ΔΙΑΛΕΞΗ ΕΒΔΟΜΗ-ΟΓΔΟΗ ΟΙ ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗΣ-ΡΩΜΑΪΚΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ 1. Οι Φωνολογικές αλλαγές - Η απώλεια της διαφοροποίησης μακρών-βραχέων, ήδη εν εξελίξει από την αρχή της ελληνιστικής περιόδου (μαρτυρίες και στην κλασική αττική, όμως η Κοινή δεν προέρχεται από τις χαμηλές ποικιλίες της Αττικής, επομένως είναι «πίσω» σε αυτές τις εξελίξεις). Το <η> εναλλάσσεται με το <ε> (προφέρονται /e/). - Εκτεταμένος μονοφθογγισμός των διφθόγγων: όλες οι δίφθογγοι με πρώτο φωνήεν μακρό μονοφθογγίζονται ήδη στην αρχή της ελληνιστικής εποχής, ενώ οι υπόλοιπες υφίστανται διάφορες μεταβολές με κύριο χαρακτηριστικό τον μονοφθογγισμό. - Για τα σύμφωνα: a) Τα ηχηρά κλειστά /b, d, g/ μετατρέπονται σε ηχηρά τριβόμενα /β, ð, γ/ κάτι που ολοκληρώθηκε το πιθανότερο μέχρι τον 4 ο αι. μ.χ.. b) Αντίθετα, δεν υπάρχουν ισχυρά στοιχεία για να υποστηρίξουν την τροπή των άηχων δασέων /p h, t h, k h / σε τριβόμενα /f, θ, x/, τουλάχιστον για την Αίγυπτο. Η εξέλιξη αυτή θα προχώρησε με διαφορετικό ρυθμό στις εκάστοτε περιοχές (νωρίς στη Λακωνία, και πιθανώς το ίδιο και στην Μ. Ασία και στις χαμηλές κοινωνικά ποικιλίες της Αττικής). c) Απλοποίηση των διπλών συμφώνων, που ξεκίνησε ήδη από τον 3 ο αι. π.χ. d) Η λεγόμενη ψίλωση : σταδιακή απώλεια του φωνήματος /h/, του δασύ φθόγγου δηλαδή, που ξεκίνησε από τις λαϊκές ποικιλίες και επηρέασε και τους πιο μορφωμένους ομιλητές μέχρι το τέλος της ρωμαϊκής περιόδου. e) Εξασθένιση του τελικού /n/ και τελικού /s/, που οδήγησε σε σίγηση ή αφομοίωση. 1
2. Οι Μορφολογικές αλλαγές - Και στο Ονοματικό αλλά και στο Ρηματικό σύστημα, εκτεταμένες αναλογικές εξομαλύνσεις και μεταπλασμοί. Ονοματική κλίση a) Εξαφάνιση του δυικού αριθμού (ήδη από τον Μένανδρο, 3 ος αι. π.χ.) b) Μερική συγχώνευση της 1 ης και 3 ης κλίσης, με τύπους όπως τήν γυναίκαν, την αίγαν (8 π.χ.), τούς λέγοντες να είναι αρκετά συχνοί στους παπύρους > Ταύτιση δύο κλίσεων, από την αθέματη στη θεματική κλίση c) Προβλήματα στην απόδοση του γραμματικού γένους, π.χ. τόν γύψον (POxy 2272, 2 ος αι. μ.χ.) vs. τήν γύψον (BGU 952, 2 ος -3 ος αι. μ.χ.) d) Εμφάνιση του κλιτικού παραδείγματος σε ις / -ιν, -ιου, ιω, ιν, που μαρτυρείται βασικά στους παπύρους (λ.χ. οψάριν PMich 123, 45-47 μ.χ.). e) Αυξανόμενη απροθυμία να χρησιμοποιηθεί η δοτική πτώση Ρηματικό σύστημα - Παρόμοιες εξελίξεις, δηλ. αναλογικοί μεταπλασμοί και εξομαλύνσεις, με στόχο τον περιορισμό της ποικιλίας σε συγκεκριμένο κλιτικό παράδειγμα ή την εξαφάνιση κλιτικών παραδειγμάτων με έντονες «ανωμαλίες». Ρηματική κλίση a) Αναλογική επέκταση ενός θέματος των ρημάτων σε όλο τους το κλιτικό παράδειγμα b) Απαλοιφή της διάκρισης αορίστου β και αορίστου Α, με την χρήση των καταλήξεων του ομαλού αόριστου σε όλους τους αόριστους (λ.χ. παρέλαβα, POxy 2567/ 253 μ.χ.). Μετά την επέκταση των ίδιων καταλήξεων και στον παρατατικό, π.χ. είχα (298 μ.χ.) > όλοι οι παρελθοντικοί χρόνοι με παρόμοιες καταλήξεις c) Οι τύποι σε ύω αντικαθιστούν όλο και συχνότερα τους τύπους σε μι, ειδικά αυτοί σε νύω (π.χ. ομνύω αντί για όμνυμι, αλλά και δίδω [1 ος μ.χ.]) d) Συγχώνευση του Αόριστου με τον Παρακείμενο, λ.χ. τύποι όπως παρείληφες POxy 742 / 2 π.χ.. Σχετίζεται με διάφορα προβληματικά ζητήματα σχετικά με τους παρελθοντικούς χρόνους, όπως π.χ. απουσία αύξησης [διάγραψεν 91 2
μ.χ., πλήρωσεν 308 μ.χ.), αντικατάσταση αναδιπλασιασμού με αύξηση, π.χ. εποίηκα 3. Μορφοσυντακτικά ζητήματα I. Τύποι της Οριστικής αντικαθιστούν συχνά τους αντίστοιχους της Υποτακτικής (πολύ συχνό φαινόμενο στους παπύρους) II. Η Ευκτική χρησιμοποιείται ακόμα, αλλά περιορίζεται ταχύτατα σε τυποποιημένες εκφράσεις στα μη επίσημα έγγραφα III. Το μορφολογικό παράδειγμα των μετοχών δεν ακολουθείται σωστά (προβλήματα με το γένος, τις καταλήξεις κλπ.), αλλά και οι συντακτικές δομές που εκφέρονταν με μετοχές αρχίζουν να σπανίζουν, π.χ. απόλυτες μετοχές, μετοχές ως συμπληρώματα ρημάτων αισθήσεως IV. Απαρέμφατο: Το Απαρ. Μέλλοντα χρησιμοποιείται πια πολύ σπάνια, ενώ και συνολικά το Απαρέμφατο αρχίζει να αντικαθίσταται από δευτερεύουσες προτάσεις με το ότι / ίνα / όπως, ενώ ευρέως χρησιμοποιείται το ουσιαστικοποιημένο απαρέμφατο (π.χ. δια το θεωρείν). Αρχικά η απώλεια απαρεμφατικών δομών σε περίπτωση ετεροπροσωπίας. V. Δήλωση του Μέλλοντα με πολλούς τρόπους, χωρίς να είναι ξεκάθαρο σε τι διαφοροποιούνταν μεταξύ τους: Υποτακτική Αορίστου (φωνολογική ταύτιση με οριστική Μέλλοντα), περιφράσεις VI. Σειρά των όρων: περιορισμός των υπερβατών, αποφυγή του Ρήματος στο τέλος, αρχίζουν να γίνονται συχνές οι σειρές Υ-Ρ-Α και κυρίως Ρ-Υ-Α. - Ποια η αιτία όλων αυτών των αλλαγών; Καταρχήν, να διευκρινιστεί ότι δεν επήλθαν όλες ταυτόχρονα σε όλες τις ποικιλίες της Κοινής (γεωγραφικές και κοινωνικές). Με διαφορετικούς ρυθμούς και αποτελέσματα σε διαφορετικές περιοχές και κοινωνιολέκτους. - Ουσιαστικά, είναι αποτέλεσμα της εκτεταμένης γλωσσικής επαφής και της ευρύτατης ελληνομάθειας από μεγάλες ομάδες πληθυσμών με διαφορετική μητρική γλώσσα. Συνηθέστερη συνέπεια τέτοιων περιστάσεων γλωσσικής επαφής είναι η μορφοσυντακτική απλοποίηση. 3
- Απλοποίηση δεν σημαίνει διάβρωση ή χειροτέρευση ή υποτίμηση της γλώσσας. 4. Παραδείγματα από κείμενα - Ακολουθούν παραδείγματα από κείμενα όπου επισημαίνονται οι διάφορες αλλαγές (με τα bold στοιχεία): - A) Επιστολή, Μέμφιδα, 152 π.χ. (PPar 47): Απολλώνιος Πτολεμαίω τωι πατρί χαίρειν. Ομνύο τον Σάραπιν, ι μη μικρόν τι εντρέπομαι, ουκ αν με ίδες το πόρσωπόν μου πόποτε, ότι ψεύδηι πάντα και οι παρά σε θεοί ομοίως, ότι ενβέβληκαν υμάς εις ύλην μεγάλην και ου δυνάμεθα αποθανείν καν ίδης ότι μέλλομεν σωθήναι, τότε βαπτιζώμεθα. Γίνωσκε ότι πιράσεται ο δραπέτης μη αφίναι ημάς επί των τόπων ίναι ουκ έστι ανακύψαι με πόποτε εν τηι Τρικομίαι υπό της αισχύνης, ι και αυτούς δεδώκαμεν Προς τους την αλήθειαν λέγοντες. - B) Επιστολή, Αρσινοίτη, 2 ος αι. μ.χ. (BGU 846): - Αντώνις Λόνγος Νειλούτι [τ]η μητρί π[λ]ίστα χαίρειν. Και δια παντό[ς] εύχομαι σαί υγειαίνειν. Το προσκύνημά σου [ποι]ώ κατ αικάστην ημαίραν παρά τω κυρίω [Σερ]άπειδει. Γεινώσκειν σαι θέλω ότι ουχ [ήλπι]ζον ότι αναβένις εις την μητρόπολιν. Χ[ά]ρειν τούτο ουδ εγό εισήθα εις την πόλιν. Αιδ[υ]σοπο[ύ]μην δε ελθείν εις Καρανίδαν ότι σαπρώς παιριπατώ. Αίγραψά σοι ότι γυμνός ειμει. Παρακα[λ]ώ σαι, μήτηρ, διαλάγητί μοι. λοιπόν οίδα τι [εγώ] αιμαυτώ παρέσχημαι. Παιπαίδδευμαι καθ ον δι τρόπον. Οίδα ότι ημάρτηκα. Ήκουσα παρά του [ ]υμου τον ευρόντα σαι εν τω Αρσαινοείτη και ακαιρέως πάντα σοι διήγηται. Ουκ οίδες ότι θέλω πηρός γενέσται ει γνούναι όπως ανθρόπω [έ]τι οφείλω οβολόν; Νειλούτι μητρεί απ Αντωνίω Λόνγου υειού. 4
- Γ) Επιστολή, Οξύρυγχος, 4 ος αι. μ.χ. (POxy 1683): τη κυρία μου αδ[ελ]φή Μανατίνη Πρώβ[ο]ς αδελφώ χαίριν. Πρώ μεν πάντων εύχομαι τω κυρίω θεώ περί της σης ωλοκληρίας όπως υιένοντα σοι και ευθυμούντι απωλάβης τα παρ εμού γράμματα. Γιγνώσκιν σε θέλω, κυρία μου αδελφή, άπελθε προς Πετρώνιν τον ενγυησάμενόν μου. Δέξε απ αυτού εκ του μισθού μου έναν ύμιση οίδες γαρ και σύ ότι ουδέν έχωμεν μάρτυρων ει μη ο θεος και συ και η γυνή μου. Απώδως ούν αυτά τη γυναικίν μου. Μη λυπήσις ουν εμέναν. Δός ούν αυτά, επιδέ χρίαν αυτά ο υιός μου. Σημίου δε χάριν, ώπου ηπάντηκά σου ις το Κησάριον και είρηκά σου ώτι δός εμοί κέρμα απώ των έχις με ίνα αγωράσω εματώ έναν λέβιτων και είπες με ώτι άρων τα απ εσού και άρτι δε σε δίδω 5