ΛΕΞΕΙΣ ΚΛΕΙΔΙΑ: Web 2.0, elearning 2.0, ηλεκτρονική µάθηση, κοινωνικό λογισµικό, κοινωνική δικτύωση, εκµάθηση γλωσσών,

ΤΙΤΛΟΣ: Web 2.0, elearning 2.0 και εκµάθηση ξένων γλωσσών Παναγιώτης Αρβανίτης, Επικ. Καθηγητής, Παναγιώτης Παναγιωτίδης, Επικ. Καθηγητής Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης Résumé Les auteurs se proposent de localiser et de présenter les possibilités et perspectives de l environnement du web 2.0. en matière de langues étrangères. La nouvelle orientation du web a conduit à la création du terme web 2.0., qui signale la nouvelle version coopérative et dynamique du web. Celle-ci semble, en effet, offrir de nouvelles possibilités pour la création de contenus et de réseaux de coopération, plutôt que pour l exploitation d innovations technologiques. L impact dans la façon d agir des planificateurs d applications et, évidemment, des usagers entraîne des changements importants dans le domaine de l elearning, dont les applications essaient d adopter cette nouvelle perspective et d abandonner l approche relativement traditionnelle de la première génération pour devenir plus créatives, plus substantielles et plus effectives. C est dans ce cadre qu on devrait inscrire l apparition d une nouvelle génération d applications dans la formation linguistique qui essaient d exploiter les outils «sociaux» du web 2.0. et d offrir à l usager l expérience du contact avec la langue cible dans des situations réelles - contact difficile à établir jusqu à présent. La présentation de ces nouveaux outils du web 2.0. ainsi que des propositions pour leur utilisation dans le cadre du soutien et de la promotion de l apprentissage autonome des langues étrangères font l objet de la présente communication. ΛΕΞΕΙΣ ΚΛΕΙΔΙΑ: Web 2.0, elearning 2.0, ηλεκτρονική µάθηση, κοινωνικό λογισµικό, κοινωνική δικτύωση, εκµάθηση γλωσσών, 1

0. Εισαγωγή Η ευρύτατη χρήση του internet την τρέχουσα δεκαετία και η αναγνώριση πέρα από κάθε αµφισβήτηση της συµβολής του στη διδασκαλία των γλωσσών έχει οδηγήσει στην ανάπτυξη µιας µεγάλης ποικιλίας εφαρµογών γλωσσικής εκπαίδευσης. Πράγµατι, η άρση όσων προκαταλήψεων και επιφυλάξεων είχαν κατά καιρούς διατυπωθεί σχετικά µε τη χρησιµότητά του internet ως εκπαιδευτικού εργαλείου και η αποδοχή που είχε από τους ίδιους τους χρήστες, το κατέστησαν απαραίτητο συµπλήρωµα, µέσο, πηγή, ή ακόµα και αποκλειστικό φορέα γλωσσικών εφαρµογών εκπαίδευσης ή αυτοεκπαίδευσης. Μάλιστα, η στροφή των εµπλεκόµενων στη γλωσσική εκπαίδευση προς το internet ήταν τόσο ολοκληρωτική, ώστε αναγνωρισµένης αξίας τεχνολογικά µέσα όπως τα CD-ROM ή οι εξειδικευµένες εφαρµογές σε υπολογιστή τέθηκαν, µάλλον οριστικά, στο περιθώριο. Σήµερα, φαίνεται ότι βρισκόµαστε πάλι µπροστά σε ένα ορόσηµο αντίστοιχο µε αυτό της εµφάνισης της πρώτης γενιάς δικτυακών εφαρµογών γλωσσικής εκπαίδευσης, καθώς οι σηµαντικές αλλαγές που πραγµατοποιούνται στις υπηρεσίες που προσφέρει το internet την τελευταία τετραετία και, ειδικότερα, η νέα κατεύθυνση προς την οποία προσανατολίζεται το web, φαίνεται να έχουν, εκτός από κοινωνικές επιπτώσεις, και ιδιαίτερη επίδραση στον τρόπο µε τον οποίο αντιλαµβανόµαστε τη µάθηση µέσα σ αυτό και ειδικότερα την εξ αποστάσεως µάθηση. Θα ήταν χρήσιµο συνεπώς, να ορισθεί µε µεγαλύτερη σαφήνεια το πεδίο, όπως διαµορφώνεται από αυτές τις εξελίξεις, προκειµένου να εντοπισθούν τα νέα εργαλεία και οι αντίστοιχες εκπαιδευτικές δυνατότητες που παρουσιάζονται. 1. Το Web 2.0 Η προσέγγιση των εφαρµογών του Web απέναντι στη διαχείριση της πληροφορίας είχε ως βασικό άξονα την παροχή περιεχοµένου στους χρήστες. Πράγµατι, οι τελευταίοι, µε εργαλείο ένα πρόγραµµα πλοήγησης, ήταν σε θέση να αναζητήσουν και να αποκτήσουν πρόσβαση σε όποια πληροφορία ήταν αποθηκευµένη στους δικτυακούς τόπους που επισκέπτονταν και τους οποίους ο ιδιοκτήτης τους φρόντιζε να ενηµερώνει. Ο διαχειριστής του περιεχοµένου κάθε δικτυακού τόπου ήταν ο µόνος που είχε την δυνατότητα να αποφασίζει για τη δυνατότητα πρόσβασης του κάθε χρήστη καθώς και για το περιεχόµενο που θα ήταν διαθέσιµο, ενώ οι χρήστες περιορίζονταν στο ρόλο του καταναλωτή της πληροφορίας χωρίς να έχουν ιδιαίτερη δυνατότητα συµµετοχής και χωρίς, το κυριότερο, να έχουν οποιαδήποτε δυνατότητα επέµβασης επάνω στο περιεχόµενο του δικτυακού τόπου και των δηµοσιευµένων πληροφοριών. Σε αυτό το µοντέλο ανάπτυξης, το οποίο ακολουθήθηκε από τα πρώτα χρόνια της δηµιουργίας του internet, η επιτυχία ενός δικτυακού τόπου και, αντίστοιχα µιας διαδικτυακής εκπαιδευτικής εφαρµογής, εξαρτάται από την ποιότητα και την αξία της προσφερόµενης πληροφορίας, κάτι που συνήθως µεταφράζεται σε µεγάλους αριθµούς επισκεπτών και σε αντίστοιχα µεγάλα έσοδα. Ωστόσο, παρά την προφανή χρησιµότητα της πρόσβασης στην πληροφορία, είναι επίσης εµφανής η έλλειψη δυνατότητας συµµετοχής και διάδρασης, τόσο του χρήστη µε το περιεχόµενο, όσο και των χρηστών µεταξύ τους. Αυτές ακριβώς οι αδυναµίες, η έλλειψη δηλαδή δυνατότητας συµµετοχής και επικοινωνίας, και η αδυναµία επέµβασης στο περιεχόµενο, οδήγησαν στην εµφάνιση µιας νέας γενιάς εφαρµογών, που δηµιουργήθηκαν για να απαντήσουν στις συγκεκριµένες ανάγκες και περιγράφονται µε τον όρο Web 2.0 (ώστε να διακρίνονται από τις εφαρµογές του «παραδοσιακού» µοντέλου που αναφέρεται πλέον ως Web 1.0). 2

Ο όρος web 2.0, παρουσιάστηκε για πρώτη φορά το 2004 από τον O Reilly (2005) ώστε να σηµατοδοτηθεί η µετάβαση του internet στη νέα εκδοχή του και να περιγραφεί καλύτερα αυτή η συνεργατική, δυναµικά τροφοδοτούµενη µορφή του Web. Πράγµατι, το web 2.0 φαίνεται να προσφέρει νέες δυνατότητες σε ό,τι αφορά τη δηµιουργία περιεχοµένου, τη συνεργασία, την κοινωνική δικτύωση και γενικά τον τρόπο µε τον οποίο το χρησιµοποιούν οι σχεδιαστές εφαρµογών και, βεβαίως, οι τελικοί χρήστες. Από τεχνολογική άποψη, δεν φαίνεται να υπάρχουν ιδιαίτεροι νεωτερισµοί σε σχέση µε την πρώτη γενιά δικτυακών τόπων. Καθώς η δυνατότητα πρόσβασης στο internet µέσω ευρυζωνικών 1 δικτύων θεωρείται πια αυτονόητη τουλάχιστον για τον «ανεπτυγµένο κόσµο», και από τη στιγµή που το πρόβληµα της µετάδοσης πολυµεσικού περιεχοµένου έχει οριστικά αντιµετωπισθεί µε τις τεχνολογίες ροής 2, δεν ήταν απαραίτητη η υιοθέτηση κάποιας τεχνολογικής καινοτοµίας ώστε να αναπτυχθούν οι νέες εφαρµογές. Έτσι, η πραγµατική καινοτοµία κρύβεται στο λογισµικό και, κυρίως, στη νέα προσέγγιση των σχεδιαστών που δίνουν στους χρήστες τη δυνατότητα και τα εργαλεία να γίνουν οι ίδιοι δηµιουργοί του περιεχοµένου που φιλοξενείται στους δικτυακούς τόπους 3. Σε αυτήν τη νέα του µορφή, το web δεν αποτελεί πλέον έναν χώρο πρόσβασης πληροφορίας, αλλά µια πλατφόρµα η οποία διευκολύνει και προωθεί τη συνεργασία, την επικοινωνία, καθώς και τον έλεγχο και τη δηµιουργία περιεχοµένου από τους χρήστες. Έτσι, η ανάγκη χρήσης εξειδικευµένων εφαρµογών στο web 2.0 έχει εκλείψει. Το λογισµικό εκτελείται στον δικτυακό τόπο, ο οποίος διαθέτει πλέον την ικανότητα αποθήκευσης, διαχείρισης και διακίνησης τεράστιων ποσοτήτων δεδοµένων. Τα τελευταία, βρίσκονται για πρώτη φορά υπό τον έλεγχο των χρηστών οι οποίοι µε µόνο εργαλείο το πρόγραµµα πλοήγησης χρησιµοποιούν τις υπηρεσίες 4 που τους προσφέρονται και τροφοδοτούν µε τα δικά τους δεδοµένα τους δικτυακούς τόπους. Το αποτέλεσµα αυτής της θεµελιώδους αλλαγής είναι ότι στο νέο αυτό µοντέλο, η αξία του λογισµικού και της προσφερόµενης υπηρεσίας προέρχεται από την ποσότητα και το είδος των δεδοµένων που φιλοξενεί 5, µε συνέπεια η συµµετοχή ολοένα και µεγαλύτερου αριθµού χρηστών και η διαρκής τροφοδότηση των δικτυακών τόπων µε περισσότερο περιεχόµενο να δηµιουργεί ένα σύµπαν διαµοιραζόµενων πληροφοριών, προσβάσιµων µέσα από µια νέα γενιά µηχανισµών και υπηρεσιών που χαρακτηρίζουν και, εντέλει, αποτελούν αυτό που ονοµάζουµε web 2.0 (Van Harmelen, 2007). Συγκεκριµένα, προσφέρονται: 1 Κυρίως µέσω των τεχνολογιών της οικογένειας xdsl και ειδικότερα της ευρείας καταναλωτικής εκδοχής ADSL. 2 Οι τεχνολογίες ροής (Streaming technologies) επιτρέπουν την έναρξη της αναπαραγωγής του πολυµεσικού αρχείου (video ή ήχου) στον υπολογιστή του τελικού χρήστη, ενώ συνεχίζεται η διαµεταγωγή του από τον server που το φιλοξενεί. Πρακτικά αυτό σηµαίνει ότι το αρχείο αναπαράγεται σε σχεδόν πραγµατικό χρόνο, χωρίς να είναι αναγκαία η αναµονή έως ότου «κατέβει» ολόκληρο στον υπολογιστή του χρήστη. 3 Στο νέο αυτό µοντέλο ανάπτυξης, η αξία των δεδοµένων και η αξία του λογισµικού είναι αλληλένδετες. «...without the data, the tools are useless; without the software, the data is unmanageable.... In fact, the value of the software is proportional to the scale and dynamism of the data it helps to manage.» (O Reilly, 2005). 4 Χρησιµοποιείται ο όρος SaaS (Software as a Service). Σύµφωνα µε αυτό το µοντέλο, το λογισµικό προσφέρεται στον τελικό χρήση µετά από αίτησή του (on demand) µε τη µορφή υπηρεσίας. 5 Τα δεδοµένα που φιλοξενούνται, αποτελούν έτσι προϊόν «συλλογικής νοηµοσύνης» (Collective Intelligence). Αυτή προκύπτει, όταν οι χρήστες που συµµετέχουν σε ένα σύστηµα φτάσουν µια κρίσιµη µάζα, λειτουργώντας έτσι ως φίλτρο για το ποια πληροφορία έχει αξία και ποια όχι. Πρόκειται δηλαδή, για τη χρήση της συλλογικής συµπεριφοράς, ως κριτηρίου λήψης αποφάσεων και αναζήτησης πληροφορίας (Kroski, 2006). 3

Υπηρεσίες κοινωνικής δικτύωσης (Social networking) 6. Πρόκειται για συστήµατα που επιτρέπουν τη δηµιουργία online κοινοτήτων χρηστών και τη δηµιουργία προσωπικών δικτύων «φίλων» µε κοινά ενδιαφέροντα Υπηρεσίες διαµοιρασµού περιεχοµένου (Data sharing mechanisms) 7. Είναι υπηρεσίες που επιτρέπουν τη δηµοσίευση, την αναζήτηση και τον διαµοιρασµό κάθε είδους κειµένου (φωτογραφίες, µουσική, video, παρουσιάσεις, κείµενα) Υπηρεσίες κοινωνικής «δεικτοδότησης ή σηµατοδότησης» (Social bookmarking - tags) 8. Συστήµατα που προσφέρουν την δυνατότητα προσθήκης ετικετών (tags) περιγραφής σε ιστοσελίδες, µε στόχο τη δηµιουργία συλλογών συναφών σελίδων, αλλά και οµάδων χρηστών που µοιράζονται τις ίδιες αναζητήσεις 9. Υπηρεσίες συνεργασίας και ειδοποίησης (Syndication and notification technologies - RSS). Πρόκειται για µηχανισµούς ειδοποίησης του χρήστη και αυτόµατης ενηµέρωσης µε καινούργιο περιεχόµενο της ίδιας προέλευσης. Συνεργατικά εργαλεία και λογισµικά (Collaborative editing tools) 10. Επιτρέπουν είτε την ταυτόχρονη εργασία χρηστών στο ίδιο αρχείο, είτε τον διαµοιρασµό εργασίας διαφόρων χρηστών που έγινε σε διαφορετικό χρόνο επάνω στο ίδιο αρχείο. Προϋπόθεση για τη λειτουργία όλων αυτών των µηχανισµών και υπηρεσιών, οι οποίες αναφέρονται πλέον στη διεθνή βιβλιογραφία ως «κοινωνικό λογισµικό» (social software), αποτελεί η δικτυακή παρουσία των χρηστών, οι οποίοι δηλώνονται σε δικτυακούς τόπους, µπορούν να έχουν προσωπική σελίδα 11, να δηµοσιεύουν το profile τους, να δηλώνουν τις προτιµήσεις τους και να δηµιουργούν έτσι ψηφιακές κοινότητες. Παράλληλα, µπορούν να επικοινωνούν σύγχρονα ή ασύγχρονα, είτε µέσα από τους ίδιους τους δικτυακούς τόπους, είτε µέσα από εξειδικευµένες εφαρµογές 12. Από όσα παρουσιάστηκαν παραπάνω, γίνεται φανερό ότι η νέα προσέγγιση των σχεδιαστών του web και βεβαίως ο καινούργιος τρόπος µε τον οποίο το χρησιµοποιούν οι χρήστες, προκαλούν σηµαντικές αλλαγές σε όλες τις υπηρεσίες και εφαρµογές που ως τώρα προσφέρονταν για κάθε ειδικό αντικείµενο. 2. Το elearning 2.0 Ως φυσικό επακόλουθο, σηµαντικές αλλαγές προκαλούνται και στο πεδίο των εφαρµογών elearning, οι οποίες προσπαθούν να υιοθετήσουν τη νέα οπτική των πραγµάτων, ώστε να ξεφύγουν από τη σχετικά παραδοσιακή προσέγγιση της πρώτης 6 Ανάµεσα στα πιο διαδεδοµένα websites του είδους είναι το Facebook http://www.facebook.com και το Linked In http://www.linkedin.com. 7 Τα πιο γνωστά είναι το Flickr (φωτογραφίες) http://www.flickr.com, το You tube (videos) http://www.youtube.com, και το slideshare (παρουσιάσεις powerpoint) http://www.slideshare.com 8 Χαρακτηριστικό παράδειγµα αποτελεί το del.icio.us. http://www.delicious.com. 9 Σε αυτήν την κατηγορία µπορούν να ενταχθούν και τα mashups όπου οι χρήστες συνδυάζουν δεδοµένα ώστε να υπηρετήσουν έναν καινούργιο σκοπό. Παράδειγµα αποτελεί η πρόσθεση πληροφοριών για ακίνητα, καταστήµατα κτλ. σε χαρτογραφικά δεδοµένα από της υπηρεσίας Google Maps ( http://maps.google.com ), µε συνέπεια τη δηµιουργία µιας νέας υπηρεσίας στο web, η οποία δεν προσφερόταν αρχικά από καµία πηγή. 10 Όπως το Google Docs & Spreadsheets, http://www.google.com/googlespreadsheets/try_out.html. 11 Απόλυτα προσωπική µε τη δηµιουργία ενός blog, είτε φιλοξενούµενη ως σελίδα χρήστη σε µια online κοινότητα. 12 Όπως το πρόγραµµα τηλεδιάσκεψης Skype (VoIP) http://www.skype.com. 4

γενιάς και να γίνουν πιο ενδιαφέρουσες, πιο ουσιαστικές, πιο δηµιουργικές και εν τέλει, πιο αποτελεσµατικές, φιλικές και χρήσιµες στον τελικό χρήστη. Πράγµατι, οι εφαρµογές που αναπτύχθηκαν τα πρώτα δέκα χρόνια του elearning, εστιάζουν στην αντικατάσταση της παραδοσιακής διαδικασίας µάθησης δασκάλου- µαθητή: αφήνοντας πίσω τους τις εφαρµογές της προηγούµενης γενιάς του CBT που στηρίζονταν στον µπιχεβιορισµό, αναπτύχθηκαν πάνω στις αρχές του κονστρουκτιβισµού και, αργότερα, του κοινωνικού κονστρουκτιβισµού 13 υιοθετώντας µια µαθητοκεντρική και όχι πια δασκαλοκεντρική προσέγγιση. Οι εφαρµογές αυτές, βασίζονται κυρίως στα εικονικά περιβάλλοντα µάθησης (VLEs) 14 και προσπαθούν να εξατοµικεύσουν τη µάθηση δίνοντας στον χρήστη πολλά περιθώρια αυτονοµίας, εργαλεία συνεργασίας και δυνατότητες επικοινωνίας µε τους άλλους χρήστες. Το περιεχόµενο των εφαρµογών αυτών είναι σχεδιασµένο έτσι ώστε να οδηγεί τον χρήστη στη γνώση, προσφέροντάς του ένα σύνολο πληροφοριών και διδακτικού υλικού, διαδράσεων, εµπειριών, εργασιών και προσοµοιώσεων. Οι εφαρµογές αυτές είναι σήµερα κοινής αποδοχής, αφού επάνω τους βασίζεται το εκπαιδευτικό πρόγραµµα µεγάλου αριθµού δηµόσιων και ιδιωτικών ανώτατων Ιδρυµάτων. Ωστόσο, από την οπτική γωνία της νέας πραγµατικότητας του web 2.0, φανερώνουν τις αδυναµίες τους, καθώς δεν προσφέρουν διαδραστικότητα, είναι στατικές, αυστηρά δοµηµένες και εστιάζουν στην παραγωγή γνώσης που βασίζεται στην αφοµοίωση του προσφερόµενου περιεχοµένου από τον µαθητή και στην αξιολόγηση των εργασιών του από τον δάσκαλο. Αντίθετα, στις εφαρµογές ηλεκτρονικής µάθησης που αντιπροσωπεύονται από τον όρο elearning 2.0 15, η εστίαση είναι στη συνεργασία και στην κοινωνική παραγωγή της γνώσης. Δίνεται έµφαση στη χρήση κοινωνικού λογισµικού, ώστε η µάθηση να προκύπτει µέσα από συζήτηση επάνω στο περιεχόµενο και στην αντιµετώπιση προβληµάτων µέσα από συνεργατικές δράσεις. Σε αυτήν τη γενιά εφαρµογών elearning, πραγµατοποιείται µια µετάβαση από τη δοµηµένη παροχή γνώσης των VLEs στην ελεύθερη πρόσβαση περιεχοµένου που χτίζεται από τους χρήστες, από την προκαθορισµένη χρήση του περιεχοµένου στην ελεύθερη, από την επίσκεψη πηγών πληροφορίας στα σενάρια, από τους εκπαιδευµένους τεχνολογικά χρήστες στους ψηφιακούς πολίτες και, εντέλει, από την εξατοµίκευση της µάθησης στην κοινωνική µάθηση. Στη γενιά αυτή αξιοποιούνται τα νέα εργαλεία και οι υπηρεσίες του Web 2.0, δηλαδή τα προσωπικά ιστολόγια (blogs) 16, τα wikis 17, οι ιστότοποι διαµοιρασµού 13 Ο κοινωνικός κονστρουκτιβισµός (Social contructivism) δίνει έµφαση στη συνεργατική πλευρά της µάθησης µέσα σε ένα κοινωνικό περιβάλλον και αποτελεί παραλλαγή του γνωστικού κονστρουκτιβισµού. Ξεκινώντας -και διαφωνώντας- µε τις θεωρίες του Jean Piaget, οι βασικές αρχές του διατυπώθηκαν από τον Lev Vygotsky και τον Jerome Bruner και µετέπειτα από τον Albert Bandura. Ο κοινωνικός κονστρουκτιβισµός επεκτείνει τις αρχές του κονστρουκτιβισµού στον κοινωνικό περίγυρο, όπου οµάδες χρηστών δηµιουργούν συνεργατικά µονάδες γνώσης η µία για την άλλη. Για την εφαρµογή των θεωριών αυτών σε VLEs, βλ. http://docs.moodle.org/en/philosophy. 14 Τα ευρύτερα χρησιµοποιούµενα στα ΑΕΙ της Ευρώπης και της Αµερικής είναι τα Moodle http://moodle.org, Blackboard και WebCT http://www.blackboard.com, Sakai http://sakaiproject.org/portal, και Claroline http://www.claroline.net/. 15 Ο όρος χρησιµοποιείται κατ αντιστοιχία του όρου Web 2.0, για να αναφερθούµε στη νέα γενιά εφαρµογών που αναπτύσσονται σύµφωνα µε τις προδιαγραφές των υπηρεσιών web 2.0 και για να γίνεται η διάκριση από τις διαθέσιµες έως τώρα εφαρµογές elearning (1.0). 16 Πολύ γνωστές υπηρεσίες δηµιουργίας προσωπικών ιστολογίων είναι οι Blogger https://www.blogger.com/start και Wordpress http://wordpress.com/. 17 Τύπος ιστότοπου που επιτρέπει τη συλλογική ανάπτυξη περιεχοµένου. Επιτρέπει δηλαδή σε οποιονδήποτε χρήστη να δηµιουργήσει και να επεξεργαστεί τις σελίδες του ιστότοπου. Χαρακτηριστικό παράδειγµα είναι η online εγκυκλοπαίδεια Wikipedia http://www.wikipedia.org. 5

πολυµεσικού περιεχοµένου (media sharing), ιστότοποι αποθήκευσης αρχείων 18, τα podcasts 19, webcasts και screencasts, τα συνεργατικά εργαλεία, τα εργαλεία επικοινωνίας σε πραγµατικό χρόνο, οι εικονικές τάξεις, τα κοινωνικά δίκτυα (social networks) 20 και, οι εικονικοί κόσµοι (virtual worlds). Τα εργαλεία αυτά, τα οποία, σηµειωτέον, χρησιµοποιούνται κατά κόρον από τους -νεότερους ιδιαίτερα- χρήστες στην καθηµερινή τους ζωή για λόγους ανεξάρτητους από τη µάθηση, δίνουν καινούργιες δυνατότητες στις εφαρµογές elearning οι οποίες, ανακαλύπτοντας τη δυναµική τους, σπεύδουν να τα αξιοποιήσουν 21. Έτσι, εκτός από την αποσπασµατική χρήση τους για εκπαιδευτικό σκοπό, καταγράφεται και µια τάση συνδυασµένης χρήσης τους µε τα ισχύοντα προγράµµατα elearning 1.0, τα οποία εξακολουθούν µεν να στηρίζονται στα VLEs σε ό,τι αφορά την παράδοση περιεχοµένου 22 ενσωµατώνουν όµως τα νέα εργαλεία για την έκθεση των µαθητών σε πραγµατικές συνθήκες επικοινωνίας και για διάδραση 23 στοχεύοντας στη βελτίωση της ποιότητας της διδασκαλίας (ή της αυτόνοµης µάθησης) οποιουδήποτε αντικειµένου. 3. Η διδασκαλία ξένων γλωσσών στο νέο περιβάλλον Σε αυτό το πλαίσιο εντάσσονται και οι προσπάθειες δηµιουργίας µιας νέας γενιάς εφαρµογών γλωσσικής εκπαίδευσης, οι οποίες εκµεταλλεύονται τα «κοινωνικά» εργαλεία του web 2.0 για να δώσουν στον τελικό χρήστη µια πραγµατική εµπειρία επαφής µε τη γλώσσα στόχο, κάτι που ως σήµερα ήταν εν µέρει µόνο εφικτό. Πράγµατι, θεµελιώδη παράγοντα της γλωσσικής εκπαίδευσης, αποτελεί η όσο το δυνατόν µεγαλύτερη έκθεση του µαθητή στη γλώσσα στόχο, όπως αυτή συναντάται στην αυθεντική της µορφή. Αυτό µπορεί να επιδιώκεται µε δύο συµπληρωµατικούς µεταξύ τους τρόπους. Με τη χρήση αυθεντικών -και όχι κατασκευασµένων και απλοποιηµένων για την περίπτωση- διδακτικών υλικών και µε την έκθεση του χρήστη σε πραγµατικές περιστάσεις επικοινωνίας. Αµέσως παρακάτω, παρουσιάζονται τα νέα εργαλεία του Web 2.0. και οι νέες δυνατότητες στους δύο αυτούς τοµείς. 3.1. Τα νέα εργαλεία Στο νέο περιβάλλον οι µαθητές, όπως άλλωστε (οφείλει να κάνει) και ο δάσκαλος, έχουν ψηφιακή παρουσία. Αυτό είναι απαραίτητο από τη στιγµή που µεγάλο µέρος της επικοινωνίας µεταξύ τους γίνεται δικτυακά αλλά και, επειδή, η χρήση των επικοινωνιακών εργαλείων και η πρόσβαση στις υπηρεσίες του web 2.0, προϋποθέτει την εγγραφή στους σχετικούς δικτυακούς τόπους, την απόκτηση εικονικής ταυτότητας ή/και την δηµιουργία προσωπικού δικτυακού χώρου. Η εύκολη δηµιουργία από τον οποιοδήποτε χρήστη µιας «ιδιόκτητης» προσωπικής ιστοσελίδας αποτελεί ένα από τα κυριότερα χαρακτηριστικά του web 2.0. Ο δηµιουργός ενός ιστολογίου (blog), ελέγχει απόλυτα το περιεχόµενο και µπορεί να 18 Όπως η υπηρεσία MegaUpload http://megaupload.com/. 19 Χαρακτηριστική είναι η υπηρεσία εκπαιδευτικών podcasts itunesu (University) που προσφέρει η Apple. http://www.apple.com/education/mobile-learning/. 20 Τα οποία µάλιστα είναι δυνατόν να δηµιουργούνται από τους ίδιους τους χρήστες µε τη χρήση ειδικών εργαλείων όπως το Elgg.net. http://elgg.org/index.php. 21 Από τη γενιά των digital natives, τη γενιά δηλαδή των εφήβων 13 έως 17 ετών, που έχουν µεγαλώσει θεωρώντας το internet ως τον φυσικό χώρο µάθησης και διασκέδασης (Prensky, 2001). 22 Σηµείο στο οποίο η αξία τους είναι αδιαµφισβήτητη (Perrie, 2003, Britain & Liber, 1999) 23 Μια τέτοια απόπειρα αποτελεί η συνδυασµένη χρήση του VLE Blackboard µε το τρισδιάστατο περιβάλλον Active Worlds µε σκοπό τη συνεργατική µάθηση και τη γλωσσική εξάσκηση Ιαπώνων φοιτητών (Campbell, 2003). 6

επιτρέπει σε άλλους να συµµετέχουν αφήνοντας γραπτά σχόλια. Έτσι ένα blog αποτελεί ιδανικό τόπο δηµιουργίας µιας κλειστής (ή ανοικτής) κοινωνικής οµάδας συνήθως µε κοινά ενδιαφέροντα και, ως εκ τούτου, ιδιαίτερα χρήσιµο εργαλείο για τη συµµετοχή των µαθητών και την ανάπτυξη των δεξιοτήτων κατανόησης προφορικού και γραπτού, καθώς και παραγωγής γραπτού λόγου. Ένα ακόµη νέο χαρακτηριστικό, είναι η δυνατότητα συνεργατικής δηµιουργίας περιεχοµένου (wiki). Πρόκειται για ιστοσελίδες των οποίων το περιεχόµενο διαµορφώνεται ελεύθερα από -όλους- τους χρήστες τους. Με τα wikis είναι δυνατή η από κοινού ανάπτυξη ενός θέµατος, κάτι που έχει προφανή αξία στην ανάπτυξη της δεξιότητας παραγωγής γραπτού λόγου αλλά και ιδιαίτερη συνεισφορά στην ανάπτυξη δεξιότητας συνεργασίας (Chung-Kai et al., 2008). Νέα είναι επίσης και η δυνατότητα ταυτόχρονης εργασίας στο ίδιο αρχείο. Πρόκειται για εργαλεία που επιτρέπουν την ταυτόχρονη επεξεργασία από πολλούς χρήστες ενός κειµένου, µιας παρουσίασης ή ενός φύλλου υπολογισµών (Google docs) αλλά και την σχεδίαση, τη γραφή και την τοποθέτηση εικόνων επάνω σε µια «πινακίδα συνεργασίας» (whiteboard). Ο δάσκαλος µπορεί να επεµβαίνει σε πραγµατικό χρόνο και να διορθώνει ή να υποδεικνύει την ώρα που οι µαθητές συνεργάζονται. Η ενσωµάτωση αυτών των εργαλείων και η χρήση τους µε το κατάλληλο σενάριο σε ένα µάθηµα µπορεί να προαγάγει τόσο τη γραπτή γλωσσική άσκηση όσο και την προφορική, αφού οι µαθητές θα χρειαστεί να επικοινωνήσουν µεταξύ τους µε τα αντίστοιχα εργαλεία, προκειµένου να ανταλλάξουν απόψεις και ιδέες για το περιεχόµενο και να αναζητήσουν πληροφορίες και αυθεντικά υλικά για την εργασία τους. 3.2. Η πρόσβαση σε αυθεντικά διδακτικά υλικά Είναι αλήθεια, ότι χάρη στο internet το θέµα της πρόσβασης σε αυθεντικά διδακτικά υλικά αντιµετωπίστηκε σε µεγάλο βαθµό, αφού η πρόσβαση σε πηγές αυθεντικού υλικού έγινε ξαφνικά απλή. Η έλευση των υπηρεσιών του web 2.0 ωστόσο µεγιστοποιεί τις δυνατότητες ανεύρεσης και πρόσβασης, καθώς αφενός η προσφορά περιεχοµένου αυξάνεται κατακόρυφα αφού οι νέας γενιάς ιστότοποι τροφοδοτούνται διαρκώς από εκατοµµύρια χρήστες και όχι από λίγους επίσηµους παρόχους περιεχοµένου και, αφετέρου, επειδή η πρόσβαση σε ενδιαφέρον περιεχόµενο διευκολύνεται από τις υπηρεσίες διαµοιρασµού περιεχοµένου, κοινωνικής «δεικτοδότησης ή σηµατοδότησης» και συνεργασίας και ειδοποίησης. Οι υπηρεσίες αυτές αποτελούν και την ειδοποιό διαφορά, αφού στην ουσία πραγµατοποιούν ένα ποιοτικό άλµα σε σχέση µε την κατά µόνας αναζήτηση περιεχοµένου. Το υλικό που αναζητά κανείς µέσω των µηχανών αναζήτησης, έχει πιθανότατα ήδη αποτελέσει αντικείµενο έρευνας από άλλους, οι οποίοι το έχουν σηµατοδοτήσει, αξιολογήσει, αποθηκεύσει, οµαδοποιήσει και διοχετεύσει στις βάσεις δεδοµένων προκειµένου να βρεθεί από, ή να διαµοιραστεί σε, άλλους χρήστες (βλ.σχ. παρ. 2). Οι δυνατότητες αυτές αυξάνουν την αξία των δεδοµένων που βρίσκονται διαθέσιµα σε: ιστότοπους διαµοιρασµού πολυµεσικού περιεχοµένου (media sharing) 24, ιστότοπους αποθήκευσης αρχείων 25, 24 Για παράδειγµα το YouTube το οποίο διαθέτει εθνικά sites µε δυνατότητα τοπικής αναζήτησης, ενώ έχει συνάψει και συµφωνίες µε διάφορα εθνικά δίκτυα (όπως το BBC http://www.bbc.co.uk/, το France 24 http://www.france24.com/en/ κ.ά.). 25 Πολύ δηµοφιλής υπηρεσία αποθήκευσης ηχητικών αρχείων είναι το Box.net http://www.box.net/. 7

ιστότοπους online περιεχοµένου ειδήσεων 26, online TV 27, online radio 28 και ηχητικών αρχείων ροής (streaming) 29, υπηρεσίες αποθήκευσης και διάθεσης podcasts 30 και webcasts, υπηρεσίες αποθήκευσης και διάθεσης screencasts 31, υπηρεσίες mashups. Τα αυθεντικά υλικά, που ανασύρονται από τις βάσεις δεδοµένων αυτών των υπηρεσιών, µπορούν να αξιοποιηθούν από τους καθηγητές ξένης γλώσσας για την ανάπτυξη των δεξιοτήτων κατανόησης προφορικού (π.χ. YouTube, podcasts, online broadcast) και γραπτού λόγου (π.χ. Mashups, Slideshare) και σε κάποιες περιπτώσεις και για την παραγωγή προφορικού (π.χ. podcasts) ή γραπτού λόγου (π.χ. Slideshare), κάτι που άλλωστε γινόταν ως τώρα και µε τις περιορισµένες δυνατότητες που έδιναν οι εφαρµογές του web 1.0. Ωστόσο, η ευκολία ανεύρεσης περιεχοµένου καθώς και ο οικείος και διασκεδαστικός τρόπος µε τον οποίο γίνεται αυτό σήµερα, µπορούν να αποτελέσουν κίνητρο για τους µαθητές ώστε να αναπτύξουν ικανότητες αυτόνοµης µάθησης, επιδιώκοντας οι ίδιοι την πρόσβαση στην τεράστια ποικιλία αυθεντικών υλικών που τους είναι πλέον διαθέσιµα (Bromley, 2008) 32. 3.3. Η έκθεση σε πραγµατικές περιστάσεις επικοινωνίας Η δεύτερη εξαιρετικά σηµαντική παράµετρος σε ό,τι αφορά την έκθεση του µαθητή στην γλώσσα-στόχο είναι, όπως προαναφέρθηκε, η εµπλοκή του σε πραγµατικές περιστάσεις επικοινωνίας. Στη διδασκαλία της ξένης γλώσσας, η επικοινωνία µε φυσικούς οµιλητές επιδιώχθηκε, όταν φυσικά δεν ήταν δυνατή η παρουσία του µαθητή στη χώρα στην οποία οµιλείται η γλώσσα στόχος, µέσω της εκάστοτε διαθέσιµης τεχνολογίας (email, chat, videoconference). Στο Web 2.0, αφενός οι υπάρχουσες δυνατότητες επεκτείνονται και αφετέρου προστίθενται νέες. 3.3.1. Τα εργαλεία ασύγχρονης επικοινωνίας Οι εκπαιδευτικές εφαρµογές που χαρακτηρίζονται ως elearning 1.0, υιοθετώντας το θεωρητικό µοντέλο του κοινωνικού κονστρουκτιβισµού, στηρίζουν µεγάλο µέρος της εκπαιδευτικής διαδικασίας στη συνεργασία και την κοινωνική παραγωγή της γνώσης µέσα από τους τόπους συζήτησης (discussion lists, discussion fora). Τα fora αποτελούν εσωτερικό χαρακτηριστικό όλων των VLEs που χρησιµοποιούνται σήµερα και έχουν στόχο τη δηµιουργία online κοινοτήτων µέσα στις οποίες οι 26 Πολύ γνωστές υπηρεσίες του είδους είναι οι ABC Online http://abcnews.go.com/ και BBC News Online http://news.bbc.co.uk/2/hi/video_and_audio/default.stm. 27 Όπως οι υπηρεσίες Joost http://www.joost.com/ και Babel Gum http://www.babelgum.com/ κυρίως για αγγλικό περιεχόµενο. Μέσα στο 2008 προβλέπεται η διάθεση περιεχοµένου και σε άλλες γλώσσες. 28 Όπως ο ιστότοπος του BBC World Service Online που προσφέρει ειδήσεις σε 32 γλώσσες http://www.bbc.co.uk/worldservice/languages/ και ο ιστότοπος WWiTV http://wwitv.com/portal.htm. 29 Με τη χρήση file sharing software όπως το Limewire http://www.limewire.com, και το BitTorrent http://www.bittorrent.com/, ή µέσα από ιστότοπους που χρησιµοποιούν τεχνολογίες ροής (Radio Blog Club http://www.radioblogclub.com/, Pandora http://www.pandora.com/restricted ) κυρίως για µουσική. 30 Παράδειγµα αποτελεί ο ιστότοπος Palomitas http://www.palomitasconsal.com (στα ισπανικά) και η υπηρεσία itunesu. 31 Όπως οι υπηρεσίες Slideshare http://www.slideshare.com και Scridb http://www.scribd.com/ 32 O Benson (2001: 64) υποστηρίζει ότι η αυτονόµηση των σπουδαστών, σε ότι αφορά τη διαδικασία της µάθησης, είναι ένα από τα εξέχοντα ζητήµατα για τη θεωρία και την πρακτική της γλωσσικής διδασκαλίας στον νέο αιώνα (αναφ. από Gonzalez & St. Louis, 2008). 8

µαθητές επικοινωνούν γραπτά συνήθως υπό την επιτήρηση του δασκάλου (tutor ή, στην περίπτωση αυτή, moderator). Αυτός ο τρόπος επικοινωνίας, ενώ δεν είναι πραγµατικού χρόνου ούτε και ιδιαίτερα ελεύθερος, έχει προφανή εκπαιδευτική αξία ως προς την ανάπτυξη της δεξιότητας της κατανόησης και της παραγωγής γραπτού λόγου και έτσι εξακολουθεί να είναι χρήσιµος και στις νέες εφαρµογές. Αντίστοιχων δυνατοτήτων και εκπαιδευτικής αξίας, είναι φυσικά και οι messengers που ενσωµατώνουν όλες οι υπηρεσίες κοινωνικής δικτύωσης του web 2.0., και οι οποίες σήµερα αντικαθιστούν σε µεγάλο βαθµό το email και τις tandem εφαρµογές του παρελθόντος. 3.3.2. Τα εργαλεία σύγχρονης επικοινωνίας. Οι εικονικοί κόσµοι. Για άµεση επικοινωνία σε πραγµατικό χρόνο χρησιµοποιούνται εφαρµογές Live Chat 33 µε τις οποίες µπορεί κανείς να συνδεθεί τυχαία µε χρήστες από όλον τον κόσµο και VoIP (videoconferencing) 34 για κλειστή επικοινωνία σε οµάδες εγκεκριµένων χρηστών. Οι εφαρµογές αυτές είναι βεβαίως ιδανικές για την ανάπτυξη δεξιοτήτων κατανόησης και παραγωγής προφορικού λόγου, ενώ σε κάποιες περιπτώσεις ενσωµατώνουν λογισµικά συνεργασίας (whiteboards) που τα µετατρέπουν σε πλήρεις πλατφόρµες επικοινωνίας. Έτσι αποτελούν το βασικό εργαλείο των εφαρµογών που επιδιώκουν να φέρουν τον χρήστη σε άµεση επαφή µε φυσικούς οµιλητές της ξένης γλώσσας. Ωστόσο, όπως προαναφέρθηκε, η κινητήρια δύναµη του web 2.0, και συγχρόνως το κύριο χαρακτηριστικό του είναι η δηµιουργία online κοινοτήτων. Η δηµιουργία τέτοιων κοινοτήτων δηµιουργεί συνθήκες απρόβλεπτης (ή και σε προγραµµατισµένης από τον καθηγητή) προσωπικής -εικονικής- επαφής µε κάποιον φυσικό οµιλητή, όπως αυτή που θα συνέβαινε αν ο µαθητής βρισκόταν στη χώρα στην οποία οµιλείται η γλώσσα στόχος. Η επαφή αυτή προσφέρεται φυσικά στοιχειωδώς µέσω των εφαρµογών που περιγράφηκαν παραπάνω σε γραπτή (chat, live messengers) ή οπτικοακουστική µορφή (videoconferencing). Βρίσκει ωστόσο την πραγµατική της διάσταση, µέσω των «εικονικών κόσµων». Οι «εικονικοί κόσµοι» MUVEs (Multi-User Virtual Environments) 35 είναι τρισδιάστατα ψηφιακά περιβάλλοντα στα οποία οι χρήστες συµµετέχουν µέσω ενός ψηφιακού αντιπροσώπου (avatar) τον οποίο επιλέγουν οι ίδιοι. Οι χρήστες έχουν έτσι τη δυνατότητα να κινούνται, να αλληλεπιδρούν µε το περιβάλλον, να συναντούν και να συνοµιλούν µε τους άλλους χρήστες που συµβαίνει να βρίσκονται τη δεδοµένη χρονική στιγµή στο ίδιο σηµείο του εικονικού κόσµου, και οι οποίοι µπορεί να προέρχονται από οποιαδήποτε χώρα του κόσµου. Στη διάρκεια µιας συνάντησης, η επικοινωνία γίνεται προφορικά αλλά και γραπτά (οι χρήστες µιλούν και ακούν σε πραγµατικό χρόνο). Οι συναντήσεις τους µε τους άλλους χρήστες-φυσικούς οµιλητές της ξένης γλώσσας- µπορεί να είναι απρογραµµάτιστες και τυχαίες, µπορεί όµως να είναι και σχεδιασµένες από τον καθηγητή και να συµβαίνουν σε συγκεκριµένο «τόπο» και χρόνο. Οι νέες αυτές δυνατότητες, οι οποίες προσφέρονται για πρώτη φορά στη γλωσσική διδασκαλία, έχουν οδηγήσει στην ανάπτυξη εφαρµογών διδασκαλίας ξένης γλώσσας 33 Όπως ο Windows Live Messenger http://messenger.live.com. 34 Η τεχνολογία VoIP (Voice over IP), επιτρέπει τη µετάδοση φωνής και πρακτικά τηλεφωνικών κλήσεων- µέσα από το Internet. Πολλές υπηρεσίες όπως το Skype, επιτρέπουν παράλληλα και τη µετάδοση εικόνας, επιτυγχάνοντας έτσι τηλεδιάσκεψη. 35 Για µια λίστα εκπαιδευτικών MUVEs βλ. Dieterle, E., & J. Clarke (2007). 9

από µεγάλο αριθµό εκπαιδευτικών ιδρυµάτων 36, τα οποία προσφέρουν σε εγγεγραµµένους χρήστες γλωσσική εκπαίδευση σε εικονικό περιβάλλον. 5. Συµπεράσµατα, µελλοντική έρευνα Από όσα παρουσιάστηκαν νωρίτερα, φαίνεται να προκύπτει το συµπέρασµα ότι το web 2.0 και οι νέες υπηρεσίες που το αποτελούν έχουν καταφέρει να δώσουν νέα προοπτική στις εφαρµογές ηλεκτρονικής µάθησης. Οι εφαρµογές elearning, επιτελούν σήµερα ένα βήµα µε αξία αντίστοιχη αυτής της εµφάνισης των πολυµεσικών εφαρµογών κατά τη δεκαετία του 90. Το βήµα αυτό δεν συντελείται τόσο στο τεχνολογικό επίπεδο, όσο στο επίπεδο αλληλεπίδρασης του χρήστη µε τις εφαρµογές και τις υπηρεσίες που του προσφέρονται µέσα στο διαδίκτυο αλλά και µε τους άλλους χρήστες που τις χρησιµοποιούν ταυτόχρονα. Οι αλλαγές αυτές αφορούν βεβαίως και τη γλωσσική διδασκαλία, η οποία αποκτά νέα εργαλεία, είτε για τη διεύρυνση της κλασσικής διδασκαλίας σε τάξη, είτε για την ανάπτυξη νέων εφαρµογών µάθησης αποκλειστικά σε ηλεκτρονικό περιβάλλον. Παράλληλα ωστόσο µε τις αυξηµένες δυνατότητες, κάποιες από τις οποίες (όπως οι εικονικοί κόσµοι) αποτελούν πραγµατικό νεωτερισµό για τη διδασκαλία των γλωσσών, δηµιουργούνται και αυξηµένες απαιτήσεις. Αυτές, αφενός αφορούν την τεχνολογική κατάρτιση των εκπαιδευτών οι οποίοι δεν έχουν τις απαιτούµενες γνώσεις ώστε να µπορέσουν να αξιοποιήσουν τα νέα εργαλεία και, αφετέρου, την έρευνα γύρω από τους τρόπους µε τους οποίους θα µπορέσουν να τα αξιοποιήσουν παραγωγικά. Θα πρέπει να τονισθεί, ότι στην πλειονότητά τους, οι νέες υπηρεσίες αποτελούν καθηµερινά εργαλεία για την πλειοψηφία των φοιτητών και, ακόµη περισσότερο, στοιχειώδη αλφαβητισµό για τις νεότερες ηλικίες, τα παιδιά δηλαδή της πρωτοβάθµιας και τους εφήβους της δευτεροβάθµιας εκπαίδευσης (Davis, 2006). Είναι προφανές λοιπόν ότι η κατεύθυνση που θα πρέπει να ακολουθήσει η έρευνα σχετικά µε τη διδασκαλία της γλώσσας αφορά την ανάπτυξη µεθοδολογίας αξιοποίησης των νέων υπηρεσιών και την επινόηση γλωσσικών δραστηριοτήτων που θα µπορούν να πραγµατοποιηθούν µέσα σε περιβάλλοντα όπως αυτά που περιγράφηκαν αναλυτικά στις προηγούµενες παραγράφους. 36 ΑΕΙ, όπως το Harvard ή το Open University, Ινστιτούτων όπως το Goethe ή το Cervantes, αλλά και ιδωτικών φορέων όπως η Avatar Languages. Στη διεύθυνση http://simteach.com/wiki/index.php?title=institutions_and_organizations_in_sl#universities.2c_ COLLEGES_.26_SCHOOLS, παρατίθεται µια λίστα µε εκπαιδευτικούς οργανισµούς και ΑΕΙ που συµµετέχουν στον πιο γνωστό από τους εικονικούς κόσµους, το Second Life. 10

Βιβλιογραφία Benson, Philip. (2001). Teaching and Researching Autonomy in Language Learning. Harlow: Longman. Britain, Sandy and Liber, Oleg. (1999). A Framework for Pedagogical Evaluation of Virtual Learning Environments. Manchester: JTAP, JISC Technology Applications Programme. http://www.jisc.ac.uk/uploaded_documents/jtap-041.doc Bromley, Sarah. (2008). Exploiting foreign-language web content for language learning. Scottish Languages Review Issue 17 (2008) ISSN 1756-039X (Online), http://www.scilt.stir.ac.uk/downloads/slr/issue_17/bromley.pdf Campbell, Aaron Patrick. (2003). Foreign Language Exchange in a Virtual World: an Intercultural Task-based Learning Event. Friends World Program, East Asia Center, Kyoto: Japan, http://e-poche.net/files/flevw.html Chung-Kai Huang, Yu-Chun Joni Chao and Chun-Yu Lin. (2008). Web 2.0 in and out of the Language Classroom. http://www.j-let.org/~wcf/proceedings/g-039.pdf Davis, Victoria. (2006). Coming of Age V2.0. The Web 2.0 Classroom. http://k12online.wm.edu/web20classroom.pdf Dieterle, Edward and Clarke, Jody. (2007). Multi-user virtual environments for teaching and learning. Encyclopedia of multimedia technology and networking (2nd edition), (Pagani, M., ed.), Hershey, PA: Idea Group, Inc. http://muve.gse.harvard.edu/rivercityproject/documents/muve-for- TandL-Dieterle-Clarke.pdf Gonzalez, Dafne and St. Louis, Rubena. (2008). The use of Web 2.0 tools to promote learner autonomy. Learner Autonomy SIG Newsletter Independence, Spring 2008, Vol. 43, pp. 28 32. http://www.learnerautonomy.org/gonzalezstlouis.pdf Kroski, Ellyssa. (2006). The Hype and the Hullabaloo of Web 2.0. http://infotangle.blogsome.com/2006/01/13/the-hype-and-the-hullabaloo-of-web-20/ O Reilly, Tim. (2005). What Is Web 2.0. Design Patterns and Business Models for the Next Generation of Software. http://www.oreillynet.com/pub/a/oreilly/tim/news/2005/09/30/what-is-web- 20.html Perrie, Yvonne. (2003). Virtual Learning Environments. The Pharmaceutical Journal (vol. 270), p.794-795. http://www.pharmj.com/pdf/cpd/pj_20030607_virtuallearning.pdf Prensky, Marc. (2001). Digital Natives, Digital Immigrants. On the Horizon (MCB University Press, Vol. 9 No. 5, October 2001) Van Harmelen, Mark. (2007). Briefing paper on Web 2.0 technologies for content sharing: Web 2.0 An introduction. http://franklinconsulting.co.uk/linkeddocuments/introduction%20to%20web%202.pdf 11