Ἐμμανουὴλ Πλοῦσος Πανεπιστήμιο Ἰωαννίνων emploussos@gmail.com

ΣΗΜΑΣΙΟΛΟΓΙΚΕΣ ΔΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΣΕΙΣ ΣΤΟ ΛΕΞΙΛΟΓΙΟ ΤΟΥ ΝΟΝΝΟΥ: ΑΠΟ ΤΟ «ΠΑΓΑΝΙΣΤΙΚΟ» ΕΠΟΣ ΤΩΝ ΔΙΟΝΥΣΙΑΚΩΝ ΣΤΗ «ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ» ΜΕΤΑΒΟΛΗ ΤΟΥ ΚΑΤΑ ΙΩΑΝΝΗΝ ΑΓΙΟΥ ΕΥΑΓΓΕΛΙΟΥ Ἐμμανουὴλ Πλοῦσος Πανεπιστήμιο Ἰωαννίνων emploussos@gmail.com Abstract This study attempts the comparative examination and interpretation of specific lexical types that are used with different giving of meaning in both works which are attributed to Nonnus from Panopolis. The use of specific definitions that have differential semantic content in the greatest in size epic poem of antiquity, Dionysiaka, and in the metrical paraphrases of the Gospel according to St John, that is known as Metabole, are examined. Indicatively, as far as the vocabulary is concerned, some words are met with differential content in each of both Panopolites words (e.g. μάρτυς, κόσμος, ἄγγελος, δαίμων). In the Dionysiaka however there are some phrases that can be interpreted on the basis of their Christian giving of meaning; in 48, 834 Nonnus problematic on the question of Virgin Mary s immaculate conception is obvious and it may be given a hint at the climate of the polemics among the heresies and the orthodox systematic theology. Κατὰ τὴν περίοδο τῆς ὕστερης ἀρχαιότητας διαπιστώνεται μία ἰσχυρὴ καὶ ἐνδιαφέρουσα τάση: ἡ συγγραφὴ ἐπικῶν ποιημάτων μὲ θεματικὴ ἀπὸ τὴν ἀρχαία ἑλληνικὴ μυθολογικὴ παράδοση. Αὐτὴ ἡ ἰδιαίτερη προτίμηση σὲ θέματα τῆς ἀρχαίας ἑλληνικῆς μυθολογίας κορυφώνεται κατὰ τὸν πέμπτο αἰώνα μ.χ. μὲ τὸ σημαντικότερο ποίημα τοῦ Νόννου ἀπὸ τὴν Πανόπολη τῆς Αἰγύπτου, τὰ Διονυσιακά. Πρόκειται γιὰ τὸ μεγαλύτερο σὲ ἔκταση ἐπικὸ ποίημα τῆς ἀρχαιότητας, τὸ ὁποῖο ἀποτελεῖται ἀπὸ 48 βιβλία καὶ 21.000 περίπου δακτυλικοὺς ἑξαμέτρους. Σὲ ἀδρὲς γραμμὲς στὸ τεράστιο αὐτὸ ἔπος περιγράφεται ἡ ζωὴ τοῦ θεοῦ Διονύσου, ἀπὸ τὴ γέννηση ἕως καὶ τὴν ἀποθέωσή του, μὲ ἔμφαση στὴ θριαμβευτικὴ ἐκστρατεία του στὴν Ἰνδία. Βασικὲς πηγὲς τοῦ ἔργου εἶναι ὁ Ὅμηρος, ὁ Ἡσίοδος, ὁ Πίνδαρος, οἱ τραγικοὶ ποιητές, ὁ Ἡρόδοτος καὶ ὁ Πλάτων, ὅπως καὶ πολλὰ ἄλλα ἔργα τῆς ἀρχαιότητας ποὺ δὲν ἔχουν διασωθεῖ. Τὰ Διονυσιακὰ ἔχουν ἐπηρεασθεῖ καὶ ἀπὸ τὸ κλίμα τῆς ἑλληνιστικῆς παραδόσεως, καθὼς εἶναι ἔκδηλη στὸ ἔργο ἡ ἐπίδραση τῆς ῥητορικῆς στὸν ὑπερβολικὸ 1106

φόρτο τῶν λεκτικῶν σχημάτων. Ἡ ἀξία τοῦ ἔπους αὐτοῦ δὲν ἔγκειται τόσο στὴ λογοτεχνική του ποιότητα, ὅσο στὴν πληθώρα τῶν ἀρχαιοελληνικῶν μύθων, οἱ ὁποῖοι ἐγκαταπλέκονται στὴν ἀφήγηση τοῦ Νόννου. Χωρὶς ἀμβιβολία τὰ Διονυσιακὰ εἶναι ἡ πλουσιότερη μυθολογικὴ πηγὴ τῆς ἀρχαιότητας 1. Στὸν Νόννο ἀποδίδεται ἐπίσης μία ἔμμετρη παράφραση τοῦ Κατὰ Ἰωάννην Εὐαγγελίου σὲ δακτυλικοὺς ἑξάμετρους στίχους, ποὺ εἶναι γνωστὴ ὡς Μεταβολή. Στὸ ἔργο αὐτὸ ὁ ποιητὴς φαίνεται ὅτι ἀκολουθεῖ τὸ παράδειγμα τοῦ Ἀπολιναρίου καὶ ἄλλων ποιητῶν τῆς ἀρχαίας Ἐκκλησίας 2. Ἡ Μεταβολὴ βεβαίως δὲν προβάλλει ἀξιώσεις πρωτότυπης λογοτεχνικῆς δημιουργίας, ἐντούτοις ἔχει σημαντικὴ φιλολογικὴ ἀξία, κυρίως λόγῳ τῆς συμβολῆς της στὴν κριτικὴ ἀποκατάσταση τοῦ εὐαγγελικοῦ κειμένου. Στὴ μελέτη αὐτὴ ἐπιχειρεῖται ἡ συγκριτικὴ ἐξέταση καὶ ἡ ἑρμηνεία ὁρισμένων λεκτικῶν τύπων καὶ ἐννοιῶν ποὺ χρησιμοποιοῦνται μὲ διαφορετικὴ νοηματοδότηση σὲ καθένα ἀπὸ τὰ δύο ἔργα ποὺ ἀποδίδονται στὸν Νόννο ἀπὸ τὴν Πανόπολη τῆς Αἰγύπτου. Ἐξετάζεται ἡ χρήση συγκεκριμένων ὅρων ποὺ ἔχουν διαφοροποιημένο σημασιολογικὸ περιεχόμενο στὰ Διονυσιακά καὶ στὴν ἔμμετρη παράφραση τοῦ κατὰ Ἰωάννην ἁγίου εὐαγγελίου, τὴ Μεταβολή. Κατ ἀρχάς, ἂν λάβουμε ὑπόψιν ὅτι στὴν Παράφραση χρησιμοποιεῖται σὲ μεγάλη συχνότητα ὁ ὅρος Θεοτόκος γιὰ τὴν Παναγία, τότε καθίσταται ἔκδηλο τὸ ὅτι ἡ Παράφραση γράφτηκε μετὰ ἀπὸ τὴν οἰκουμενικὴ σύνοδο τῆς Ἐφέσου τὸ 431, καθὼς σὲ αὐτὴ τὴ σύνοδο ὡς γνωστόν ἀνακηρύχθηκε ἐπισήμως ἡ Παναγία ὡς Θεοτόκος, μὲ τὴν παράλληλη καταδίκη τῆς αἱρέσεως τοῦ Νεστορίου 3. Ὁ ὅρος αὐτός, ἂν καὶ δὲν ἀπαντᾶ σὲ κανένα χωρίο τοῦ Κατὰ Ἰωάννην Ἁγίου Εὐαγγελίου, παρατηροῦμε ὅτι χρησιμοποιεῖται καὶ στὰ δύο ἔργα τοῦ Νόννου. Συγκεκριμένα, στὰ Διονυσιακὰ χρησιμοποιεῖται ὡς ἐπιθετικὸς ὅρος καὶ ἀποδίδεται στη θεὰ Ῥέα, μὲ προφανῆ χριστιανικὴ ἐπίδραση: Διονυσιακῶν 41,112 : χεῖρας ἐρετμώσασα θεητόκον ἔσχισεν ὕδωρ 45,98 : παιδοκόμῳ δὲ γάλακτι θεητόκος ἔτρεφε Ῥείη, 1 Βλ. Chuvin, P., Mythologie et géographie dionysiaques: recherches sur l oeuvre de Nonnos de Panopolis, Clermont Ferrand 1991 ἐπίσης βλ. Δετοράκη, Θ., Βυζαντινὴ Φιλολογία. Τὰ πρόσωπα καὶ τὰ κείμενα, τ. Α, Ἡράκλειο Κρήτης 1995, σσ. 156. 2 Βλ. Δετοράκη, ὅ.π., σ. 157. 3 Costa, G., Problemi di Storia e religione. I. Nonno di Panopoli e la Madre di Dio, Bilychnis, τ. 36 (1931), σσ. 143-150. 1107

ἐνῶ στὴν Παράφραση ὁ ὅρος προσλαμβάνει καθαρὰ τὸ θεολογικὸ χριστιανικό του περιεχόμενο καὶ άναφέρεται ἀποκλειστικὰ στὴν Παρθένο Μαρία: Παραφράσεως 2,9: παρθενικὴ Χριστοῖο Θεητόκος ἵκετο μήτηρ, 2,66: παρθένος ὡμάρτησε Θεητόκος υἱέϊ μήτηρ 19,135: καὶ Μαρίη, Χριστοῖο Θεητόκος οἷς ἅμα κείνη Οἱ ποικίλες διαφορὲς ἀνάμεσα στὰ δύο ποιήματα ὁδήγησαν ὁρισμένους μελετητὲς στὸ ἀμφισβητήσιμο συμπέρασμα ὅτι ὁ Νόννος δὲν ἔγραψε καὶ τὰ δύο ποιήματα 4. Αὐτὴ ἡ θέση βασίστηκε στὴν ἀμφίβολη ὑπόθεση ὅτι τὰ Διονυσιακὰ εἶναι ἔργο προγενέστερο τῆς Παραφράσεως. Ὁ Keydell δέχεται ὅτι ἡ Παράφραση εἶναι μεταγενέστερη τῆς συνόδου τῆς Ἐφέσου (431), ἐνῶ τοποθετεῖ τὴ συγγραφὴ τοῦ «παγανιστικοῦ» ποιήματος, τῶν Διονυσιακῶν δηλαδή μέσα στὸ πρῶτο τέταρτο τοῦ αἰῶνα αὐτοῦ 5. Ὁ Vian ἀμφισβητεῖ τὴν προαναφερθεῖσα ἄποψη καὶ θεωρεῖ ὅτι ἡ Παράφραση φαίνεται νὰ εἶναι ἕνα ἔργο τῆς νεότητας τοῦ Νόννου, διότι εἶναι σχετικῶς συντομότερο ἀπὸ τὰ Διονυσιακὰ καὶ λιγότερο αὐστηρὸ στὴ μετρική του τοιουτοτρόπως, τοποθετεῖ τὴ συγγραφὴ τῶν Διονυσιακῶν γύρω στὰ 450 6. Ἡ προαναφερθεῖσα χρήση τοῦ ὅρου Θεοτόκος θεωροῦμε ὅτι ἐνισχύει τὴν τελευταῖα ἄποψη. Δύο ἐνδείξεις ἐξάλλου ἀναδεικνύουν τὴν κοινὴ πατρότητα τῶν δύο ἔργων: πρῶτον, ἡ ἐμφανὴς διονυσιακὴ εἰκόνα στὴν περιγραφὴ τοῦ γάμου τῆς Κανᾶ στὸ δεύτερο βιβλίο τῆς Παραφράσεως 7 δεύτερον, ὅπως προσφάτως ἔχει ἐπισημάνει ὁ Adrian Hollis 8, καὶ στὰ δύο ποιήματα γίνεται νύξη σὲ στίχους ἀπὸ τὴν ἑλληνιστικὴ ποίηση τὸ πλέον ἐνδεικτικὸ παράδειγμα εἶναι ὁ στίχος ἀπὸ τὴν Ἑκάλη τοῦ Καλλιμάχου (Ἀπ. 85,2 Hollis): Λιμναίωι δὲ χοροστάδας ἦγον ἑορτάς. Τὸ ἀπόσπασμα αὐτὸ ἀντανακλᾶται καὶ στὰ Διονυσιακά (27.307): 4 Βλ. σχετικὰ μὲ τὴ θέση αὐτὴ Sherry, Lee Fr., The Paraphrase of St. John attributed to Nonnus, Byzantion, τ. 66 (1996), σσ. 409-430. 5 Ἡ ἄποψη αὐτὴ τοῦ Keydell παρατίθεται ἀπὸ τὸν Vian, F., «L Épopée grecque de Quintus de Smyrne à Nonnos de Panopolis», BAGB, τ. 45 (1986), σ. 334. 6 Vian, ὅ.π. 7 Livrea, E., Nonno di Panopoli. Parafrasi del Vangelo di S. Giovanni Canto ΙΙ, Bologna 2000. 1108

Λιμναῖον μετὰ Βάκχον Ἐλευθερίῳ Διονύσῳ καὶ στὴν Παράφραση (7.140): ἀλλ ὅτε λοίσθιον ἦλθε χοροστάδος ἦμαρ ἑορτῆς. Εἶναι ἀξιοσημείωτο ὅτι αὐτὲς οἱ δύο μιμήσεις ἀφοροῦν διαφορετικὰ μέρη τοῦ ἴδιου στίχου, ὁπότε δὲν θὰ ἦταν ἀποδεκτὸς ὁ ἰσχυρισμὸς ὅτι ὁ ποιητὴς τῆς Παραφράσεως μιμεῖται ἁπλῶς τὸν ποιητὴ τῶν Διονυσιακῶν ἢ τὸ ἀντίστροφο. Ἡ συγκριτικὴ ἐξέταση συγκεκριμένων λέξεων καὶ ἡ συσχέσιση ἢ ἡ διαφοροποίηση τοῦ περιεχομένου αὐτῶν στὰ δύο ἔργα τοῦ Νόννου μᾶς ἀποκαλύπτει τὴ σχέση τοῦ ποιητῆ μὲ τὸν χριστιανισμό. Παρὰ τὸ ὅτι χρησιμοποιεῖται ἕνα λεξιλόγιο μὲ ἐπικὸ χρωματισμὸ καὶ μὲ σαφέστατη ὁμηρικὴ καὶ ἐλληνιστικὴ ἐπίδραση, οἱ χριστιανικὲς θεολογικὲς ἐννοιολογικὲς ἑρμηνεῖες εἶναι ἔκδηλες. Παρουσιάζουμε στὴ συνέχεια ὁρισμένα ἐνδεικτικὰ παραδείγματα ποὺ θεωροῦμε ὅτι στηρίζουν αὐτὴν τὴν παρατήρησή μας. Ἐξάλλου κάθε ἀναγνώστης τοῦ Νόννου μπορεῖ νὰ διακρίνει τὴν ἑπανάληψη ὁρισμένων λογοτύπων στὸ ἔργο του, ποὺ δείχνουν τὰ ἰδιότυπα χαρακτηριστικά του. Ὁ Fr. Vian 9 ἔκανε μία λεπτομερῆ μελέτη τοῦ ὅρου μάρτυς καὶ τῶν ὁμορρίζων του (μαρτυρίη, ἀμάρτυρος, ἐπίμαρτυς), ποὺ ἐμφανίζονται τουλάχιστον 153 φορὲς στὸν Νόννο. Ὅμως ἡ λέξη μάρτυς καὶ οἱ ὁμόρριζές της στὴν Παράφραση ἐμφανίζονται μὲ τὴ χριστιανικὴ ἑρμηνεία τους, ἐνῶ στὰ Διονυσιακὰ μετριάζονται καὶ φθάνουν σὲ μιὰ μανιεριστικὴ χρήση, καθὼς χρησιμοποιοῦνται ἐπιθετικῶς ἢ σὲ παράθεση μὲ μία σειρὰ οὐσιαστικῶν σὲ δοτική, ὅπως π.χ.: μάρτυρι δέλτῳ, μάρτυρι θύρσῳ, μάρτυρι καπνῷ, μάρτυρι μύθῳ, μάρτυρι νεκρῷ, κ.τ.ὅ. Αὐτοὶ οἱ λογότυποι δὲν μεταφράζονται μὲ τὸν ἴδιο τρόπο, ἀλλὰ ἀνάλογα μὲ τὸ οὐσιαστικὸ ποὺ συνοδεύουν. Ἀντιθέτως, ἡ χρήση τῶν ὅρων αὐτῶν εἶναι ἰσχυρὴ στὴν Παράφραση, ὅπου ἀναλογικῶς εἶναι συχνότεροι, καὶ μὲ τὴ δεδομένη χριστιανική τους ἑρμηνεία. Ὅπως εὔστοχα ἔχει δείξει ὁ Cameron 10, ἡ χρήση αὐτὴ δείχνει τὴ χρονικὴ προτεραιότητα τῆς Παραφράσεως. Ἡ ἔμπνευση τοῦ Νόννου ἦταν χωρὶς ἀμφιβολία τὸ Εὐαγγέλιο ποὺ παρέφρασε, στὸ ὁποῖο οἱ λέξεις αὐτὲς ἐμφανίζονται συχνότερα ἀπὸ κάθε ἄλλο βιβλίο τῆς Καινῆς Διαθήκης. 8 Βλ. Hollis, Adrian, Nonnus and Hellenistic Poetry στοῦ Hopkinson, N., Studies in the Dionysiaka of Nonnus, Cambridge 1994, σσ. 58-59. 9 Βλ. Vian, Fr., Μάρτυς chez Nonnos de Panopolis: Étude de sémantique et de chronologie, REG, τ. 110 (1997), σσ. 143-160. 10 Cameron, Alan, The Poet, the Bishop, and the Harlot, GRBS, τ. 41 (2000), σ. 180. 1109

Φαίνεται ὅτι ἡ χρονικὴ προτεραιότητα τῆς Παραφράσεως ἐξηγεῖται καὶ ἀπὸ τὴν λιγότερο ἀνεπτυγμένη μετρικὴ τοῦ Νόννου στὸ ἔργο αὐτό, ἡ ὁποία ἐξελίσσεται καὶ ὠριμάζει πλέον στὰ Διονυσιακά. Ἡ λέξη κόσμος στὴν ἐπικὴ ποίηση ὡς γνωστόν σημαίνει κυρίως τάξη, ευταξία, ἀλλὰ καὶ στολίδι, κόσμημα 11. Στὰ Διονυσιακὰ τοῦ Νόννου ὑποχωροῦν οἱ σημασίες αὐτὲς καὶ σὲ περιορισμένο βαθμὸ διατηρεῖται ἡ σημασία τοῦ κόσμου ὡς στολιδιοῦ: π.χ. Διονυσιακῶν 14, 248: χρύσεον εὐποίητον ἐδύσατο κόσμον ἐνυοῦς, Κυρίως ὅμως τὸ ῥῆμα κοσμέω -ῶ ἀποδίδει τὴ σημασία τοῦ στολίζω, διακοσμῶ στὸ ἔργο αὐτό 12. Ὅμως ἡ μεταγενέστερη ἐρμηνεία τοῦ κόσμου ὡς σύμπαντος, οἰκουμένης 13 εἶναι αὐτὴ ποὺ κυριαρχεῖ στὰ Διονυσιακά: π.χ. 1,389: ῥύεο ποιμενίῃ σέο πηκτίδι ποιμένα κόσμου, ὅπου εἶναι ἐμφανὴς ἡ ἐπίδραση τοῦ χριστιανισμοῦ μὲ τὴν γνωστὴ εἰκόνα τοῦ Χριστοῦ ὡς ποιμένος. Στὴν Παράφραση ὅμως ἐμφανίζεται ἀποκλειστικῶς ὁ κόσμος μὲ τὴν ἑρμηνεία τοῦ σύμπαντος, τῆς οἰκουμένης 14. π.χ. 1,6: Ἀενάῳ συνέλαμπε Θεῷ τεχνήμονι κόσμου, 8,2: Εἰμὶ φάος κόσμοιο λιπαυγέος ὃς δε μοι ἀνὴρ Ὁ ὅρος ἄγγελος στὰ Διονυσιακὰ διατηρεῖ τὴν ἀρχαία ἑρμηνεία του ὡς ἀγγελιαφόρος, ὡς ἐκεῖνος ποὺ μεταφέρει ταχέως ἀγγελία ἢ μήνυμα 15 : π.χ. 3,374: εἰς δόμον Ἠλέκτρης ταχὺν ἄγγελον, ὄφρα κε Κάδμῳ 38,76: σύγγονος οὐρανόθεν Διὸς ἄγγελος ἤλυθεν Ἑρμῆς, 11 Βλ. σχετικὸ λῆμμα στῶν Liddell, H. Scott R., Μέγα Λεξικὸν τῆς Ἑλληνικῆς Γλώσσης (μετάφρ. Μόσχου, Ξ.), Ἀθῆναι καὶ Πανταζίδου, Ἰ., Λεξικὸν Ὁμηρικόν (ἐκδ. Σιδέρη), Ἀθῆναι. 12 Βλ. ἐνδεικτικῶς Διονυσιακῶν 3,227 ἐπεκόσμεε, 5,91 ἐκόσμεε, 8,223 κοσμήσειεν κ.τ.ὅ. 13 Π.χ. 1.397, 2.258, 3.203, 4.54, 5,83, 5.616, 6.99, 7.29, 9.221 κ.ἄ. 14 Π.χ. 1,7, 1,54, 2,97, 3,10, 3,161, 4,123, 5,100, 5,180, 6,169 κ.λπ. 15 Βλ. γιὰ παράδειγμα 3,433, 5,382, 10,84, 11,504, 16,216, 18,166, 20,184, 20,264, 25,313 κ.τ.ὅ. 1110

Ὁ ὅρος ὅμως αὐτὸς συχνὰ ἔχει στὸ ἴδιο ἔργο μία προφητικὴ θεολογικὴ ἑρμηνευτικὴ ἀπόχρωση ποὺ προσεγγίζει τὴ χριστιανική του ἐννοιολογικὴ ὁριοθέτηση σὲ στερεοτυπικὲς φράσεις ὅπως ἄγγελος ἐσσομένων (3,88, 5,123 κ.ἀ.), ἢ ἄγγελος εὐφροσύνης (8,32, 18,297 κ.ἀ.). Στὴν Παράφραση ὁ ὅρος αὐτὸς χρησιμοποιεῖται μόνον μὲ τὴν καθιερωμένη χριστιανική του ἑρμηνεία 16 : π.χ. 1,75: ἄγγελος ἐσσομένων; καὶ ἀμείβετο δίζυγι μύθῳ Ἀξιοσημείωτη εἶναι ἡ ἀπόδοση ἀπὸ τὸν Νόννο στὴν Παράφραση τῶν δύο ἀγγέλλων ποὺ κομίζουν τὴν εἴδηση τῆς ἀναστάσεως τοῦ Χριστοῦ στὸ Κατὰ Ἰωάννην Εὐαγγέλιον (Κ, 12) ὡς ἀγγελικὴν συνωρίδα (20,52). Ἡ λέξη δαίμων, ποὺ παρουσιάζει ὡς γνωστὸν ἕνα εὐρὺ φάσμα ἑρμηνειῶν ἢδη ἀπὸ τὴν ἀρχαιότητα (θεός, πνεῦμα, τύχη), διατηρεῖ στὰ Διονυσιακὰ τὶς ποικίλες σημασίες της κυρίαρχη εἶναι ἡ σημασία τοῦ δαίμονος ὡς θεοῦ 17. Στὴν Παράφραση ὅμως ἡ σημασία διαφοροποιεῖται καὶ προσαρμόζεται ἀπολύτως στὶς χριστιανικὲς θεωρήσεις: δαίμων καὶ δαιμόνιον εἶναι ἀποκλειστικὰ τὸ κακό, τὸ πονηρὸ πνεῦμα 18 εἶναι τὸ δαιμόνιον, ὁ Σατανᾶς τοῦ Κατὰ Ἰωάννην ἁγίου Εὐαγγελίου. π.χ. Παραφράσεως 8,124: δαίμονος ἀντιπάλοιο, ποθοβλήτους τε μερίμνας 17,55: δαίμονος ἀρχεκάκοιο δυνησάντων ἀπὸ δεσμῶν. Ἰδιαιτέρως ἀξιοσημείωτη ὅμως εἶναι ἡ χρήση λεξιλογίου ἀπὸ τὸν Νόννο στὴν Παράφραση ποὺ δὲν ἀπαντᾶ καθόλου στὰ Διονυσιακά. Γιὰ παράδειγμα, ὁ ὅρος μαθηταί, ἂν καὶ δὲν ὑπάρχει πουθενᾶ στὸ «παγανιστικό» ἔπος τοῦ Νόννου, ἐπαναλαμβάνεται κατὰ κόρον στὴ χριστιανικὴ Παράφραση 19 : συναντᾶται 78 φορὲς συνολικά, ὅσες ἀκριβῶς καὶ στὸ Κατὰ Ἰωάννην Εὐαγγέλιο. Βέβαια χρησιμοποιεῖται ἐναλλακτικῶς καὶ ὁ ὅρος ἑταῖροι / ἑτάροι, χωρὶς καμία ἐννοιολογικὴ διάκριση ἀπὸ τὸν ὅρο μαθηταὶ άρκετὰ συχνά (53 φορές συνολικά) μὲ προσδιοριστικὰ ὅμως ἐπίθετα ὅπως: ἀγχιθέων ἑτάρων, σοφῶν ἑτάρων, πιστὸς 16 Βλ. στ. 1,17, 1,46, 5,52, 12,118, 19,162, 19,187. 17 Π.χ. στοὺς στίχους 3,129, 4,392, 6,16, 7,133, 8,166, 11,155 κ.ἀ. 18 Βλ. καὶ στ. 7,75, 8,145, 8,147, 8,159, 10,71, 10,75, 13,9, 13,115, 17,35 καὶ 17,42. 19 Π.χ. στ. 1,129, 1,145, 2,7, 2,60, 2,88, 2,107, 3,112, κ.ο.κ. 1111

ἑταῖρος. Ὁ ὅρος ἑταῖρος ἀπαντᾶ ἐπίσης καὶ στὸ τεράστιο ἔπος τῶν Διονυσιακῶν, ἀρκετὰ σπάνια ὅμως (μόλις 11 φορὲς) 20. Προσέτι, ἡ χριστιανικοῦ περιεχομένου λέξη ἀπόστολος, εὐρίσκεται δύο φορὲς στὴν Παράφραση (στ. 13,75 καὶ 15,83), ποτὲ ὅμως στὰ Διονυσιακά. Τὸ ἴδιο παρατηροῦμε καὶ γιὰ τὸν κατ ἐξοχὴν χριστιανικὸν ὅρο Ἀνάστασις, ποὺ ἀπαντᾶ τέσσερις φορὲς στὴν Παράφραση 21, ὅσες ἀκριβῶς καὶ στὸ Κατὰ Ἰωάννην Εὐαγγέλιο, ὄχι ὅμως καὶ στὰ Διονυσιακά. Ἡ ἔννοια ὅμως τῆς ἁμαρτίας, τὴν ὁποία διαφοροποίησε ὁ χριστιανισμὸς ἀπὸ τὴν ἀρχικὴ σημασία τοῦ σφάλματος, τῆς ἀποτυχίας, ποὺ εἶχε ἡ λέξη, σὲ ἠθικὸ παράπτωμα, σὲ πράξη ποὺ θεωρεῖται παράβαση τοῦ θείου καὶ ἐπιφέρει ἐνοχὴ καὶ τιμωρία, ἀναφέρεται στὸ Κατὰ Ἰωάννην Εὐαγγέλιο ἀρκετὰ συχνά (23 φορὲς συνολικά). Στὴν Παράφραση ἀπαντᾶ ἅπαξ ὡς ἁμαρτάδα: στ. 19,52: ὅς μὲ λαβὼν παρέδωκεν, ἁμαρτάδα μείζονα πέσσει καὶ ὡς α συνθετικὸ στὴν φράση ἁμαρτινόων Φαρισαίων: στ. 1,88 : καὶ 7,121: καὶ χορὸς ἄλλος ἄπιστος ἁμαρτινόων Φαρισαίων ἔκλυε λαὸς ἄπιστος ἁμαρτινόων Φαρισαίων καθὼς καὶ στὴ φράση ἁμαρτινόοισιν μαθηταῖς: στ. 6,188: Χριστὸς ἁμαρτινόοισιν ἔπος ξύνωσε μαθηταῖς Εἶναι ἐμφανὴς σὲ αὐτὲς τὶς περιπτώσεις ἡ χριστιανικὴ ἐνοιολογικὴ φόρτιση τοῦ ὅρου. Ἀντιθέτως στὰ Διονυσιακὰ ἡ λέξη ὑπάρχει μόνον μία φορὰ ὡς α συνθετικὸ στὴν φράση ἁμαρτιγάμων ὑμεναίων, μὲ προφανὴ τὴν ἀρχικὴ νοηματοδότηση τῆς λέξης ὡς ἀποτυχημένου γάμου. στ. 48,94: οἷστρον ἔχων ἀθέμιστον ἁμαρτιγάμων ὑμεναίων. Ἡ χριστιανικὴ σημασία τῆς ἁμαρτίας δὲν συναντᾶται στὰ Διονυσιακά. Στὴν Παράφραση ὅμως ἀποδίδεται ἡ θεολογικὴ σημασία τοῦ ὅρου καὶ μὲ ἄλλες λέξεις, οἱ ὁποῖες δὲν ἀπαντοῦν στὸ «παγανιστικό» ἔπος τοῦ Νόννου, ὅπως ἀμπλακία 22 : 20 Στοὺς στίχους 3,83, 4,226, 4,287, 10,389, 12,118, 19,115, 23,52, 36,279, 37,89, 37,443 καὶ 37,749. 21 Στοὺς στίχους 5,114, 5,116, 11,81 καὶ 11,84. 22 Π.χ. στοὺς στίχους 3,122, 5,51, 7,29, 8,40 κ.ἀ. 1112

π.χ. στ. 8,89: πᾶς βροτὸς ἀμπλακίην τελέων ἀεσίφρονι θυμῷ, καὶ ἀλιτροσύνη 23 : π.χ. στ. 15,93: εἶχον ἀλιτροσύνην νεμεσήμονα νῦν δὲ μαθόντες Ἄξιο παρατήρησης εἶναι καὶ ἡ χρήση τῆς λέξης θαῦμα μὲ τὴν ἔνοια τοῦ ὑπερφυσικοῦ, λογικῶς ἀνεξήγητου φαινομένου, ποὺ ἀποδίδεται σὲ θεϊκὴ ἐπέμβαση. Ἡ σημασία αὐτὴ χρησιμοποιεῖται εὐρέως ἀπὸ τὸν Νόννο καὶ στα δύο ἔργα του 24. Διαπιστώνεται ἔτσι μέσῳ τῆς χρήσεως αὐτῆς μία σύγκριση ἀνάμεσα στὸν Διόνυσο καὶ τὸν Χριστό. Στὸ Κατὰ Ἰωάννην Εὐαγγέλιο ὅμως δὲν χρησιμοποιεῖται ἡ λέξη θαῦμα, ἀλλὰ ἡ λέξη σημεῖον, ποὺ ἐκφράζει ἀκριβέστερα κατὰ τὴ θεολογικὴ ὁρολογία τὴ θαυμαστὴ ἐπέμβαση τῆς θεϊκῆς δυνάμεως στὸν κόσμο. Τοιουτοτρόπως, καθὼς οἱ περισσότεροι μελετητὲς ἀποδέχονται τὸν Νόννο ὡς ποιητὴ καὶ τῶν δύο ἔργων, φαίνεται ὅτι βάσει λεξιλογικῶν καὶ ἄλλων ἐνδείξεων ὁ Πανοπολίτης ἔχει δεχθεῖ ἐπιρροὲς ἀπὸ τὸν Χριστιανισμὸ ἢ καὶ ἀκόμη ὅτι ὁ ἴδιος ἔχει ἀσπασθεῖ τὴ νέα θρησκεία. Μετὰ τὴν ἐπικράτηση τοῦ Χριστιανισμοῦ, ἡ Πανόπολη τῆς Ἄνω Αἰγύπτου θεωρεῖται τὸ κέντρο τῆς παγανιστικῆς διανοητικῆς ἀντιδράσεως ἐναντίον τοῦ Χριστιανισμοῦ 25. Ἡ «ἑλληνική» ὅμως παράδοση τῆς Πανοπόλεως δὲν εἶναι ἀποκλειστική, καθὼς ἦταν παράλληλα καὶ μία βαθιὰ χριστιανικὴ πόλη μὲ πληθώρα μοναχῶν καὶ ἁγίων 26 καὶ καθὼς δὲν εἶχε διαμορφωθεῖ τὴν ἐποχὴ αὐτὴ κάποια ὑψηλοῦ ἐπιπέδου χριστιανικὴ παιδεία, ποὺ θὰ μποροῦσε νὰ ἀντικαταστήσει τὶς σχολὲς τῶν γραμματικῶν καὶ τῶν ῥητόρων, τὰ παιδιὰ τῶν χριστιανῶν συνέχιζαν ὄχι μόνον νὰ σπουδάζουν τὴν κλασικὴ γραμματεία, ἀλλὰ καὶ νὰ γράφουν συνειδητὰ σὲ ἕνα κλασικίζον ὕφος. Ἀκόμη καὶ ἡ μυθολογικὴ παράδοση ἐκλαμβανόταν σοβαρὰ ὡς μία ἐναλλακτικὴ ἐκδοχὴ τῶν τοπικῶν παραδόσεων μέχρι καὶ τὴν βυζαντινὴ περίοδο 27. 23 Βλ. γιὰ παράδειγμα στ. 8,91, 9,83, 9,129, 9,131 κ.ἀ. 24 Π.χ. Διονυσιακῶν 1,64, 1,93, 2,226 κ.ἀ. Παραφράσεως 1,191, 1,199, 1,208, 2,35 κ.ἀ. 25 Βλ. Browne, G. M., Harpocration Panegyrista, ICS, τ. 2 (1977), σ. 192. 26 Βλ. Cameron, Alan, The empress and the poet: paganism and politics at the court of Theodosius II, YClS, τ. 27 (1982), σ. 220. 27 Cameron, A., The Poet, the Bishop, and the Harlot, ὅ.π., σ. 176. 1113

Ἐξάλλου, ὑπῆρχαν ἀρκετοὶ βέβαιοι χριστιανοὶ συγγραφεῖς τῆς ἐποχῆς, οἱ ὁποῖοι δὲν ἐνδιαφέρονταν γιὰ τὴ θεολογία καὶ ἀσχολοῦνταν μὲ τὰ κλασικὰ γράμματα παρὰ μὲ τὴ βίβλο 28, ὅπως γιὰ παράδειγμα κατὰ τὸν ἕκτο αἰῶνα ὁ Ἀγαθίας καὶ ὁ Παῦλος Σιλεντιάριος. Ὁ Νόννος ὅμως εἶναι μία ἰδιαίτερη περίπτωση. Ἀφ ἑνὸς τὰ Διονυσιακὰ δὲν εἶναι ἁπλῶς ἕνα ποίημα μὲ μυθολογικὴ θεματική. Ὁ P. Chuvin ἔχει δείξει ὅτι ὁ «παγανισμός» τοῦ ποιήματος δὲν εἶναι ἁπλῶς λογοτεχνικὸς καὶ διακοσμητικός 29. Ἀφ ἑτέρου ἡ Παράφραση εἶναι ἕνα ἔργο μὲ κεντρικὴ χριστιανικὴ θεματική, τὴ ζωὴ τοῦ Χριστοῦ. Φαίνεται ὅμως ὅτι ὁ ποιητὴς τοῦ ἔργου αὐτοῦ ἔχει περισσότερο λογοτεχνικὲς παρὰ θεολογικὲς ἀναζητήσεις καὶ σαφῶς ἔχει μελετήσει καὶ τοὺς Λόγους τοῦ Ἰωάννου τοῦ Χρυσοστόμου καὶ τὸ Ὑπόμνημα τοῦ Κυρίλλου Ἀλεξανδρείας στὸ Κατὰ Ἰωάννην Εὐαγγέλιο 30. Ἐπιπλέον ὁ Ε. Livrea ἔχει δείξει ὅτι ὁ Νόννος εἶχε ἐξοικειωθεῖ πολὺ καλὰ μὲ ὅλα τὰ εἴδη τῆς αἱρετικῆς λογοτεχνίας: μὲ τοὺς κύκλους τῶν γνωστικῶν, τὰ ἀπόκρυφα εὐαγγέλια, κ.ἄ. 31. Ἄλλωστε ἡ μετρικὴ πρακτικὴ τῆς Παραφράσεως εἶναι πολὺ λιγότερο αὐστηρὴ ἀπὸ ἐκείνη τῶν Διονυσιακῶν. Βεβαίως οἱ προσωδιακὲς ἀποκλίσεις, ποὺ ἀφοροῦν τὰ βιβλικὰ κύρια ὀνόματα, μποροῦν νὰ γίνουν ἀποδεκτὲς καὶ νὰ δικαιολογήσουν ὁρισμένες «ἐκπτώσεις» στὴν μετρικὴ ἀρτιότητα τοῦ ἔργου. Ἐντούτοις, ἡ χρήση τῶν κυρίων ὀνομάτων δὲν ἀποτελεῖ τὴ μοναδικὴ μετρικὴ ἀπόκλιση ἀπὸ τοὺς αὐστηρότατους κανόνες, ποὺ ἐφαρμόζει ὁ Νόννος γιὰ τὴν κατασκευὴ τῶν ἑξαμέτρων του στὰ Διονυσιακά, ὅπου ἀναδεικνύει τὰ χαρακτηριστικὰ γνωρίσματα τῆς περίτεχνης μετρικῆς του 32. Ὁ Νόννος διατηρεῖ τὸν παραδοσιακὸν ἑξάμετρο, τὸν διαμορφωμένο μὲ μιὰ αὐστηρὰ καθορισμένη διαδοχὴ μακρῶν καὶ βραχειῶν συλλαβῶν ἐντούτοις, ἐπιβάλλει στὸν στίχο του στοιχεῖα τονικοῦ ῥυθμοῦ, ἀφοῦ ῥυθμίζει τὴ θέση τοῦ τόνου τουλάχιστον καθενὸς ἡμιστιχίου σύμφωνα μὲ τὴν τονικὴ προφορὰ τῆς ἐποχῆς του. Τὴ στιγμὴ ποὺ οἱ ποσοτικὲς διακρί- 28 Πβ. Cameron, ὅ.π. 29 Βλ. Chuvin, P., Nonnos de Panopolis entre paganisme et christianisme, BAGB, τ. 45 (1986), σσ. 387-396. 30 Βλ. σχετικὰ Golega, J., Studien über die Evangeliendichtung des Nonnos von Panopolis, Breslau 1930, σσ. 126-132 καὶ τὸ ὑπόμνημα τοῦ Livrea, E., Nonno di Panopoli. Parafrasi del Vangelo di S. Giovanni Canto XVIII, Napoli 1989. 31 Βλ. Livrea, E., Towards a New Edition of Nonnus Paraphrase of St. John s Gospel, Mnemosyne, τ. 41 (1988), σσ. 318-324. 32 Ὅσον ἀφορᾶ τοὺς κανόνες ποὺ ἔθεσε στὸν ἑξάμετρο ὁ Νόννος, βλ. ἀναλυτικὰ τὸ πρῶτο κεφάλαιο τῆς διδακτορικῆς μας διατριβῆς, Ὁ δακτυλικὸς ἑξάμετρος στίχος στοὺς ποιητὲς τῆς ὕστερης ἀρχαιότητας Μουσαῖο, Κόλλουθο καὶ Τριφιόδωρο, Ἰωάννινα 2006. Βλ. ἐπίσης Ludwich, Α., Der Hexameter des Nonnos, στὸ Rossbach, A. Westphal, R., Griechische Metrik (Theorie der musischen 1114

σεις τῶν συλλαβῶν ἄρχισαν νὰ ἐξαφανίζονται, ἄρχισε καὶ ἡ τοποθέτηση τοῦ δυναμικοῦ λεκτικοῦ τόνου σὲ καθορισμένες θέσεις μέσα στὸν στίχο. Αὐτὸ γιὰ πρώτη φορὰ παρατηρεῖται στὸν Νόννο. Ἡ μετρικὴ τοῦ Νόννου ὁδηγεῖ στὴ σύνθεση στίχων ποὺ χαρακτηρίζονται ἀπὸ κάποια ὁμοιομορφία καὶ μονοτονία 33 δὲν ὑπάρχει στοὺς στίχους του ἡ ῥυθμικὴ ποικιλία καὶ ἡ ἐλευθερία, ποὺ συναντοῦμε στὸν ὁμηρικὸν ἑξάμετρο. Ἡ μετρική του ἐναρμονίζει τὰ ἑλληνιστικὰ σχήματα τοῦ ἑξαμέτρου τοῦ Καλλιμάχου μὲ τὶς προτιμήσεις τῆς ἐποχῆς του 34. Βέβαια, θὰ μπορούσαμε νὰ ἰσχυριστοῦμε ὅτι οἱ περιορισμοὶ τοῦ Νόννου ἐντάσσονται σὲ μία ἐξελικτικὴ διαδικασία μέσα στὴν ἱστορία τοῦ ἑξαμέτρου. Ἀρκετὰ ὅμως μετρικὰ χαρακτηριστικά, τὰ ὁποῖα ἀφοροῦν κυρίως τὴ χασμωδία, τοὺς τρόπους θεραπείας της καὶ τὴ συχνότητα χρήσεως ὀξύτονων λέξεων στὴ θήλεια τομή, διαφοροποιοῦνται αἰσθητὰ στὴν Παράφραση 35. Οἱ περισσότερες ἀποκλίσεις δὲν μποροῦν νὰ δικαιολογηθοῦν. Ὅσον ἀφορᾶ τὴν προσωδία, στὴν Παράφραση φαίνεται ὅτι δὲν εἶναι ἰδιαίτερα ἐπιμελημένη. Ἐνῶ στὰ Διονυσιακὰ ὑπάρχει μία μόνον λανθασμένη ποσότητα (17, 59 ἀγρονόμων λιτὰ δεῖπνα, φιλοξείνῳ δὲ νομῇι), ἡ Παράφραση περιλαμβάνει πολλὲς λανθασμένες ποσότητες καὶ ἀσυνέπειες 36. Τὸ ἐμφανέστερο παράδειγμα εἶναι ἡ λέξη κρίσις, στὴν ὁποία τὸ πρῶτο ι εἶναι φυσικὰ βραχύ. Ὡς βραχὺ χρησιμοποιεῖται στὰ Διονυσιακά καὶ τὶς τρεῖς φορὲς ποὺ ἐμφανίζεται, καθὼς καὶ τὶς ἑννέα ἀπὸ τὶς ἕνδεκα φορὲς ποὺ ἀπαντᾶ στὴν Παράφραση. Ὅμως στὸν στ. 5, 116 τὸ ἐπίθετο κρίσιος καλύπτει τὸν πρῶτο δάκτυλο καὶ τὸ πρῶτο ι ὑπολογίζεται ὡς μακρό, ὅπως καὶ στὸν στίχο 16, 30: ἀμφὶ δικαιοσύνης καὶ κρίσιος. ἀμπλακίης μέν, ποὺ καλύπτει τὸν τέταρτο δάκτυλο. Ἀπὸ τὰ παραπάνω φαίνεται ἡ πρωιμότητα στὴν ποιητικὴ σύνθεση τῆς Παραφράσεως σὲ σχέση μὲ τὰ Διονυσιακά. Τέλος, ὁρισμένα χωρία τῶν «παγανιστικῶν» Διονυσιακῶν ἐπιβεβαιώνουν τὶς ἐπιδράσεις τοῦ Χριστιανισμοῦ στὸν Νόννο. Ὑπάρχουν φράσεις ποὺ μποροῦν νὰ ἑρμηνευθοῦν βάσει τῆς χριστιανικῆς νοηματοδοτήσεώς των. Γιὰ παράδειγμα, στὸν στ. 12.171: Βάκχος ἄναξ δάκρυσε, βροτῶν ἵνα δάκρυα λύσῃ, Künste der Hellenen, III. 2), Leipzig 3 1889 (=1885), σ. 57 κ.ἑ Vian, Fr., Nonnos de Panopolis. Les Dionysiaques. Tome I. Chants I-II (Budé), Paris 1976 σ. L κ.ἑ. 33 Vian, Nonnos, ὅ.π., σ. L. 34 Hernández de la Fuente, D., Las Dionisíacas de Nonno de Panopolis: la apoteosis tardía del dionisismo, EClás, τ. 120 (2001), σ. 21 κ.ἑ. 35 Βλ. Golega, ὅ.π., σσ. 4-28 καὶ Wifstrand, A., Von Kallimachos zu Nonnos, Lund 1933, σσ. 4-18. Ἐπίσης, βλ. Livrea, Parafrasi, ὅ.π., σσ. 65-68. 36 Βλ. Sherry, ὅ.π., σ. 420. 1115

καθίσταται ἐμφανὴς ἡ προσπάθεια σύγκρισης τοῦ Διονύσου μὲ τὸν Χριστό 37. Στὸν στ. 48.834: οὐκ ἴδον, οὐ πιθόμην ὅτι παρθένος υἷα λοχεύει, εἶναι ἔκδηλος ὁ προβληματισμὸς τοῦ Νόννου στὸ ζήτημα τῆς «ἀσπόρου συλλήψεως» τῆς Θεοτόκου καὶ ἴσως γίνεται νύξη στὸ κλίμα τῆς πολεμικῆς μεταξὺ τῶν αἱρέσεων καὶ τῆς ὀρθόδοξης συστηματικῆς θεολογίας 38. Κατὰ τὴν περίοδο τῆς ὕστερης ἀρχαιότητας ὁ θεὸς Διόνυσος φαίνεται νὰ εἶχε ἀποκτήσει ἕναν προφανῶς λυτρωτικὸ ῥόλο, στὴν διαμόρφωση τοῦ ὁποίου κάποια συμμετοχὴ πρέπει νὰ εἶχε καὶ ὁ χριστιανισμός 39, ποὺ τελικὰ ἦταν ὁ μεγάλος νικητὴς τῆς σύγκρουσης τῶν θρησκειῶν. Συνήθως γίνεται λόγος γιὰ δάνεια τοῦ χριστιανισμοῦ ἀπὸ τὶς παλαιὲς πολυθεϊστικὲς θρησκεῖες, ἐντούτοις πιθανότατα ὑπῆρχαν καὶ ἀμφίδρομα φαινόμενα, καθὼς εἰδωλολατρικὲς θρησκεῖες ἐπηρεάζονταν ἐπίσης ἀπὸ τὸ σύγχρονό τους χριστιανικὸ περιβάλλον 40. Παλαιόθεν ἔχει παρατηρηθεῖ ὅτι ἡ διονυσιακὴ λατρεία παρουσιάζει ὁρισμένες ὁμοιότητες μὲ τὸν χριστιανισμό. Γιὰ παράδειγμα, ἡ θεϊκὴ καταγωγὴ τοῦ Διονύσου, ὅπως καὶ τοῦ Χριστοῦ, εἶχε ἀρχικὰ ἀμφισβητηθεῖ ἀπὸ πολλούς ὅπως ὁ Χριστός, ἔτσι καὶ ὁ Διόνυσος ἔκανε θαύματα γιὰ νὰ πείσει, ἐνῶ καταδιώχθηκε μὲ μανία τόσο ὁ ἴδιος ὅσο καὶ οἱ ὁπαδοί του. Στὴ διαμόρφωση τέτοιων παγανιστικῶν ἀντιλήψεων κατὰ τὴν ἐποχὴ αὐτή, εἶναι ἀδύνατον νὰ μὴν συμμετεῖχε καὶ ὁ χριστιανισμός. Τοιουτοτρόπως ἡ σύγκρουση ἀνάμεσα στοὺς ὁπαδοὺς τοῦ Χριστοῦ καὶ σὲ ἐκείνους τοῦ Διονύσου ἦταν ἀναπόφευκτη. Οἱ χριστιανοὶ υἱοθέτησαν σαφῶς διονυσιακὰ σύμβολα μὲ πρῶτο τὸ κλίμα, τὴν ἄμπελο. Χαρακτηριστικὸ εἶναι ὅτι τὸ ἱερὸ σύμβολο τοῦ Διονύσου, ἡ Ἄμπελος, ἀπαντᾶ ὡς λεξιλογικὸς ὅρος στὸ κατὰ Ἰωάννην Εὐαγγέλιο στὴν πασίγνωση φράση τοῦ Χριστοῦ Ἐγώ εἰμι ἡ ἄμπελος ἡ ἀληθινή (Κεφ. ΙΕ,1) ἀλλὰ καὶ στὴν Παράφραση: ζωῆς ἄμπελός εἰμι (στ. 15,2), ἐνῶ συναντᾶται συχνότατα στὰ Διονυσιακά. 37 Βλ. Golega, ὅ.π. 38 Πβ. Cataudella, Q., Cronologia di Nonno di Panopoli, SIFC, τ. 11 (1934), σ. 16 κ.ἑ. 39 Βλ. Τιβέριου, Μ. Α., «Χριστιανισμὸς καὶ διονυσιακὴ λατρεία», ἐφημ. Τὸ Βῆμα, 24//12/2005, σ. Β49. 40 Βλ. σχετικὰ παραδείγματα Τιβέριου, ὅ.π. 1116

Ἄν τελικὰ ἡ Παράφραση εἶναι ἔργο προγενέστερο τῶν Διονυσιακῶν, φαίνεται ὅτι ὁ Νόννος πρέπει νὰ ἦταν χριστιανὸς ὅταν τὰ ἔγραψε. Ἐξάλλου οἱ θρησκευτικές του πεποιθήσεις δὲν μεταφέρονται κατ ἀνάγκην στὰ λογοτεχνικά του ἐνδιαφέροντα. Βιβλιογραφία Alsina, J., (1972). Panorama de la Épica Grieca Tardía. EstClás 16, 139-167. Bogner, H., (1934). Die Religion des Nonnos von Panopolis. Philologus 89, 320-333. Browne, G. M., (1977). Harpocration Panegyrista. ICS 2, 184-196. Cameron, A., (1982). The empress and the poet: paganism and politics at the court of Theodosius II. YClS 27, 217-289. ----------, (2000). The Poet, the Bishop, and the Harlot. GRBS 41, 175-188. Cataudella, Q., (1934). Cronologia di Nonno di Panopoli. SIFC 11, 15-33. ----------, (1975). Spunti e motivi cristiani nella poesia pagana antica. VigChr 29, 161-190. Chuvin, P., Nonnos de Panopolis entre paganisme et christianisme. BAGB 45 (1986), 387-396. ----------, (1991). Mythologie et géographie dionysiaques: recherches sur l oeuvre de Nonnos de Panopolis, Clermont Ferrand. Golega, J., (1930). Studien über die Evangeliendichtung des Nonnos von Panopolis, Breslau. Costa, G., (1931). Problemi di Storia e religione. I. Nonno di Panopoli e la Madre di Dio. Bilychnis 36, 143-150. Δετοράκη, Θ., (1995). Βυζαντινὴ Φιλολογία. Τὰ πρόσωπα καὶ τὰ κείμενα, τ. Α, Ἡράκλειο Κρήτης. Friedländer, P., (1912). Die Chronologie des Nonnos von Panopolis. Hermes 47, 42-49. Golega, J., (1930). Studien über die Evangeliendichtung des Nonnos von Panopolis. Breslau, 126-132. Gigli, D.P., (1984). Dioniso e Gesú Cristo in Nonno Dionys. 45, 228-39. Sileno 10, 249-256 καὶ GGA 236, 50-61. De La Fuente, H., (2001). Las Dionísiacas de Nono de Panópolis: La Apoteosis Tardía del Dionismo. EstClás 43, 17-34. Hollis, A., (1994). Nonnus and Hellenistic Poetry. In Hopkinson, N., Studies in the Dionysiaka of Nonnus, Cambridge, 43-62. [Also available at http://nonnos.iscool.net/] Κακριδῆ, Φ., (1962). Κόιντος ὁ Σμυρναῖος, Ἀθήνα. Livrea, E., (1988). Towards a New Edition of Nonnus Paraphrase of St. John s Gospel. Mnemosyne 41, 318-324. ----------, (1989). Nonno di Panopoli. Parafrasi del Vangelo di S. Giovanni Canto XVIII, Napoli. ----------, (2000). Nonno di Panopoli. Parafrasi del Vangelo di S. Giovanni Canto ΙΙ, Bologna. Ludwich, A., ((1880). Zur Metabole des Nonnos. RhM 35, 497-513. ----------, Ludwich, Α., Der Hexameter des Nonnos, στὸ Rossbach, A. Westphal, R., Griechische Metrik (Theorie der musischen Künste der Hellenen, III. 2), Leipzig 3 1889 (=1885). Newbold, R. F., (2001). Narcissism and leadership in Nonnus Dionysiaka. Helios 28, 173-190. Πλοῦσος. Ἐ., (2006). Ὁ δακτυλικὸς ἑξάμετρος στίχος στοὺς ποιητὲς τῆς ὕστερης ἀρχαιότητας Μουσαῖο, Κόλλουθο καὶ Τριφιόδωρο (διδακτορικὴ διατριβή), Ἰωάννινα. Scheindler, A., (1881). Nonni Panopolitani, Paraphrasis S. Evangelii Ioannei, Lipsiae. Sherry, Lee Fr., (1996). The Paraphrase of St. John attributed to Nonnus. Byzantion 66, 409-430. Τιβέριου, Μ. Α., (24//12/2005). Χριστιανισμὸς καὶ διονυσιακὴ λατρεία. Ἐφημ. Τὸ Βῆμα, Β49. Vian, F., (1969). Recherches sur le «Posthomerica» de Quintus de Smyrne, Paris. ----------, (1976). Nonnos de Panopolis. Les Dionysiaques. Tome I. Chants I-II (Budé), Paris. ----------, (1986). L Épopée grecque de Quintus de Smyrne à Nonnos de Panopolis. BAGB 45, 333-343. ----------, (1997). Μάρτυς chez Nonnos de Panopolis: Étude de sémantique et de chronologie. REG 110, 143-160. Volpe Cacciatore, P., (1979-80). Osservazioni sulla Parafrasi del Vangelo di Giovani di Nonno di Panopoli. AFLN 10, 41-49. Wifstrand, A., (1933). Von Kallimachos zu Nonnos, Lund. Willers, D., (1992). Dionysos und Christus. MH 49, 141-151. www.nonnus.adelaide.edu.au/ 1117