Στους, αγρους <0 στους,, κnπους του 'Αδωνn Χάρης Ράπτης Μουσ<0π0δαγωγός. Επιστnμονικός συνεργάτnς Τ μnματος Λαϊκnς & Παραδοσιακnς Μουσικnς ΤΕΙ Ηπεfρου Το ζnτnμα τnς σχέσnς προφορικότnτας και εγγραμματοσύνnς στο πλατωνκό σύμπαν αποτελεf ένα από τα κεντρκά σnμεfα από τn μια τnς μελέτnς τnς πλατωνικnς φιλοσοφfας. και από τnν άλλn τnς έρευνας τnς προφορικότnτας και τnς σχέσnς τnς τnν εγγραμματοσύνn. Όσον αφορά το πρώτο σκέλος αξfζε να αναφερθούμε στnν αναζωογόνnσn των πλατωνκών μελετών από τn σχολn που δfνε Βαρύτnτα στα λεγόμενα "άγραφα δόγματα" του Πλάτωνα. Σύμφωνα με τnν ιωτεύθυνσn αυτn ο Πλάτων πραγματεύτnκε τα σnμαντκότερα φλοσοφκά του ζnτnματα όχι με στους δαλόγους του. αλλά προφορκά στα πλαfσα τnς Ακαδnμfας. Επχειρεfται λοπόν μ~α ανασύστασn αυτnς τnς λεγόμενnς και εσωτερικnς φιλοσοφfας του Πλάτωνα μέσα από κεfμενα και αναφορές άλλων. κυρfως μεταγενέστερων συγγραφέων. Ενώ όμως n σnμασf α αυτnς τnς Βασιζόμενnς στnν προφορκότnτα πλατωνκnς φλοσοφfας εfναι σε γενκές γραμμές αποδεκτn. μεγάλn συζnτnσn γfνεται γ0 τn σχέσn τnς με το γραπτό έργο του Πλάτωνα. Κατανοεf λοπόν κανεfς πως n σχέσn προφορκότnτας και εγγραμματοσύνnς εfναι αυτn που ουσ0στικά καθορfζε τις τελευταfες δεκαετfες τnν εξέλιξn των πλατωνκών μελετών {Wippern 972. Ι<ramer 996. BoΓdt 999: 5-53). Ο Πλάτων ωστόσο αποτελεf με το έργο του και σnμαντκό σnμεfο αναφοράς σε κάθε γενκότερn δερεύνnσn τnς σχέσnς προφορκότnτας <0 εγγραμματοσύνnς. Και αυτό: Α) Γιατf ο Πλάτων ζε και δnμιουργεf στον 4ο π.χ. αι. στnν εποχn δnλ. τnς ουσ0στικnς μετάβασnς τnς. Ελλnνκnς συνεfδnσnς από τnν προφορκότnτα στnν εγγραματοσύνn. στn μετάβασn δnλαδι προς τn θεώρnσn τnς πραγματκότnτας μέσα από μ0 συνεfδnσn δ0μορφωμένn πλέον από τn γραφn. Β) Γ0τf ο Πλάτων με τον τρόπο που παρουσάζει τις σκέψες του στα γραπτά κεf μενα πραγματεύεται έμμεσα τn σχέσn προφορικού και γραπτού λόγου. Ο Πλάτων διαφυλάσσε στο γραπτό του κεf μεν ο τnν προφορικότnτα. καθώς συγγράφε δ0λόγους. ΠΡΟΦΟΡΙΚΟΤΗΤΕΣ
μεταφέρε δnλαδrl σε γραπτn μορφn το ζωντανό. προφορκό λόγο, συνθέτοντας παράλλnλα με ιδαlτερn προσοχn το αντ{στοχο δραμαηκό πλαlσ0. Γ) Γιοτ{ ο Πλάτων σε κάποα αποσπάσματα των έργων του θεματ ο ποε{ άμεσα τn σχέσn του γραπτού με τον προφορκό λόγο. Στο πρώτο μέρος τnς παρούσας εσnγnσnς θα δοθε{ βαρύτnτα στο τρίτο σκέλος τnς παραπάνω αιηολόγnσnς και π0 συγκεκριμένα σε δυο αποσπάσματα. τα οπο{α ε{ναι γνωστά ως ιφπικn του Πλάτωνα στο γραπτό λόγο: Το πρώτο απόσπασμα προέρχεται από το δάλογο " Φαίδρος" ( Φαιδρ. 27 48-27 8 Ε) και το δεύτερο από ένα από τα ελάχ0τα μn δαλογικά πλατωνκά κε{μενα. από τnν 'Ί n Επιστολι " (Επ. VII. '348 - '344Ε). Στο δεύτερο μέρος θα εξεταστε{ n άποψn. όη ο Πλάτων. αν κα μn συνεδnτά. πολεμά π{σω από τnν πο{nσn τnν δ0 τnν προφορκότnτα. Στο απόσπασμα στο " Φαίδρο " ο Πλάτων ξεκνά με έναν δrlθεν Αγυπηακό μύθο και υ ποστnρίζει όη ο γραπτός λόγος οδnγε{ ουσιασηκά σε εξασθένnσn τnς μνnμnς. καθώς n εμπστοσύνn στn γραφn. δnλ. σε εξωτερκά σnμάδα. επφέρει παραμέλnσn του εσωτερ - κού τnς ψυχnς. ' Ετσι τελκά 0 μαθnτές θα νομίζουν όη γνωρίζουν πολλά. έχοντας απλώς καταγράψε μα πλnθώρα πλnροφορών. ενώ στnν πραγμαηκότnτα θα εlναι ανlδεοι κα δε θα έχουν γνώσn που προκύπτε από τnν εσωτερκn τρβn με τα πράγματα ( Φαιδρ. 2 7 4( - 2 7 58). Στn συνέχεα λέε ο Σωκράτnς: Τατ{ αυτό δα το κακό. Φαlδρε. έχε το γράψιμο κα μοιάζε μα τnν αλrθεα με τn ζωγραφκn. Κι αυτnς τα έργα στέκονται μπροστά σου σα να εlναι ζωντανά. αν όμως τα ρωτnσεις. σωπούνε με μεγάλn σοβαροφάνε0. Το δ0 κάνουν και 0 γραμμένο λόγοι: πας δnλ. να πστέψεις πως αυτο{ έχουν νόnσn κα μιλάνε. αν όμως τους ρωτnσες κάτ γα κε{να που λένε. γιοτ{ θέλεις να το καταλάβες. δnλώνουν ένα πράγμα μόνο. το δ0 πάντοτε. Και όταν μα φορά γραφτε. κυλιέτα παντού κάθε λόγος. όμοα κα σε κε{νους που τον νώθουν, όπως και σε εκείνους πάλι που καθόλου δεν τους ταφάζει και δεν ξέρει ο δος [ο λόγος] να λέε γ0 πο0υς είναι και γ0 ποιους δεν ε{ναι" ( Φαιδρ. 27 50 - Ε). Ο γραπτός λόγος χαρακτnρ{ζετα " είδωλο" του προφορκού και σύμφωνα με τα παραπάνω αυτό που λεlπει σε σχέσn με τον προφορικό. ώστε να παραμένε τελικά εlδωλό του. είναι n διαδρασηκότnτα που μεταφράζετα τόσο ως αδυναμία παροχnς περαιτέρω διευκρινlσεων από το συγγραφέα. ανάλογα με ης πιθανές ερωτnσες n ενστάσες του αναγνώστn. όσο και ως αδυναμ{α προσαρμογnς στον εκάστοτε δέκτn. Και στον δ0 το " Φαlδρο" άλλωστε ο γραπτός λόγος του Λυσία αντψετωπίζεται δαφορεηκά από τους δύο αναγνώστες και πρωταγων0τές του δαλόγου. δnλ. το Φαίδρο και το Σωκράτn ( Szlezak 996:2 4-2 5). Σε άλλο σnμεlο του διαλόγου ο Πλάτων τονfζε πόσο σnμαντικό εlνα να γνωρfζει ο ομλnτnς το χαραισnρα αυτού στον οποfο απευθύνεται. καθώς και να μπορεί να αφουγκράζεται τnν καταλλnλότnτα τnς σηγμnς ( Φαδρ. 27 ld. Heitsch 9 8 7: '3 4, '3 9 ). Γίνεται επlσnς λόγος για τον κίνδυνο πθανών παρερμnνεών και παρανοnσεων. Μάλ0τα στn ν 7 n Επστολn τονίζεται όη τnν ουσ{α του δικαίου. του ωραίου και του αγαθού δεν θα πρέπει κανε{ς να αποπειράτ αι να τnν καταγράψε. γιοτ{ n σnμαντικότnτά τnς καθιστά τον κlνδυνο από ης ΠΡΟΦΟΡΙΙ<ΟΤΗΤΕΣ Ι Ι
παρανοίσε ς α κό μn μεγαλύτερο (Επ. VII 340 - Ε, 343Ε - 344(). Στn συνέ χεια ο Σωκράτnς συνεχίζε με μια παραβολri:..... Πες μου όμως αυτό εδώ : ο φρόνψος γεωργός τους σπόρους που φροντίζε <0 θέλε να <0ρπf σουν. η λε ς. τους σττέρνε στα σοβαρά το καλοκαf ρ στους ι<nπους του Άδωνn ι<α χαfρεται όταν βλέπε πως αναδίνουν όμορφα μέσα σε οχτώ nμέρες: ι μnπως αυτά. όταν τα <άνε. τα κάνει από π0 - χνίδ κ0 εξαπίας τnς γιορτnς. ενώ μ' όσα <0ταγίνετ0 σοβαρά. ει<εί μεταχεφίζετ0 τn γεωργ<n τέχνn. σπέρνει όπου πρέπε ι<αι είναι ευχαρστnμένος αν τον όγδοο μnνα ωριμάσουν όσα έσ πεφε:" ( Φαιδρ. 2 7 6 b). 0 δυο τακηι<ές που αιωλουθεί ο γεωργός. δnλ. να σπείρει είτε στους αγρούς. εfτε για δασ<έδασn ι<αι στα πλαίσα ενός εθψοτυπωύ στους <nπου ς του Άδωνn. αντιστοχούν στn χρ ισn του προφορωύ <0 του γραπτού λόγου (Szlezak 985: 2-6). Αρχ<ά θα πρέπε να γfνε σαφές ότ n δ0μάχn μεταξύ πρ οφορωύ ι<α ι γραπτού λόγου σ το συγ<ειφψένο έργο αποτελε( μια αι<όμn φόρμα τnς διαμάχnς για το πο0 παιδεία θα πρέπε να αι<ολουθε( ένας νέος. Ο νεαρός Φαίδρος έρχετα ενθουσασμένος με ένα αντ( γραφο του λόγου του Λυσία. το οποίο προφανώς θέλε να αποστnθίσε <0 ι<άπο0 σηγμn n συζnτnσn στρέφεται προς το πο0ς και με η είδους λόγους μπορεί να παρέχει καλύτερn παιδεία. Έτσι n διαμάχn προσωποποεfται. ι<αθώς Λυσίας ι<αι Σωφάτnς μάχονται για να κερδίσουν τnν ψυχn του Φαίδρου ( Szlezak 996: 2 7). Ο γραπτός λόγος σύμφωνα με το Σωφάτ. ε(τε σε κείμενα ρnτορ<ά εfτε σε κείμενα με άλλες ι<αλλπεχνκές αξιώσες χαραιαnρίζεται από μια περfτεχνn περπλοκn των λέξεων. Ο συντάαnς τους. " άνω κάτω στρέφων εν χρόνω. προς άλλnλα κολλών τε <0 αφαιρών" ( Φαιδρ. 2 7 8 Ε). με μ0 διαδωσία δnλ. γλωσσιι<ών τεχνασμάτων. μερκά από τα οποfα ο Σωκράτnς σε άλλο σnμ είο κατονομάζει (Φαδρ. 2660-2670). έχει άμεσο στόχο να πείσε τον αιφοατr για κάη. το οποίο μάλιστα ο ίδ0ς δεν είναι απαραfτnτο να γνωρίζει. Ας μnν ξεχνούμε όη βρ σκόμαστε σε μια ιωτάστα σn ανάμεσα στnν προφορκότnτα και τnν εγγραμματοσύνn ι<αι όη έχουμε να ι<άνου με με γραπτά κεfμενα. τα οποία όμως πρωτίστως δε δαβάζοντα από το <0νό στο οποίο απευθύνονται. Ο συγγραφέας έχε ι λ οπόν τnν άνεσn να περιπλέξει το λό γο και να εφαρμόσει ι<ατάλλnλες μεθόδους. ώστε να πείσει τον αφοατn. Ο λόγος αυτός δίνε βαρύτnτα μόνο στο πως θα γίνει αρε στός και στο πως θα πείσ ει. βασίζεται στn δόξα και όχ στnν επιστnμn. στnν αλπθινn δπλ. γνώσn. εππρεάζει πρωτ fστως το θυμ<ό τnς ανθρώπνnς ψυχnς ι<αι θέτει το λογσηι<ό σε δεύτερn μο(ρα. ' Στόχος δεν είναι n αναζnτnσn τnς αλriθεας. αλλά n συγι<άλυψn τnς άγνο0ς. Ο Πλάτων κάνει επfσnς αναφορά και σε κείμενα νομοθετών ( Φαιδρ. 2 58Α - Ο). Μεμπτό στnν προ<ειμένn περίπτωσn και σύμφωνα με όσα έχουμε πρν πει. είναι όη από τn σηγμn που γράφονται παραμένουν άκαμπτα ι<αι δεν υπά ρχε δυνατότnτα διευφίνnσnς στnν ει<άστοτε περfπτωσn <αι υπεράσπ0nς απέναντι σε πιθα νές αντιδράσεις του πολίτn. Ο Πλάτων εισάγε ι στο έργο του "Νό μοι " το προοίμ0. ως μια τεχνιι<n διευφ(νισnς τnς νομοθεσ(ας ( Νομ. 720Β - 723Ε). Αυτό ωστόσο που αξ(ζε να τον0τε( ε(ναι όη τελκά στο "Φαίδρο". παρά τnν φπικn που ασ<εfται στn γραφn. ο Πλάτων εντάσσε το γραπτό ι<αι προφορ<ό λόγο σε ένα σχnμα σαφώς αξιολογιι<ό και ιεραρχκό. το οπο(ο όμως φαίνεται να υπερβαίνει ης απόλυτες δ - ΠΡΟΦΟΡΙΚΟΤΗΤΕΣ Ι 2
χοτομ ri σες. Εfπαμε ότ ο γραπτός λόγος αποτελεf κ ατά τον Πλάτωνα εfδωλ ο του προφ ο ρκού. Αυτri n σχέσn υποδnλώνε από τn μ~α υστέρnσn του εlδώλου σε σχέσn με το πρ ω τότυπο. υπογραμμ {ζ ε ωστόσο από τnν άλλn τn βασκri σχέσn των δύο. δnλαδri τ n ν ομοότnτα. 6 Η ενασχόλnσ n με το γραπτό λόγο αποκα λεfτω "πάγκαλn π0δά" <0 ο συγγραφέας των γραπτών λόγων χαfρετω με το αποθnσαύρσμά του κω δ0σκεδά ζε με τον καλύτερο τρόπο. σε σχέσn με εκείνους που δlάγουν το Bfo τους σε συμπόσ0. " Καλλfων σπουδri" όμ ω ς ονομάζε ο Σωφάτnς τnν ενασχόλnσn με τn δ0λεκηκri. τnν οποία παραλλnλίζε με τn σπορά λόγων "με τ' επστriμnς". 0 λόγο~ αυτο{ Βο nθούν τ ον εαυτό τους. τον σπορέα του ς. αλλά <0 τον αποδέκτn. ο οποfος με τn σειρά τ ου γεννά λόγους τέτο0ς φύσnς. ώστε n δ~αδκασία να συνεχfζετω κω ο λόγος να καρπίζε 0ών0. Ο γραπτός κω ο προφορκ ός λόγος είνω λοπόν n <0λύτερn ενασχόλnσn στnν <0τnγορfα που ο κ αθέν ας ανriκει. μόνο που ο πρώτος ανriκε στnν κατnγορ{α "π 0δά" <0 ο δεύτερος στnν κατnγορfα " σπουδri'ό Τα γραπτά κεf μενα μπορούν να γfνουν αποδεκτά. εφό σον όμως ο συντάκτn ς τους έχε επfγνωσn του χαρακτriρα "πωδιάς" που τα δlέ πει και εφόσον ο ίδιος γν ωρfζ ε γ0 η πράγμα μλάε. Έτσ σε καμά περfπτωσn δεν επιτρέπεται ο γρ απτ ός λόγος. n παιδά. να ανηκαθ0τά τον προφορκό λόγο τnς δι αλεκηκriς. ιδ0fτερ α στα πλαf σ0 τnς δ0παιδαγώγnσnς των νέων. Β έ βαια n αλλnγορfα τονfζει μ0 ακόμn σnμανηκri δlαφορά μεταξύ τnς χρriσnς γραπτού και προφορκού λόγου. Ενώ τα αποτελέσματα τnς σποράς στους κriπους του Άδωνn εμφανίζονται μόλς σε οχτώ μέρες. τα αποτελέσματα τn ς σποράς στους αγρούς δ0ρκούν οχτώ μriνες. Ο περίτεχνος γραπτός λόγος δfνε Βαρύτ nτ α στο να εντυπωσάζε με λεκηκά πυροτεχνriματα. να ενθουσάζε. να μnν κουράζε κ αι τα αποτελέσματά του ε{ναι γρriγορα και εντυπωσιακά. Στο "Συμπόσ0 " όλοι ξεσπούν σε χειροκροτnματα <0 επδοκψασfες μετά το πέρας του περίτεχνου λόγου τ ο υ Αγάθωνα { Συμπ. 98Α). Ωστόσο μέσα από τn σύγκρ~σn γfνετα φανερό όη τα αποτελέσματα αυτά εfναι εφriμερα και χωρ{ς τn δυνατότnτα να γεννούν σης ψυχές αυτών που τον δέχονται νέο υς καρπούς. δεν καλλιεργούν δnλ. τn δυνατότnτα αυτόνομnς σκέψnς στο δέκτn. Στο "Συμπό σι ο". αρκούν λίγες ερωτriσες του Σωφάτn που αναζnτά τnν αλriθεια γ0 να καταστρέψουν το κομψοτέχνnμα του Αγ άθωνα (Συμπ. 99( - 20(). Εδώ προστfθεται μ0 ακόμn δ~άστασn. που σχετfζεται με τnν τοπολογ{α του φλοσοφεfν και τnς παιδεfας με ευρύτερn έννο0. Ο Πλάτων αναπτύσσε τn φιλοσοφικri του δράσn όχ στnν αγορά. όπως ο δάσκαλός του. αλλά μέσα στα όρ0 τnς Ακαδnμfας. ενός δnλ. χώρου όπου οι συμμετέχοντες αποτελούν έναν κύκλο γνωστών προσώπων που πλnρούν κάποες προϋποθέσες. όπως τάσn για μάθnσn. οξυδέρωα. επψονri. φ ύ σn ασκnηκri. Η φ- λοσοφfα πραγματώνετα μέσα από συζnτriσες και από δ0λέξες. μπροστά όμως σε ένα ακροατriριο. οι ψυχές του οποf ου εfναι γνωστές και συνοδεύεται από δράσες όπως τα συμπόσια και 0 τελετές. τα οποfα δ0μορφώνουν περαπέρ ω τον ψυχκό κόσμο των μαθnτών. Ο χώρος τnς Α<0δnμ{ας προφυλάσσε από πιθανές αντδράσες. που μέσα στnν πόλn μπορεί να γfνουν επικfνδ υνες. όπως έδε ξε με τον π0 τραγκό τρόπο ο θάνατος του Σωκράτn. Υπάρχει άλλωστε και n μαρτυρfα του Αρ0τόξενου γ0 τnν απόπειρα δlάλεξnς του Πλάτωνα έξω από τα όρ0 τnς Ακαδnμfας γ0 τnν ουσf α τn ς φλοσοφfας του και η ς ΠΡΟΦΟΡΙΚΟΤΗΤΕΣ
ανηδράσες που προκλrlθnκαν από το μn προετοψασμένο ακροατnρ0 ( Aristoxenus. ΙΙ. 3 Ο). Ωστόσο τnν fδα σηγμn n πολπκn δράσn του Πλάτωνα. αλλά κ0 πολλών μαθnτών του. δεfχνε πως ο φλόσοφος δεν επδώκε μ~α απολπκn στάσn. Τα κεf μενά του λοπόν μπορούν να θεωρnθούν άνογμα προς τnν πόλn κ0 ταυτόχρονα μlα τακηκn αφύπν0nς τnς νεολαfας. αλλά κ0 προσέλκυσnς τους στnν Αιωδnμfα. Η απαράμλλn λογοτεχνκn πένα του Πλάτωνα κ0 τα ανοχτά του ερωτnματα στους δ~αλόγους αποτελούν μ~α αποτε λεσμαηκn ται<ηκn προσέγγ0nς τnς νεολαfας στο άκρως ανταγωνσηκό σε σχέσn με τnν παδεfα περβάλλον των Αθnνών. 7 Ο γραπτός λόγος δnμοσεύετα. απευθύνετα δnλ. στο δnμο. σε ένα ευρύτερο κ0 μn προετοψασμένο φλοσοφι<ά κονό πέρα από τα όρ0 τnς Αιωδnμfας. το οποfο έτσ προϊδεάζετα σύμφωνα με ης δυνατότnτές του γlα ης δράσες στnν Αιωδnμfα. Παράλλnλα ένας μ~ιφός κύκλος μυnμένων αναζnτά με τn χρnσn των προφορι<ών μορφών του φλοσοφεfν κ0 προστατευμένος στο ν κnπο του Ακάδnμου τnν αλιlθεα. ΙΙ Βέβαα. παρά τnν ιφπκn που ο Πλάτων ασκεf στο γραπτό λόγο. βρf σκετ0 nδπ σε μlα εποχn εδραfωσnς τnς εγγραματοσύνnς κα εfν0 σfγουρο όη n φtλοσοφfα του σε μεγάλο βαθμό βασfζετ0 στnν αναλυτικn <0 αφαφετκn σκέψn που εfνα αποτέλεσμα τnς νέας συνεfδnσnς που δlαμορφώνετα. 'Εχε λοπόν υποστnρχτεf ότι τελκά n κρπκn του φλο σόφου στnν ποf nσn αποτελεf ουσαστικά. αν και ο fδος δεν το συνεδnτοποεf. πολεμκn ενάνηα στον προφορκό τρόπο σκέψnς ( Haνelock 963: ιωρfως 36-59. 986: 8-8. 29 Ong 2ΟΟ: 28-29. 34. 2 ). Ο Πλάτων κ0 το έργο του θεωρεfτα ότι ανnκουν nδn στnν εποχn τnς εγγραμματοσύνnς. όπου δnλ. n γλώσσα επσκοπεfτα πλέον μέσω τnς γραφnς. Ωστόσο έτσ φαfνετα να ανχνεύετα στα πλαfσ0 τnς πλατωνκnς φλοσοφfας μ~α νέα. μn συνεδnτn από το φλόσοφο. δάκρσn n <0 δ~χοτόμnσn μεταξύ γραπτού KOl προφορκού λόγου. με ανηστραμμένους μάλ0τα πόλους. σε σχέσn με όσα προnγουμένως εlπώθnκαν. Εfν0 ωστόσο λάθος να παρουσάζετα ο Πλάτων ως ένας. έστω μn συνεδnτά. πολέμος τnς προφορκότnτας. Πρώτα απ' όλα όσα ο fδ0ς ο Πλάτων υποστnρfζε ρnτά. καθ~στούν εξαφετικά επκfνδυνο να υποθέτουμε τnν ύπαρξn μ0ς πολεμκnς ενάντα στnν προφορκότnτα. Δεύτερον: n παραπάνω επχεφnματολογfα ξειανά με βάσn. όη n πλατωνκn φλοσοφfα βασfζετ0 στn γραφn κ0 όη n ουσf α τnς αποκαλύπτετ0 στους γραπτούς δ~αλόγους. Έτσ ο Ong γράφε όη ο Πλάτων εκφράζε επφυλάξες γ~α τn γραφn. " αν και όπως γνωρfζου με τώρα. n φλοσοφκn σκέψn του Πλάτωνα εξαρτιόταν ολοκλnρωηκά από τn γραφn " ( Ong 2οο: 2 9) πράγμα όμως που δεν σχύε~. n τουλάχστον. δεν μπορεf να αποτελεf τπ βάσπ. αλλά το ζnτούμενο τnς προβλnματικnς. Ο l(riimer αναφέρε ότ ο Πλάτων βρfσκετ0 ακόμn πρν από το χρονκό όρ0 μετάβασnς προς τnν "εσωτερκn εγγραματοποίnσn" τnς Ελλnνκnς γλώσσας κ0 όη ο φtλόσοφος θεωρεί τn γλώσσα κα τn γραφn μέσα από το πρf σμα του προφορκού λόγου ( l<riimer 9 9 6: 2 5 2 ). Τ ρfτον: θα πρέπε να τονστεf ότι ο γραπτός λόγος συνδυάστnκε με τnν αγωνστικn δ~ά στασn που επκρατεf σε συνθnκες προφορκότnτας κ0 π0 συγκεκρψένα με τον έλεγχο ΠΡΟΦΟΡΙΙ<ΟΤΗΤΕΣ Ι 4
από το άλλο υποκείμενο-συνομιλnτn και έτσ ιωτέσ τnσε πιο επιτακτικn τnν ανάγκn ανά πτυξnς του επιχεφnματος και σκέψnς. ώθnσε αποφασιστικά στnν εξέλιξn του αναλυτικού τ ρό που Τέταρτον: ο Έρωτας. το κεντρικό θέμα των λό γων που αναπτύσσονται μεταξύ άλλων και στο " Φαίδρο ". προϋποθέτει τnν προφορικότnτ α, καθώς αναφέρετω και στn σχέσn εραστri - ερωμένου ως παιδευτιι<n διαδικασία <0 αποτελεί κατά συνέπεια σnμαντ<n παράμετρο στnν πλατωνιι<n l ε ράρ χ nσn προφορωύ κ 0 γραπτού λόγου. Πέμπτον: θα πρέ πε ι να δευκρνιστεί. ότι n πλατω νκn φιλοσοφία δε διακρ ίνετ0 από ένα μο νο μερn. αναλυτικό τ ρόπο σκέ ψnς κ0 πως σε καμά περίπτωσn ο πρωταγωνιστικός ρόλος του λογστιιωύ μέρους τnς ψυχις δε συνεπάγετ0 αφανισμό και εξοuδετέ ρωσn των άλλων ψυχκών δυνάμεων. Στnν πορε ία προς το ον στnν " Πολιτε ία" ο Σωκράτnς αναφέρει πως n κίνnσn θα π ρ έπε να γίνει " συν όλn τn ψυ χ n ". (Πολ. 58(). χρεάζετ0 λοπόν n ψυ χri όλες τnς τις δυνάμες. καθώς το λογιστικό μόνο του δεν ε ίν0 προφανώς αρκετό. Α λλά ιωι το λογισ τικό. το καλύτερο μ έρ ος τnς ψυ χnς. φαίνεται πως δεν ακολουθεί έναν μ όνο τρόπο δράσnς. Το τελευταίο αυτό επιχείρnμα συνδέ εται άμεσα με τn σχέσn τnς πλατ ων ικnς γνωσ ο λογίας με τnν οντολογία. Στ α πλαίσ0 τnς λεγόμενnς " φλοσοφικnς του παρέκβασnς" στnν 7 n Επιστ. ( Επ. VII 34 8-345(). ο Πλάτων αναφέρει πως για τnν ουσία του πράγματος ο ίδιος δεν έχει. ούτε πρόκειται να συγγράψει ποτέ κάτι. "... γατί δεν εκφράζετα το περιεχόμενο με λόγια σαν τα άλλα μαθnματα. αλλά. σαν αποτέλεσμα τnς αδιάκοπnς επεξεργασίας του θέματος και επικοινωνίας με αυτό. ξαφνικά ( εξαίφνnς). όπω ς n φωτιά ξεπnδά και ανάβε από το σπινθriρα. γεννιέται μέσα στnν ψυχri και τρέφε ι τον ίδ0 τον εαυτό του " ( Επ. VII 34 C D). Ενώ ο Πλάτων μιλά για πέντε Βαθμίδες γνώσnς. τονίζει ότι 0 τέσσερς πρώτες αναφέρονται στnν ποιότnτα κα όχι στnν ουσία. Η προσέγγισn τnς ουσίας. συνδέεται με έ να στοιχείο ασυνέχε0ς. που δnλώνεται με το " εξαίφνnς". με τnν ίδ α δnλαδri ακρβώς έι<φρασn που συναντάμε <0 στο " Συμπόσ0". στο τελευταίο στάδ0. κατά τιν προσέγγισn τnς ιδέας του ωραίου ( Συμπ. 2 ΟΕ). Ενώ λο πόν ο αναλυτικός τρόπος σκέψnς θεωρείται απαραίτnτn προϋπόθεσn τnς προσέγγισnς τnς ουσίας. απαιτείτ0 ωστόσο και έν α είδος ενοραηκriς και διαισθnηκnς γνώσnς. μια αμεσότnτα. n οποία είνα σε θέσn να ολοκλnρώσε τnν πορεία προς τnν προσέγγ~σn τnς αλriθειας κα αφriνε να δαφανούν σε όλn τnς τnν ενάργεα οι Βασικές αρχές τού είναι Ι<αι στnν Πολιτεία. πρν από τnν προσ έ γγισn του "επέκεινα τnς ουσίας" δε Βρίσκετ0 n διάνοα. ο αναλυτικός δnλαδri τρόπος σκέψnς. αλλά ο νους. n νόnσς. n εποπτικri σύλλnψn του είν0 ( l<ramer 997: 8 3. 95). Όπως κάλλιστα διδάσκει n παραβολri του nλίου στnν " Πολιτεία ". ο riλιος. το αγαθό. απο τελεί τnν αιτία τού είναι. αλλά και τnν αιτία για να μπορούμε να δούμε κ0 να γνωρίσουμε το είναι ι αλλιώς n γνωσεοθεωρία εξαρτάται άμεσα από ης οντολογικές αρ χέ ς. Οι δυο βασικές οντολογικές αρχές. τις οποίες φαίνετ0 τελικά να αποδέχεται ο Πλάτων. είν0 το "ε ν " και n " αόριστος δυάς". Η πλατωνικri οντολογία υπερβαίνει το χωρ~σμό. το δυαλισμό μεταξύ γίγνεσθαι και είν0 και ε~σάγει το σχriμα ενότnτας τnς ενότnτας με τnν πολλαπλό τnτα. του είναι με το γίγνεσθαι. Φαίνετ0 λοιπόν πως n ανάγκn <0 n δυνατότnτα υπέρβα - ΠΡΟΦΟΡΙΙ<ΟΤΗΤΕΣ Ι Γ ""' '"''),/'
σnς τnς μονοδιάστατnς αναλυτικnς σκέψnς. ανταποκρfνεται στnν ενότn τ α του fδιου του είναι. Η πλατωνικn φιλοσοφία ενώ βασ ίζεται στον αναλυτικό τρόπο σκέψnς και εfνω έτσι σε μεγάλο βαθμό αποκύnμα τnς εγγραματοσύνnς. χρειάζεται κω άλλες μορφές προσέγγισnς τnς ουσίας. οι οποίες είναι συνεπείς με το σχnμα τnς οντολογικnς ενότnτας και οι οποfες διαφυλάσσονται σε συνθnκες προφορικότnτας. Η ουσ ία n τα "τι μιώτερα " όπως ονομάζονται στο " Φαίδρο " ( Φαιδρ. 2 7 8D) παραμένουν όχι ακριβώς άρρnτα n απόρρnτα. αλλά όπω ς δια βάζουμε στο τέλος των " Νόμων " " απρόρρnτ α" ( Νομ. 968 Ε). απαιτείται λοιπόν προεργασf α ( Szlezak 9 9 6: 2 9). Αυτn n προεργασία βασίζεται και στnν αναλυ τι κn σκέψn. όπως όμως φανερώνει το πρόθεμα. δεν μπορε( να ε(ναι από μόν n τnς επαρκnς. Επισnμαίνεται τέλος. πως n δικαιολογfα. ότι όσα σχετfζοντα ι με τnν ουσ{α ι<αταγράφονται για να μnν περιέλθουν στn λnθn δεν μπορε{ να θεωρnθ εf ορθn. καθώς αναφέρεται σε μια ι δια{τερn μορφn εποπτικnς γνώσnς.'ετσ ι. λέει ο Πλάτων. από τn στιγμn που μ ια φορά (άπαξ) γ{νει n ουσ{α αντιλnπτn. δεν πρόκε ιται να ξεχαστε{ ( Επ. VII 3 4 4 D-E). Ο Πλάτων ως συγγραφέας φα{νεται να τα βάζει μ ε όλους τους συγγραφε {ς κειμένων τnς εποχnς. Ο ίδ ιος είναι σε θέσn να γράψει νομοθετικά κε{μενα όπως μας δε{χνει με το μεγα λύτερο του έργο. τους " Νόμους". Στο " Φαίδρο " αποδεικνύε ι ότι μπορεί να γράψ ει ρnτο ρικούς λόγους. Γράφει μάλιστα τρεις. εκ των οποf ων οι δύο εκφωνούνται από το Σωιφάτn και πεfθουν το συνομιλnτn του. παρότι εκφράζουν δύο αντιτιθέμενες απόψεις. Τέλος ο Πλάτων αισθάνεται ότι και ο διος εfναι ποιnτnς. Στους "Νόμους" μοιάζει να προβα{νει σε μια εκμυστnρευσn. λέγοντας " ε (μα στε κι εμε(ς ποιnτές τnς ωραιότερnς και καλύτε ρnς τραγωδίας" ενώ αμέσως παρακάτω ονομάζει τnν τραγω δ{α αυτn " αλnθεστάτn " ( Νομ. 87 Β). Στο τέλος του Συμποσ{ου. ο Αριστόδnμος ξυπνώντας μια στιγμn. ακούει το Σωκράτn να πεfθει τον Αγάθωνα. τον τραγικό και τον Αριστοφάνn. τον κωμικό. ότι τελικά τ ο {διο πρόσωπο μπορε{ να γράφει και κωμωδ{ες και τρ αγωδ{ες ( Συμπ. 2 2 3 C-D). Στο {διο έ ργο ο φιλόσοφος Πλάτων έ γραψε και το λόγο του Αριστοφάνn και το λόγο το υ Αγάθωνα. Μάλιστα ο κωμικός μιλά πιο τραγικά από τον τραγικό. Ο φιλόσοφος είναι εδώ ποιnτnς. Ο Πλάτων έχε ι απόλυτn επίγνωσn τnς συγγραφικnς του δεινότnτας. Αυτό που τον διαφοροποιεί από τους άλλους χριστες του γραπτού λόγου. από νομοθέ τες. ρnτορες και ποιnτές ε{ναι ότι εκεfνοι χρn σιμοποιούν τις δυνατότnτες τnς γραφnς για να διακοσμnσουν ένα κε{μενο που θα πε{σει και θα εντυπωσιάσει. χωρ{ς ωστόσο διάθεσn n δυνατότnτα για περαιτέρω αναζnτnσn τnς αλnθειας (Heitsch 987: 47-50. Szlezak 985: 6-8). Η γ'ιώσn τnς αλrlθει ας λ οιπόν διακρίν ει τον συγγραφέα Πλάτωνα από όλου ς αυτούς και τον καθιστά. όπως λέει χαρ ακτnριστικά στο Φαfδρο. "φιλόσοφο" ( Φαιδρ. 2 7 8 D). Ο Πλάτων ιεραρ χ ε( τn χρnσn του γραπτού και προφορ ικού λόγου στα πλαίσια του φιλο σοφιιωύ και παιδαγωγικού του έργου και θεωρεί πρωταρχικό του μέλnμα τn συνεχn ανα ζnτnσn τnς αλrlθειας με τα μέσα τnς προφορικότnτας στα πλα{σια τnς Ακαδ nμ{ας. Η ουσ{α τnς πλατωνικnς φιλοσοφίας διασώζεται στnν εμφύτευσn σπόρου στnν ψυ χn του μαθnτn. στnν ερωτικn διάστασπ τnς διαπροσωπικότιπας. στο συζε{ν και συμφιλοσοφεfν. στο συ γκλονιστικό βfωμα τnς αjτοκάλυψnς τnς αλrlθε ια ς. Η θέρμn αυτn τnς πλατωνικnς φιλοσο φίας διακατέχει και τους πλατωνικούς διαλόγους που μας έχουν διασωθε{ και αποτελεί ΠΡΟΦΟΡΙΚΟΤΗΤΕΣ i Ι ο
μαζί με τnν αναλυηκότnτα κ0 δεσδυηκότnτα τnς σκέψnς του φλοσόφου πρώηστο συ σταηκό τnς γοnτείας που τα κείμενα αυτά ασκούν. Έτσ ο Πλάτων. ως γεωργός "έχων νουν ". μπόρεσε να εκδπλώσε το συγγραφκό του χάρσμα κ0 "π0δάς χάρν" να δnμ - ουργnσε κα να μας κλnροδοτnσε κnπους του Άδωνn. γραπτά κείμενα απαράμιλλnς ο μορφιάς. Γα μtα συνοπηκn παρουσίασn των εξελίξεων Βλ. Kramer 996. ιδαίτερα τn βιβλιογραφκn παρουσίασn τnς κατεύθυνσnς. σελ. 273-2 75. Η ονομασία τnς συγκειφιμένnς κατεύθυνσnς αντλείται από μια αναφορά στα " Φυσικά " του Αριστοτέλn ( Φυσ. 2098 5). 0 Harder αποκαλεί αυτnν τn μετάβασn " εσώτερn εγγραμματοποίnσn ". ( innere Verschriftlichung) ( Harder 960: 79. βλ. επίσnς Kramer 996: 252. Christes. Klein. Lίith 2006: 9 ). 0 Ισοκράτnς φαfνετ0 να αντιλαμβάνετ0 τn σnμασία του γεγονότος κ0 απαντώντας σε κείμενο του Πολυιφάτn αναφέρει εξ αρχnς. ότι n ανάγνωσn του έδωσε τn δυνατότnτα προσέγγισnς των λεγομένων με ακρfβεια ( Usener 993: 2 50). 'Σε ένα απόσπασμα στο Γοργία. ο Πλάτων θεωρεί τn ρnτορικn τέχνn κολακευηκn ( Γ οργ. 464Α - 466Α) και αναφέρει και κάποες άλλες κολακευηκές τέχνες. που δεν ενδιαφέρονται δnλ. πρωτfστως γ0 τnν ουσιασηκn γνώσn. Έτσι γίνετ0 διάκρισn ανάμεσα στο γ~ατρό και το ζαχαροπλάστn. καθώς και ανάμεσα στο γυμναστn και τον κομμωτn. 0 κακός αυτός γραπτός λόγος είναι δnμούργμα εκείνου που γράφε~. μn γνωρ ίζ οντ ας τnν αλriθεια, όταν δnλ. γράφει ο τnν " αλrθε0ν αγνοών " ( Φα~δρ. 2 6 2 Α). σε αντίθεσn με εκείνον που χαρακτnρίζετα ως "ο ειδώς το αλnθές" (Φαδρ. 2628. D. επίσnς 259Ε. 2 6 Α). 8λ. επίσπς Heitsch 987: 8-. 6 0 Szlezak τονίζε ιδαίτερα τn σχέσn αυτn ( Szlezak 996: 6). 7 Και ο μεγάλος ανταγωνιστnς Ισοκράτnς φαfνετ0 να βλέπει στα γρ απτά κείμε να το βασικό διαμορφωτn τnς κονnς γνώμnς σε σχέσn με ης σχολές τnς εποχnς (Usener 993: 2 58 ). ΠΡΟΦΟΡΙΚΟΤΗΤΕΣ Ι 7
Βιβλιογραφία: Βραχυγραφ ίες iργωv Γ οργ.: Πλάτων. Γ opyf ας Επ. VII: Πλάτων. 7 n Επιστο λri Νομ. : Πλάτων. Νόμο~ Πολ. : Πλάτων. Πολιτε ία Συμπ.: Πλάτων. Συμπόσ0 Φαδρ. : Πλάτων. Φαf δ ρος Φυσ.: Αρστοτέλn ς. Φυσ<ά Ιlηγiς Aristoreles: Philosophische Schι-iftetι Werl<e in 6 Banden. Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgeseschaft. 995: - Band 6: Physik. Dt. Obers. νοn Gίinter Zel<I. Ober die Seele. Obers. νοn Willy Theiler. Bearb. νοn Horst Seidl. Aristoxenus: The Harnonιcs of Arι stoxenιιs. Edited by Henry Stewart Macraπ. Oχford 902. Platon: Weι-ke in 8 Baπden: Griechisch und deutsch. Hg. ν. Gunter Eigler. Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgeseshaft 990: - Band 2: Apologia Sokι-atoιιs. Kι-iton. Eιιthydemos. Menexenos. Gorgias. Menon. Bearb. νοn Heinz Hofmann. Griech. Teχt νοn Alfred Croiset. Louis Bodin. Maurice Croiset und Louis Meridier. Dt. Obers. νοn Friedrich Schleiermacher. - Band 3: Phaidon. Syιrιposion ( Das Gastmahl). /(ι-atylos Bearb. νοn Dietrich l<urz. Griech. Teχt νοn Leon Robin und Louis Meridier. Dt. ϋbers. νοn Fried ι-i ch Schleiermacher. - Band 4: Politeia ( Staat) BeaΓb. νοn Dietrich Ι<uπ:. Griech. Τ ext νοn Emile Chambry. Dt. Obers. νοn Fι iedrich Schleiermacher. - Band 5: Phaidι-os. Paι-menides. Epistolai ( Briefe) Bearb. νοn Dietrich l<urz. Griech. Τ ext νοn Leon Robin. Auguste Dies und Joseph Souilhe. Dt. ObeΓs. νοn Friedrich Schleiermacher und Dietrich l<urz. - Band 8/ l : Nomoi. Tonoi -6 ( Gesetze. Βιιch J-VI} Bearb. νοn l<laus Schδpsdau. Griech. Τ ext νοn Edouard des Places. Dt. ϋb er s. νοn Ι<Ιaus Schδpsdaιι. - Band 8 / 2: Nomoi, Tomoi 7-2 ( Gesetze. Buch VJI-XII). Minos Bearb. νοn Ι<Ιaιιs Schδpsdaιι. Griech. Text νοn Auguste Dies und Josep h Souilhe. Dt. Obers. νοn Ι<Ιaus Schδpsdau und Hieronymus Mϋller. Π λά των: Επιστολαί. Εισα γωγri - Μετάφρασn - Σχόλ0: Φλολογ<ri Ομάδα l(άιαου. Αθri -να: Ι<άι<τος 993. Πλάτων : Πολιτεία. Εισα γωγri - Μετάφρασn - Σχόλα: Ιωάννnς Γ ρυπάρnς. Αθriνα: Ι. Ζαχαρό πουλος (χ.χ. ). ΠΡΟΦΟΡΙΙ<ΟΤΗΤΕ Σ
Πλάτων: Συμπόσιο ν. Ι<εμενο. μετάφ ρασn και ερμπ vεfα: Ιωόννι~ς Συ<0υτρ nς. Αθrίνα: Ε οτία 994 ( ln Εκδ. 934). Πλάτων : Φαίδρος. Ε~σα γωγι-. αρχαίο <0 νέο κεf μεν ο με σχόλα : Ι ωάvνιις Ν. θεοδωρα κόπ ουλος. Αθnνα 9 7 '3. Βιβλογραφ ίιι Bordt. Μ. ( 999) P!aton. FΓeiburg: Herder. Christes. J.. l<leiι R.. Lίitl. C. ( Hg) ( 2006) Handbuch der Erzιe/ung und Bi!duπg iπ cleγ Aπtil<e. Darmsradt: Wisseπschaft!iche Buchgesellschaft. Hai-der. R. ( 9 6 Ο) Kleine SchΓiften. Mίinchen: Bec l<. Haνel ocl<. Α. Ε. ( 9 6 '3) PΓef ace ro P!.Jto. Cambridge. Loncloπ: Belknap Press of Harvard Univ. Press. Haveloc l<. Α. Ε. ( 986 ί The muse leaιηs to wγite. Reflectioπs οπ orality and lίtera cy fι-om antiquίty to the pr-esent. New Haven u.a.: Yale Uπiv. Press. Heitsch Ε. ( 9 87 ) Pla roπ ιϊ ber die rechte Αι -t zιι ι-ecleπ ιιπd zιι schγeiben. ( Al<ademie der W issenschafteπ und der LiteΓatu-. Jahi-gang 98 7. Nr. 4). Mainz: SteinH Verlag \λ/ιesbaden. Kriimer. Η. ( 996) "Pl atoπs uπgescfrieb eπe Lehre". Ιπ: Platoπ. Seine Dialoge iπ deγ Sicht πeuει- FoΓschιιng. Hg. von Theo Ι<obusch und Bιπl<hard Mojsisc h. Darmsiadt: Wsseπschaftli che Buchgeseschaft. σελ 249-27 5. l<rii mer. Η. ( 99 7 ) 'Όi e Idee des Guten. Sο ππeπ uπd Linieπgleichni s". In. Platon. Politeia. Hg. νοn Otf-ied Hδff e. Berlin: Al<ademie Verlag. Ong. W. ( 200) Προφοpικότnτα και εγγραματοσύνn. Η εκτεχvολόγnσn του λόγου. Μετ. Κώστας Χατζnιωράιωυ. Ηράκλε0: Ποvεπ0τnμ0κές Ε κδόσες Κρnτnς. Szlezal<. Τ. Α. ( 985) Platon ιιnd die Schι'iftlichl<eit deγ Philosop/ie. InterpΓetatioπeπ zιι de π fιiiheπ ιιπd πιittleγen Dialogen. Berlin. New Yorl<: de Gruyter. Szlezal<, Τ. Α. ( 996) "Mίίπdlicle Dial el<til< und schriftiches. Spiel': Phaidros". In: Platoπ. Seiπe Dialoge iπ deγ Sicht neιιeγ FoΓschιιπg. Hg. von Theo Ι<obusch und Burl<hard Mojsisch. Darstadt: Wissenschaftiche Buchgeseschaft. σελ. 5-3 Ο. Usener Sylvia ( 99'3) 'Ίsol<Γates' Busiris. Verschriftlichung des Mythos und VeraπtwoΓtung des Autors". In: Ve rmittlιιπg ιιπd Tradierιιπg vοπ Wisseπ iπ deγ griechischen Κu!rιπ. Hg. νο Wolfga πg Ι<ullmann und Jochen Althoff. Tίibingen: Νaιτ. σελ. 247 262. Wippern. Jίirgen ( 9 72) 'Έ inleitung". Ιπ : Das Probleιη deγ ιιngeschγiebeπen LehΓe Pίatoπs. Hg. von Jίirgeπ Wφpe Γπ. Beitri:ige zιιm VeΓstaπdnis deγ platoπischen PΓinzφ ienph ilosophie. DaΓms t adt: Wisseπschaftliche Buchgesellschafι σελ VII XLVI. ΠΡΟΦΟ ΡΙΚΟΤΗΤΕΣ