περιβάλλοντος γενικότερα, πριν και µετά από την εκπόνηση προγράµµατος Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης µε θέµα «Η κοιλάδα του Αίθωνα». Ένας έµµεσος σκοπός της έρευνας είναι να ανιχνεύσει κατά πόσο οι στόχοι της Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης βρίσκουν εφαρµογή στα δηµοτικά σχολεία µέσα από την εφαρµογή περιβαλλοντικών projects δηλ. να γίνει αξιολόγηση της µεθόδου project µε τον τρόπο µε τον οποίο εφαρµόζεται στα δηµοτικά σχολεία. (Αναστασάτος, 2005) ΣΤΟΧΟΙ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ Μετά από την οριοθέτηση του βασικού σκοπού της έρευνας καθορίστηκαν και οι επιµέρους στόχοι. Αναλυτικότερα καθορίστηκαν οι εξής: Η διερεύνηση του γνωστικού επιπέδου των µαθητών σε σχέση µε το περιβάλλον. Η διερεύνηση του γνωστικού επιπέδου των µαθητών σε σχέση µε τη χλωρίδα και την πανίδα της κοιλάδας του Αίθωνα. Η διερεύνηση του γνωστικού επιπέδου των µαθητών σε σχέση µε τη βιοποικιλότητα, τα είδη προς εξαφάνιση και την αειφορική ανάπτυξη. Η διερεύνηση της µεταβολής της στάσης των µαθητών σε θετική συµπεριφορά απέναντι στο περιβάλλον και στην προστασία σπάνιων ειδών και του φυσικού περιβάλλοντος. Η διερεύνηση της συµπεριφοράς των µαθητών αναφορικά µε ενέργειες που πραγµατοποιούν σε σχέση µε το γενικότερο περιβάλλον και ειδικότερα µε την κοιλάδα του Αίθωνα. Η παρούσα έρευνα προσπαθεί να ερευνήσει κατά πόσο η Περιβαλλοντική Εκπαίδευση, µέσα από προγράµµατα Π.Ε. µε τη µέθοδο project µπορεί να αλλάξει τις στάσεις των µαθητών προς θετική συµπεριφορά απέναντι στο περιβάλλον. (Αναστόπουλος και συν., 2006) ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΚΗ - ΑΝΑΓΚΑΙΟΤΗΤΑ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΠΡΩΤΟΤΥΠΙΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ Μέσα λοιπόν απ αυτό το πρίσµα, προκύπτει η ανάγκη για περαιτέρω έρευνα σχετικά µε τις στάσεις των µαθητών απέναντι στις προστατευόµενες περιοχές, το περιβάλλον και τη διαµόρφωση αυτών µέσω προγραµµάτων Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης. Η παρούσα έρευνα επικεντρώνεται εκτός από την αλλαγή των στάσεων και σε θέµατα προστασίας σπάνιων ειδών, ζώων και φυτών καθώς και στην αξιοποίηση της περιοχής για την οποία γίνεται το project. Θίγονται θέµατα βιοποικιλότητας, ειδών προς εξαφάνιση και αειφορικής ανάπτυξης. Το ανθρωπογενές περιβάλλον δεν πρέπει να αλλοιώσει το φυσικό περιβάλλον. Έτσι ένα µέρος της έρευνας, έχει σχέση µε το κατά πόσο πρέπει ο ανθρώπινος παράγοντας να επέµβει για την τουριστική αξιοποίηση της περιοχής. Η επιλογή του θέµατος της «κοιλάδας του Αίθωνα», βασίζεται στη διαπίστωση ότι δεν υπάρχει, ανάλογη εργασία ούτε στον αγγλόφωνο χώρο, αλλά ούτε στον ελληνικό χώρο. Γίνονται

κάποιες αναφορές για την οµορφιά της κοιλάδας από περιηγητές (Gustave Flaubert, Γάλλος συγγραφέας και διανοούµενος, 1856) και µία έρευνα για την προστασία του σπάνιου ψαριού «Γκιζάνι» (Στουµπούδη και ΕΚΘΕ, 2000), αλλά χωρίς καθόλου αναφορά στη χλωρίδα και στη µοναδικής οµορφιάς τοποθεσία «Καπί» µε το σύστοιχο σπήλαιο. Ακόµη, η καθιέρωση της περιοχής ως «προστατευόµενης» βάσει διεθνών νόµων προστασίας που διέπουν περιοχές σαν κι αυτή και τρόποι αξιοποίησης και ανάδειξης, είναι µέσα στα κριτήρια της επιλογής του συγκεκριµένου θέµατος. Για να υλοποιηθεί αυτό και να καταλήξουµε στην οργανωµένη προστασία αυτών των βιότοπων κρίνεται απαραίτητη η συµβολή της εκπαίδευσης - κατάρτισης στο πλαίσιο της Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης, (πώς µέσω των δραστηριοτήτων δράσεων της Π.Ε.), διότι η Περιβαλλοντική Εκπαίδευση µπορεί να ευαισθητοποιήσει, να προσφέρει γνώσεις, να ενεργοποιήσει κτλ. στάσεις και συµπεριφορές εποικοδοµητικές. Αυτό επιτυγχάνεται βεβαίως µε την εµπλοκή όλων των φορέων, δηλαδή της τοπικής αυτοδιοίκησης, της τοπικής κοινωνίας, των παιδιών ή µαθητών/τριών που ως µελλοντικοί πολίτες θα συνεχίσουν την αειφόρο ανάπτυξη. Θεωρείται απαραίτητο συνεπώς, πριν από κάθε ενεργοποίηση για την κοιλάδα, να ανιχνευτούν οι στάσεις των παιδιών (και όχι µόνο, επιθυµητό θα είναι και του ευρύτερου πληθυσµού) σχετικά µε τον ιδιαίτερο αυτό βιότοπο. Στη συνέχεια, µε την εφαρµογή ενός προγράµµατος Π.Π.Ε. «Η κοιλάδα του Αίθωνα», επιχειρείται η ανίχνευση και οι διαφοροποιήσεις των αρχικών στάσεων των µαθητών. ΜΕΘΟ ΟΛΟΓΙΑ Στην παρούσα εργασία επιλέχθηκε η µελέτη περίπτωσης «Η κοιλάδα του Αίθωνα» µε τη µέθοδο project στο πλαίσιο της Ευέλικτης Ζώνης, µε στόχους τη διερεύνηση των γνώσεων και την επέκτασή τους, την ανίχνευση των στάσεων των µαθητών και τη διαµόρφωσή τους, τους τρόπους µε τους οποίους οι µαθητές µαθαίνουν µέσα από την τυπική εκπαίδευση µε τα προγράµµατα περιβαλλοντικής εκπαίδευσης κι αν αυτά πετυχαίνουν τους σκοπούς τους (Αναστασάτος, Ξανθάκου, Βρατσάλης, 2005). Η έρευνα διεξήχθη στους µαθητές της ΣΤ τάξης του 2 ου ηµοτικού Σχολείου Αρχαγγέλου Ρόδου. Επελέγησαν οι µαθητές της ΣΤ τάξης, δεδοµένου ότι αυτοί διαθέτουν το απαραίτητο γνωστικό υπόβαθρο, χειρίζονται το γλωσσικό εργαλείο, έχουν διανύσει µια σχολική διαδροµή έξι χρόνων που τους επιτρέπει να χειρίζονται το λόγο κι έχουν συσσωρεύσει το σύνολο των στόχων του αναλυτικού προγράµµατος και κατά συνέπεια έχουν δεχτεί όλη την επίδρασή του. (Cohen & Manion, 1994) Επιλέχτηκε το συγκεκριµένο σχολείο (2 ο ηµοτικό Σχολείο Αρχαγγέλου) διότι βρίσκεται στο ήµο Αρχαγγέλου, σε µία αγροτική περιοχή, ο οποίος έχει στα όρια του την «Κοιλάδα του Αίθωνα». Ακόµη η απόσταση µεταξύ σχολείου και κοιλάδας είναι µικρή µε αποτέλεσµα τη διευκόλυνση των επισκέψεων των µαθητών σ αυτήν για «µελέτη πεδίου» και αντίστοιχες δραστηριότητες. Στη συνέχεια κατασκευάστηκε το µέσο συλλογής των δεδοµένων, δηλαδή το ερωτηµατολόγιο. Οι προσφορότερες τεχνικές για τη συλλογή πληροφοριών είναι οι δοµηµένες ή ηµι-δοµηµένες συνεντεύξεις και τα ερωτηµατολόγια που συµπληρώνονται επί τόπου (Cohen & Manion, 1997). Το ερωτηµατολόγιο αποτελείτο από 24 ερωτήσεις-διληµµατικά σενάρια, από τα οποία τα 14 ήταν γνωστικού περιεχοµένου και τα 10 στάσεων και συµπεριφοράς απέναντι στις προστατευόµενες περιοχές και το περιβάλλον γενικότερα. Οι ερωτήσεις-διληµµατικά σενάρια, διατυπώθηκαν µε τη µορφή µικρών ιστοριών 50-70 λέξεων κι από τις οποίες θέλαµε να εκµαιεύσουµε τη στάση των µαθητών γύρω από θέµατα προστατευόµενων περιοχών, προστασίας του περιβάλλοντος, βιοποικιλότητας, ειδών προς εξαφάνιση και αειφορικής ανάπτυξης. Οι ιστορίες αυτές γράφτηκαν ειδικά για τις ανάγκες της έρευνας και φροντίσαµε να είναι απλές και κατανοητές από τους µαθητές και στο τέλος ζητούσαµε να επιλέξουν τον ήρωα που ταιριάζει µε τη δική τους συµπεριφορά και στάση. (Αναστασάτος, 2005) Η έρευνα διεξήχθη το χρονικό διάστηµα από τον Οκτώβριο µέχρι και τον Μάϊο του σχολικού έτους 2008-2009. Τα ερωτηµατολόγια χορηγήθηκαν πριν από την εκπόνηση του

προγράµµατος (περίοδος αρχές Νοεµβρίου), και µετά την πραγµατοποίηση του προγράµµατος (περίοδος τέλος Απριλίου).Ακολούθησε η εκπόνηση του προγράµµατος «Κοιλάδα του Αίθωνα» µε τη µέθοδο Project διάρκειας 6 µηνών. Οι περισσότερες δραστηριότητες σχετίζονταν µε τα µαθήµατα του Αναλυτικού Προγράµµατος και διενεργήθηκαν µε βάση τη ιαθεµατική προσέγγιση της Ευέλικτης Ζώνης. Οι δραστηριότητες παρουσιάζονται συνοπτικά στο παρακάτω ιάγραµµα: ιάγραµµα 1: ιασύνδεση µαθηµάτων κατά την ανάπτυξη Σχεδίου εργασίας µε θέµα: «Η Κοιλάδα του Αίθωνα» ΓΛΩΣΣΑ - Ακροστιχίδα -σταυρόλεξα µε έννοιες σχετικές µε την Κοιλάδα του Αίθωνα. - Εύρεση παροιµιών. - Γνωµικά Αινίγµατα. - Συνεντεύξεις. - Έκθεση µε θέµα: «Η κοιλάδα του Αίθωνα-Το χθες και το σήµερα». ΦΥΣΙΚΗ ΑΓΩΓΗ - Περιήγηση στην κοιλάδα του Αίθωνα. - Μελέτη πεδίου. ΘΕΑΤΡΟ - ραµατοποίηση του τρόπου ζωής των παλιών κατοικιών - Οι νεράιδες του Καπιού. ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ & ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΑΓΩΓΗ - Υπευθυνότητα πολιτών, συνειδητοποίηση και ευαισθητοποίηση για την προστασία και αξιοποίηση της κοιλάδας. - Τρόποι δράσης και αντιµετώπισης προβλήµατος. - Ενηµέρωση τοπικής κοινωνίας και αρµόδιων φορέων. - Ανάληψη δράσεων και πρωτοβουλιών. ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ - Εµβαδόν κοιλάδας - Όγκος νερού ποταµών - Επίλυση προβληµάτων. - Ανάµειξη ποσοτήτων από διάφορα υλικά. Η Κοιλάδα του Αίθωνα ΜΟΥΣΙΚΗ Τραγούδια σχετικά µε την κοιλάδα. ΝΕΕΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΕΣ - Internet Εύρεση υλικού στο διαδίκτυο για την κοιλάδα και δορυφορικές φωτογραφίες. ΦΥΣΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ - ΜΕΛΕΤΗ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ - Πετρώµατα της κοιλάδας - Σπήλαια - Ποτάµια - Χλωρίδα - Πανίδα. (ΤΟΠΙΚΗ) ΙΣΤΟΡΙΑ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ - Ιστορία δηµιουργίας της κοιλάδας. - Τοπικό περιβάλλον. - Αλληλεξάρτηση κοιλάδας και τοπικής κοινωνίας. ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ ΑΓΩΓΗ - Ζωγραφική, µακέτα, φωτογραφία, κολάζ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΑ - Εκκλησίες που υπάρχουν στην κοιλάδα. Ακολουθήθηκαν οι φάσεις του project και τέλος έγινε η αξιολόγηση. (Κόνσολας, 2004) ΕΙΓΜΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ Το δείγµα επιλέχθηκε ανάµεσα σε δύο σχολεία της περιοχής µε τον ίδιο περίπου αριθµό µαθητών και ανήκουν στον ίδιο ήµο. Οι µαθητές που συµµετείχαν στην έρευνα φοιτούσαν στην ΣΤ τάξη (ηλικία 11-12) του 2 ου ηµοτικού Σχολείου Αρχαγγέλου και πριν την έρευνα δεν είχαν λάβει µέρος σε Πρόγραµµα Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης. Ο αριθµός των µαθητών ήταν 40 από τους οποίους οι 19 αγόρια (ποσοστό 48%) και 21 κορίτσια (ποσοστό 52%). Μοιράστηκαν στην πρώτη φάση 40 ερωτηµατολόγια, και ίδιος αριθµός ερωτηµατολογίων συγκεντρώθηκε. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ Οι απαντήσεις που δόθηκαν από τους ερωτώµενους πριν και µετά την εφαρµογή του προγράµµατος Π.Π.Ε αναλύθηκαν και συγκρίθηκαν µεταξύ τους καταλήγοντας σε συγκεκριµένα συµπεράσµατα που σχετίζονται µε τις γνώσεις και τις στάσεις των µαθητών και κατά πόσο αυτές διαφοροποιήθηκαν ή όχι ανάµεσα στην Α και Β φάση του προγράµµατος.

Ο συγκεντρωτικός πίνακας 1 περιλαµβάνει την αλλαγή ή όχι των στάσεων και των γνώσεων των µαθητών πριν και µετά το πρόγραµµα «Η Κοιλάδα του Αίθωνα», λαµβάνοντας υπόψη το υψηλότερο ποσοστό της δήλωσης για «γνώση ή στάση» σε κάθε ερώτηµαδιληµµατικό σενάριο, ανάλογα αν αυτή είναι «προσδοκώµενη αντίδραση» ή «µη προσδοκώµενη αντίδραση». Για το χαρακτηρισµό των δηλώσεων των µαθητών, ονοµάσαµε «προσδοκώµενη αντίδραση» την αντίδραση που είναι θετική στο πλαίσιο της Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης και «µη προσδοκώµενη» αυτή που αποτελεί αρνητική αντίδραση-συµπεριφορά στα πλαίσια της Π.Ε. Πίνακας 1. Συγκεντρωτικός πίνακας προσδοκώµενων και µη προσδοκώµενων στάσεων και γνώσεων Ερωτήσεις-διληµµατικά σενάρια Πριν το πρόγραµµα Μετά το πρόγραµµα 1 Η έννοια της «προστασίας» 2 Καταστροφή του περιβάλλοντος Μη προσδοκώµενη γνώση 3 Περιβαλλοντικά προβλήµατα του Αρχαγγέλου 4 Συµµετοχή σε δραστηριότητες υπέρ προστασίας του περιβάλλοντος 5 Αντιµετώπιση αυτών που καταστρέφουν το περιβάλλον 6 Κατηγορίες προστατευόµενων Μη προσδοκώµενη περιοχών γνώση 7 Επίσκεψη στην κοιλάδα του Αίθωνα 8 Περιβαλλοντικές απειλές που αντιµετωπίζει η κοιλάδα 9 Ζώα που κινδυνεύουν να εξαφανιστούν 10 Προβλήµατα καταστροφικά του περιβάλλοντος 11 Τουριστική αξιοποίηση της κοιλάδας 12 Θεσµοθέτηση προστατευόµενων Μη προσδοκώµενη περιοχών - Νοµοθεσία γνώση 13 Άντληση πληροφοριών για το Μη προσδοκώµενη περιβάλλον γνώση 14 Υιοθέτηση µιας περιοχής του Αίθωνα 15 Αειφορική αξιοποίηση προστατευόµενων περιοχών 16 Αντιµετώπιση του προβλήµατος των σκουπιδιών 17 ιάνοιξη δρόµου και αξιοποίηση της κοιλάδας 18 Στάση του ατόµου απέναντι στην Μη προσδοκώµενη ίδρυση προστατευόµενων περιοχών στάση 19 Κτίσιµο ξενοδοχείου και Μη προσδοκώµενη τουριστική ανάπτυξη στάση 20 Παράγοντες που επηρεάζουν την ίδρυση προστατευόµενων περιοχών 21 Παγκόσµια περιβαλλοντικά προβλήµατα 22 ιαχείριση προστατευόµενων περιοχών Μη προσδοκώµενη στάση Προσδοκώµενη γτάση Μη προσδοκώµενη γνώση

23 Συµµετοχή κοινωνικών οµάδων Μη προσδοκώµενη στην προστασία του περιβάλλοντος γνώση 24 Η αξία της «κοιλάδας του Αίθωνα». Πίνακας 2 Κατανοµή συχνοτήτων όλων των ερωτήσεων µε προσδοκώµενες απαντήσεις και µη προσδοκώµενες απαντήσεις πριν και µετά την πραγµατοποίηση του προγράµµατος «Η κοιλάδα του Αίθωνα» ΠΡΙΝ ΜΕΤΑ (f) (%) (f) (%) ΠΡΟΣ ΟΚΩΜΕΝΗ 17 70,83 22 91,67 ΜΗ ΠΡΟΣ ΟΚΩΜΕΝΗ 7 29,17 2 8,33 ΣΥΝΟΛΟ 24 100 24 100 Πίνακας 3. Κατανοµή συχνοτήτων όλων των ερωτήσεων µε προσδοκώµενες απαντήσεις και µη προσδοκώµενες απαντήσεις πριν και µετά την πραγµατοποίηση του προγράµµατος «Η κοιλάδα του Αίθωνα» ΣΥΝΟΛΟ ΑΠΑΝΤΗΣΕΩΝ 100,00 90,00 80,00 70,00 60,00 50,00 40,00 30,00 20,00 10,00 0,00 91,67 70,83 29,17 8,33 ΠΡΙΝ (%) ΜΕΤΑ (%) ΠΡΟΣ ΟΚΩΜΕΝΗ ΜΗ ΠΡΟΣ ΟΚΩΜΕΝΗ Με την ανάγνωση του πίνακα 3 όπου καταγράφεται η συχνότητα των ερωτήσεων µε προσδοκώµενες απαντήσεις και µη προσδοκώµενες απαντήσεις, πριν και µετά την πραγµατοποίηση του προγράµµατος «Η Κοιλάδα του Αίθωνα», διαφαίνεται ότι οι προσδοκώµενες απαντήσεις πριν την εκπόνηση το προγράµµατος ήταν Ν = 17 µε ποσοστό 70,83% και οι µη προσδοκώµενες απαντήσεις Ν = 7, ποσοστό 29,17%. Μετά την πραγµατοποίηση του προγράµµατος, οι προσδοκώµενες απαντήσεις ήταν Ν = 22, ποσοστό 91,67% και οι µη προσδοκώµενες απαντήσεις Ν = 2, ποσοστό 8,33%. Καθίσταται φανερό λοιπόν πως η εφαρµογή Προγράµµατος Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης έχει τη δυνατότητα να ανατρέψει λανθασµένες στάσεις και γνώσεις, να εµπλουτίσει και να ολοκληρώσει ελλιπείς αναπαραστάσεις πάνω στις προστατευόµενες περιοχές και τα περιβαλλοντικά θέµατα. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ - ΣΥΖΗΤΗΣΗ Στο πλαίσιο της ερευνητικής µας εργασίας, µπορούµε να διατυπώσουµε τα εξής συµπεράσµατα: - Οι µαθητές/τριες που συµµετείχαν στην παρούσα έρευνα ως επί το πλείστον, είχαν το θεωρητικό υπόβαθρο για θέµατα σχετικά µε την προστασία του περιβάλλοντος και τα περιβαλλοντικά προβλήµατα, χωρίς όµως να γνωρίζουν λεπτοµέρειες και βασικές έννοιες γύρω

από αυτό. Οι σκοποί και οι στόχοι της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης καθίστανται κατανοητοί µέσα από την τυπική εκπαίδευση που παρέχεται στο σχολείο και από προγράµµατα που εκπονούνται. - Παρόλο που οι µαθητές/τριες γνωρίζουν έννοιες σχετικές µε το περιβάλλον, ωστόσο δεν έχουν αποσαφηνίσει βασικές έννοιες όπως βιοποικιλότητα, προστατευόµενες περιοχές, αειφορία. Οι µαθητές/τριες κατείχαν αποσπασµατικές γνώσεις γι αυτά τα θεµατικά πεδία της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης, τα οποία όµως µετά την πραγµατοποίηση του Π.Π.Ε. στο µεγαλύτερο ποσοστό των µαθητών που συµµετείχαν σε αυτό έγιναν κατανοητά κι αντιλήφθηκαν τη σπουδαιότητά τους και τη σηµασία τους για το µέλλον της περιοχής τους και του πλανήτη ολόκληρου. - Τα αποτελέσµατα των τοποθετήσεων των παιδιών στα διληµµατικά σενάρια που αφορούν στάσεις απέναντι στις προστατευόµενες περιοχές και το περιβάλλον, προκύπτει ότι η πλειοψηφία των παιδιών εκδηλώνει µια θετική στάση και µια πρόθεση για ανάληψη δράσης υπέρ του περιβάλλοντος, αναγνωρίζοντας την αναγκαιότητα προστασίας, τόσο του τοπικού περιβάλλοντος όσο και του παγκόσµιου Οι στάσεις µπορούν να µεταβληθούν λοιπόν και να γίνουν θετικότερες ως προς το περιβάλλον, όπως αυτό διαφαίνεται από τις απαντήσεις των παιδιών όπου η συντριπτική πλειοψηφία εκδηλώνει θετική πρόθεση συµπεριφοράς. - Η συµµετοχή των µαθητών/τριών σε προγράµµατα περιβαλλοντικής εκπαίδευσης, οδηγεί στην αποσαφήνιση εννοιών σχετικές µε το περιβάλλον, την προστασία, τη θεσµοθέτηση προστατευόµενων περιοχών, την αειφορική διαχείρισή τους και στην απόκτηση τεκµηριωµένων επιστηµονικά γνώσεων. Η µέθοδος που ενδείκνυται σε αυτά τα προγράµµατα είναι, µεταξύ άλλων, και η µέθοδος project, που όπως διαφαίνεται από την παρούσα εργασία, µπορεί να εµπλουτίσει στους µαθητές/τριες τις γνώσεις γύρω από το περιβάλλον και τα περιβαλλοντικά ζητήµατα και ακόµη µέσα από τις δραστηριότητες να διαµορφώσει έναν περιβαλλοντικά υπεύθυνο πολίτη που θα αναλάβει δράση για την προστασία του περιβάλλοντος. - Σχετικά µε τις γνώσεις των παιδιών για το τοπικό περιβάλλον (κοιλάδα του Αίθωνα) αυτές είναι αποσπασµατικές και οφείλονται στις πληροφορίες που έχουν από τους φίλους, τους γονείς τους και την τοπική κοινωνία. Κατ επέκταση και οι γνώσεις για το οικουµενικό περιβάλλον είναι περιορισµένες. Η τυπική εκπαίδευση (Π.Π.Ε.) µπορεί να δώσει τις απαραίτητες γνώσεις και να γίνει αποσαφήνιση εννοιών γύρω από το τοπικό και παγκόσµιο περιβάλλον και αυτό διαφαίνεται από τις δηλώσεις των µαθητών/τριών µετά την πραγµατοποίηση του προγράµµατος που είχε ως θέµα την «κοιλάδα του Αίθωνα». Ωστόσο, ένα Π.Π.Ε. στην κοιλάδα του Αίθωνα είναι µια ενότητα µαθηµάτων που δεν θα µπορούσε να καλύψει ολόκληρο το φάσµα γνώσεων που οι µαθητές ως αυριανοί πολίτες οφείλουν να κατέχουν, ώστε να ενεργοποιηθούν σταθερά και µε συνέχεια υπέρ της προστασίας του περιβάλλοντος. Εποµένως, στο πλαίσιο της Π.Ε. µια ολιστική προσέγγιση των εκπαιδευτικών δραστηριοτήτων κρίνεται απαραίτητη, ώστε οι µαθητές να οδηγηθούν στην εκδήλωση ενδιαφέροντος και στην ανάληψη δράσης υπέρ του περιβάλλοντος, συνειδητοποιώντας ότι ο άνθρωπος είναι άρρηκτα συνδεδεµένος µε το περιβάλλον. Τα δικά µας ευρήµατα δείχνουν ότι η γνώση συσχετίζεται µε τις στάσεις και ότι περισσότερη γνώση και αποσαφήνιση εννοιών σχετικών µε το περιβάλλον και τις προστατευόµενες περιοχές οδηγεί σε θετικότερη (φιλικότερη) συµπεριφορά απέναντι στο περιβάλλον, περιβαλλοντικά πιο υπεύθυνες συµπεριφορές. Αξιοσηµείωτη θετική συνάφεια αναδείχθηκε µεταξύ της κατανόησης εννοιών, όπως προστατευόµενες περιοχές, αειφορική διαχείριση, βιοποικιλότητα, είδη προς εξαφάνιση, σπάνια είδη, αειφορία και της λεκτικής δέσµευσης για πρόθεση θετικής στάσης ως προς αυτά τα περιβαλλοντικά ζητήµατα. Οι γνώσεις που κατέκτησαν οι µαθητές σχετικά µε το περιβάλλον στο Π.Π.Ε. που εκπονήθηκε στο σχολείο και η αποσαφήνιση περιβαλλοντικών όρων, οδήγησαν σε θετικότερη πρόθεση εκδήλωσης φιλικής στάσης απέναντι στο περιβάλλον. Εκείνο όµως που πρέπει να επισηµάνουµε επίσης, είναι η επίδραση στα ποσοστά της συµµετοχής των παιδιών σε περιβαλλοντικά προγράµµατα. Παρατηρούµε ότι, µετά από την περάτωση του Π.Π.Ε. οι προσδοκώµενες απαντήσεις έχουν αυξηθεί και φθάνουν το 91,67%.

Γενικά λοιπόν µπορούµε να ισχυριστούµε ότι, η µόνη τεκµηριωµένη επιστηµονικά γνώση παρέχεται µέσα από την εκπαιδευτική διαδικασία και το χώρο του σχολείου. Ο ρόλος του σχολείου όντως διαπιστώθηκε µέσα από τα προγράµµατα περιβαλλοντικής εκπαίδευσης που έχουν εκπονηθεί στα σχολεία. Γιατί σε όσα προγράµµατα υπήρχε γόνιµη και διαλεκτική συνεργασία της φιλοσοφίας της φύσης και της οικολογίας, εξήχθησαν συµπεράσµατα και διατυπώθηκαν προτάσεις για την επαναδιαµόρφωση της σχέσης των ανθρώπων µε το περιβάλλον και αναγνωρίσθηκε η ανάγκη για µια υπεύθυνη περιβαλλοντικά συµπεριφορά απέναντι σ αυτό. Εποµένως, η Περιβαλλοντική Εκπαίδευση και µάλιστα στην αειφορική της διάσταση, φαντάζει ως η µοναδική διέξοδος από τα µεγάλα περιβαλλοντικά προβλήµατα που µαστίζουν σήµερα τον πλανήτη. Ωστόσο η περιβαλλοντική εκπαίδευση από µόνη της δεν µπορεί να λειτουργήσει ως µετασχηµατιστικός φορέας κοινωνικών, παραγωγικών και πολιτικών αλλαγών, αν δεν συνοδευτεί από ταυτόχρονη αλλαγή των αναλυτικών προγραµµάτων, τροποποίηση στάσεων και συµπεριφορών εν γένει στο σχολικό και εξωσχολικό περιβάλλον. Τα παραπάνω συµπεράσµατα µπορούν να χρησιµοποιηθούν στο σχεδιασµό των προγραµµάτων περιβαλλοντικής εκπαίδευσης σχετικά µε το τοπικό περιβάλλον και µε έννοιες, όπως βιοποικιλότητα, αειφορία, προστατευόµενες περιοχές. ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ Με την παρούσα έρευνα ευελπιστούµε να συνεισφέρουµε στην ενίσχυση της αποτελεσµατικότητας της Π.Ε. ώστε να αποτελέσει αφετηρία για περαιτέρω έρευνα και προβληµατισµό. Οι προτάσεις µας συνοπτικά είναι οι εξής: Αξιοποίηση των αποτελεσµάτων της παρούσας έρευνας και µε τη συνδροµή παρόµοιων ερευνών, να γίνει αξιολόγηση ως προς το σχεδιασµό, εφαρµογή και αειφορική διαχείριση προστατευόµενων περιοχών καθώς και εκπαιδευτικές παρεµβάσεις στο πεδίο της Π.Ε., ώστε να ανταποκρίνονται στα άµεσα ενδιαφέροντα των µαθητών/τριών. Επεξεργασία και εφαρµογή projects µε ολιστική προσέγγιση των γνώσεων γύρω από το περιβάλλον και τα περιβαλλοντικά ζητήµατα. Ενσωµάτωση της Π.Ε. στα αναλυτικά προγράµµατα όλων των βαθµίδων εκπαίδευσης µε τουλάχιστον ένα δίωρο τη βδοµάδα, διότι το σχολείο είναι ο φορέας που παρέχει επιστηµονικά τεκµηριωµένες γνώσεις. Εµπλουτισµός του παρόντος ερευνητικού υλικού µε µελλοντικές έρευνες αναφορικά µε αυτό το θέµα, µε σκοπό την αποτύπωση των στάσεων των µαθητών στο υπό διερεύνηση ζήτηµα και µε µεθοδολογικά εργαλεία, όπως οι κλίµακες- µοντέλα στάσεων που είναι σηµαντικά στην έρευνα στάσεων στο πεδίο της Π.Ε. Εµπλοκή των εκπαιδευτικών σε παρόµοιες έρευνες, διότι οι εκπαιδευτικοί διαδραµατίζουν σηµαντικό ρόλο σε κάθε εκπαιδευτική διαδικασία και αναδεικνύονται σε σηµαντικό παράγοντα διαµόρφωσης µελλοντικών πολιτών µε υπεύθυνη περιβαλλοντική συµπεριφορά. Εκπόνηση µελετών για τη διαχείριση και την ανάπτυξη της κοιλάδας, λήψη µέτρων προστασίας και αειφορικής διαχείρισης. Να γίνει ενηµέρωση της τοπικής κοινωνίας και προσπάθεια ευαισθητοποίησής της. Τα πορίσµατα της παρούσας εργασίας να κοινοποιηθούν τόσο στον τοπικό δήµο, όσο και στη Νοµαρχία για περαιτέρω ανάλυση και αξιοποίησή τους. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Ajzen, I., and Fishebein, M. (1980). Understanding Attitudes and Predicting Social Behavior. NJ : Prentice Hall, Inc. 2. Αναστασάτος, Ν. (2005). Σχολείο και περιβάλλον. Από τη θεωρία στην πράξη. Αθήνα: Ατραπός. 3. Αναστόπουλος, Χ, Ξανθάκου, Γ. & Καΐλα, Μ. (2006). Μοντέλα Στάσεων στην Περιβαλλοντική Αγωγή. Θέµατα στην εκπαίδευση,2-3(6),123-142.αθήνα:ελληνικά Γράµµατα

4. Ανδρεαδάκης, Ν & Βάµβουκας, Μ.(2005). Οδηγός για την εκπόνηση και σύνταξη γραπτής ερευνητικής εργασίας. Αθήνα: Ατραπός. 5. Βαϊνά, Μ. (1996). Μέθοδος Project : Μια πρόκληση για το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστηµα, Νέα Παιδεία, 80, Αθήνα. 6. Βολανάκης, Η. (1994). Ιστορία και µνηµεία του ήµου Αρχαγγέλου της Νήσου Ρόδου. Ρόδος: Πολιτιστικός Σύλλογος Αρχαγγέλου. 7. Γεώργας,. (1995). Κοινωνική Ψυχολογία (Τόµ. Α ). Αθήνα:Αυτοέκδοση 8. Γεωργόπουλος, Α. & Τσαλίκη, Ε. (1993). Περιβαλλοντική εκπαίδευση, Αρχές, Φιλοσοφία, Μεθοδολογία, Παιγνίδια & Ασκήσεις. Αθήνα: Gutenberg. 9. Cohen L. & Manion, L. (1994).Μεθοδολογία εκπαιδευτικής έρευνας (Χ. Μητσοπούλου & Μ. Φιλοπούλου, Μτφρ). Αθήνα: Μεταίχµιο. 10. Dillon, J. (2009). Education, the environment and sustainability. Σηµειώσεις του ιδίου. Μ.Π. Σ. Περιβαλλοντική Εκπαίδευση. Ιούνιος 2006 11. Huckle, J. (2004). Critical Realism: a Philosophical Framework for Higher Education for Sustainability. Chap. 4. In Corcoran, Peter Blaze, Wals, Arien E.J.(Eds) Higher Education and the Challenge for Sustainability: Problematics, Promise, and Practice, 1-6. Kluwer Academic Publishers. 12. Huckle, J. (2006). Ethics, Values and Consumer Education in ESD. Workshop, Education for Sustainable Development, University of Aegean, Department of Pedagogy for Pre-School Education, Programme of Post-Graduate Studies: Environmental Education, 4-8 December,Rhodes,Greece. 13. Fortner W. R. and Teates G. T. (1980). Baseline studies for marine education : Experience related to marine Knowledge and attitudes. The Journal of Environmental Education, vol11, pp.11-19. 14. Gubbay, S. (1995). Marine Protected Areas. Principles and techniques for management. London: Chapman and Hall. 15. Θεοδωροπούλου Ε. & Καΐλα, Μ. (2005). Προς µια Περιβαλλοντική Εκπαίδευση στη βάση της αρχής της σύνδεσης των γνώσεων, στο Περιβαλλοντική Εκπαίδευση, ερευνητικά δεδοµένα και εκπαιδευτικός σχεδιασµός. Αθήνα: Ατραπός 16. I.U.C.N. / U.N.E.P. / W.W.F. (eds), (1991). Caring for the Earth. A Strategy for Sustainable Living, Gland Switzerland. 17.Κόνσολας, Μ.(2004). Μια εισαγωγική θεώρηση για τη µεθοδολογική προσέγγιση project, στο Katz, L.& Chard, S.(2004).Η µέθοδος project: Η ανάπτυξη της κριτικής σκέψης και της δηµιουργικότητας των παιδιών της προσχολικής ηλικίας. µετάφρ. Λαµπρέλλη, Ρ. Αθήνα: Ατραπός 18. Maloney, M.P., and Ward, M.P. (1973). Ecology : Let s Hear from the People. An Objective Scale for the Measurement of Ecological Attitudes and Knowledge. American Psychologist, 7 (28), 583 586. 19. Ματσαγγούρας, Η (2002). Η διαθεµατικότητα στη σχολική γνώση - εννοιοκεντρική αναπαλαίωση και σχέδια εργασίας. Αθήνα : Γρηγόρη. 20. Milbrath, L. (1995). Το όραµα µιας αειφόρου κοινωνίας. στο Miller, G. (1995). Βιώνοντας το Περιβάλλον ΙΙ - Προβλήµατα Περιβαλλοντικών Συστηµάτων. Επιµέλεια Παυλόπουλος. Αθήνα :Εκδόσεις ΙΩΝ 21. Miller, G. (1995). Βιώνοντας το Περιβάλλον ΙΙ - Προβλήµατα Περιβαλλοντικών Συστηµάτων. Επιµέλεια Παυλόπουλος. Αθήνα :Εκδόσεις ΙΩΝ 22. Mose, I. (2007). Protected Areas and Regional Development in Europe. Hampshire: Ashgate Publishing Limited. 23. Μπαµπανάσης, Σ. (2005). Οικονοµία, Περιβάλλον και Βιώσιµη Ανάπτυξη, στο Περιβαλλοντική Εκπαίδευση, Ερευνητικά εδοµένα και Εκπαιδευτικός Σχεδιασµός. Αθήνα : Ατραπός 24. Μπογιάννος, Θ. (1997). Ρόδος Ιστορικό και φωτογραφικό οδοιπορικό. Αθήνα: Βήτα 25. Μπογιάννος, Θ. (2001). Ροδογνωσία. Η Αληθινή Ιστορία της Ρόδου. Ρόδος : Γραφικές Τέχνες Σωτήρη Παπαστεργίου. 26. Ξανθάκου, Π. & Καΐλα, Μ. (2002). Το δηµιουργικής επίλυσης πρόβληµα. Αθήνα: Ατραπός. 27. Παιδαγωγικό Ινστιτούτο. (2002). ιαθεµατικό Ενιαίο Πλαίσιο Σπουδών (.Ε.Π.Π.Σ) και Αναλυτικά Προγράµµατα Σπουδών (Α.Π.Σ.) Υποχρεωτικής Εκπαίδευσης (Τόµ.. Α ). Αθήνα: ΥΠ.Ε.Π.Θ. 28. Ramsey, C., and Riskson R. (1976). Environmental Knowledge and Attitudes. The Journal of Environmental Education, n. 1, vol. 8, pp. 10-18. 29. Σκαναβή Κ. (2005). Περιβάλλον και Κοινωνία: Μια σχέση σε αδιάκοπη εξέλιξη. Αθήνα: εκδ. Καλειδοσκόπιο.

30. Στουµπούδη, Μ., Corsini Φωκά, Μ., Barbieri, R. (2002). Το απειλούµενο ενδηµικό ψάρι των γλυκών νερών της Ρόδου «Γκιζάνι» (Ladige socypris ghigii) και το πρόγραµµα Life Φύση για την προστασία του, στο Νησί των ελαφιών. Ρόδος : ήµος Ροδίων Οργανισµός Περιβάλλοντος σσ. 59 62. 31. UNESCO (2004).United Nations Decade for Sustainable Development: Draft International Implementation Scheme 2005-2014.Paris: UNESCO 32. Walkey, M., Swingland, I. et Russell, S. (1999). Integrated Protected Area Management. London: Kluwer Academic Publishers. 33. Φλογαΐτη, Ε. (2006). Εκπαίδευση για το Περιβάλλον και την Αειφορία. Αθήνα : Ελληνικά Γράµµατα. 34. Φώκιαλη, Π., (2005). Βιώσιµη ανάπτυξη. Πανεπιστηµιακές σηµειώσεις. Ρόδος: εκδ.. συγγραφέα