ZENI SÙ EN ISE ETTÙ STI KALIMERA

ZENI SÙ EN ISE ETTÙ STI KALIMERA Gassner Gehrer Rachbauer Du bist keine Fremde hier in Kalimera Auf den Spuren griechischer Kulur außerhalb Griechenlands Ξένη δεν είσαι εσύ εδώ στην Καλημέρα Επί τα ίχνη του ελληνικού πολιτισμού εκτός των συνόρων της Ελλάδας

Kalabrien Καλαβρία 27-30 Apulien Απουλία 31-33 Trapezunt Τραπεζούντα 34-46 Istanbul Κωνσταντινούπολη 47-51 Zypern Κύπρος 52-59 Armenien Αρμενία 60-65 Syrien Συρία 66-75 Bildteil Εικόνεσ 77-148 Alphabete Αλφάβητο 149-165

Einleitung Zeni sù en ise ettù sti Kalimera steht auf einer antiken Stele in Kalimera, einer Gemeinde in Apulien. Die in lateinischen Buchstaben gehaltene griechische Inschrift bedeutet: Du bist keine Fremde hier in Kalimera. Diese Inschrift und weitere Zeugnisse, wie beispielsweise griechischsprachige Muslime an der Südostküste des Schwarzen Meeres, machten uns neugierig auf die Spuren griechischer Kultur außerhalb Griechenlands. So wurden es schließlich sieben Reisen, die uns von Kalabrien bis nach Armenien führten. Die meisten Deutschsprachigen wissen kaum, wie viele griechische Wörter Eingang in die deutsche Sprache gefunden haben. Das geht von Philosophie und Psyche über Gynäkologie zu Kalligraphie und Apotheke. Bei näherem Eintauchen in die griechische Sprache finden sich aber auch andere Wörter, die im Deutschen eine Entsprechung finden. Mitéra und Mutter, Patéras und Vater, Thýra und Türe u.v.a.m. lassen auf eine gemeinsame sprachliche Vergangenheit schließen. Die Wissenschaft zieht daraus Schlüsse zu einer indoeuropäischen Sprachgruppe in grauer Vorzeit. Hierzu gehören etwa die romanischen und germanischen Sprachen, das Sanskrit in Indien, das Persische (Farsi) oder eben das Griechische. Die ersten Zeugnisse der (mykenisch-)griechischen Sprache stammen aus dem 14. bis 12. vorchristlichen Jahrhundert. Das sogenannte Altgriechisch war in verschiedene, von einander deutlich abweichende Dialekte gegliedert. Das wurde auch uns seinerzeitigen Schülern eines humanistischen Gymnasiums in Bregenz bald bewusst. Denn diese stark von einander abweichenden Dialekte machten uns das Erlernen des Altgriechischen nicht einfacher. Wer Herodot lesen konnte, war noch lange nicht in der Lage, Homer zu verstehen. Die einzelnen griechischen Sprachvarianten waren das Achäische, das Äolische, Dorische, Ionische und Attische. Sie bildeten zusammen seit dem 4. Jahrhundert die als Koiné bezeichnete gemeinsame Sprache, aus der ein neueres Griechisch, die Sprache des Neuen Testaments hervorging. Seit dem 18. Jahrhundert hat sich die neugriechische Sprache in Form der dem Altgriechisch näher stehenden Katharevusa und in jener der vom Volk gesprochenen Dimotiki herausgebildet. Griechisch wird heute von 16-18 Millionen Menschen gesprochen. Obwohl es lange her ist, dass das Griechische die internationale Verkehrssprache des östlichen Mittelmeerraums war, kann man bis in unsere Tage auch außerhalb Griechenlands, von Emigranten der neueren Zeit abgesehen, griechischen Sprachträgerinnen und -trägern begegnen. Der Bogen spannt sich von Unteritalien bis in den Kaukasus. Noch am Anfang des 20. Jahrhun- 6 7 Εισαγωγή Η επιγραφή «Zeni sù en ise ettù sti kalimera» βρίσκεται σε μία αρχαία στήλη στην κοινότητα Καλημέρα της Απουλίας. Η ελληνική αυτή επιγραφή με λατινικούς χαρακτήρες θέλει να πει ότι «Ξένη δεν είσαι εσύ εδώ στην Καλημέρα». Η επιγραφή αυτή, όπως και άλλες μαρτυρίες, όπως επί παραδείγματι οι ελληνόφωνοι μουσουλμάνοι στα Ν.Α. παράλια της Μαύρης Θάλασσας, μας κίνησαν την περιέργεια να αναζητήσουμε ίχνη του ελληνικού πολιτισμού εκτός Ελλάδας. Με τον τρόπο αυτό πραγματοποιήθηκαν τελικά εφτά ταξίδια, που μας περιήγησαν από την Καλαβρία μέχρι την Αρμενία. Οι περισσότεροι γερμανόφωνοι ούτε καν μπορούν να φανταστούν το πλήθος των ελληνικών λέξεων που έχουν εισχωρήσει στη γερμανική γλώσσα. Αρκεί να αναφέρουμε μόνο τις λέξεις Philosophie (φιλοσοφία), Psyche (ψυχή) ή Gynäkologie (γυναικολογία) και Kalligraphie (καλλιγραφία), αλλά και Apotheke (φαρμακείο ή άλλως «αποθήκη» φαρμάκων). Αν εντρυφήσουμε ωστόσο βαθύτερα στην ελληνική γλώσσα θα ανακαλύψουμε και άλλες λέξεις, οι οποίες βρίσκουν μία αντιστοιχία στα γερμανικά: Η λέξη Mutter από το «μητέρα», Vater από το «πατέρας», Türe από το «θύρα» και πολλές άλλες, οι οποίες ενισχύουν την υπόθεση για την ύπαρξη κοινής γλωσσικής προέλευσης. Η επιστήμη συμπεραίνει από τα παραπάνω την ύπαρξη μίας γλωσσικής ομάδας ινδοευρωπαϊκής προέλευσης στο απώτατο παρελθόν. Σε αυτήν την ομάδα ανήκουν τόσο οι ρωμανικές και οι γερμανικές γλώσσες, όσο και τα σανσκριτικά στην Ινδία, τα περσικά (φαρσί) αλλά και τα ελληνικά. Τα πρώτα γραπτά μνημεία, που μαρτυρούν την ύπαρξη της (μυκηναικής) ελληνικής γλώσσας, χρονολογούνται από το 14ο 12ο αιώνα π.χ.. Τα λεγόμενα Αρχαία Ελληνικά υποδιαιρούνταν σε διάφορες, διακριτά διαφοροποιημένες μεταξύ τους διαλέκτους, κάτι που γνωρίζαμε ήδη από τα μαθητικά μας χρόνια στο κλασικό γυμνάσιο του Bregenz. Διότι αυτή ακριβώς η ύπαρξη σαφώς διαφοροποιημένων διαλέκτων δεν μας διευκόλυνε, βέβαια, στην εκμάθηση των Αρχαίων Ελληνικών. Κάποιος που μπορούσε να διαβάσει Ηρόδοτο, δε σήμαινε ότι ήταν σε θέση να καταλάβει και τον Όμηρο. Τα επί μέρους ελληνικά γλωσσικά ιδιώματα ήταν η αχαϊκή, η αιολική, η δωρική, η ιωνική και η αττική διάλεκτος. Όλες αυτές μαζί σχημάτισαν από τον 4ο αιώνα τη λεγόμενη «κοινή» γλώσσα, από την οποία προήλθε μία νέα ελληνική γλώσσα, η γλώσσα της Καινής Διαθήκης. Από το 18ο αιώνα η νεοελληνική γλώσσα διακρινόταν στην «καθαρεύουσα», η οποία ακολουθούσε περισσότερο τις δομές της αρχαιοελληνικής γλώσσας, και στην καθομιλουμένη από το λαό «δημοτική». Τα Ελληνικά ομιλούνται σήμερα από περίπου 16 18 εκατομμύρια ανθρώπους. Παρόλο που έχει περάσει καιρός από τότε που τα Ελληνικά αποτελούσαν τη διεθνή γλώσσα επικοινωνίας στην περιοχή της

derts deckte sich das griechische Sprachgebiet mit Ausnahme von Italien im Wesentlichen mit dem Siedlungsgebiet der Griechen in der Antike. Zu den Opfern der großen historischen Katastrophen des vergangenen Jahrhunderts zählte die griechische Diaspora. Sie litt unter der Politik ethnischer und nationaler Homogenität, wie sie von allen Staaten der Region betrieben wurde. 1919 und 1923 kam es darüber hinaus zu einem Bevölkerungsaustausch Griechenlands mit Bulgarien und der Türkei. Doch trotz dieser widrigen Voraussetzungen haben sich griechischsprachige Bevölkerungsgruppen in vielen Regionen der ehemaligen griechischen Kulturwelt erhalten. Die bedeutendste griechische Sprachgruppe außerhalb von Griechenland und Zyperns stellen die ungefähr 350.000 Pontier oder Schwarzmeer-Griechen dar. Es handelt sich hier um Reste der zum Islam übergetretenen griechischen Bevölkerung der Schwarzmeer-Region. Aus demselben Grund, aber unter verkehrten Vorzeichen gibt es an der türkischen Mittelmeerküste, im Libanon und im syrischen Küstenort Al Hamidiyeh Nachfahren der islamisierten Kreter, der sogenannten Turkokritiki, die heute noch kretischen Dialekt sprechen und manche kretische Tradition pflegen. All diese hellenophonen Gebiete sind durch den Sprachdruck der Mehrheit stark gefährdet, zumal sie meist keinen Minderheitenschutz genießen. Die Pontier der Türkei fühlen sich zudem weitgehend nicht einmal mehr als Minderheit. Am stärksten gefährdet sind die Griechischsprachigen jedoch in Kalabrien und Apulien. Der heutige griechische Staat entstand im Widerstand gegen das Osmanische Reich in sehr bescheidener Größe in der ersten Hälfte des 19. Jahrhunderts. Dieser Staat umfasste nur einen Teil der griechischen Siedlungsgebiete. Nordgriechenland, Kreta und zahlreiche Inseln gehörten noch nicht dazu. Es war aber unter den Aspekten des aufkommenden Nationalismus klar, dass die Griechen außerhalb des griechischen Staatsgebietes zum Gegenstand der Politik wurden. Der griechische Abgeordnete Ioannis Kolettis verteidigte so im griechischen Parlament 1844 leidenschaftlich die Sache dieser Griechen außerhalb der Grenzen des Königreiches Griechenland. Er behauptete, dass nicht nur die Einwohner des Königreiches Griechen seien, sondern auch jene, die in irgendeinem mit griechischer Geschichte und Rasse in Verbindung stehenden Land leben würden. Es gebe zwei Zentren des Hellenismus: Athen, die Hauptstadt des Königreiches, und Konstantinopel, die Stadt, der Traum und die Hoffnung aller Griechen, die seit 1453 unter osmanischer Oberhoheit war. 8 9 Ανατολικής Μεσογείου, συναντούμε εντούτοις μέχρι τις μέρες μας και εκτός Ελλάδας φορείς της ελληνικής γλώσσας, πέρα από τους μετανάστες των νεότερων χρόνων. Το «τόξο» εκτείνεται από την Κάτω Ιταλία μέχρι τον Καύκασο. Μέχρι και τις αρχές του 20ού αιώνα, η επικράτεια της ελληνικής γλώσσας ταυτιζόταν ουσιαστικά με τις περιοχές της αποίκισης των Ελλήνων κατά την αρχαιότητα, με εξαίρεση την Ιταλία. Ανάμεσα στα θύματα των μεγάλων ιστορικών καταστροφών του περασμένου αιώνα, συγκαταλέγεται και η ελληνική διασπορά, η οποία υπέφερε από την πολιτική της εθνικής και εθνοτικής ομοιογένειας, όπως αυτή ασκήθηκε από όλα τα κράτη της συγκεκριμένης περιοχής. Το 1919 και το 1923 πραγματοποιήθηκαν, άλλωστε, οι ανταλλαγές πληθυσμών της Ελλάδας με τη Βουλγαρία και την Τουρκία. Ωστόσο, παρά τις αντίξοες αυτές συνθήκες, έχουν διατηρηθεί ελληνόφωνες πληθυσμιακές ομάδες σε πολλές περιοχές του πάλαι ποτέ ελληνιστικού κόσμου. Τη σημαντικότερη ελληνική γλωσσική ομάδα, εκτός των συνόρων της Ελλάδας και της Κύπρου, συνιστούν οι περίπου 350.000 Πόντιοι, δηλ. Έλληνες του Εύξεινου Πόντου. Πρόκειται για κατάλοιπα του εξισλαμισθέντος ελληνικού πληθυσμού του (Εύξεινου) Πόντου. Εντελώς παρόμοια, αλλά με αντίστροφη φορά, υπάρχουν στα τουρκικά παράλια της Μεσογείου, στο Λίβανο και στην παραθαλάσσια περιοχή Αλ Χαμιδιέ της Συρίας απόγονοι των εξισλαμισμένων Κρητών (οι επονομαζόμενοι Τουρκοκρητικοί), οι οποίοι ακόμη και σήμερα μιλούν την κρητική διάλεκτο και διατηρούν κάποιες κρητικές παραδόσεις. Όλες αυτές οι ελληνόφωνες περιοχές είναι είδος υπό εξαφάνιση εξαιτίας της πίεσης που τους ασκείται από τη γλώσσα που ομιλείται από την πλειονότητα, μια και οι εθνικές μειονότητες συνήθως στις περιοχές αυτές δεν προστατεύονται. Οι Πόντιοι μάλιστα της Τουρκίας σε μεγάλο βαθμό δεν θεωρούν εαυτούς μειονότητα. Το μεγαλύτερο όμως κίνδυνο διατρέχουν οι ελληνόφωνοι στην Καλαβρία και την Απουλία. Το σημερινό ελληνικό κράτος δημιουργήθηκε από την αντίσταση ενάντια στην αχανή Οθωμανική αυτοκρατορία, κατά το πρώτο ήμισυ του 19ου αιώνα. Αυτό το κράτος περιλάμβανε μέρος μόνο των ελληνικών εποικισμών, αφού η Βόρεια Ελλάδα, η Κρήτη και πολυάριθμα νησιά δεν ανήκαν ακόμα σε αυτό. Υπό το πρίσμα όμως του επερχόμενου εθνικισμού κατέστη σαφές ότι οι αλλόχθονες Έλληνες έμελλαν να γίνουν αντικείμενο πολιτικής. Το 1844 ο Έλληνας βουλευτής Ιωάννης Κωλέττης υπερασπίστηκε με πάθος στην Εθνοσυνέλευση το ζήτημα των αλλοχθόνων Ελλήνων. Υποστήριξε ότι Έλληνες δεν ήταν μόνο οι κάτοικοι του βασιλείου, αλλά και όσοι «ζούσαν σε οποιαδήποτε χώρα έχει κάποια σχέση με την ελληνική ιστορία και την ελληνική φυλή». Κατά τον Κωλέττη, δύο ήταν τα κέντρα του Ελληνισμού: η Αθήνα, η πρωτεύουσα του βασιλείου, και η Κωνσταντινούπολη, η Πόλη, το όνειρο και η ελπίδα όλων των Ελλήνων, η οποία βρισκόταν από το 1453 υπό οθωμανική επικυριαρχία.

Dem Phänomen der Großen Idee lag der Wunsch und die Sehnsucht nach Wiederherstellung des oströmischen bzw. byzantinischen Reiches durch Vereinigung aller kompakt griechisch besiedelten Gebiete mit der Hauptstadt Konstantinopel innerhalb der Grenzen eines einzigen Staates zugrunde. Diese Idee war im neu gebildeten griechischen Staat bis weit in die modernen Zeiten vorherrschend. Übrigens war die vom Nationalismus des 19. Jahrhunderts geprägte Denkweise in Europa gang und gäbe. Solches Gedankengut war auch bei den benachbarten Balkanvölkern der Serben, Bulgaren, Albanern oder Rumänen zuhause. Aber im Gegensatz zu diesen Völkern waren die Griechen weit über den nahen Osten verstreut. Während damals im Norden des Königreiches ein buntes Völkergemisch wohnte, waren die ägäischen Inseln, Kreta und Zypern mehrheitlich griechisch, wobei allerdings auf den beiden letztgenannten starke muslimische Minderheiten lebten. Es gab in der osmanischen Hauptstadt, um die Küsten des Marmarameers, an der kleinasiatischen Westküste mit besonderer Konzentration um Smyrna und in Kappadokien starke griechische Bevölkerungsteile. Weitere Konzentrationen gab es zwischen dem Pontusgebirge und der südlichen Schwarzmeerküste sowie, bedingt durch die Emigration des 19. Jahrhunderts, an der russischen Schwarzmeerküste. Auch der aus Kreta stammende bedeutende, mehrfache griechische Ministerpräsident Eleftherios Venizelos, war von der Großen Idee beeindruckt. Als er 1917 wieder Premierminister wurde, setzte er im Gegensatz zu König Konstantin aus dem dänischen Haus Glücksburg auf die britisch-französische Karte und erhielt den alliierten Segen zur Besetzung der ganzen Region Smyrna (Izmir). Allerdings endete das kleinasiatische Abenteuer in einer militärischen Niederlage gegen den neuen Staat Türkei unter Kemal Atatürk (Mustafa Kemal Pascha). Der Traum von einem Griechenland der zwei Kontinente und der fünf Meere war ausgeträumt. Im Gefolge der Kleinasiatische Katastrophe genannten Niederlage Griechenlands fanden allein in Izmir 30.000 Griechen und Armenier den Tod. Ein juristisches Ende fand das Ganze durch den Vertrag von Lausanne (1923), worin ein Bevölkerungsaustausch zwischen Griechenland und der Türkei fixiert wurde. Ungefähr 1,1 Millionen orthodoxe Griechen mussten in das geschlagene Königreich übersiedeln, während rund 400.000 Muslime in die Türkei zu ziehen hatten. So kam das Paradoxon zustande, dass etwa im kleinasiatischen Ayvalık in den Häusern ehemals griechischer Eigentümer heute immer noch Grie- 10 11 Πίσω από το φαινόμενο της Μεγάλης Ιδέας κρυβόταν η επιθυμία και ο πόθος για την επανίδρυση της Ανατολικής Ρωμαϊκής ή Βυζαντινής αυτοκρατορίας, με τη συνένωση όλων των αμιγώς ελληνικών περιοχών, με πρωτεύουσα την Κωνσταντινούπολη εντός των ορίων ενός ενιαίου κράτους. Αυτή η ιδέα κυριάρχησε στο νεοσύστατο ελληνικό κράτος μέχρι και τα νεότερα χρόνια. Βέβαια ο εθνικισμός του 19ου αιώνα είχε διαμορφώσει έναν τρόπο σκέψης που αποτελούσε στην Ευρώπη κοινή πρακτική. Παρόμοια νοοτροπία επικρατούσε και στους γειτονικούς βαλκανικούς λαούς της Σερβίας, Βουλγαρίας, Αλβανίας και Ρουμανίας. Σε αντίθεση όμως με αυτούς τους λαούς, οι Έλληνες ήταν σε μεγάλο βαθμό διασκορπισμένοι στο χώρο της Εγγύς Ανατολής. Ενώ λοιπόν στα βόρεια του βασιλείου κατοικούσε τότε ένα συνονθύλευμα λαών, τα νησιά του Αιγαίου, η Κρήτη και η Κύπρος ήταν στην πλειοψηφία τους ελληνικά, με ισχυρές ωστόσο μουσουλμανικές μειονότητες στα δύο τελευταία νησιά. Έντονο ελληνικό στοιχείο υπήρχε στην οθωμανική πρωτεύουσα, γύρω από τα παράλια της Προποντίδας και στα μικρασιατικά δυτικά παράλια, με μεγαλύτερη συγκέντρωση πληθυσμών στη Σμύρνη και την Καππαδοκία. Ανάλογες συγκεντρώσεις ελληνόφωνων πληθυσμών υπήρχαν και ανάμεσα στα βουνά του Πόντου και τις νότιες ακτές της Μαύρης Θάλασσας, καθώς και στα ρωσικά παράλια του Ευξείνου Πόντου λόγω του μεταναστευτικού ρεύματος το 19ο αιώνα. Η Μεγάλη Ιδέα είχε επηρεάσει και τον κρητικής καταγωγής σημαίνοντα και πολυεκλεγμένο Έλληνα πρωθυπουργό, Ελευθέριο Βενιζέλο. Όταν αυτός επανεξελέγη πρωθυπουργός το 1917 πόνταρε στο άρμα των Αγγλογάλλων, σε αντίθεση με το βασιλιά Κωνσταντίνο από τον οίκο των Γλύξμπουργκ της Δανίας, και έλαβε από τους συμμάχους το πράσινο φως για την κατάληψη όλου του σαντζακίου της Σμύρνης. Όμως η μικρασιατική εκστρατεία κατέληξε σε ήττα των ελληνικών στρατευμάτων από το νέο κράτος της Τουρκίας υπό τον Κεμάλ Ατατούρκ (Μουσταφά Κεμάλ Πασά). Το όνειρο για μία Ελλάδα των δύο ηπείρων και των πέντε θαλασσών είχε έτσι σβήσει. Ως συνέπεια της ήττας της Ελλάδας και της «Μικρασιατικής Καταστροφής», βρήκαν - μόνο στη Σμύρνη - το θάνατο 30.000 Έλληνες και Αρμένιοι. Ο επίλογος με τη νομική ρύθμιση του θέματος δόθηκε με τη Συνθήκη της Λωζάννης (1923), η οποία όριζε την ανταλλαγή πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας. Περίπου 1,1 εκατομμύρια ορθόδοξοι Έλληνες αναγκάστηκαν να μετοικήσουν στο ηττημένο βασίλειο, ενώ περίπου 400.000 μουσουλμάνοι επέστρεψαν στην Τουρκία. Έτσι παρατηρείται το παράδοξο της ύπαρξης ακόμα έως σήμερα ελληνόφωνων απόγονων μουσουλμάνων Κρητών στο μικρασιατικό Αϊβαλί, σε σπίτια που ανήκαν κάποτε σε Έλληνες. Αυτό το ιστορικό υπόβαθρο «υπόσχεται» στους ταξιδιώτες με ιστορικό και πολιτισμικό προσανατολισμό και ενδιαφέρον μία πληθώρα ταξιδιωτικών προορι-

chisch sprechende Nachkommen von muslimischen Kretern wohnen. Dieser historische Hintergrund zeigt den geschichtlich und kulturell orientierten und interessierten Reisenden eine Fülle von Reisezielen auf, die noch von alten Spuren zeugen. Bei all dieser historischen Hinwendung in Richtung östlicher Mittelmeerraum darf nicht vergessen werden, wie tief hellenisch die Welt Unteritaliens inklusive Siziliens noch bis ins hohe Mittelalter war. Diese historischen Gegebenheiten bewogen uns, eine kleine österreichische Gruppe von Leuten mit einem Naheverhältnis zu dieser Thematik, sieben, für diese Geschichte exemplarische Orte, zu bereisen. Drei von uns, die bei allen Reisen dabei waren, verwirklichten das hier vorliegende Buchprojekt. Dieses Buch erhebt keinen wissenschaftlichen Anspruch, will auch keine systematische Geschichte der griechischen Auswanderung sein, soll aber doch das eine oder andere Stichwort zur Bedeutung des Geschichtsbewusstseins im Hinblick auf die Interpretation und das Verstehen der Gegenwart geben. Für manche könnte es durchaus Anstoß für eine Reise in die ehemals griechische Welt sein. Griechische Kolonisation Die Einheimischen wurden von den Griechen daran gewöhnt, nach Gesetzen und nicht bloß mit Waffengewalt zu leben, auch Reben zu schneiden und Ölbäume zu pflanzen. Und bald war es um Menschen und Dinge so glanzvoll bestellt, dass es schien, nicht Griechenland sei nach Gallien ausgewandert, sondern Gallien sei nach Griechenland versetzt, schrieb ein antiker Autor über die Gegend der französischen Mittelmeermetropole Marseille. Denn Marseille wurde um 600 v. Chr. als griechische Kolonie Massalia gegründet. Der Standort war von Interesse, da das Zinn aus dem Norden der Rhône entlang hierher und in der Folge auf dem Seeweg ins östliche Mittelmeer transportiert wurde. Andere Orte der Côte d Azure wie Nizza oder Antibes gehörten mit ihren griechischen Namen Nikäa und Antipolis ebenfalls zu dieser einst von Griechen kultivierten Landschaft. Sie waren griechische Kolonien, unterschieden sich aber von den anderen durch die Existenz einer umfangreichen einheimischen Bevölkerung. Zahlreiche weitere Städte im übrigen Mittelmeerraum erinnern uns an ihre griechische Vergangenheit. Allerdings ist heute nur wenigen Menschen bewusst, dass Neapel, Syrakus, Agrigent, Al-Iskandariya, Izmir, Istanbul oder Trapezunt ehemals griechische Stadtstaaten waren. Sie hießen in der Sprache 12 13 σμών που μαρτυρούν ακόμα αυτά τα παλιά ίχνη. Σε αυτή λοιπόν την ιστορική αναζήτηση στο χώρο της Ανατολικής Μεσογείου, δεν πρέπει να ξεχνάμε πόσο βαθιά ελληνικός ήταν ο κόσμος της Κάτω Ιταλίας, συμπεριλαμβανομένης και της Σικελίας, μέχρι και τα τέλη του Μεσαίωνα. Αυτά τα ιστορικά δεδομένα παρακίνησαν εμάς, μία μικρή ομάδα Αυστριακών που είχαμε την τύχη να γνωρίζουμε το θέμα εκ του σύνεγγυς, να ταξιδέψουμε σε εφτά διαφορετικά μέρη. Τρεις από εμάς, που συμμετείχαμε σε όλα τα ταξίδια, συγγράψαμε το παρόν έργο. Αυτό το βιβλίο δεν προβάλλει καμία επιστημονική αξίωση, ούτε φιλοδοξεί να θεωρηθεί μία συστηματική εξιστόρηση της ελληνικής μετανάστευσης. Θέλει όμως να δώσει με τον έναν ή τον άλλον τρόπο ένα επίγραμμα γύρω από τη σημασία της ιστορικής συνείδησης, στα πλαίσια πάντα της ερμηνείας και της κατανόησης του σήμερα. Για κάποιους θα μπορούσε ίσως να αποτελέσει και το έναυσμα για ένα ταξίδι στο χώρο του πάλαι ποτέ ελληνισμού. Ελληνικός αποικισμός «Οι γηγενείς είχαν συνηθίσει από τους Έλληνες να ζουν σύμφωνα με νόμους και όχι απλά με τη χρήση των όπλων, αλλά και να κλαδεύουν κλήματα και να καλλιεργούν ελιές. Και σύντομα άνθρωποι και πράγματα είχαν βρει μια τέτοια λαμπρή τάξη, ώστε σχημάτιζε κανείς την εντύπωση πως δεν είχε μετοικήσει η Ελλάδα στη Γαλατία, αλλά πως η Γαλατία είχε μεταφερθεί στην Ελλάδα». Αυτά αναφέρει ένας αρχαίος συγγραφέας για την περιοχή της γαλλικής μεσογειακής μητρόπολης της Μασσαλίας, η οποία είχε ιδρυθεί το 600 π.χ. ως ελληνική αποικία. Η θέση της πόλης παρουσίαζε ενδιαφέρον επειδή μετέφεραν μέχρι εκεί κασσίτερο από τα βόρεια του Ροδανού, ενώ η μεταφορά του συνεχιζόταν από εκεί δια θαλάσσης ως την περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου. Άλλα μέρη της Κυανής Ακτής όπως η Νίκαια και η Αντίμπ (αρχαία Αντίπολη), ανήκαν επίσης στις περιοχές που κάποτε είχαν καλλιεργήσει οι Έλληνες. Ήταν κι αυτές ελληνικές αποικίες, διέφεραν όμως από τις άλλες λόγω της ύπαρξης εκτενούς γηγενούς πληθυσμού. Ένας ικανός αριθμός πόλεων μας θυμίζουν στη λοιπή Μεσόγειο το ελληνικό τους παρελθόν. Λίγοι όμως είναι εκείνοι που συνειδητοποιούν σήμερα ότι η Νεάπολη της Ιταλίας, οι Συρακούσες, ο Ακράγας (σημερινό Agrigento), η Αλεξάνδρεια (Al-Iskandariya), η Σμύρνη (Izmir), Κωνσταντινούπολη (Istanbul) και η Τραπεζούντα (Trabzon), υπήρξαν κάποτε ελληνικές πόλεις-κράτη.

der griechischen Antike Neapolis, Syrakusai, Akragas, Alexandria, Smirni, Byzantion (später Konstantinoupoli) und Trapizunta. Im heutigen Sprachgebrauch verbinden wir das Wort Kolonie mit den Eroberungen der imperialistischen Großmächte der Neuzeit. Wir denken dabei an Ausbeutung, Sklaverei und Verletzung der Menschenrechte. Meistens verhielt es sich mit den im ersten vorchristlichen Jahrtausend angelegten griechischen Kolonien anders. Eine Kolonie war damals zunächst nicht eine militärische Eroberung, sondern eine Ansiedlung von Menschen an einer unbewohnten Küste. Mehr als 1.500 solcher Kolonien wurden von den Griechen im gesamten Mittelmeerraum und im Schwarzmeergebiet gegründet. Dadurch verbreiteten sich griechische Lebensweise, Sitten und Kultur von den Küsten Spaniens bis zu den Ufern des Schwarzen Meers. Die Verbreitung von Keramik und anderen griechischen Produkten in vielen Gegenden des Mittelmeergebiets in mykenischer Zeit, vor allem im 14. und 13. Jahrhundert v. Chr. dürfte nicht als Beweis für eine Kolonisation angesehen werden. Ab dem frühen 12. Jahrhundert jedoch werden dann doch Tarsos und Mersin in Südost-Anatolien sowie Zypern von Trägern der griechisch-mykenischen Kultur besiedelt. Sie haben somit die griechische Kolonisationsbewegung in Gang gesetzt. Die ältere Kolonisationsbewegung verlief in östlicher Richtung zu den Randzonen der asiatischen Hochkulturen. Wo die Griechen auf große Reiche oder mächtigere Einflussgebiete an der syrischen Küste, in Ägypten oder in Norditalien (Etrurien) trafen, gründeten sie kaum politisch selbständige Kolonien. Sie lebten vielmehr mit Einheimischen zusammen. Die jüngere antike Kolonisation richtete sich entlang der ägäischen Küste nach Norden und in das Gebiet des Schwarzen Meeres nach Nordosten sowie nach Westen, insbesondere nach Sizilien und Unteritalien. Die Gebiete der westlichen Kolonisierungen waren den Griechen wirtschaftlich und kulturell unterlegen, verfügten aber neben gutem Ackerland auch über wichtige Metallvorkommen. Hier war guter Boden für selbständige Gemeinwesen. Im Zuge der Ionischen Kolonisation, ab ca. 1.050 v. Chr. wurden Städte an der Westküste Kleinasiens wie Milet von griechischen Ioniern besiedelt. Die Große griechische Kolonisation folgte in der Zeit zwischen ca. 750 und 550 v. Chr. Nun kam es zur Gründung vieler Kolonien vor allem im später lateinisch als Magna Graecia (Großes Griechenland) bezeichneten Süditalien inkl. Sizilien, in Kleinasien sowie rund um das Schwarze Meer. Durch die Kolonisationsbewegung im Osten oder Süden kamen die Griechen mit verschiedenen Kulturen in Kontakt, die ein höheres Niveau als sie 14 15 Στη σημερινή χρήση της γλώσσας η λέξη «αποικία» δημιουργεί συνειρμούς με τις κτήσεις των ιμπεριαλιστικών Μεγάλων Δυνάμεων των νεότερων χρόνων. Το άκουσμά της μας φέρνει στο μυαλό την εκμετάλλευση, το δουλεμπόριο και την καταπάτηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Ως επί το πλείστον όμως, για τις ελληνικές αποικίες της πρώτης χιλιετίας π.χ., η λέξη «αποικία» είχε διαφορετική χροιά. Κατ αρχήν, τον καιρό εκείνο, μία «αποικία» δεν ήταν στρατιωτική κατάκτηση, αλλά ένας εποικισμός ανθρώπων σε μία ακατοίκητη ακτή. Περισσότερες από 1.500 τέτοιες αποικίες είχαν ιδρυθεί από τους Έλληνες σε ολόκληρο το χώρο της Μεσογείου και τον Εύξεινο Πόντο. Με τον τρόπο αυτό διαδόθηκε ο ελληνικός τρόπος ζωής, τα ήθη και έθιμα και ο πολιτισμός, από τις ακτές της Ισπανίας μέχρι τον Εύξεινο Πόντο. Η διάδοση των κεραμεικών και άλλων ελληνικών προϊόντων σε πολλές περιοχές της Μεσογείου κατά τη μυκηναϊκή περίοδο, προ πάντων το 14ο και το 13ο αιώνα π.χ., δεν μπορεί να εκληφθεί ως τεκμήριο αποικισμού. Εντούτοις, από τις αρχές του 12ου αιώνα, η Ταρσός και η Μερσίνη στη Ν.Α. Ανατολία καθώς και η Κύπρος εποικούνται από φορείς του ελληνικού (μυκηναϊκού) πολιτισμού, οι οποίοι θέτουν έτσι τα θεμέλια για το ελληνικό αποικιστικό ρεύμα που θα ακολουθήσει. Το αρχαιότερο αποικιστικό ρεύμα κινήθηκε προς ανατολάς στις παρυφές των ανώτερων πολιτισμών της Ασίας. Στα μέρη που οι Έλληνες συνάντησαν μεγάλα βασίλεια ή ισχυρές σφαίρες επιρροής στις ακτές της Συρίας, την Αίγυπτο ή τη Βόρεια Ιταλία (Ετρουρία), δεν ίδρυσαν πολιτικά ανεξάρτητες αποικίες, αλλά αναμίχθηκαν με τους γηγενείς. Ο νεότερος αποικισμός της αρχαιότητας εκτεινόταν κατά μήκος των ακτών του Αιγαίου προς Βορά και στην περιοχή του Ευξείνου Πόντου προς βορειοανατολικά, καθώς και προς τα δυτικά, ιδίως προς τη Σικελία και την Κάτω Ιταλία. Οι περιοχές των δυτικών αποικισμών ήταν από οικονομικής και πολιτιστικής άποψης υποδεέστερες των Ελλήνων, διέθεταν όμως επίσης, εκτός από εύφορα εδάφη, και σημαντικά κοιτάσματα μετάλλων. Εδώ υπήρχε πρόσφορο έδαφος για ανεξάρτητες κοινοπολιτείες. Στα πλαίσια του «Ιωνικού Αποικισμού», από το 1.050 π.χ. περίπου, εποικίστηκαν πόλεις στα δυτικά παράλια της Μικράς Ασίας όπως η Μίλητος, από Ίωνες του ελλαδικού χώρου. Ο «μεγάλος ελληνικός αποικισμός» ακολούθησε στο διάστημα από το 750 π.χ. έως το 550 π.χ. Την περίοδο αυτή ιδρύονται πολλές αποικίες κυρίως στη Νότια Ιταλία συμπεριλαμβανομένης και της Σικελίας, που ονομάζονται αργότερα στα λατινικά «Magna Graecia» (Μεγάλη Ελλάς), στη Μικρά Ασία καθώς και στην περιοχή του Ευξείνου Πόντου. Λόγω του αποικιστικού ρεύματος προς ανατολάς και προς νότο, οι Έλληνες ήρθαν σε επαφή με διάφορους πολιτισμούς, με υψηλότερο επίπεδο πολιτισμού από αυτούς και έμαθαν πολλά απ αυτούς.

hatten und lernten von diesen bereitwillig. Wenn die Griechen all jene, die eine ihnen unverständliche Sprache sprachen, mit dem Namen Barbaren (Stammler) bezeichneten, bedeutete dies damals noch keineswegs eine Geringschätzung. Erst nach Jahrhunderten entwickelten sie eine Ideologie der eigenen Überlegenheit über die Minderwertigkeit der anderen. Diese Auffassung setzte sich besonders im Athen des Perikles durch. Man hatte ja schließlich die persische Invasion abgewehrt und wurde selbst zu einer imperialen Macht. Das so entstandene Netz von griechischen Siedlungen rund um das Mittelmeer förderte den Seeverkehr und spielte beim Seehandel in Konkurrenz zu den Phöniziern eine immer wichtigere Rolle. In vieler Hinsicht waren die Kolonien das Geheimnis des griechischen wirtschaftlichen und kulturellen Aufstiegs. Die Vorfahren der Kolonisten am Schwarzen Meer stammten meist von den Inseln und Städten an der Küste Kleinasiens. Als Überlebende am Rande der bekannten Welt waren sie Pragmatiker. Keine Ideologie hatte diese über den Bosporus in das Schwarze Meer gebracht, sondern der dortige Fischreichtum. Der Hunger war die Triebkraft der griechischen Schiffe nach Norden und Osten. Später begannen die Siedler Weizen für den Export anzubauen. Bis dreitausend Jahre später der nordamerikanische Weizen die Weltmärkte eroberte, ernährte in der Schwarzmeer-Steppe geerntetes Getreide die Stadtbewohner am Mittelmeer. Viele Stadtstaaten, vor allem das Athen des fünften vorchristlichen Jahrhunderts, gerieten in eine gefährliche Abhängigkeit vom Weizen aus der Steppe. Im Mittelmeergebiet standen die griechischen Kolonisten in einem starken Wettstreit mit den Phöniziern samt deren westlichen Zentrum Karthago im heutigen Tunesien. Auf Korsika vereitelten beispielsweise Phönizier zusammen mit verbündeten Etruskern griechische Kolonisationsversuche. Dem stehen erfolgreiche Koloniengründungen der Griechen schließlich bis an der oben erwähnten Rhône-Mündung und auch in Nordost-Spanien gegenüber. Besonders eindrücklich begegnet uns der Interessenskonflikt der Griechen mit den Phöniziern in Sizilien, das heute noch besonders schöne Tempel und Theater antiker Griechenstädte zeigt. Wie der griechische Historiker Thukydides berichtet, war das Jahr 735 v. Chr. das Gründungsjahr der ersten griechischen Kolonie (Naxos); in Sizilien folgte ein Jahr später Syrakus mit Siedlern aus Korinth. In den kommenden Jahrzehnten wurden viele weitere Kolonien in Unteritalien und auf Sizilien angelegt. Frühe Gründungsdaten 16 17 Το γεγονός ότι οι Έλληνες χαρακτήριζαν «βαρβάρους» (αρχική έννοια: βραδύγλωσσος) εκείνους που μιλούσαν μία ακατανόητη σ αυτούς γλώσσα, αυτό δεν ήταν τότε ακόμα καθόλου μειωτικό. Μόνο μετά από αιώνες ανέπτυξαν μία ιδεολογία της δικής τους υπεροχής έναντι της κατωτερότητας των «άλλων». Μία τέτοια αντίληψη εδραιώθηκε ιδίως στην Αθήνα του Περικλή, η οποία μόλις είχε απωθήσει την εισβολή των Περσών και έγινε η ίδια μία δύναμη με επεκτατικές βλέψεις. Το δίκτυο των ελληνικών αποικιών που ιδρύθηκαν γύρω από τη Μεσόγειο έδωσε ώθηση στη θαλάσσια συγκοινωνία διαδραματίζοντας ολοένα και σημαντικότερο ρόλο στον ανταγωνισμό του θαλάσσιου εμπορίου έναντι των Φοινίκων. Από κάθε άποψη, οι αποικίες ήταν το μυστικό της ελληνικής οικονομικής και πολιτισμικής ανάπτυξης. Οι πρόγονοι των αποικιστών στον Εύξεινο Πόντο προέρχονταν κυρίως από τα νησιά και τις πόλεις στα παράλια της Μικράς Ασίας. Προσπαθώντας να επιβιώσουν στις άκρες του γνωστού τότε κόσμου, είχαν διαμορφώσει μία πραγματιστική αντιμετώπιση των πραγμάτων. Εκείνο που τους είχε οδηγήσει δια μέσου του Βοσπόρου στη Μαύρη Θάλασσα, δεν ήταν κάποια ιδεολογία, αλλά ο αλιευτικός πλούτος της περιοχής. Κινητήρια δύναμη των ελληνικών πλοίων προς βορά και ανατολή ήταν η πείνα. Αργότερα οι έποικοι άρχισαν να καλλιεργούν σιτάρι για εξαγωγή. Επί τρεις χιλιάδες χρόνια, μέχρις ότου το βορειοαμερικανικό σιτάρι να κατακτήσει την παγκόσμια αγορά, τα σιτηρά που έβγαζαν οι πεδιάδες της Μαύρης Θάλασσας έτρεφαν τους κατοίκους των πόλεων της Μεσογείου. Πολλές πόλεις-κράτη, προ παντός η Αθήνα του 5ου π.χ. αιώνα, περιήλθαν σε μία επικίνδυνη εξάρτηση από το σιτάρι αυτών των πεδιάδων. Στην περιοχή της Μεσογείου, οι Έλληνες αποικιστές βρίσκονταν σε έντονο ανταγωνισμό με τους Φοίνικες συμπεριλαμβανομένης και της Καρχηδόνας, που ήταν το προς δυσμάς κέντρο τους, στη σημερινή Τυνησία. Στην Κορσική, για παράδειγμα, οι Φοίνικες συνεπικουρούμενοι από τους Ετρούσκους παρεμπόδισαν τη δημιουργία αποικιών εκ μέρους των Ελλήνων. Αντ αυτού βέβαια οι Έλληνες κατόρθωσαν να ιδρύσουν αποικίες μέχρι τις εκβολές του Ροδανού ποταμού, όπως έχει ήδη αναφερθεί, καθώς και στη Β.Α. Ισπανία. Ιδιαίτερα έντονη παρατηρείται επίσης η σύγκρουση συμφερόντων των Ελλήνων με τους Φοίνικες στη Σικελία, όπου συναντούμε έως σήμερα εξαιρετικής ομορφιάς ναούς και θέατρα των αρχαίων ελληνικών πόλεων. Όπως μας αναφέρει ο Έλληνας ιστορικός Θουκυδίδης, το έτος 735 π.χ. ήταν το έτος ίδρυσης της πρώτης ελληνικής αποικίας (Νάξος). Ένα χρόνο αργότερα ακολούθησαν στη Σικελία οι Συρακούσες με εποίκους από την Κόρινθο. Τις επόμενες δεκαετίες επρόκειτο να ιδρυθούν πολλές ακόμα αποικίες στην Κάτω Ιταλία και τη Σικελία. Πρώιμες ημερομηνίες ίδρυσης αποικιών διασώζονται και από άλλους Έλληνες ιστορικούς για πόλεις Μιλησίων στην Προποντίδα και στον Εύξεινο Πόντο.

sind durch andere griechische Historiker auch für einige Gründungen Milets am Marmarameer und im Schwarzmeergebiet überliefert. Unterschiedlich waren die Gründe für die Große griechische Kolonisation. Zum einen waren es Gründe allgemeiner Natur, wie die Flucht einer ganzen Stadt mit Frauen und Kindern vor drohenden Feinden. Eine der Haupttriebfedern war aber sicherlich die Suche nach fruchtbarem Ackerland. Die Überbevölkerung einiger Mutterstädte oder umgekehrt die Unterbrechung einer längeren Wohlstandsphase und des Bevölkerungswachstums durch mehrere Missernten mit nachfolgender Hungersnot waren andere Gründe. In diesem Fall verließ ein Teil der Bevölkerung die Stadt, meist aber waren es nur die kriegstüchtigen Männer. Ein weiterer Grund für eine erzwungene Koloniegründung waren befürchtete oder tatsächliche politische Unruhen oder Rivalitäten innerhalb einer Stadt, was die herrschende Mehrheit dazu bewog, die unzufriedene Minderheit fortzuschicken oder die chancenlose Minderheit dazu brachte, die Stadt aus eigenem zu verlassen. Die Sicherung von Handelskontakten spielte vor allem bei den Gründungen Milets eine wichtige Rolle. Schließlich war auch die Abenteuerlust, wie in der Neuzeit bei der Besiedlung des mittleren Westens der USA beobachtet werden konnten, der Grund zum Aufbruch zu neuen Ufern. Vielfach spielten die Orakel, vor allem das Orakel zu Delphi, eine wichtige Rolle bei der Gründung einer Kolonie. Die Orakelpriester gaben Ratschläge, wann und wo genau eine Kolonie am besten zu gründen sei. Wenn auch die Kolonien meist von einer Mutterstadt aus gegründet wurden, bedeutete dies aber nicht zwangsläufig, dass alle Neuansiedler aus dieser Stadt stammten. Es haben sich auch Menschen aus anderen Städten der Suche nach einer neuen Heimat angeschlossen. Üblich war die Anlage einer ersten Siedlung auf einer küstennahen Insel oder auf einer Halbinsel. Hatte die Kolonisten ihre Stellung dort gesichert, dehnten sie ihren Siedlungsbereich auf das Festland oder das Hinterland aus. Neben den geographischen Gegebenheiten und dem handelspolitischen Nutzen spielte sicherlich auch das Verhalten der einheimischen Bevölkerung eine entscheidende Rolle. Davon war die Gründung bzw. der Erfolg desselben abhängig. So wurden einige Gebiete trotz günstiger Lage gar nicht oder erst spät kolonisiert. In diesen Fällen waren die Kolonisten vermutlich auf heftigen Widerstand der einheimischen Bevölkerung getroffen. Die Organisation der Koloniegründungen ging im Normalfall von einer einzelnen Mutterstadt aus. Manchmal ergriff ein einzelner Aristokrat die Initiative. Damit war fast immer ein Aufruf an andere Städte nach weiteren 18 19 Ποικίλα υπήρξαν τα αίτια για το «Μεγάλο Ελληνικό Αποικισμό». Από τη μία ήταν τα αίτια γενικής φύσης, όπως η φυγή μίας ολόκληρης πόλης μαζί με τα γυναικόπαιδα από την απειλή των εχθρών. Ένα από τα βασικά κίνητρα ήταν ασφαλώς και η αναζήτηση για εύφορα εδάφη. Ο υπερπληθυσμός ορισμένων μητροπόλεων ή αντίστροφα η διακοπή μίας μακράς περιόδου ευημερίας και αύξησης του πληθυσμού, εξαιτίας παρατεταμένης σιτοδείας, ήταν κάποιοι άλλοι λόγοι. Στην τελευταία περίπτωση ένα μέρος του πληθυσμού εγκατέλειπε την πόλη, ως επί το πλείστον όμως αυτό αφορούσε μόνο τον αξιόμαχο ανδρικό πληθυσμό. Ένας τρίτος λόγος για την εξαναγκασμένη αποίκιση υπήρξαν επαπειλούμενες ή υπαρκτές πολιτικές αναταραχές ή αντιπαλότητες μέσα σε μία πόλη, γεγονός που παρότρυνε την κρατούσα πλειοψηφία να αποπέμψει τη δυσαρεστημένη μειοψηφία ή εξανάγκαζε την άπελπι μειοψηφία να εγκαταλείψει την πόλη μαζί με τους οπαδούς της. Η εξασφάλιση εμπορικών επαφών έπαιζε ένα πολύ σημαντικό ρόλο, προ παντός στους εποικισμούς των Μιλησίων. Τέλος, απλώς η δίψα για περιπέτεια υπήρξε ένας ακόμα λόγος για την αναζήτηση νέων ακτών, όπως είχε γίνει και με την εποίκιση των κεντροδυτικών πολιτειών των ΗΠΑ στα νεότερα χρόνια. Σημαντικό ρόλο στην ίδρυση μίας αποικίας έπαιζαν πολλές φορές τα μαντεία, προ πάντων το μαντείο των Δελφών. Οι ιερείς των μαντείων έδιναν συμβουλές για τον ακριβή χρόνο και τόπο της ευδόκιμης ίδρυσης μιας αποικίας. Αν και οι αποικίες ιδρύονταν συνήθως από μία μητρόπολη, αυτό δε σήμαινε αναγκαστικά και ότι όλοι οι νέοι έποικοι θα προέρχονταν από τη συγκεκριμένη πόλη. Υπήρχαν και άνθρωποι από άλλες πόλεις, οι οποίοι προσχωρούσαν στην αναζήτηση μίας νέας πατρίδας. Συνηθισμένη ήταν η ίδρυση ενός πρώτου οικισμού στα κοντινά παράλια ενός νησιού ή σε μία χερσόνησο. Μόλις οι αποικιστές εξασφάλιζαν τη θέση τους εκεί, επεκτείνονταν κατόπιν στην ξηρά ή την ενδοχώρα. Εκτός από τα γεωγραφικά δεδομένα και τα εμπορικοπολιτικά οφέλη, αποφασιστικό ρόλο έπαιζε σίγουρα και η αντιμετώπισή τους εκ μέρους του εγχώριου πληθυσμού, η οποία καθόριζε τελικά την επιτυχή έκβαση του όλου εγχειρήματος. Για το λόγο αυτό ορισμένες περιοχές, παρά την ευνοϊκή τους θέση, αποικήθηκαν πολύ αργότερα ή και καθόλου. Σε αυτές τις περιπτώσεις οι αποικιστές πιθανολογείται να συνάντησαν έντονη αντίδραση από το γηγενή πληθυσμό. Η οργάνωση για την ίδρυση μίας αποικίας ξεκινούσε συνήθως από μία μεμονωμένη μητρόπολη, ενώ πολλές φορές την πρωτοβουλία αναλάμβανε ένας συγκεκριμένος ευγενής. Σχεδόν πάντα ακολουθούσε έκκληση προς άλλες πόλεις για να λάβουν και αυτές μέρος στην επιχείρηση του εποικισμού. Οι ομάδες που μετοικούσαν περιλάμβαναν ένα σχετικά μικρό αριθμό, διαφορετικά θα ήταν αδιανόητο μία μητρό-

Teilnehmern für diese Koloniegründung verbunden. Diese ausziehenden Gruppen umfassten nur eine relativ kleine Zahl. Sonst wäre es nicht denkbar gewesen, dass eine Mutterstadt vier oder fünf Koloniegründungen in einer Generation initiieren konnte. Nach der jeweiligen Etablierung der Erstsiedler im neuen Gebiet nahmen sie als Stadtgründer eine privilegierte Stellung ein. Sie teilten das Land unter sich auf, gaben sich eine Verfassung und besetzten die ersten Ämter. Viele Kolonien in Süditalien wurden von einem Rat der Tausend regiert, die ihre Abstammung auf die Erstsiedler zurückführten. Bei Kolonien wie Syrakus, Tarent und Gela war auffällig, dass die Hauptebene, wo die Erstsiedler ihre Äcker aufgeteilt hatten, keine Siedlungsspuren aufweist. Die Erstsiedler lebten also alle hinter den Stadtmauern. Rings herum entstanden aber griechische Dörfer, wo offenbar die Nachzügler angesiedelt wurden. Nur selten gelang es den Leitern der Kolonisationszüge trotz ihres hohen Ansehens, eine erbliche Monarchie zu errichten. Trotzdem wurden sie immer wieder nach ihrem Tod in den neuen Siedlungen als Stadtgründer und Helden verehrt. Viele Kolonien erreichten in kurzer Zeit einen größeren Wohlstand als die Heimatstadt. Demnach nahmen die Kolonisten dort kein unbebautes Neuland, sondern bereits von einer einheimischen Bevölkerung kultiviertes Land unter den Pflug. Sonst hätte man in kurzer Zeit nicht so reiche Ernten einfahren können. Es mag zwar zutreffen, dass die griechische Kolonisationsbewegung im Prinzip mit friedlichen Mitteln betrieben wurde, doch antike Quellen berichten uns immer wieder von Kämpfen mit der einheimischen Vorbevölkerung. Und wenn verschiedentlich zu hören ist, dass einheimische Herrscher eine Koloniegründung geduldet oder unterstützt haben, so ist das noch lange keine Aussage über das Empfinden der betroffenen autochthonen Bevölkerung. Die Griechen vom Stamm der Dorer, besonders aber die Spartaner, waren anders als die Ionier gewohnt, sich die einheimische Vorbevölkerung zu unterwerfen, um von deren landwirtschaftlicher Arbeit zu leben. Mit Ausnahme vielleicht der Führerschaft, die ihre Familien mitnehmen konnte, zogen im Normalfall nur kriegstaugliche Männer ohne Frauen und Familien zu einer Koloniegründung aus. Sie konnten erwarten, dass sie an ihrem neuen Zielort nicht nur Land für ihren Lebensunterhalt, sondern auch Frauen für ihre Fortpflanzung vorfinden würden. Der Frauenraub war als alter Brauch weder für die raubenden Männer noch für die geraubten Frauen ehrenrührig. Hochzeitsbräuche in verschiedenen Kulturen deuten ja darauf hin, dass der Frauenraub älter als die mit Einwilligung der Eltern gestiftete 20 21 πολη να μπορεί να οργανώνει την ίδρυση τεσσάρων ή πέντε αποικιών στη διάρκεια μίας και μόνο γενιάς. Με την εγκατάστασή τους στα νέα εδάφη, οι πρώτοι έποικοι έπαιρναν κάθε φορά προνομιακές θέσεις ως ιδρυτές της πόλης. Μοίραζαν τη γη μεταξύ τους, θέσπιζαν νόμους και καταλάμβαναν τις πρώτες δημόσιες θέσεις. Πολλές αποικίες στη Νότια Ιταλία διοικούνταν από μία «Βουλή των Χιλίων», οι οποίοι έλκυαν την καταγωγή τους από τους πρώτους εποίκους. Είναι χαρακτηριστικό ότι σε αποικίες όπως οι Συρακούσες, ο Τάραντας και η Γέλα, η κυρίως επιφάνεια, όπου οι πρώτοι έποικοι είχαν διανείμει τη γη, δεν φέρει ίχνη εποίκισης. Οι πρώτοι έποικοι ζούσαν, συνεπώς, πίσω από τα τείχη της πόλης. Γύρω από αυτά όμως δημιουργήθηκαν ελληνικά χωριά, όπου προφανώς εγκαταστάθηκαν οι μεταγενέστεροι. Σε σπάνιες μόνο περιπτώσεις οι επικεφαλής των αποικιακών επιχειρήσεων κατόρθωναν να εγκαθιδρύσουν κληρονομική μοναρχία, παρά το υψηλό κύρος τους. Παρόλα αυτά, στις νέες αποικίες τους τιμούσαν πάντα μετά θάνατον ως ιδρυτές της πόλης και ως ήρωες. Πολλές αποικίες έφθαναν σε σύντομο διάστημα υψηλότερα επίπεδα ευημερίας από ό,τι στην πατρίδα τους. Στις περιπτώσεις αυτές οι αποικιστές δεν παραλάμβαναν εκεί ακαλλιέργητα εδάφη, αλλά γη που είχε ήδη καλλιεργηθεί και οργωθεί από τον επιχώριο πληθυσμό. Διαφορετικά δεν θα ήταν δυνατό να συλλέξουν τόσο πλούσια συγκομιδή σε τόσο σύντομο χρονικό διάστημα. Μπορεί να είναι αλήθεια ότι το ελληνικό αποικιστικό ρεύμα κινήθηκε καταρχήν με φιλικά μέσα. Ωστόσο, αρχαίες πηγές ολοένα και αναφέρουν συγκρούσεις με τους προϋπάρχοντες γηγενείς πληθυσμούς. Και αν ακόμα αντίθετα ακούγεται ότι οι τοπικοί άρχοντες ανέχονταν ή στήριζαν την ίδρυση μίας αποικίας, αυτό δε μας λέει απολύτως τίποτε για τα αισθήματα του ίδιου του αυτόχθονου πληθυσμού. Οι Έλληνες της φυλής των Δωριέων και ιδιαίτερα οι Σπαρτιάτες συνήθιζαν, σε αντίθεση με τους Ίωνες, να υποτάσσουν το γηγενή προϋπάρχοντα πληθυσμό και να ζουν από τη δική του αγροτική εργασία. Με εξαίρεση ίσως των επικεφαλής οικιστών, οι οποίοι μπορούσαν να πάρουν μαζί τους και τις οικογένειές τους, κατά κανόνα σε μία αποικιακή επιχείρηση μετείχαν μόνο αξιόμαχοι άντρες χωρίς γυναίκα και οικογένεια. Μπορεί να προσδοκούσαν ότι στον καινούργιο τόπο κατοικίας τους, εκτός από γη για την εξασφάλιση του προς το ζην, θα έβρισκαν και γυναίκες για την αναπαραγωγή τους. Η αρπαγή γυναικών, ως αρχαίο έθιμο δεν ήταν ατιμωτική πράξη, ούτε για τους άντρες που έκλεβαν, ούτε για τις γυναίκες που κλέβονταν. Τα γαμήλια έθιμα σε διάφορους πολιτισμούς μαρτυρούν μάλιστα ότι το κλέψιμο γυναικών ήταν αρχαιότερο από το γάμο με τη συγκατάθεση των γονέων. Για τις νύφες βέβαια το αποτέλεσμα και στις δύο περιπτώσεις ήταν ένα και το αυτό: η συγκατάθεση της νύφης για την τέλεση ενός γάμου με προξενιό ήταν εξίσου περιττή και σπάνια όσο και στην περίπτωση

Heirat war. Für die Bräute wird das eine wie das andere auf ein und dasselbe hinausgelaufen sein: Die Einwilligung der Braut war bei der gestifteten Eheschließung ebensowenig erforderlich und üblich wie beim Raub. In späteren Zeiten erst verschlechterte sich die Stellung der einheimische Frauen, weil sie den Griechen der Kolonialstädte nicht mehr als ebenbürtig galten. Kolonisationen anderer Art finden wir im Gefolge der Eroberungszüge von Alexander d. Gr. und seinen Nachfolgern ab dem 4. Jahrhundert v. Chr. Zwar unternahm Alexander primär Eroberungsfeldzüge; aber es wurden daraufhin auch noch in sehr weit entfernten, unterworfenen Gebieten zahlreiche neue Städte mit griechischen Bevölkerungsteilen gegründet und eine weitreichende griechische Infrastruktur geschaffen. Unter diesem Blickwinkel kann man hier ebenfalls von einer Kolonisation sprechen. Es ist erstaunlich, dass heute noch, um ein Beispiel zu nennen, in den Dörfern der Kalasch in Pakistan eine Bevölkerung lebt, die sich durch Sprache, Sitten und Religion auf Alexander zurückführen lässt. Megali Ellada (Magna Graecia) Μεγάλη Ελλάδα (Magna Graecia) της αρπαγής. Στα χρόνια μάλιστα που ακολούθησαν, η θέση των ντόπιων γυναικών επιδεινώθηκε ακόμα περισσότερο, καθώς δεν θεωρούνταν πλέον ισότιμες με τις Ελληνίδες των αποικιών. Αποικισμούς άλλης μορφής συναντούμε αργότερα, ως συνέπεια των εκστρατειών του Μεγάλου Αλεξάνδρου και των διαδόχων του από τον 4ο αιώνα π.χ. Μπορεί μεν οι εκστρατείες του Μεγάλου Αλεξάνδρου να ήταν πρωτίστως κατακτητικές, όμως οδήγησαν στην ίδρυση πολυάριθμων νέων πόλεων με ελληνικά τμήματα πληθυσμού και εκτενή ελληνική υποδομή ακόμα και σε πολύ απομακρυσμένες υποδουλωμένες περιοχές. Από αυτή τη σκοπιά μπορούμε λοιπόν να μιλάμε και εδώ για αποικισμό. Είναι εκπληκτικό το γεγονός, για να δώσουμε ένα παράδειγμα, ότι ακόμα και σήμερα στα χωριά των Καλάς στο Πακιστάν ζει ένα πληθυσμός, του οποίου η γλώσσα, τα ήθη και η θρησκεία μας οδηγούν πίσω στον Αλέξανδρο.

Armenien, Alaverdi, Kupfermine und Madani, Nikolay Feofanov, Direktor der Kupfermine Αρμενία, Αλαβερντί, ορυχείο χαλκού και Μαντανί, Νικόλαος Θεοφάνου, διευθυντής του ορυχείου

Armenien, Griechische Schulen Vanadzor und Yerevan Αρμενία, ελληνικά σχολεία Βανατζόρ και Ερεβάν

Armenien, Garni, Sonnentempel, Weltkulturerbe Haghbat und Kreuzstein Αρμενία, Γκαρνί, Ναός του Ήλιου, μνημείο παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς Χαγκμπάτ και σταυρόπετρα

Armenien, Kirche von Noravank und Hovhanavankh Αρμενία, Εκκλησία Noravankh και Hovhanavankh