Περιεχόμενα Πρόλογος... 15 Μέρος Ι Συνταγματικό Δίκαιο... 17 1 Πολίτευμα...19 Θεωρία... 19 1. ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ... 19 Το κράτος... 20 Το πολίτευμα... 21 Το συνταγματικό δίκαιο... 21 2. ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ - Ελληνικά συνταγματικά κείμενα από το 1821 ως σήμερα... 22 3. ΕΝΝΟΙΑ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΟΣ ΒΑΣΙΚΕΣ ΔΙΑΚΡΙΣΕΙΣ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΩΝ... 25 Ουσιαστική και τυπική έννοια Συντάγματος... 25 Ήπιο και αυστηρό Σύνταγμα... 27 Άγραφο και γραπτό Σύνταγμα... 27 4. ΠΗΓΕΣ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ... 28 3
4 Περιεχόμενα 5. ΟΡΓΑΝΩΤΙΚΕΣ ΒΑΣΕΙΣ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΕΥΜΑΤΟΣ... 32 Δημοκρατική αρχή - Αρχή της λαϊκής κυριαρχίας... 32 Η προεδρευόμενη μορφή του πολιτεύματος... 32 Η αντιπροσωπευτική μορφή του πολιτεύματος... 33 Η κοινοβουλευτική μορφή του πολιτεύματος... 33 Η δικαιοκρατούμενη μορφή του πολιτεύματος η αρχή του κράτους δικαίου 34 Η κοινωνική μορφή του πολιτεύματος... 35 Λυμένα προβλήματα... 35 Πρακτικό πρόβλημα... 38 Ερωτήσεις πολλαπλών επιλογών... 38 2 Εκλογικό σώμα - Λαός...47 Θεωρία... 47 1. ΤΟ ΕΚΛΟΓΙΚΟ ΣΩΜΑ... 47 2. ΑΡΜΟΔΙΟΤΗΤΕΣ ΕΚΛΟΓΙΚΟΥ ΣΩΜΑΤΟΣ... 48 3. ΤΑ ΠΟΛΙΤΙΚΑ ΚΟΜΜΑΤΑ... 50 4. ΕΚΛΟΓΙΚΟΣ ΝΟΜΟΣ ΕΚΛΟΓΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ - ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΔΙΕΞΑΓΩΓΗΣ ΕΚΛΟΓΩΝ... 51 Αριθμός βουλευτών... 51 Βουλευτές Επικρατείας... 51 Εκλογικός νόμος... 51 Αριθμός βουλευτών ανά εκλογική περιφέρεια... 51 Αρχές διεξαγωγής εκλογών... 52 Συμμετοχή Ελλήνων πολιτών που διαμένουν εκτός της ελληνικής επικράτειας... 52 Συμμετοχή στις εκλογές πολιτών που διαμένουν σε πόλη άλλη από αυτή στην οποία ψηφίζουν (ετεροδημότες)... 52 Εκλογικές αρχές... 52 Λυμένα προβλήματα... 54 Πρακτικό πρόβλημα... 56 Ερωτήσεις πολλαπλών επιλογών... 57 3 Βουλή...65 Θεωρία... 65 1. ΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΒΟΥΛΗΣ... 65 Εκλογή βουλευτών... 65 Η νομική θέση των βουλευτών... 69
Περιεχόμενα 5 2. ΣΥΓΚΛΗΣΗ ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣ... 72 Βουλευτική περίοδος... 72 Σύνοδοι της Βουλής... 74 3. ΕΣΩΤΕΡΙΚΗ ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣ... 74 Σχηματισμοί της Βουλής... 75 Πλειοψηφίες... 76 4. ΑΡΜΟΔΙΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣ... 78 Λυμένα προβλήματα... 80 Πρακτικό πρόβλημα... 83 Ερωτήσεις πολλαπλών επιλογών... 84 4 Πρόεδρος της Δημοκρατίας...97 Θεωρία... 97 1. Η ΑΝΑΔΕΙΞΗ ΤΟΥ ΠΡΟΕΔΡΟΥ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ... 97 Εκλογή Προέδρου της Δημοκρατίας (ΠτΔ)... 97 Αναπλήρωση... 98 2. Η ΝΟΜΙΚΗ ΘΕΣΗ ΤΟΥ ΠΤΔ... 99 Υποχρέωση προσυπογραφής... 99 Ανεύθυνο του ΠτΔ... 100 3. ΑΡΜΟΔΙΟΤΗΤΕΣ ΤΟΥ ΠΡΟΕΔΡΟΥ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ... 101 Λυμένα προβλήματα... 103 Πρακτικό πρόβλημα... 105 Ερωτήσεις πολλαπλών επιλογών... 106 5 Κυβέρνηση...115 Θεωρία... 115 1. Η ΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΤΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ... 115 Τα μέλη της Κυβέρνησης... 115 Προσόντα των μελών της Κυβέρνησης... 116 Ασυμβίβαστα των μελών της Κυβέρνησης... 117 2. ΔΙΟΡΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΠΑΥΣΗ ΤΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ... 117 Διορισμός της Κυβέρνησης... 117 Παύση της Κυβέρνησης... 117 3. ΑΝΑΠΛΗΡΩΣΗ ΤΟΥ ΠΡΩΘΥΠΟΥΡΓΟΥ ΑΔΥΝΑΜΙΑ ΑΣΚΗΣΗΣ ΚΑΘΗΚΟΝΤΩΝ... 118 Εκούσια αναπλήρωση... 118 Ακούσια αναπλήρωση... 118
6 Περιεχόμενα 4. Η ΕΥΘΥΝΗ ΤΩΝ ΜΕΛΩΝ ΤΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ... 119 Είδη ευθύνης... 119 Ειδικότερα η κοινοβουλευτική ευθύνη... 120 Λυμένα προβλήματα... 123 Πρακτικό πρόβλημα... 125 Ερωτήσεις πολλαπλών επιλογών... 126 6 Δικαστήρια...139 Θεωρία... 139 1. ΤΑ ΟΡΓΑΝΑ ΤΗΣ ΔΙΚΑΣΤΙΚΗΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ... 139 Κατηγορίες δικαστηρίων... 140 Τα τρία ανώτατα δικαστήρια... 142 2. ΤΑ ΕΙΔΙΚΑ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΑ ΠΟΥ ΠΡΟΒΛΕΠΟΝΤΑΙ ΑΠΟ ΤΟ ΣΥΝΤΑΓΜΑ... 142 Το Ανώτατο Ειδικό Δικαστήριο... 142 Το Ειδικό Δικαστήριο του άρθρου 86 Συντάγματος... 142 Το Δικαστήριο Αγωγών Κακοδικίας (άρθρο 99 Συντάγματος)... 143 3. Η ΝΟΜΙΚΗ ΘΕΣΗ ΤΩΝ ΔΙΚΑΣΤΩΝ... 143 Η λειτουργική και προσωπική ανεξαρτησία των δικαστών... 143 Νομική θέση των δικαστών... 145 4. ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΕΣ ΕΓΓΥΗΣΕΙΣ ΔΙΚΑΣΤΙΚΗΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΤΩΝ ΑΤΟΜΩΝ (ΑΡΘΡΑ 20 ΚΑΙ 93 ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΟΣ)... 145 Λυμένα προβλήματα... 147 Πρακτικό πρόβλημα... 149 Ερωτήσεις πολλαπλών επιλογών... 150 7 Οι κανόνες δικαίου στην Ελληνική έννομη τάξη: θέσπιση, τροποποίηση, έλεγχος...157 Θεωρία... 157 1. ΑΝΑΘΕΩΡΗΣΗ ΤΟΥ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΟΣ... 157 2. ΕΚΔΟΣΗ ΤΥΠΙΚΩΝ ΝΟΜΩΝ... 160 Εισαγωγή... 160 Νομοθετική πρωτοβουλία... 161 Επεξεργασία, συζήτηση και ψήφιση από τη Βουλή... 162 Έκδοση, δημοσίευση και αναπομπή του νόμου... 166 3. ΕΚΔΟΣΗ ΠΡΑΞΕΩΝ ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΟΥ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟΥ... 166 4. ΕΚΔΟΣΗ ΚΑΝΟΝΙΣΤΙΚΩΝ ΠΡΑΞΕΩΝ ΤΗΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ... 167 5. ΙΣΧΥΣ ΤΩΝ ΤΥΠΙΚΩΝ ΝΟΜΩΝ... 167
Περιεχόμενα 7 6. ΈΛΕΓΧΟΣ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ ΤΩΝ ΝΟΜΩΝ... 168 7. ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΠΟΛΙΟΡΚΙΑΣ ΚΑΙ ΑΝΑΣΤΟΛΗ ΤΩΝ ΑΤΟΜΙΚΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ... 170 Λυμένα προβλήματα... 171 Πρακτικό πρόβλημα... 174 Ερωτήσεις πολλαπλών επιλογών... 175 8 Συνταγματικές ελευθερίες...185 Θεωρία... 185 1. ΓΕΝΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ... 185 Τα ατομικά δικαιώματα... 186 Τα πολιτικά δικαιώματα... 188 Τα κοινωνικά δικαιώματα... 189 2. ΕΠΙ ΜΕΡΟΥΣ ΔΙΑΤΑΞΕΙΣ ΓΙΑ ΤΑ ΑΤΟΜΙΚΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ... 190 Η ελευθερία του προσώπου και η προστασία της... 190 Ειδικές συνταγματικές διατάξεις για την ασφάλεια του ατόμου... 192 Η ελευθερία της πνευματικής κίνησης... 195 Η οικονομική ελευθερία... 203 Αρχή της ισότητας... 205 Λυμένα προβλήματα... 206 Ερωτήσεις πολλαπλών επιλογών... 208 Μέρος ΙΙ Διοικητικό Δίκαιο... 213 9 Εισαγωγή Γενικές αρχές Ιεραρχία...223 Θεωρία... 223 1. ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ ΚΑΙ ΔΙΑΚΡΙΣΕΙΣ... 223 Δημόσια διοίκηση και ιδιωτική διοίκηση... 223 Το Κράτος με τη στενή έννοια ή Ελληνικό Δημόσιο... 225 Τα υπόλοιπα δημόσια νομικά πρόσωπα... 226 Κυριαρχική και συναλλακτική διοίκηση... 228 Διάκριση δημοσίου και ιδιωτικού δικαίου... 228 2. ΑΡΧΕΣ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ... 231 3. Η ΔΗΜΟΣΙΟΤΗΤΑ ΣΤΟ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ... 234 4. ΙΕΡΑΡΧΙΑ ΚΑΝΟΝΩΝ ΔΙΚΑΙΟΥ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΝΝΟΜΗ ΤΑΞΗ... 236
8 Περιεχόμενα Λυμένα προβλήματα... 242 Πρακτικό πρόβλημα... 244 Ερωτήσεις πολλαπλών επιλογών... 245 10 Διοικητική πράξη...253 Θεωρία... 253 1. ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΕΣ ΕΝΕΡΓΕΙΕΣ... 253 Νομικές πράξεις υλικές ενέργειες... 253 Διοικητικές πράξεις διοικητικές συμβάσεις... 254 Κυβερνητικές πράξεις ιδιαίτερη κατηγορία διοικητικών πράξεων... 254 Κανονιστικές - ατομικές διοικητικές πράξεις... 254 2. ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗΣ ΠΡΑΞΗΣ... 255 Τεκμήριο νομιμότητας... 255 Εκτελεστότητα... 256 3. ΔΙΑΚΡΙΣΕΙΣ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΩΝ ΠΡΑΞΕΩΝ... 257 Συστατικές, διαπιστωτικές και βεβαιωτικές πράξεις... 257 Επαχθείς και επωφελείς για το διοικούμενο πράξεις... 257 Θετικές και αρνητικές πράξεις... 258 Ρητές και σιωπηρές πράξεις... 258 Γραπτές, προφορικές και συμβολικές πράξεις... 258 Ειδικότερα οι διοικητικές άδειες και οι διοικητικές κυρώσεις... 259 Έγκυρες και ελαττωματικές διοικητικές πράξεις... 259 4. ΕΚΔΟΣΗ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΩΝ ΠΡΑΞΕΩΝ... 260 Αυτεπάγγελτη έκδοση διοικητικών πράξεων και έκδοση μετά από αίτηση του διοικουμένου... 260 Διαδικασία... 261 Ειδικότερα το δικαίωμα προηγούμενης ακρόασης του ενδιαφερομένου... 263 5. ΤΥΠΟΣ ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ ΑΙΤΙΟΛΟΓΙΑ ΙΣΧΥΣ ΑΝΑΚΛΗΣΗ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΩΝ ΠΡΑΞΕΩΝ... 263 Τύπος... 263 Δημοσίευση... 263 Αιτιολογία... 264 Προθεσμία έκδοσης διοικητικής πράξης... 264 Έναρξη και διάρκεια ισχύος διοικητικής πράξης... 265 Λήξη ισχύος - κατάργηση ανάκληση διοικητικής πράξης... 265 Λυμένα προβλήματα... 268 Πρακτικό πρόβλημα... 270 Ερωτήσεις πολλαπλών επιλογών... 271
Περιεχόμενα 9 11 Όργανα παραγωγής διοικητικών πράξεων Αρμοδιότητα διοικητικών οργάνων...279 Θεωρία... 279 1. ΌΡΓΑΝΑ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΩΝ ΠΡΑΞΕΩΝ... 279 Διακρίσεις οργάνων... 280 Μονοπρόσωπα και συλλογικά όργανα... 280 2. ΑΡΜΟΔΙΟΤΗΤΑ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΩΝ ΟΡΓΑΝΩΝ... 283 Καθ ύλη και κατά τόπο αρμοδιότητα... 283 Αποφασιστική και γνωμοδοτική αρμοδιότητα... 283 Αποκλειστική και συλλογική αρμοδιότητα... 284 Μεταβίβαση αρμοδιότητας... 284 Διακριτική ευχέρεια και δέσμια αρμοδιότητα... 285 Λυμένα προβλήματα... 286 Πρακτικό πρόβλημα... 289 Ερωτήσεις πολλαπλών επιλογών... 290 12 Η διοικητική οργάνωση του κράτους (Ι) - Όργανα και υπηρεσίες του Κράτους με τη στενή έννοια...295 Θεωρία... 295 1. ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΟΡΓΑΝΩΣΗΣ ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ... 295 Οριζόντια κάθετη οργάνωση διοίκησης... 295 Συγκεντρωτικό αποκεντρωτικό σύστημα... 296 Διοικητική διάρθρωση του κράτους: Εξαρτημένες και ανεξάρτητες ή αυτοτελείς υπηρεσίες... 297 Διοικητική αυτοδιοίκηση... 298 2. ΣΧΕΣΕΙΣ ΜΕΤΑΞΥ ΟΡΓΑΝΩΝ ΤΗΣ ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ: ΙΕΡΑΡΧΙΚΟΣ ΕΛΕΓΧΟΣ ΚΑΙ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ ΕΠΟΠΤΕΙΑ... 299 Ιεραρχικός έλεγχος... 299 Η διοικητική εποπτεία... 299 3. ΤΑ ΚΕΝΤΡΙΚΑ ΟΡΓΑΝΑ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ... 300 Ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας... 300 Η Κυβέρνηση... 301 Ο Πρωθυπουργός... 303 Οι Υπουργοί... 303 Οι Υφυπουργοί, οι Γενικοί Γραμματείς και τα λοιπά κεντρικά όργανα... 304 Διοικητικές αρμοδιότητες των δύο ανωτάτων διοικητικών δικαστηρίων... 304 Το Νομικό Συμβούλιο του Κράτους (άρθρο 100 Α Σ)... 305 Οι Ανεξάρτητες Διοικητικές Αρχές (ΑΔΑ)... 306
10 Περιεχόμενα 4. ΤΑ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΑ ΟΡΓΑΝΑ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ... 307 Λυμένα προβλήματα... 308 Πρακτικό πρόβλημα... 311 Ερωτήσεις πολλαπλών επιλογών... 312 13 Η διοικητική οργάνωση του κράτους (ΙΙ) Αυτοδιοικούμενα νομικά πρόσωπα δημοσίου και ιδιωτικού δικαίου...321 Θεωρία... 321 1. ΤΟΠΙΚΗ ΑΥΤΟΔΙΟΙΚΗΣΗ... 321 Εισαγωγή... 321 Ο πρώτος βαθμός της τοπικής αυτοδιοίκησης: Δήμοι και Κοινότητες... 322 Ο δεύτερος βαθμός της τοπικής αυτοδιοίκησης: Νομαρχιακές αυτοδιοικήσεις... 325 2. ΚΑΘ ΥΛΗ ΑΥΤΟΔΙΟΙΚΗΣΗ... 326 Εισαγωγή: Δημόσια νομικά πρόσωπα ειδικών σκοπών... 326 Τα Νομικά Πρόσωπα Δημοσίου Δικαίου (ΝΠΔΔ)... 328 Τα Νομικά Πρόσωπα Ιδιωτικού Δικαίου... 329 Ανάδοχοι «παραχωρηθείσης» δημόσιας υπηρεσίας... 331 Λυμένα προβλήματα... 335 Πρακτικό πρόβλημα... 337 Ερωτήσεις πολλαπλών επιλογών... 338 14 Υπάλληλοι Εξωσυμβατική ευθύνη της διοίκησης...343 Θεωρία... 343 1. ΥΠΑΛΛΗΛΟΙ... 343 Τρόπος διορισμού/μέθοδος επιλογής δημοσίων υπαλλήλων... 344 Προϋποθέσεις κατοχής δημοσιοϋπαλληλικής σχέσης... 345 2. ΕΞΩΣΥΜΒΑΤΙΚΗ ΕΥΘΥΝΗ ΤΗΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ... 347 Εισαγωγή... 347 Ευθύνη νομικού προσώπου... 348 Ευθύνη οργάνου της Διοίκησης... 351 Αρμόδια Δικαστήρια... 351 Λυμένα προβλήματα... 352 Πρακτικό πρόβλημα... 355 Ερωτήσεις πολλαπλών επιλογών... 356
Περιεχόμενα 11 15 Μορφές ελέγχου της διοίκησης...363 Θεωρία... 363 1. ΚΟΙΝΟΒΟΥΛΕΥΤΙΚΟΣ ΕΛΕΓΧΟΣ... 364 2. ΈΛΕΓΧΟΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΙΔΙΑ ΤΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ... 364 3. ΕΝΔΙΑΜΕΣΟΣ ΕΛΕΓΧΟΣ Ο ΣΥΝΗΓΟΡΟΣ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ... 366 4. ΔΙΚΑΣΤΙΚΟΣ ΕΛΕΓΧΟΣ... 368 Εισαγωγή... 368 Ένδικα βοηθήματα και ένδικα μέσα ενώπιον διοικητικών δικαστηρίων... 370 Τα διοικητικά δικαστήρια... 372 Ανάλυση των σημαντικότερων ενδίκων βοηθημάτων και ενδίκων μέσων... 376 Λόγοι ακυρώσεως... 378 Λυμένα προβλήματα... 381 Πρακτικό πρόβλημα... 383 Ερωτήσεις πολλαπλών επιλογών... 384 Μέρος ΙΙΙ Ευρωπαϊκοί Θεσμοί... 397 16 Ευρωπαϊκοί θεσμοί (Ι)...399 Θεωρία... 399 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 399 Ίδρυση Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων... 399 Αποστολή των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων... 400 Εξέλιξη των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων... 400 Ίδρυση της Ευρωπαϊκής Ένωσης... 400 Κράτη μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης... 401 Ειδικότερα η Ευρωπαϊκή Ένωση... 401 Νομική προσωπικότητα Ευρωπαϊκής Ένωσης / Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων... 402 Το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο ως όργανο της Ευρωπαϊκής Ένωσης... 402 2. ΟΙ ΑΡΧΕΣ ΤΟΥ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ... 403 Η αρχή της άμεσης ισχύος του κοινοτικού δικαίου... 403 Η αρχή της υπεροχής του κοινοτικού δικαίου... 404 Η αρχή της ειδικής εξουσιοδότησης... 404
12 Περιεχόμενα Η αρχή της επικουρικότητας (άρθρο 5 παρ. 2 Συνθήκης ΕΚ)... 405 Η αρχή της αναλογικότητας (άρθρο 5 παρ. 3 Συνθήκης ΕΚ)... 405 Η αρχή της κοινοτικής καλής πίστης (άρθρο 10 Συνθήκης ΕΚ)... 405 Η ευθύνη των κρατών μελών για παράβαση του ευρωπαϊκού κοινοτικού δικαίου... 405 3. ΠΡΩΤΟΓΕΝΕΣ ΚΑΙ ΠΑΡΑΓΩΓΟ (ΔΕΥΤΕΡΟΓΕΝΕΣ) ΚΟΙΝΟΤΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ... 406 Πρωτογενές δίκαιο... 406 Παράγωγο (δευτερογενές) δίκαιο... 407 Λυμένα προβλήματα... 410 Ερωτήσεις πολλαπλών επιλογών... 413 17 Ευρωπαϊκοί θεσμοί (ΙI)...421 Θεωρία... 421 1. ΤΑ ΟΡΓΑΝΑ ΤΩΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΩΝ ΚΟΙΝΟΤΗΤΩΝ... 421 Το Συμβούλιο των Υπουργών... 421 Η Επιτροπή... 423 Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο... 424 Το Δικαστήριο... 426 Το Ελεγκτικό Συνέδριο... 428 Το Ευρωπαϊκό Σύστημα Κεντρικών Τραπεζών (ΕΣΚΤ) και η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα... 428 Η Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή και η Επιτροπή των Περιφερειών... 429 Η Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων (ΕΤΕ)... 429 Ο Ευρωπαίος Διαμεσολαβητής... 429 2. Η ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΗ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ... 430 Διαδικασία της διαβούλευσης (άρθρο 250 ΣυνθΕΚ)... 430 Διαδικασία της συνεργασίας (άρθρο 252 ΣΕΚ)... 431 Διαδικασία της συναπόφασης (άρθρο 251 ΣΕΚ)... 431 3. ΕΞΩΣΥΜΒΑΤΙΚΗ ΕΥΘΥΝΗ ΤΗΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑΣ... 432 4. Η ΙΘΑΓΕΝΕΙΑ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΕΝΩΣΗΣ... 432 5. Η ΘΕΜΕΛΙΩΔΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΕΝΩΣΗΣ: ΕΓΚΑΘΙΔΡΥΣΗ ΤΗΣ ΕΝΙΑΙΑΣ/ΚΟΙΝΗΣ ΑΓΟΡΑΣ... 433 6. ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΑΙ ΝΟΜΙΣΜΑΤΙΚΗ ΈΝΩΣΗ (ΟΝΕ)... 433 Λυμένα προβλήματα... 435 Ερωτήσεις πολλαπλών επιλογών... 438
Περιεχόμενα 13 Μέρος ΙV Θέματα Προηγούμενων Διαγωνισμών... 455 18 Διαγωνισμός 10 11 Ιουλίου 2004...457 19 Διαγωνισμός υπουργείου Οικονομίας και Οικονομικών 21 Σεπτεμβρίου 2002...473 20 Επιλεγμένα θέματα από προηγούμενους διαγωνισμούς...493 Μέρος V Aπαντήσεις Eρωτήσεων Πολλαπλών Επιλογών... 509 21 Απαντήσεις ερωτήσεων πολλαπλών επιλογών...511 ΜΕΡΟΣ Ι ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ... 511 1. Πολίτευμα... 511 2. Εκλογικό Σώμα - Λαός... 512 3. Βουλή... 512 4. Πρόεδρος της Δημοκρατίας... 513 5. Κυβέρνηση... 513 6. Δικαστήρια... 514 7. Κανόνες δικαίου στην Ελληνική έννομη τάξη θέσπιση, τροποποίηση, έλεγχος... 514 8. Συνταγματικές ελευθερίες... 515 ΜΕΡΟΣ ΙΙ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ... 516 9. Εισαγωγή γενικές αρχές - ιεραρχία... 516 10. Διοικητική πράξη... 516 11. Όργανα παραγωγής διοικητικών πράξεων αρμοδιότητα διοικητικών οργάνων... 517 12. Η διοικητική οργάνωση του κράτους (Ι)... 517 13. Η διοικητική οργάνωση του κράτους (ΙΙ)... 518 14. Υπάλληλοι - εξωσυμβατική ευθύνη της διοίκησης... 518 15. Μορφές ελέγχου της διοίκησης... 519 ΜΕΡΟΣ ΙΙΙ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΙ ΘΕΣΜΟΙ... 520 16. Ευρωπαϊκοί θεσμοί (Ι)... 520 17. Ευρωπαϊκοί θεσμοί (ΙΙ)... 521 Βιβλιογραφία...523
1 Πολίτευμα Θεωρία 1. ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ Συνταγματικό δίκαιο δεν είναι νοητό χωρίς την ύπαρξη κράτους. Το συνταγματικό δίκαιο είναι επίσης άρρηκτα συνδεδεμένο με τη μορφή του πολιτεύματος που υφίσταται σε ένα συγκεκριμένο κράτος. Βασικές εισαγωγικές έννοιες λοιπόν είναι οι έννοιες του Κράτους, του πολιτεύματος και του συνταγματικού δικαίου: Κράτος είναι η διαρκής σε νομικό πρόσωπο οργάνωση λαού μόνιμα εγκατεστημένου σε ο- ρισμένη χώρα, που ασκεί αυτοδύναμη εξουσία. Πολίτευμα είναι το σύστημα διακυβέρνησης ενός κράτους ή, αλλιώς, το σύστημα άσκησης των κρατικών εξουσιών σε ένα κράτος. Συνταγματικό δίκαιο είναι το σύνολο των κανόνων δικαίου που καθορίζουν τη μορφή του πολιτεύματος, τα κρατικά όργανα και τις αρμοδιότητές τους καθώς και τις σχέσεις μεταξύ κρατικής εξουσίας και ατόμων. 19
20 ΜΕΡΟΣ Ι: ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ Το κράτος Τα στοιχεία του κράτους είναι τέσσερα: λαός (υπό ευρεία έννοια), χώρα, νομική προσωπικότητα και αυτοδύναμη εξουσία. Παράδειγμα: Το ελληνικό κράτος είναι η οντότητα που έχει συσταθεί από τους Έλληνες πολίτες, δηλαδή τον ελληνικό λαό, ασκεί εξουσία εντός της ελληνικής επικράτειας και έχει νομική προσωπικότητα, είναι δηλαδή υποκείμενο δικαιωμάτων και υποχρεώσεων τόσο στο ε- σωτερικό του (προς τους πολίτες) όσο και στην διεθνή σκηνή (απέναντι στα υπόλοιπα κράτη). Το ελληνικό κράτος ασκεί τέλος εξουσία που δεν του έχει δοθεί από κάποιο άλλο κράτος, με άλλα λόγια η εξουσία του πηγάζει από αυτό το ίδιο, είναι αυτοδύναμη. Αντιθέτως ο κουρδικός λαός ζει μεν σε μία καθορισμένη περιοχή, αλλά τα όργανα που εκλέγονται ή ορίζονται από αυτόν για την αντιπροσώπευσή του στερούνται εξουσίας στην συγκεκριμένη επικράτεια και δεν αναγνωρίζονται ως όργανα ενός «κουρδικού κράτους» από τη διεθνή κοινότητα. Μορφές κρατών: Ενιαίο κράτος ομοσπονδιακό κράτος ομοσπονδία κρατών Ενιαίο κράτος είναι η οντότητα που ασκεί κρατική εξουσία στο σύνολο της επικράτειας εντός της οποίας δεν υφίστανται κρατικές υπο-οντότητες (κρατίδια) Παράδειγμα: Το ελληνικό κράτος Ομοσπονδιακό κράτος είναι η οντότητα η οποία αποτελείται από κεντρικά όργανα καθώς και από περισσότερα κράτη, τα ομόσπονδα κράτη, το καθένα από τα οποία έχει δικά του νομοθετικά, εκτελεστικά και δικαστικά όργανα. Στο ομοσπονδιακό κράτος η θέληση των κεντρικών οργάνων είναι επικρατέστερη έναντι της θέλησης των οργάνων των ομόσπονδων κρατών. Το ομοσπονδιακό είναι το κυρίαρχο κράτος. Παράδειγμα: Η Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας, η οποία αποτελείται από 16 ομόσπονδα κράτη Ομοσπονδία κρατών είναι μία ένωση κρατών τα οποία ασκούν από κοινού ορισμένες αρμοδιότητες μέσω οργάνων που ορίζουν τα ίδια. Στην ομοσπονδία κρατών η θέληση των κρατών που συμμετέχουν στην ομοσπονδία (κράτη μέλη) επικρατεί της θέλησης των κοινών (κεντρικών) οργάνων. Παράδειγμα: Η Ευρωπαϊκή Ένωση, η οποία αποτελείται από 25 κράτη μέλη. Οι αρμοδιότητές της καθορίζονται με διεθνείς συνθήκες που συνάπτονται από τα κράτη μέλη της.
1 Πολίτευμα 21 Το πολίτευμα Μορφές πολιτευμάτων: Τα πολιτεύματα διακρίνονται, με κριτήριο το αν την εξουσία α- σκεί ένα πρόσωπο ή αντιθέτως ο λαός, σε μοναρχικά και δημοκρατικά. Αναφέρονται στη βιβλιογραφία και τα λεγόμενα ολιγαρχικά πολιτεύματα, στα οποία η εξουσία είναι συγκεντρωμένη στα χέρια λίγων προσώπων, για παράδειγμα η δικτατορία των συνταγματαρχών στην Ελλάδα (1967-1974). Μοναρχία: Μοναρχία είναι το πολίτευμα στο οποίο ανώτατο όργανο του κράτους είναι ο μονάρχης. Η μοναρχία διακρίνεται στην απόλυτη και τη συνταγματική μοναρχία: Απόλυτη μοναρχία είναι εκείνη στην οποία ο μονάρχης δεν δεσμεύεται από κανόνες δικαίου, εκτός από εκείνους τους οποίους θέτει ο ίδιος. Η άσκηση της εξουσίας από το μονάρχη θεμελιώνεται είτε στο ότι ο θεός την εμπιστεύτηκε σε αυτόν (όπως ήταν η αντίληψη στη Γαλλία πριν από τη γαλλική επανάσταση) είτε στο ότι η ε- ξουσία προέρχεται από το λαό (Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία). Συνταγματική μοναρχία είναι το πολίτευμα στο οποίο η εξουσία του μονάρχη περιορίζεται με κανόνες δικαίου από ένα Σύνταγμα που δεν μπορεί μόνος του να καταργήσει ή να μεταβάλει. Ο μονάρχης έχει το λεγόμενο τεκμήριο αρμοδιότητας έχει δηλαδή όλες τις εξουσίες που δεν ανατίθενται ρητά σε άλλα όργανα - και συμμετέχει στην άσκηση της αναθεωρητικής λειτουργίας.υπάρχει Βουλή που συμπράττει στην άσκηση της νομοθετικής λειτουργίας, οι υπουργοί είναι ποινικά υ- πεύθυνοι για πράξεις που σχετίζονται με την άσκηση των καθηκόντων τους και υπάρχει απονομή δικαιοσύνης που ασκείται όμως στο όνομα του μονάρχη. Δημοκρατία είναι το πολίτευμα όπου πηγή εξουσίας και ανώτατο όργανο είναι ο λαός. Το δημοκρατικό πολίτευμα έχει ως ειδικότερα χαρακτηριστικά την ελευθερία των πολιτών, την ισότητα, το αιρετό των βασικών οργάνων της πολιτείας, την αρχή του κράτους δικαίου και της διάκρισης των λειτουργιών και την κατοχύρωση θεμελιώδων ελευθεριών για τα άτομα. Ειδικότερες διακρίσεις της δημοκρατίας είναι η ά- μεση ή η αντιπροσωπευτική, η προεδρευόμενη, ή προεδρική δημοκρατία, το ημιπροεδρικό σύστημα ή το σύστημα κυβερνώσας Βουλής, η βασιλευόμενη ή προεδρευόμενη δημοκρατία. Το κριτήριο διάκρισης μεταξύ της συνταγματικής μοναρχίας και της βασιλευόμενης δημοκρατίας αφού και στα δύο πολιτεύματα υπάρχει κληρονομικός άρχοντας - συνίσταται στο ότι κυρίαρχο όργανο του κράτους στην πρώτη περίπτωση είναι ο μονάρχης ενώ στη δεύτερη ο λαός. Το συνταγματικό δίκαιο Το συνταγματικό δίκαιο δεν δημιουργείται από οποιονδήποτε αλλά από κρατικά όργανα, μονοπρόσωπα ή πολυπρόσωπα. Η εξουσία που έχουν αυτά να δημιουργούν ή να μεταβάλλουν το συνταγματικό δίκαιο ονομάζεται συντακτική εξουσία υπό την ευρεία έννοια. Στα δημοκρατικά πολιτεύματα η συντακτική εξουσία ασκείται από το αντιπροσωπευτικό σώμα
22 ΜΕΡΟΣ Ι: ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ του λαού, δηλ. την Εθνοσυνέλευση ή Βουλή. Στα μοναρχικά πολιτεύματα την συντακτική εξουσία ασκεί ο μονάρχης, είτε μόνος του (απόλυτη μοναρχία) είτε από κοινού με την Εθνοσυνέλευση (συνταγματική μοναρχία). Η συντακτική εξουσία υπό ευρεία έννοια διακρίνεται στην συντακτική εξουσία υπό την στενή έννοια, η οποία ασκείται είτε όταν ένα κράτος πρόκειται για πρώτη φορά να αποκτήσει Σύνταγμα είτε όταν το Σύνταγμα που υπήρχε καταλύθηκε μετά από επανάσταση ή πραξικόπημα είτε όταν το Σύνταγμα που υπάρχει υποβάλλεται σε τροποποίηση χωρίς να τηρηθούν οι διατυπώσεις που ορίζει το ίδιο Παράδειγμα: Η Βουλή, η οποία προήλθε από τις εκλογές του Νοεμβρίου 1975 και η οποία ψήφισε και έθεσε σε ισχύ το Σύνταγμα του 1975, άσκησε συντακτική εξουσία με την στενή έννοια. και στην αναθεωρητική εξουσία, η οποία ασκείται με τον τρόπο που ορίζει το ίδιο το Σύνταγμα Παράδειγμα: Οι Βουλές των περιόδων 1985-1989 και 2000-2004, οι οποίες ψήφισαν την αναθεώρηση του Συντάγματος το 1986 και το 2001 αντίστοιχα, άσκησαν αναθεωρητική ε- ξουσία. 2. ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ - ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ ΑΠΟ ΤΟ 1821 ΩΣ ΣΗΜΕΡΑ 1821-1833: Αγώνας υπέρ της Ανεξαρτησίας Προσωρινό Πολίτευμα της Επιδαύρου (1 η Ιανουαρίου 1822) Νόμος της Επιδαύρου (Το Σύνταγμα του Άστρους, 13 Απριλίου 1823) Πολιτικό Σύνταγμα της Ελλάδος (Το Σύνταγμα της Τροιζήνας, 1 η Μαΐου 1827) 1828-1832: Μεταβατική περίοδος Κατά την καποδιστριακή περίοδο δεν ίσχυσε Σύνταγμα Ηγενομικό Σύνταγμα (15 Μαρτίου 1832, δεν ίσχυσε ποτέ) Με τη Συνθήκη του Λονδίνου (6 Μαΐου 1832) ο πρίγκιπας Όθωνας της Βαυαρίας επιλέγεται βασιλιάς της Ελλάδας. 1833-1843: Απόλυτη μοναρχία Ο βασιλιάς Όθωνας είχε αρχικά υποσχεθεί στον ελληνικό λαό την δημιουργία Συντάγματος. Εντούτοις βασίλεψε από την ενθρόνισή του στις 6 Φεβρουαρίου 1833, ως το 1843 απολυταρχικά, χωρίς να θέσει σε ισχύ κάποιο συνταγματικό κείμενο.
1 Πολίτευμα 23 1843-1862: Συνταγματική μοναρχία Στις 3 Σεπτεμβρίου 1843 ο στρατός της φρουράς των Αθηνών, υποστηριζόμενος από το λαό της Αθήνας, περικύκλωσε τα Ανάκτορα και ζήτησε επιτακτικά την δημιουργία Συντάγματος. Ο Όθωνας προκειμένου να διασφαλίσει την θέση και την εξουσία του, υποχώρησε. Το Σύνταγμα της 18 ης Μαρτίου 1844 Το Σύνταγμα συντάχθηκε μεν από την Εθνοσυνέλευση αλλά εγκρίθηκε από τον βασιλιά. Η συμμετοχή του βασιλιά στην άσκηση της συντακτικής εξουσίας κατέστησε το πολίτευμα που εγκαθιδρύθηκε συνταγματική μοναρχία. Η νομοθετική εξουσία ασκούταν από κοινού από την εκλεγμένη Βουλή, το βασιλιά και την Γερουσία. Η εκτελεστική εξουσία ασκούταν από τους Υπουργούς που διόριζε και έπαυε ο βασιλιάς κατά βούληση. Δεν υπήρχε καμία σχέση εξάρτησης μεταξύ Βουλής και κυβέρνησης και ο βασιλιάς διατηρούσε το δικαίωμα να διαλύει τη Βουλή οποτεδήποτε. 1862-1924: Βασιλευόμενη Δημοκρατία Με το κίνημα της 11 ης Οκτωβρίου 1862 ο λαός και ο στρατός επαναστάτησαν κατά του Ό- θωνα και επέτυχαν την εκδίωξή του από τον θρόνο της Ελλάδας. Νέος βασιλιάς επελέγη από τις προστάτιδες δυνάμεις ο πρίγκιπας Γεώργιος του δανικού οίκου των Γλύξμπουργκ. Ο νέος βασιλιάς κίνησε τις διαδικασίες για τη σύνταξη νέου Συντάγματος από την Βουλή, το οποίο ψηφίστηκε από τη Βουλή και τέθηκε σε ισχύ στις 16 Νοεμβρίου 1864. Το Σύνταγμα της 16 ης Νοεμβρίου 1864 Το Σύνταγμα του 1864 κατοχυρώνει τη δημοκρατική αρχή, καθιστώντας το πολίτευμα βασιλευόμενη, αντιπροσωπευτική (όχι κοινοβουλευτική) δημοκρατία. Η δημοκρατική αρχή κατοχυρώθηκε στις εξής επιμέρους διατάξεις: Άρθρο 21, αρχή λαϊκής κυριαρχίας Άρθρο 66, αρχή άμεσης, καθολικής και μυστικής ψηφοφορίας Άρθρο 69, αρχή τετραετούς βουλευτικής περιόδου Άρθρο 44, ο Βασιλεύς δεν έχει άλλες εξουσίες από αυτές που του απονέμει το Σύνταγμα Άρθρο 107, αναθεώρηση του Συντάγματος χωρίς τη σύμπραξη του βασιλιά Δεν υπήρχε ρητή πρόβλεψη για την σχέση μεταξύ Βουλής και κυβέρνησης: Ο βασιλιάς είχε το δικαίωμα να διορίζει και να παύει τους Υπουργούς του και να διαλύει τη Βουλή κατά βούληση. 1875: Αρχή της δεδηλωμένης: Η αρχή της δεδηλωμένης διατυπώθηκε από τον βασιλιά Γεώργιο Α στο λόγο που απηύθυνε στη νέα Βουλή και ο οποίος είχε συνταχθεί από τον νικητή των εκλογών Χαρίλαο Τρικούπη. Ο βασιλιάς δεσμεύτηκε ότι στο εξής θα διορίζει κυβέρνηση το κόμμα εκείνο που θα έχει «την δεδηλωμένη εμπιστοσύνη» της Βουλής, με
24 ΜΕΡΟΣ Ι: ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ άλλα λόγια το κόμμα εκείνο που θα έχει την απόλυτη πλειοψηφία των βουλευτικών ε- δρών. Από εκείνη τη χρονική στιγμή και στο εξής το πολίτευμα της Ελλάδος παίρνει τον χαρακτήρα της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας. 1911: Αναθεώρηση του Συντάγματος υπό τον Ελ. Βενιζέλο (Β Αναθεωρητική Βουλή): καθιερώθηκε η μονιμότητα των δημοσίων υπαλλήλων, κατοχυρώθηκε περαιτέρω η δικαστική ανεξαρτησία, απλουστεύτηκε η διαδικασία αναθεώρησης. Δεν υπήρξε όμως ρητή πρόβλεψη της ισχύουσας κοινοβουλευτικής αρχής στο συνταγματικό κείμενο. 1924-1935: Αβασίλευτη Δημοκρατία Το Σύνταγμα 1925/1926 δεν ίσχυσε ουσιαστικά. Το Σύνταγμα 1927: Καθιέρωσε την προεδρευόμενη (αβασίλευτη), αντιπροσωπευτική κοινοβουλευτική (ρητή κατοχύρωση για πρώτη φορά) δημοκρατία, προέβλεψε την λειτουργία δύο νομοθετικών σωμάτων (Βουλή και Γερουσία), τα οποία εξέλεγαν σε κοινή συνεδρίαση τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας, καθιέρωσε ρητά τον δικαστικό έλεγχο συνταγματικότητας των νόμων, και κατοχύρωσε συνταγματικά τις αρμοδιότητες του Συμβουλίου της Επικρατείας, το οποίο άρχισε να λειτουργεί από το 1928. 1935-1946: Περίοδος αυταρχικών καθεστώτων: Μετά από μία περίοδο εναλλαγής κυβερνήσεων την εξουσία ανέλαβε πραξικοπηματικά η κυβέρνηση Μεταξά, η οποία ανέστειλε επ αόριστο την ισχύ μιας σειράς συνταγματικών διατάξεων που κατοχύρωναν ατομικές ε- λευθερίες και διέλυσε τη Βουλή χωρίς ταυτόχρονη προκήρυξη εκλογών. Από τον Απρίλιο 1941 μέχρι και τον Οκτώβριο 1944 την εξουσία ασκούσαν εικονικά κυβερνήσεις που είχαν διοριστεί από τις δυνάμεις κατοχής. 1946-1967: Βασιλευόμενη αντιπροσωπευτική κοινοβουλευτική δημοκρατία Η Βουλή που προήλθε από τις εκλογές της 31 ης Μαρτίου 1946 προετοίμασε σχέδιο Συντάγματος. Νέο Σύνταγμα ψηφίστηκε τελικά μόλις στα τέλη του 1951. Σύνταγμα 1 ης Ιανουαρίου 1952: Το νέο Σύνταγμα κατοχύρωνε την βασιλευόμενη αντιπροσωπευτική κοινοβουλευτική δημοκρατία. Ήταν ιδιαίτερα συντηρητικό ως προς την κατοχύρωση ατομικών ελευθεριών. 1967-1974: Δικτατορία Κατά τη διάρκεια της Δικτατορίας τέθηκαν σε ισχύ, χωρίς βέβαια να ισχύσουν στην ουσία, δύο συνταγματικά κείμενα, το Σύνταγμα του 1968 και το Σύνταγμα του 1973. Αυτά τα κείμενα δεν θεωρούνται συντάγματα υπό την έννοια του συνταγματικού δικαίου αλλά συντακτικές πράξεις αφού προέρχονταν από κυβέρνηση που δεν ασκούσε νόμιμα την εξουσία (για την έννοια των συντακτικών πράξεων βλ. παρακάτω).
1 Πολίτευμα 25 1974-σήμερα: Προεδρευόμενη κοινοβουλευτική δημοκρατία 23 Ιουλίου 1974: Η δικτατορική στρατιωτική κυβέρνηση παραδίνει την εξουσία στον Κωνσταντίνο Καραμανλή 1 η Αυγούστου 1974: Πρώτη Συντακτική Πράξη η οποία έθεσε σε ισχύ το Σύνταγμα του 1952 (εκτός των διατάξεων περί βασιλείας), ανέθεσε στο Υπουργικό Συμβούλιο ευρεία συντακτική εξουσία καθώς και νομοθετική αρμοδιότητα, και τέλος κατήργησε τις πράξεις συντακτικού χαρακτήρα της δικτατορίας. 4 η Οκτωβρίου 1974: Μία άλλη Συντακτική Πράξη προέβλεψε την διεξαγωγή δημοψηφίσματος (8 Δεκεμβρίου) για τη μορφή του πολιτεύματος καθώς και την αρμοδιότητα της Βουλής που θα προερχόταν από τις εκλογές (17 Νοεμβρίου) να καταρτίσει Σύνταγμα. Ε Αναθεωρητική Βουλή (ονομάστηκε έτσι για να δηλώσει την συνέχεια με το προ του 1967 δημοκρατικό καθεστώς, ήταν όμως στην ουσία συντακτική αφού συνέταξε νέο Σύνταγμα χωρίς να δεσμεύεται από το Σύνταγμα του 1952): Εξέδωσε Ψηφίσματα 7 Ιουνίου 1975: Συζήτηση και ψήφιση του Συντάγματος, το οποίο δημοσιεύτηκε στις 9.6.1975. Θέση του σε ισχύ στις 11 Ιουνίου 1975 Αναθεώρηση του Συντάγματος (1986), και συγκεκριμένα των διατάξεων που αφορούν τις αρμοδιότητες του Προέδρου της Δημοκρατίας Αναθεώρηση του Συντάγματος (17 Απριλίου 2001), και συγκεκριμένα 45 άρθρων από τα 120. Το αναθεωρημένο συνταγματικό κείμενο περιέχει πλέον 123 άρθρα. Τα βασικότερα σημεία της αναθεώρησης είναι τα εξής: Το κεφάλαιο για τα ατομικά δικαιώματα (άρθρα 4-25) Η διαδικασία διορισμού νέου πρωθυπουργού αν ο εν ενεργεία πρωθυπουργός αδυνατεί να ασκήσει τα καθήκοντά του (άρθρο 38 Σ) Τα κωλύματα και ασυμβίβαστα των βουλευτών (άρθρα 56 και 57 Σ) Η άσκηση νομοθετικού έργου της Βουλής από τις διαρκείς κοινοβουλευτικές επιτροπές (άρθρα 66-72 Σ) Η συνταγματική κατοχύρωση των ανεξάρτητων διοικητικών αρχών (άρθρο 101 Α Σ) 3. ΕΝΝΟΙΑ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΟΣ ΒΑΣΙΚΕΣ ΔΙΑΚΡΙΣΕΙΣ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΩΝ Ουσιαστική και τυπική έννοια Συντάγματος Ουσιαστική έννοια Συντάγματος. Ουσιαστικό Σύνταγμα είναι το σύνολο νομικών κανόνων που καθορίζουν:
26 ΜΕΡΟΣ Ι: ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ τη μορφή του πολιτεύματος τα ανώτερα όργανα του Κράτους, τον τρόπο ανάδειξης και τις αρμοδιότητές τους τις σχέσεις της κρατικής εξουσίας με τα άτομα που υπάγονται σε αυτήν (συνταγματικές ελευθερίες) Από τον ορισμό είναι εμφανές ότι οι έννοιες του συνταγματικού δικαίου και του ουσιαστικού Συντάγματος συμπίπτουν, με άλλα λόγια αντικείμενο του συνταγματικού δικαίου είναι το ουσιαστικό Σύνταγμα. Τυπική έννοια Συντάγματος. Τυπικό Σύνταγμα είναι ο θεμελιώδης νόμος του Κράτους που έχει γραπτή μορφή και διαθέτει αυξημένη τυπική ισχύ απέναντι στους κοινούς νόμους Παράδειγμα τυπικού Συντάγματος: Το ελληνικό Σύνταγμα του 1975 όπως ισχύει μετά τις αναθεωρήσεις του 1975 και του 2001. Ο γερμανικός Θεμελιώδης Νόμος του 1949 κλπ. Τυπική ισχύς είναι η θέση ενός κανόνα δικαίου σε σχέση με άλλους κανόνες δικαίου στην έννομη τάξη. Αυξημένη τυπική ισχύς σημαίνει ότι οι διατάξεις του Συντάγματος υπερέχουν, σε περίπτωση σύγκρουσης, κάθε αντίθετου κανόνα δικαίου. Διαφορά μεταξύ ουσιαστικής και τυπικής έννοιας Συντάγματος: Το Σύνταγμα υπό τυπική έννοια δεν περιλαμβάνει μόνο κανόνες του ουσιαστικού Συντάγματος αλλά και κανόνες που αναφέρονται σε άλλους κλάδους του δικαίου. Παραδείγματα: Τα άρθρα 3 και 105 αναφέρονται στις σχέσεις Κράτους και Εκκλησίας και στο καθεστώς του Αγίου Όρους αντίστοιχα. Και οι δύο ρυθμίσεις εμπίπτουν στο πλαίσιο του εκκλησιαστικού δικαίου και δεν είναι αντικείμενο του συνταγματικού δικαίου. Αντιστρόφως, κανόνες του Συντάγματος υπό ουσιαστική έννοια περιέχονται και σε άλλα νομοθετικά κείμενα και όχι μόνο στο Σύνταγμα υπό τυπική έννοια. Αυτό συμβαίνει γιατί δεν είναι δυνατόν όλες οι συνταγματικές ρυθμίσεις να περιληφθούν σε ένα και μόνο κείμενο, αφοόυ έτσι το Σύνταγμα θα είχε απέραντη έκταση. Επιπλέον δεν κρίνεται απαραίτητο να έχουν όλες οι ρυθμίσεις που αφορούν το ουσιαστικό Σύνταγμα αυξημένη τυπική ισχύ και γι αυτό δεν περιλαμβάνονται στο τυπικό Σύνταγμα. Παράδειγμα: Η λειτουργία της Βουλής θεσπίζεται με νόμο και ειδικότερα με τον Κανονισμό της Βουλής. Ο Κανονισμός της Βουλής εμπίπτει στο Σύνταγμα με ουσιαστική έννοια, με άλλα λόγια είναι αντικείμενο του συνταγματικού δικαίου, δεν συνιστά όμως μέρος του τυπικού Συντάγματος του 1975. Το ίδιο ισχύει και για τον εκλογικό νόμο, το νόμο 1558/1985 για την κυβέρνηση και τα κυβερνητικά όργανα, τους νόμους για το Ανώτατο Ειδικό Δικα-
1 Πολίτευμα 27 στήριο, το Συμβούλιο Επικρατείας κλπ. Ρυθμίσεις όμως για τα παραπάνω όργανα που ο «συντακτικός νομοθέτης», δηλαδή η συντακτική ή αναθεωρητική Βουλή, θεώρησε ιδιαίτερα σημαντικές, τις συμπεριέλαβε στο κείμενο του τυπικού Συντάγματος προσδίδοντάς τους κατ αυτό τον τρόπο αυξημένη τυπική ισχύ. Έτσι, κατά το άρθρο 81 παρ. 2 του Συντάγματος, τα μέλη της κυβέρνησης πρέπει να έχουν τα προσόντα που έχουν και οι βουλευτές. Ένας απλός νόμος δεν μπορεί να ορίσει άλλα προσόντα για αυτούς, γιατί στην περίπτωση αυτή θα είναι αντίθετος με το Σύνταγμα. Ήπιο και αυστηρό Σύνταγμα Ήπιο είναι το Σύνταγμα που μπορεί να αναθεωρείται από τα συνηθισμένα όργανα της νομοθετικής εξουσίας και με τη διαδικασία της μεταβολής των κοινών νόμων. Παράδειγμα: Το Ηνωμένο Βασίλειο έχει ήπιο Σύνταγμα, υπό την έννοια ότι οι κανόνες συνταγματικού περιεχομένου τροποποιούνται οποτεδήποτε από το Κοινοβούλιο. Αυτό συμβαίνει γιατί το Ηνωμένο Βασίλειο δεν έχει τυπικό Σύνταγμα όπως η συντριπτική πλειοψηφία των κρατών, αλλά οι κανόνες συνταγματικού περιεχομένου βρίσκονται διάσπαρτοι σε νόμους του Κοινοβουλίου. Οι νόμοι είναι τα κείμενα με την ανώτερη τυπική δύναμη στην χώρα αυτή. Αυστηρό ονομάζεται ένα Σύνταγμα όταν δεν επιτρέπεται η αναθεώρησή του (απόλυτα αυστηρό σύνταγμα) ή όταν η αναθεώρησή του υπόκειται σε ιδιαίτερες προϋποθέσεις, σε σχέση με τις προϋποθέσεις τροποποίησης των κοινών νόμων (σχετικά αυστηρό σύνταγμα). Οι ιδιαίτερες προϋποθέσεις μπορεί να αφορούν είτε τα όργανα που συμμετέχουν στη διαδικασία αναθεώρησης, είτε την ίδια τη διαδικασία αναθεώρησης, είτε τις διατάξεις εκείνες που επιτρέπεται να αναθεωρηθούν. Τα αυστηρά Συντάγματα έχουν αυξημένη τυπική ισχύ έναντι των κοινών νόμων, δηλαδή δεν μπορούν να τροποποιηθούν με κοινό νόμο. Αυτό έχει και ως συνέπεια ότι κανόνες δικαίου οι οποίοι κρίνονται αντίθετοι με το Σύνταγμα δεν ισχύουν. Το ελληνικό Σύνταγμα είναι σχετικά αυστηρό Σύνταγμα υπό την έννοια ότι προβλέπει και επιτρέπει την αναθεώρηση διατάξεων, πλην ορισμένων οι οποίες ανήκουν στον λεγόμενο «σκληρό πυρήνα» του Συντάγματος (βλ. παρακάτω). Άγραφο και γραπτό Σύνταγμα Γραπτό είναι το Σύνταγμα που θεσπίζει η πολιτεία με τις εξουσιαστικές της διαδικασίες και έχει πάρει μορφή γραπτή. Είναι συνήθως, αλλά όχι πάντοτε, συστηματοποιημένο σε ενιαίο κώδικα. Παράδειγματα: Το ελληνικό Σύνταγμα του 1975/1986/2001 συνιστά ενιαίο γραπτό Σύνταγμα. Γραπτό Σύνταγμα που περιλαμβάνει εκτός από ένα ενιαίο κωδικοποιημένο κείμενο και άλλους
28 ΜΕΡΟΣ Ι: ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ νόμους συνταγματικής ισχύος είναι το Σύνταγμα της Σουηδίας και οι συνταγματικής ι- σχύος νόμοι περί διαδοχής στο θρόνο, περί τύπου και περί ελευθερίας της έκφρασης. Άγραφο είναι το Σύνταγμα που περιέχεται αποκλειστικά ή στο μεγαλύτερο μέρος του σε εθιμικούς (άγραφους) κανόνες. Κλασσικό παράδειγμα ύπαρξης εν μέρει άγραφου Συντάγματος είναι το παράδειγμα της Αγγλίας η οποία δεν έχει συνταγματικό κείμενο όπως το βρίσκουμε σε άλλες χώρες. Οι κανόνες συνταγματικού περιεχομένου ισχύουν είτε εθιμικά είτε αποτελούν νόμους που έχουν ψηφιστεί από το Κοινοβούλιο. Η Αγγλία λοιπόν είναι η μόνη χώρα που έχει ήπιο και άγραφο (στο μεγαλύτερο μέρος του) Σύνταγμα. Συμπέρασμα: Τα σύγχρονα (τυπικά) Συντάγματα είναι πλέον (σχετικά) αυστηρά και γραπτά. Μόνον η Αγγλία έχει ξεχωριστή νομική παράδοση και δεν έχει Σύνταγμα με την τυπική έννοια του όρου παρά μόνον κανόνες που αναφέρονται στα κρατικά όργανα και τις εξουσίες τους. Οι κανόνες αυτοί ισχύουν είτε εθιμικά είτε βρίσκονται διάσπαρτοι σε νόμους ψηφισμένους με τη συνήθη διαδικασία από το Κοινοβούλιο και για αυτό το λόγο υποκείμενους σε τροποποίηση χωρίς οποιονδήποτε περιορισμό. 4. ΠΗΓΕΣ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ Τι σημαίνει «Πηγές του Συνταγματικού Δικαίου»; Πηγές είναι όλα τα γραπτά κείμενα (και κατ εξαίρεση άγραφοι κανόνες) στα οποία μπορούμε να βρούμε κανόνες συνταγματικού περιεχομένου, κανόνες δηλαδή που αναφέρονται στην μορφή του πολιτεύματος, τα κρατικά όργανα και τις αρμοδιότητές τους καθώς και στις σχέσεις ατόμων και κρατικής εξουσίας (βλ. παραπάνω τον ορισμό του συνταγματικού δικαίου και τον ορισμό του Συντάγματος με την ουσιαστική έννοια). Οι κανόνες αυτοί περιλαμβάνονται κατ εξοχήν στο Σύνταγμα με τυπική έννοια, αλλά και σε άλλα νομικά κείμενα που είναι τα ακόλουθα: Το Σύνταγμα υπό τυπική έννοια Το Σύνταγμα υπό τυπική έννοια περιέχει τους βασικότερους κανόνες για την κρατική εξουσία, τα κρατικά όργανα και τα δικαιώματα των ατόμων έναντι της κρατικής εξουσίας. Στην ελληνική έννομη τάξη τυπικό Σύνταγμα είναι το Σύνταγμα του 1975, όπως αυτό αναθεωρήθηκε το 1986 και το 2001. Οι συντακτικές πράξεις και τα ψηφίσματα Σε ανώμαλες ή μεταβατικές περιόδους εκδίδονται από τα όργανα της νομοθετικής (Βουλή) ή της εκτελεστικής (Κυβέρνηση, Πρόεδρος της Δημοκρατίας) λειτουργίας πράξεις οι οποίες ρυθμίζουν ζητήματα άσκησης της κρατικής εξουσίας. Οι πράξεις αυτές συνιστούν πηγές του Συνταγματικού Δικαίου και είναι οι εξής:
1 Πολίτευμα 29 Συντακτικές πράξεις: Οι συντακτικές πράξεις είναι νομοθετήματα της εκτελεστικής εξουσίας (συνήθως του αρχηγού του κράτους και της κυβέρνησης) με αυξημένη τυπική δύναμη και περιεχόμενο συντακτικό ή αναθεωρητικό. Εκδίδονται από επαναστατικές (παράδειγμα οι Κυβερνήσεις κατά την περίοδο της δικτατορίας 1967-1974) ή de facto κυβερνήσεις (δηλαδή κυβερνήσεις που χωρίς να έχουν εκλεγεί, έχουν εκ των πραγμάτων στα χέρια τους την εξουσία, παράδειγμα η κυβέρνηση Καραμανλή την περίοδο Αυγούστου Νοεμβρίου 1974) και έχουν αυξημένη τυπική ισχύ. Με τη θέση σε ισχύ του Συντάγματος χάνουν την ισχύ τους για το μέλλον εκτός και αν στο Σύνταγμα ορίζεται κάτι διαφορετικό. Παραδείγματα συντακτικών πράξεων: Τα Συντάγματα της δικτατορίας (1968 και 1973), οι συντακτικές πράξεις που εκδόθηκαν από την κυβέρνηση Καραμανλή το διάστημα Αυγούστου Οκτωβρίου 1974. Ψηφίσματα: Ψηφίσματα είναι οι πράξεις συντακτικών ή αναθεωρητικών συνελεύσεων που εκδίδονται κατά τη διάρκεια συνταγματικά μεταβατικών περιόδων, δηλαδή πριν από την ψήφιση νέου Συντάγματος, και ρυθμίζουν ζητήματα ειδικότερου ή γενικότερου χαρακτήρα. Τα ψηφίσματα έχουν αυξημένη τυπική ισχύ, με τη θέση σε ισχύ όμως του νέου Συντάγματος παύουν να ισχύουν ή αποκτούν την τυπική ισχύ του νόμου, μπορούν δηλαδή να καταργηθούν ή να τροποποιηθούν με νεώτερο νόμο. Παραδείγματα ψηφισμάτων: Τα ψηφίσματα που εξέδωσε η Ε Αναθεωρητική Βουλή κατά το διάστημα Δεκεμβρίου 1974 Ιουνίου 1975, το διάστημα δηλαδή πριν από τη θέση σε ισχύ του Συντάγματος 1975. Το Σύνταγμα του 1975 περιέλαβε ειδική μεταβατική διάταξη (το άρθρο 111 παρ. 2) για την ισχύ των συντακτικών πράξεων και των ψηφισμάτων που είχαν εκδοθεί από την κυβέρνηση Καραμανλή και την Αναθεωρητική Βουλή, ορίζοντας ότι εξακολουθούν να ισχύουν και κατά τις διατάξεις τους τις αντίθετες προς το Σύνταγμα αλλά επιτρέπεται η τροποποίηση και κατάργησή τους με νόμο. Οι νόμοι Οι (τυπικοί) νόμοι είναι πράξεις που εκδίδονται από τα όργανα της νομοθετικής λειτουργίας (Πρόεδρο της Δημοκρατίας και Βουλή). Πηγή του Συνταγματικού δικαίου συνιστούν οι ε- κτελεστικοί του Συντάγματος νόμοι. Εκτελεστικοί νόμοι ονομάζονται εκείνοι οι νόμοι που καταρτίζονται με βάση επιταγή του Συντάγματος ή για την εφαρμογή των διατάξεών του. Υπόκεινται σε μεταβολή όπως και κάθε άλλος νόμος (εξαίρεση οι εφάπαξ νόμοι, βλ. αμέσως παρακάτω). Οι βασικότερες κατηγορίες εκτελεστικών νόμων είναι οι εξής: Οι εφάπαξ νόμοι: Αν το Σύνταγμα προβλέπει για κάποιον νόμο ότι εκδίδεται «εφάπαξ», ο νόμος αυτός έχει αυξημένη τυπική ισχύ, δηλαδή καταργείται ή τροποποιείται