ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΟ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΕΡΓΟ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΚΑΙ ΣΤΗ ΘΡΑΚΗ 22, 2008

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΟ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΕΡΓΟ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΚΑΙ ΣΤΗ ΘΡΑΚΗ 22, 2008 ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2011

Γενική επιμέλεια έκδοσης Πολυξένη Αδάμ - Βελένη Κατερίνα Τζαναβάρη Διορθώσεις κειμένων Πολυξένη Αδάμ - Βελένη Κατερίνα Τζαναβάρη Μιχάλης Ιντζές ΙSSN 1106-5311 ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ KAI ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ, ΑΡIΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ, 2011 Το παρόν έργο πνευματικής ιδιοκτησίας προστατεύεται κατά τις διατάξεις του ελληνικού νόμου (Ν. 2121/1993 όπως έχει τροποποιηθεί και ισχύει σήμερα) και τις διεθνείς συμβάσεις περί πνευματικής ιδιοκτησίας. Απαγορεύεται απολύτως η άνευ γραπτής άδειας του εκδότη κατά οποιοδήποτε τρόπο ή μέσο αντιγραφή, φωτοανατύπωση και εν γένει αναπαραγωγή, εκμίσθωση ή δανεισμός, μετάφραση, διασκευή, αναμετάδοση στο κοινό σε οποιαδήποτε μορφή (ηλεκτρονική, μηχανική ή άλλη) και η εν γένει εκμετάλλευση του συνόλου ή μέρους του έργου. Παραγωγή www.ziti.gr

Περιεχόμενα Γεωργία Στρατούλη, Τάσος Μπεκιάρης Αυγή Καστοριάς: στοιχεία της βιογραφίας του νεολιθικού οικισμού Avgi Kastorias: tracing the biography of the Neolithic settlement Georgia Stratouli, Tassos Bekiaris 1 Ελίνα Αηδονά Αρχαιομαγνητική μελέτη καμένων δομών από τον νεολιθικό οικισμό Αυγής Καστοριάς Archaeomagnetic study of burned structures from the Neolithic settlement at Avgi Kastorias Elina Aidona 11 Γιάννης Σταυριδόπουλος Δισπηλιό 2008: νότιος τομέας Dispilio 2008: south section Yiannis Stavridopoulos 17 Ελένη Σαμαρτζίδου Η παλαιοπαθολογία των ζώων στο νεολιθικό Δισπηλιό Animal Palaeopathology in Neolithic Dispilio Eleni Samartzidou 25 Μαρία Τσιάπαλη Ανασκαφική έρευνα στους νομούς Γρεβενών και Κοζάνης Excavations in the Prefectures of Grevena and Kozani Maria Tsiapali 31 Γεωργία Καραμήτρου-Μεντεσίδη Εορδαία 2008: Η έρευνα στη Σπηλιά και τη Μαυροπηγή Eordaia 2008: archeological research in Spilia and Mavropigi Georgia Karamitrou-Mentessidi 39 Αγγελική Καραθάνου, Σουλτάνα-Μαρία Βαλαμώτη Η αρχαιοβοτανική έρευνα στη νεολιθική θέση Κρεμαστή Κοιλάδας Archaeobotanical research in the Neolithic site of Kremasti Koiladas Aggeliki Karathanou, Soultana-Maria Valamoti 57 περιεχομενα vii

Αντώνιος Πέτκος, Βασιλική Καλταπανίδου-Πυροβέτση Ανάδειξη κάστρου Σερβίων The embellishment of the Servia Castle Antonios Petkos, Vasiliki Kaltapanidou-Pyrovetsi 71 Αναστασία Χρυσοστόμου Έδεσσα 2008. Τα νέα τμήματα της οχύρωσης στην Πλατεία Βαροσίου Edessa 2008. The new parts of the fortification at Varosi square Anastasia Chrysostomou 79 Γιώργος Σκιαδαρέσης Ανασκαφικά και αναστηλωτικά Γιαννιτσών On excavations and restorations at Yannitsa Giorgos Skiadaresis 89 Πασχάλης Ανδρούδης Ο «τουρμπές του Αχμέτ Μπέη Εβρενόσογλου» στα Γιαννιτσά The so-called türbe (tomb) of Ahmed Beğ Evrenosoğlu at Giannitsa Paschalis Androudis 97 Κυριάκος Φαλελάκης, Αργυρώ Στεφανάκη, Γιώργος Σκιαδαρέσης, Αιμιλία Στεφανίδου, Χρήστος Ιγνατάκης Μελέτη αποκατάστασης και δομοστατική ανάλυση του οθωμανικού λουτρού του «Σεΐχη Ιλάχη» στα Γιαννιτσά Structural analysis and proposal for the restoration of the ottoman bath of Sheikh Ilache at Yannitsa k yriakos Falelakis, Argyro Stefanaki, Giorgos Skiadaresis, Aimilia Stefanidou, Christos Ignatakis 105 Αικατερίνη Παπανθίμου, Εύη Παπαδοπούλου Η ανασκαφή στον προϊστορικό οικισμό του Αρχοντικού Γιαννιτσών κατά την περίοδο 2008 Excavation at the Neolithic settlement at Archontico Yiannitson during 2008 Aikaterini Papanthimou, Evi Papadopoulou 113 Αναστασία Χρυσοστόμου, Παύλος Χρυσοστόμου Σωστική ανασκαφή στο δυτικό νεκροταφείο του αρχαίου οικισμού στο Αρχοντικό Πέλλας κατά το 2008 Rescue excavation in the west cemetery of the ancient settlement at Archontiko Pellas Αnastasia Chrysostomou, Pavlos Chrysostomou 119 Παύλος Χρυσοστόμου Πέλλης βασίλειον The Palace of Pella (Pella s Vassileion) Pavlos Chrysostomou 129 viii το αρχαιολογικο εργο στη μακεδονια και στη θρακη 22, 2008

Ιωάννης Ακαμάτης Αρχαιολογική δραστηριότητα στην Πέλλα το 2008. Γενικά συμπεράσματα Archaeological activity at Pella during 2008: general conclusions Ioannis Akamatis 141 Μαρία Λιλιμπάκη-Ακαμάτη, Νίκος Ακαμάτης Ένα νέο εργαστήριο κεραμικής στην Πέλλα A new pottery workshop in Pella Maria Lilimbaki-Akamati, Nikos Akamatis 147 Θεοδωρος Κουρεμπανάς Αναλύσεις μετάλλου των ευρημάτων από το αρχαίο νομισματοκοπείο της Πέλλας Metal analysis of finds from the ancient mint of Pella Theodoros Kourebanas 155 Νεκτάριος Πουλακάκης Αρχαίο θέατρο Μίεζας: η ανασκαφική έρευνα των ετών 2007 και 2008 Ancient theater of Mieza. Excavation project in 2007 and 2008 Nektarios Poulakakis 159 Ιωάννης Γραικός Σωστικά Βέροιας 2008 Rescue excavations in Veroia during 2008 Ioannis Graikos 169 Χρυσούλα Παλιαδέλη, Αθανασία Κυριάκου, Ελένη Μητσοπούλου, Αλέξανδρος Τούρτας Παλαιές υποχρεώσεις και νέα ευρήματα στις Αιγές Old engagements and new finds at Aegae Chrysoula Paliadeli, Athanasia Kyriakou, Eleni Mitsopoulou, Alexandros Tourtas 177 Χρ υ σ ο ύλ α Παλιαδέλη, Παρασκευή Παπαγεωργίου, Γιάννης Μανιάτης, Σεβαστή Τρ ι α ν ταφύλ λου, Αθανασία Κυριάκου, Αλέξανδρος Τούρτας Μικροανασκαφή σ ένα αναπάντεχο εύρημα από την αγορά των Αιγών: η διεπιστημονική προσέγγιση Microexcavation of an unexpected find from the agora of Aegae: the interdisciplinary approach Chrysoula Paliadeli, Paraskevi Papageorgiou, Yiannis Maniatis, Sevasti Triantaphylloy, Athanasia Kyriakou, Alexandros Tourtas 183 Μαρία Λιλιμπάκη-Ακαμάτη Το αρχαιολογικό έργο στην περιοχή αρμοδιότητας της ΙΖʹ EΠΚΑ Archaeological work at the area of administration of the 17th Ephorate of Prehistoric and Classical Antiquities Maria Lilimpaki-Akamati 191 περιεχομενα ix

Αντωνιοσ Πετκοσ Eκτέλεση εργασιών από την 11η ΕΒΑ σε μουσεία, μνημεία και αρχαιολογικούς χώρους στους νομούς Ημαθίας, Πέλλας, Κοζάνης, Γρεβενών, Φλώρινας και Καστοριάς 11th Ephorate of Byzantine Antiquities: works in museums. monuments, and archaeological sites in the Prefectures of Emathia, Pella, Kozani, Grevena, Florina and Kastoria Antonios Petkos 201 Στέφανος Γιματζίδης, Reinhard Jung Νέα στοιχεία για την εποχή χαλκού και σιδήρου από την Πιερία: Κάστρο Νεοκαισάρειας και Μοσχοχώρι New evidence on the Bronze and Iron Age from Pieria: the Castle of Neokaisareia and Moschohori Stefanos Gimatzidis, Reinhard Jung 211 Γεώργιος Βελένης, Ευάγγελος Παπαθανασίου Το κάστρο Βοηνάς και το υπόμνημα της ίδρυσής του The Voenas castle and its founding memorandum Georgios Velenis, Evangelos Papathanassiou 219 Ματθαίος Μπέσιος, Φωτεινή Αδακτύλου Τάφρος της τελικής νεολιθικής στον Κάτω Αγιάννη Πιερίας A ditch of the Final Neolithic era at Kato Ayiannis in Pieria Mathaios Besios, Photeini Adaktylou 235 Ματθαίος Μπέσιος, Αθηνά Αθανασιάδου, Κωνσταντίνος Νούλας Ανασκαφή Μεθώνης Excavation at Methoni Matthaios Besios 241 Γιάννης A. Πίκουλας Διασχίζοντας τον Όλυμπο: Οδικό δίκτυο και άμυνα στην Περραιβία (2008-2010). H έρευνα του 2008 Crossing Olympus: passages and defence in Perrhaibia (2008) Yianis A. Pikoulas 249 Πολυξένη Αδάμ-Βελένη, Εσθήρ Σολομών Από την ανασκαφή στην έκθεση: μουσειολογικές παράμετροι της περιοδικής έκθεσης «Τα Καλίνδοια, μία αρχαία πόλη στη Μακεδονία» From the excavation to the exhibition: museological parameters of the temporary exhibition Kalindoia, an ancient city in Macedonia Polyxeni Adam-Veleni, Esther Solomon 255 Λίλλιαν Αχειλαρά ΜΕΤΡΟ Θεσσαλονίκης 2008. Το αρχαιολογικό έργο της ΙΣΤʹ ΕΠΚΑ Thessaloniki METRO 2008. The archaeological work of the 16th Ephorate of Prehistoric and Classical Antiquities. Lillian Acheilara 265 x το αρχαιολογικο εργο στη μακεδονια και στη θρακη 22, 2008

Ευτέρπη Μαρκή, Αλέξανδρος Χατζηϊωαννίδης Θεσσαλονίκη, ανασκαφή οικοπέδου οδού Φράγκων 28 Thessaloniki, plot of Frangon str. 28 Euterpi Marki, Alexandros Hatziϊoannidis 273 Μαρία Τσιμπίδου-Αυλωνίτη, Ηρώ Λυκίδου Θεσσαλονίκης ίχνη. Η περίπτωση της «Στοάς Hirsch» Traces of ancient Thessaloniki. The case of Stoa Hirsch Maria Tsimbidou-Avlonitou, Iro Lykidou 281 Χαρίκλεια Σιαξαμπάνη-Στεφάνου Συντήρηση, διαμόρφωση, ανάδειξη του αρχαιολογικού χώρου της οδού Ιασωνίδου, στη Θεσσαλονίκη Conservation, arrangement, evaluation of the archaeological site at Iasonidou Street in Thessaloniki Charikleia Siaxabani-Stefanou 289 Ευτέρπη Μαρκή, Στέλλα Βασιλειάδου ΜΕΤΡΟ Θεσσαλονίκης 2008. Το έργο της 9ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Thessaloniki METRO 2008. The archaeological work of the 9th Ephorate of Byzantine Antiquities Euterpi Marki, Stella Vasileiadou 297 Άννα Ζόμπου-Ασημή, Κωνσταντίνος Ράπτης Αχειροποίητος Θεσσαλονίκης: στερέωση και αποκατάσταση της παλαιοχριστιανικής βασιλικής Αcheiropoietos, Thessaloniki: consolidation and restoration of the Early Christian basilica Anna Zombou-Asimi, Konstantinos Raptis 307 Κωνσταντίνος Ράπτης, Θεοφάνης Ομήρου, Βασίλειος Ξανθός Hamza Bey Τζαμί (Αλκαζάρ) Θεσσαλονίκης: προστασία και ανάδειξη του πρώιμου οθωμανικού μνημείου (2008) Hamza Bey Camiι (Alkazar), Thessaloniki: protection of the early ottoman monument (2008) Konstantinos Raptis, Theophanis Omirou, Vassileios Xanthos 315 Στέλιος Ανδρέου, Καλλιόπη Ευκλείδου Η πανεπιστημιακή ανασκαφή στη Τούμπα Θεσσαλονίκης, 2008 The University excavation in Toumba Thessaloniki, 2008 Stelios Andreou, Kalliopi Eukleidou 323 Μιχάλης Τιβέριος, Ελένη Μανακίδου, Δέσποινα Τσιαφάκη Ανασκαφικές έρευνες στο Καραμπουρνάκι κατά το 2008: ο αρχαίος οικισμός Excavations at Karabournaki during 2008: the ancient settlement Michalis Tiverios, Eleni Manakidou, Despoina Tsiafaki 329 περιεχομενα xi

Δέσποινα Ιγνατιάδου, Sophie Descamps, Ευρυδίκη Κεφαλίδου, Anaïs Boucher Mikra Karaburun 1917: ανακτώντας αρχαιολογικά συμφραζόμενα Mikra Karaburun 1917: regaining the archaeological context Despoina Ignatiadou, Sophie Descamps, Eurydice Kefalidou, Anaïs Boucher 335 Μαρία Παππά, Αναστάσιος Αντωνάρας, Ευαγγελία Βλιώρα, Στράτος Νανόγλου Νεολιθικός οικισμός Θέρμης 2008-2009 Neolithic settlement of Thermi 2008-2009 Maria Pappa, Anastasios Antonaras, Evangelia Vliora, Stratos Nanoglou 343 Βικτώρια Αλλαμανή-Σουρή Σουρωτή: η εξέλιξη του ανασκαφικού έργου στο αρχαίο νεκροταφείο Souroti: the progress of excavation in the ancient cemetery Victoria Allamani-Souri 351 Μανόλης Μανωλεδάκης, Ευτέρπη Μαρκή Το υδραγωγείο του Χορτιάτη The aqueduct of Hortiatis Manolis Manoledakis, Euterpi Marki 361 Αστέριος Λιούτας, Λάζαρος Τόρκος Ψηφιοποίηση αρχείου αρχαιολογικών χώρων επαρχίας Λαγκαδά Digitization of he archive of the archaeological sites of the Lagada Province Asterios Lioutas, Lazaros Torkos 369 Νίκος Παζαράς, Βασίλης Ξανθός Σωστικές και στερεωτικές εργασίες στον πύργο του Αγίου Βασιλείου στη λίμνη Κορώνεια της Θεσσαλονίκης Rescue and stabilization works at the tower of Agios Vasileios in the lake Koroneia of Thessaloniki Nikos Pazaras, Vasilis Xanthos 375 Κωνσταντίνος Σισμανίδης Συγκρότημα Σεβαστείου Καλινδοίων: η εξέδρα και άλλα The Sebasteion complex at Kalindoia: the Exedra and other issues Konstantinos Sismanidis 381 Νί κο ς Πουλιανός Η θέση ανεύρεσης του κρανίου του Ανθρώπου των Πετραλώνων: αναδρομή σε δεδομένα μισού αιώνα The discovery site of the Petralona Man s skull. Retrospection on the data of half a century Nikos Poulianos 387 xii το αρχαιολογικο εργο στη μακεδονια και στη θρακη 22, 2008

Κώστας Παπαστάθης, Ολυμπία Νασιώκα, Μιχάηλ Βιολατζής, Κατερίνα Αμανατίδου Αρχαιολογικές έρευνες στη βορειοανατολική Χαλκιδική: Παλαιόκαστρο, Ιερισσός (Άκανθος), Στρατώνι (Στρατονίκη) Archaeological research in north east Chalcidice: Paliokastro, Ierissos (Akanthos), Stratoni (Stratonike) Kostas Papastathis, Olympia Nasioka, Michaεl Violatzis, Katerina Amanatidou 399 Βασιλική Μισαηλίδου-Δεσποτίδου, Διονύσης Γερμένης Ανασκαφική έρευνα στην αρχαία Κασσάνδρεια Excavation in Ancient Kassandreia Vasiliki Misailidou-Despotidou, Dionisis Germenis 411 Λίλλιαν Αχειλαρά, Ξενοφώντας Γιαννάκης, Ελισάβετ-Μπεττίνα Τσιγαρίδα, Σπύρος Βασιλείου, Δημήτρης Πάτησ Ανάδειξη και διαμόρφωση αρχαιολογικού χώρου Άμμωνος Διός The embellishment of the Ammon Zeus sanctuary archaeological site Lillian Acheilara, Xenofontas Yiannakis, Elisabeth-Bettina Tsigarida, Spyros Vasileiou, Dimitris Patis 419 Ελισάβετ-Μπετίνα Τσιγαρίδα, Σπύρος Βασιλείου Στοιχεία από την ανασκαφή στο οικόπεδο Τριανταφυλλίδη στη Σίβηρη Χαλκιδικής. Η χερσόνησος της Κασσάνδρας μετά από τον Φίλιππο Βʹ Evidence from the excavation at Triantafyllides plot in Siviri, Chalcidice: the Kassandra peninsula after Phillip II Elisabeth-Bettina Tsigarida, Spyros Vasileiou 427 Sarah P. Morris Προϊστορική Τορώνη (1986-1990): προκαταρκτικά αποτελέσματα των ανασκαφών στη θέση «Λήκυθος» Prehistoric Torone (1986-1990): first results of excavations at the site of Lekythos Sarah P. Morris 435 Πλούταρχος Θεοχαρίδης, Νικόλαος Μερτζιμέκης, Ιωάννης Ταβλάκης Ανασκαφική έρευνα στη μονή Ζωγράφου και στοιχεία για την αναπαράσταση του παλιού περιβόλου της Excavations at the Zografou Monastery and some evidence for the reconstruction of its old enclosure Ploutarhos Theocharides, Nikolaos Mertzimekis, Ioannis Tavlakis 443 Πλούταρχος Θεοχαρίδης, Βαγγέλης Μαλαδάκης, Ιωάννης Ταβλάκης Ανασκαφικές έρευνες στη Μεγίστη Λαύρα: η νοτιοανατολική πτέρυγα και το βόρειο κωδωνοστάσιο Excavations at the Great Lavra, Mt Athos: the south-eastern wing and the north belfry Ploutarchos Theocharides, Vangelis Maladakis, Ioannis Tavlakis 453 περιεχομενα xiii

Θώμη Σαββοπούλου, Γιάννης Γιαννάκης Ανάδειξη αρχαιολογικού χώρου Ευρωπού: από τον σχεδιασμό στην υλοποίηση Presentation of the archaeological site of Europos. From concept, to implementation. Thomi Savvopoulou - Yiannis Giannakis 461 Μαγδαληνή Βάλλα, Ευνίκη Μίχα, Μαρια Νασιουλα, Αντωνησ Πεξαρασ Μικρό Δάσος Κιλκίς: πρώτες πληροφορίες από ένα νεκροταφείο της ενδοχώρας Mikro Dasos of Kilkis: first evidence about a cemetery in the inland Magdalene Valla, Evniki Micha, Maria Nasioula, Antonis Pexaras 469 Αθηνά Τοκμακίδου, Βασίλης Ξανθός Το φρούριο του Γυναικόκαστρου. Εργασίες 2007-2008 The castle at Gynaikokastro. Works of the years 2007-2008 Athena Tokmakidou, Vasilis Xanthos 477 Χαρίκλεια Κω τ σ ί δου Ανάδειξη αρχαιολογικού χώρου Παλατιανού. Αποκατάσταση κτισμάτων της αρχαίας πόλης The embellishment of the archaeological site at Palatiano: reconstruction of ancient city s buildings Charikleia Kotsidou 485 Μαρία Τόλ ι α-χρ ι σ τά κου Ανασκαφικές και επιφανειακές έρευνες στον Νομό Σερρών κατά τη διάνοιξη του κάθετου άξονα της Εγνατίας οδού Excavations and surface surveys in the Serres District during the construction of the vertical axis of the Egnatia Odos Maria Tolia - Christakou 491 Κατερίνα Περιστέρη Αρχαία Βέργη. Ανασκαφική έρευνα 2006-2008 στον αρχαίο οικισμό Ancient Vergi. Excavations in the ancient settlement during 2006-2008 Katerina Peristeri 499 Μαρία Τόλ ι α-χρ ι σ τά κου, Σουλτάνα Σιώπη Σωστική ανασκαφική έρευνα στον προϊστορικό οικισμό του Αγίου Πνεύματος νομού Σερρών Salvage excavation of the prehistoric settlement at Agio Pnevma, Serres District Maria Tolia-Christakou Soultana Siopi 505 Ηλέκτρα Ζωγράφου, Μαρία Κυρανούδη «Κρυονέρι» Ν. Κερδυλλίων: το ρωμαϊκό νεκροταφείο και η περίπτωση διατήρησης οργανικών ινών σε χάλκινα νομίσματα Kryoneri of Ν. Kerdyllia: the Roman cemetery and the case of preservation of organic fibers on copper coins Elektra Zografou, Maria Kyranoudi 513 xiv το αρχαιολογικο εργο στη μακεδονια και στη θρακη 22, 2008

Μάγδα Παρχαρίδου-Αναγνώστου Εκκλησιαστικό Μουσείο της Ιεράς Μητροπόλεως Δράμας: η καταγραφή και η μελέτη των εκτιθέμενων αντικειμένων The ecclesiastical museum of Hiera Metropolis of Drama: cataloguing and studying the objects on display Maria Parcharidou-Anagnostou 521 Pascal Darcque, Χάιδω Κουκούλη-Χρυσανθάκη, Δήμητρα Μαλαμίδου, Ζωή Τσιρτσώνη Νέο ερευνητικό πρόγραμμα στον προϊστορικό οικισμό του Ντικιλί Τας: οι γενικοί στόχοι και η πρώτη ανασκαφική περίοδος (2008) A new research program for the prehistoric settlement at Dikili Tas: general aims and the first period of excavation (2008) Pascal Darque, Chaϊdo Koukouli-Chrysanthaki, Dimitra Malamidou, Zoe Tsirtsoni 529 Λεωνίδας Λεοντάρης, Σταύρος Πλυμάκης, Κωνσταντίνος Χαχλάκης, Μαρία Νικολαΐδου, Γιώργος Καραδέδος Ρυθμιστικό σχέδιο αρχαίου Φάγρητα και αποκατάσταση-ανάδειξη του Μακεδονικού τάφου 537 Master plan of ancient Phagres and the reconstruction-embellishment of the Macedonian tomb Leonidas Leontaris, Stavros Plymakis, Konstantinos Chachlakis, Maria Nikolaϊdou, Giorgos Karadedos Σαπφώ Τάνου, Μιχάλης Λυχούνας Βασιλική κάτωθεν του Χαλήλ Μπεή τζαμιού A basilica under the Chalel Bey mosque Sappho Tanou, Michalis Lychounas 547 Ιωάννης Ηλιάδης Το μεσαιωνικό υδραγωγείο Καβάλας: νυχτερινός φωτισμός The medieval aqueduct of Kavala: night lighting Yiannis Iliadis 555 Tony Kozelj, Manuela Wurch-Kozelj Τυχαία ευρήματα από τη Θάσο Random finds from Thasos Tony Kozelj, Manuela Wurch-Kozelj 563 Κωνσταντίνα Καλλιντζή, Στέφανος Τσολάκης, Κυριακή Χατζηπροκοπίου, Μαρία Χρυσάφη «Γιατί να πάμε στον αρχαιολογικό χώρο Αβδήρων;». Τέσσερις απαντήσεις στο ερώτημα του υποψήφιου επισκέπτη Why visit the archaeological site of Abdera?. Four answers to the question of the future visitor Konstantina Kallintzi, Stefanos Tsolakis, Kyriaki Chatziprokopiou, Maria Chrysafi 573 Ιωάννης Καλαφατζής, Δέσποινα Μακροπούλου, Γιώργος Καραδέδος Η Χάνα στην αρχαία Τραïανούπολη. Πρόταση αποκατάστασης The building of Chana in ancient Trajanopolis: a proposal for reconstruction Ioannis Kalafatzis, Despoina Makropoulou, Giorgos Karadedos 581 περιεχομενα xv

ΒΟΥΛΓΑΡΙΑ F.Y.R.O.M. Μελενικίτσι Δράμα Παλατιανό Μικρό Δάσος Κάτω Χριστός Άγ. Πνεύμα Ντικιλί Τας Άβδηρα Ευρωπός Άγ. Γερμανός Γυναικόκαστρο Έδεσσα Αρχοντικό Βέργη Κρυονέρι Καβάλα Φλώρινα Λαγκαδάς Αμύνταιο Μίεζα Γιαννιτσά Φάγρητας Σπηλιά Πέλλα Θεσσαλονίκη Άγ. Βασίλειος Θάσος Χορτιάτης Δισπηλιό Μαυροπηγή Βέροια Θέρμη Καλίνδοια Αυγή Καστοριάς Κρεμαστή Παλαιόκαστρο Αιγές Σουρωτή Στρατώνι Άργος Ορεστικό Μεθώνη Πετράλωνα Ιερισσός Σιάτιστα Νεοκαισάρεια Μονή Ζωγράφου Βελβεντό Κ. Αγιάννης Αιανή Βοηνάς Νέα Ποτίδαια Σέρβια Μεγίστη Λαύρα Γρεβενά Καλλιθέα Περραιβία Σίβηρη Τορώνη Τορνίκι Τραϊανούπολη ΤΟΥΡΚΙΑ Χάρτης των περιοχών της Μακεδονίας και της Θράκης που αναφέρονται στο ΑΕΜΘ 22, 2008.

Η πανεπιστημιακή ανασκαφή στη Τούμπα Θεσσαλονίκης, 2008 Στέλιος Ανδρέου, Καλλιόπη Ευκλείδου Η πανεπιστημιακή ανασκαφή στη Τούμπα Θεσσαλονίκης 1 συνεχίστηκε για πέντε εβδομάδες τον Ιούλιο και Αύγουστο του 2008, για τρίτη χρονιά, στο ανατολικό άκρο της κορυφής του λόφου. Από το 2006, που επαναλήφθηκε η ανασκαφική έρευνα στον οικισμό, στόχος υπήρξε η οριζόντια και σε βάθος αποκάλυψη των κτηρίων Β και Ε, από τα οποία μόνο μικρό μέρος είχε ανασκαφεί την περίοδο 1984-1999. Η αποκάλυψη των δύο κτηρίων και η σύγκρισή τους με το συγκρότημα Α, το μόνο πλήρως ανασκαμμένο μέχρι σήμερα, θα επιτρέψει την καλύτερη κατανόηση της οργάνωσης του οικισμού και των δραστηριοτήτων στο εσωτερικό των οικημάτων του τέλους της ύστερης εποχής του χαλκού (ΥΕΧ) και της αρχής της πρώιμης εποχής του σιδήρου (ΠΕΣ) 2. Ήδη το 2007, κάτω από τις επιχώσεις και τα θεμέλια της αρχαϊκής και κλασικής περιόδου είχαν αποκαλυφτεί οι τοίχοι και οι επιχώσεις των δύο συγκροτημάτων, που χρονολογούνται στον 12 ο και 11 ο αι. π.χ. Η ανασκαφή κατά το 2008 προχώρησε σε βάθος τόσο στο εσωτερικό των κτηρίων, όσο και στους δρόμους ανάμεσά τους. 1. Ο Γ. Βλαχοδήμος και η Ι. Μαυροειδή ήταν υπεύθυνοι για τις πάσης φύσεως αποτυπώσεις, ο πρώτος για τις καταγραφές, το εργαστήριο και την αποθήκη η δεύτερη. Η επίκουρη καθηγήτρια Σ. Βαλαμώτη επέβλεψε τη μελέτη των αρχαιοβοτανικών καταλοίπων της ανασκαφής με τη Δ. Κοτζαχρήστου υπεύθυνη για την επιτόπια συλλογή και επεξεργασία των δειγμάτων. Η Σ. Κυριλλίδου είχε την ευθύνη της συλλογής των δειγμάτων και της πραγματοποίησης των μικρομορφολογικών αναλύσεων και ο Μ. Σταυρόπουλος χειρίστηκε τον ψηφιακό γεωδαιτικό σταθμό και πραγματοποίησε, σε συνεργασία με τον Γ. Βλαχοδήμο, τις φωτογραμμετρικές αποτυπώσεις. Τα σκάμματα επέβλεψαν οι Ν. Abell, Ε. Βλιώρα, Σ. Καλτσογιάννη, Δ. Νικολαΐδου, Κ. Swinford, και Ε. Τσιολάκη. Στην ανασκαφή εργάστηκαν περίπου 50 φοιτητές και φοιτήτριες του ΑΠΘ και πανεπιστημίων του εξωτερικού. Αρχιτεχνίτης της ανασκαφής ήταν ο Β. Χαριτίδης. Για τη βοήθειά τους στην ανακοίνωση ευχαριστούμε ιδιαίτερα τον Γ. Βλαχοδήμο για τα σχέδια και την Ι. Μαυροειδή για τις πληροφορίες σχετικά με τα ευρήματα. 2. Σ. Ανδρέου, Κ. Κωτσάκης, ΑΕΜΘ 10Α, 1996, 369-387. S. Andreou, «Exploring the Patterns of Power in the Bronze Age Settlements of Northern Greece», στο K. Branigan (επιμ.), Urbanism in the Aegean Bronze Age (2001) 160-173. Ένα από τα πρώτα ερωτήματα που απαντήθηκαν κατά το 2008 ήταν η έκταση του κτηρίου Β. Κατά το 2006-2007 είχε δημιουργηθεί η εντύπωση ότι το συγκρότημα είχε αποκαλυφτεί στο σύνολό του, με έκταση 80 μ 2, και ότι ένας δρόμος οριοθετούσε το οίκημα από τα ανατολικά. Καθώς η ανασκαφή προχώρησε σε βάθος στη συγκεκριμένη περιοχή, αποκαλύφθηκε τμήμα λίθινου θεμελίου, το οποίο ξεκινούσε από τον υποτιθέμενο εξωτερικό τοίχο με κατεύθυνση προς ανατολάς, σηματοδοτώντας τη συνέχεια του κτηρίου σε αυτή την κατεύθυνση. Στο βόρειο τμήμα του συγκροτήματος διερευνήθηκαν οι επιχώσεις κάτω από τα δάπεδα της φάσης 2Α του οικισμού, τα οποία χαρακτηρίζονται, μεταξύ άλλων, και από την παρουσία λίγης τροχήλατης κεραμικής της πρώιμης πρωτογεωμετρικής περιόδου 3. Στον χώρο Β9 εντοπίστηκε η επιφάνεια χρήσης της φάσης 2Β (Σχ. 1), που σφράγιζε ένα παχύ στρώμα με ανακατεμένα οικοδομικά υλικά και ελάχιστα ευρήματα. Το στρώμα αυτό, που ανήκει στην καταστροφή της φάσης 3, περιείχε έναν σχεδόν ολόκληρο πίθο πεσμένο στο πλάι. Ένα δεύτερο πιθάρι στεκόταν στη θέση του στη βορειοδυτική γωνία του χώρου, ακριβώς κάτω από ένα νεότερο πίθο της φάσης 2Α. Η τροχήλατη κεραμική στις επιχώσεις των φάσεων 2Β και 3 ανήκει στην ΥΕ ΙΙΙ Γ. Στον χώρο Β2-3, στα ΝΔ, ερευνήθηκε μικρό τμήμα που είχε μείνει άσκαφτο. Η εντατική χρήση του χώρου αυτού στη φάση 2Β φαίνεται από τις αλλεπάλληλες ανακατασκευές δαπέδων. Στο νεότερο από αυτά τα δάπεδα ένας πίθος είχε πέσει στο πλάι. Στο ίδιο σημείο εντοπίστηκε βαθύτερα το δάπεδο της φάσης 3 με κεραμική των μέσων της ΥΕ ΙΙΙ Γ και μεγάλη ποσότητα 3. S. Andreou, «Stratified Wheel Made Pottery Deposits and Absolute Chronology of the LBA to the EIA Transition at Thessaloniki Toumba», στο S. Deger-Jalkotzy, Α. Bähle (επιμ.), LH III C Late and the Transition to the Early Iron Age, International Workshop held at the Austrian Academy of Sciences at Vienna, 23-24.2.2007 (2009) 15-40. Η πανεπιστημιακή ανασκαφή στη Τούμπα Θεσσαλονίκης, 2008 323

Σχ. 1. Αρχιτεκτονικά κατάλοιπα της φάσης 2Β στην κορυφή της Τούμπας. θρυμματισμένων οστρέων του είδους murex trunculus. Ανάλογη ήταν η εικόνα και στο τμήμα του δωματίου που είχε ανασκαφεί παλαιότερα και συνδέει την περιοχή αυτή του οικήματος Β με την παραγωγή πορφυρής βαφής 4. Ανατολικότερα, στον ίδιο χώρο, εντοπίστηκε 4. R. Veropoulidou, S. Andreou, K. Kotsakis, «Small Scale Purple-Dye Production in the Bronze Age of Northern Greece: The Evidence from the Thessaloniki Toumba», στο C. Afrano, L. Karali (επιμ.), Vestidos, Textiles y Tintes. Estudios Sobre la Producción de Bienes de Consume en la Antigüedad, Actas del II Symposium Internacional Sobre Textiles y Tintes del Mediterráneo en el Mundo Antiguo. Atenas, 24-26 de Noviembre 2005, Purpúreae Vestes II, Textiles and Dyes in Antiquity (2008) 171-180. ένας πίθος in situ που ανήκε στη φάση 4, αλλά πιθανόν να συνέχισε να χρησιμοποιείται και στη φάση 3. Στον χώρο Β8, αμέσως ανατολικά του Β9, αξιοσημείωτη είναι η παρουσία μιας επιφάνειας χρήσης των αρχών της φάσης 2Β με ομάδες αντικειμένων επάνω της. Ξεχωρίζει η παρουσία μιας ομάδας τριών υφαντικών βαρών από ωμό πηλό, που ίσως αποτελούσαν μέρος κατακόρυφου αργαλειού που θα χρησιμοποιούνταν στον χώρο πριν μπαζωθεί για την κατασκευή της επόμενης χρήσης. Η ανασκαφική εικόνα στον χώρο Β7, στο βορειοανατολικό άκρο του κτηρίου, ήταν πιο πολύπλοκη. Η 324 το αρχαιολογικο εργο στη μακεδονια και στη θρακη 22, 2008

Σχ. 2. Αρχιτεκτονικά κατάλοιπα της φάσης 3 στην κορυφή της Τούμπας. ανασκαφή το 2007 είχε αρχίσει να εντοπίζει το δάπεδο της φάσης 2Α που ανήκει στη αρχής της ΠΕΣ. Στο δυτικό μέρος του δωματίου υπήρχε μία θερμική κατασκευή που συνδεόταν με παχύ στρώμα στάχτης. Ο χώρος τόσο στη διάρκεια της φάσης αυτής, όσο και της αμέσως παλαιότερης, ίσως ήταν εν μέρει ακάλυπτος, όπως δείχνουν τα γκρίζα στρώματα χρήσης στα ανατολικά και στα βόρεια. Για μια ακριβέστερη, ωστόσο, ερμηνεία της λειτουργίας του, όσο και των άλλων χώρων της ανασκαφής, θα πρέπει να περιμένουμε τα αποτελέσματα των μικρομορφολογικών αναλύσεων που πραγματοποιεί η Σ. Κυριλλίδου. Ένα άνοιγμα στον βόρειο τοίχο, πλάτους περίπου ενός μέτρου, που κλείστηκε αργότερα, οδηγούσε προς τον δρόμο, ο οποίος οριοθετούσε το κτήριο από βορρά. Ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι δραστηριότητες στον χώρο αυτόν μετά από μια καταστροφή κατά τη φάση 3 (Σχ. 2). Τα όστρακα ενός μεγάλου πίθου, που πρέπει να στεκόταν στα βορειοδυτικά, είχαν στοιβαχτεί προσεκτικά. Σε έναν αβαθή λάκκο, που είχε σκαφτεί κυρίως μέσα στον δρόμο και εν μέρει στο άνοιγμα της εισόδου, βρέθηκε ο σκελετός ενός εφήβου. Ήταν πλήρης, σε εκτεταμένη στάση αλλά πρηνηδόν, με τα χέρια στο πλάι παράλληλα με το σώμα, και το κρανίο προς νότο και Η πανεπιστημιακή ανασκαφή στη Τούμπα Θεσσαλονίκης, 2008 325

Εικ. 1. Επάνω: Φάση 3. Ταφή εφήβου στον χώρο Β7. Κάτω: Χειροποίητα αγγεία που συνόδευαν την ταφή. στραμμένο προς τα ανατολικά. Συνοδευόταν από ένα πήλινο σφονδύλι και δύο χειροποίητα αγγεία της ΥΕΧ (Εικ. 1). Ο νεκρός ήταν εν μέρει μόνο σκεπασμένος με όστρακα πίθου, ενώ η ευρύτερη περιοχή είχε καλυφτεί με φερτό πηλώδες κοκκινόχωμα, όμοιο με το παρθένο γύρω από την Τούμπα. Ενώ δεν υπάρχει αμφιβολία για την σκόπιμη τοποθέτηση του νεκρού, η στάση του και ο πρόχειρος τρόπος της κάλυψής του δείχνουν την απουσία συγκροτημένου τελετουργικού, όσον αφορά στη μεταχείριση των νεκρών, κάτι που έχει παρατηρηθεί να συμβαίνει και άλλες φορές στη θέση στη διάρκεια της ΥΕΧ. Πολύ σύντομα μετά την πρόχειρη αυτή ταφή ο χώρος και ο δρόμος επιχωματώθηκαν και ξαναχρησιμοποιήθηκαν. Στο νοτιοανατολικό τμήμα του κτηρίου εντοπίστηκαν, για πρώτη φορά σε αρκετά μεγάλο βάθος, αδιατάρακτες επιχώσεις κάτω από ένα βαθύ και μεγάλο όρυγμα της κλασικής περιόδου, που είχε διαταράξει σε μεγάλο βαθμό τα ανώτερα στρώματα και είχε διερευνηθεί το 2006 και 2007 5. Αξιοσημείωτο είναι ότι στην αρχή της φάσης 3 το νότιο τμήμα του δωματίου Β7 είχε γεμίσει με ένα στείρο από ευρήματα στρώμα από πηλώδες κοκκινόχωμα, πάχους 1,00 μ. Καθώς το βόρειο μισό 5. Σ. Ανδρέου, Κ. Ευκλείδου, ΑΕΜΘ 21, 2007, 255-262. του χώρου αυτού δεν έχει ανασκαφεί ακόμα στο ίδιο βάθος, είναι δύσκολο προς το παρόν να κατανοήσουμε τη σημασία της εργασίας αυτής. Στον αμέσως νοτιότερο χώρο Β4, μέρος του οποίου είχε ανασκαφεί παλαιότερα, εντοπίστηκαν το στρώμα χρήσης και το δάπεδο της φάσης 3. Στο δάπεδο αυτό υπήρχαν δύο αβαθείς λάκκοι. Ο πρώτος είχε διάμετρο 1,00 μ. Ο δεύτερος, που ήταν μικρότερος, φαίνεται να αποτελεί τη συνέχεια ενός λάκκου που είχε ανασκαφεί το 1990 στη διπλανή τομή, και στον πυθμένα του διακρίνονταν καθαρά το αποτύπωμα ενός καλαθιού. Ανάλογη χρήση πιθανόν να είχε και ο μεγαλύτερος λάκκος. Τις αυξημένες αποθηκευτικές δυνατότητες αυτού του χώρου κατά τη φάση 3 συμπλήρωνε και ένα πιθάρι της προηγούμενης φάσης, που είχε, όμως, παραμείνει στη θέση του, αμέσως νότια του καλαθιού, και εξακολούθησε να χρησιμοποιείται. Τα ίχνη της θεμελίωσης ενός τοίχου που έκλεινε τον χώρο αυτό στα ανατολικά φάνηκαν στο τέλος της ανασκαφικής περιόδου. Η στρωματογραφία στους χώρους του κτηρίου Β μάς προσφέρει μία ικανοποιητική εικόνα της βιογραφίας του συγκροτήματος κατά τις φάσεις 3 έως 2Α. Είναι πιθανόν ότι σε κάποιες από αυτές τις φάσεις δεν κατοικούνταν το σύνολο του ανασκαμμένου τμήματος του κτηρίου Β. Τα στοιχεία που έχουμε για τη φάση 3 δείχνουν ότι τουλάχιστον το νότιο μισό του κτηρίου ήταν σε χρήση κατά τη φάση αυτή, ενώ στο τέλος της μία σημαντική καταστροφή προκάλεσε σοβαρές ζημιές στο οίκημα. Κάποιοι τοίχοι κατέρρευσαν ή έχασαν τη στατική τους επάρκεια και ανακατασκευάστηκαν με νέα ισχυρά θεμέλια, ενώ ορισμένοι χώροι, όπως ο Β9, γέμισαν με τα υλικά της καταστροφής σε αρκετό ύψος. Δάπεδα της νεότερης φάσης 2Β εντοπίστηκαν σε όλους τους χώρους εκτός από τους Β1 και Β4. Στην αρχή της ΠΕΣ, κατά τη φάση 2Α, κατοικούνταν πλέον το σύνολο του κτηρίου. Η ανασκαφή στην περιοχή του συγκροτήματος Ε συνεχίστηκε σε βάθος, ερευνώντας επιχώσεις που ανήκουν χρονολογικά στις φάσεις 3 και 4 του οικισμού. Στο βόρειο τμήμα του κτηρίου, στους χώρους Ε2 και Ε3, η έρευνα κατά το 2007 είχε σταματήσει σε δάπεδα της φάσης 3 (Σχ. 2). Σε αυτό το επίπεδο, στον χώρο Ε3, εντοπίστηκε λάκκος, διαμέτρου 1,00 μ., που θα μπορούσε να σχετίζεται με κάποιο πιθάρι που αφαιρέθηκε κατά την εποχή του σιδήρου, όπως έχει διαπιστωθεί να γίνεται σε αρκετές περιπτώσεις σε άλλα σημεία της ανασκαφής. Στον χώρο Ε2, κάτω από το δάπεδο της φάσης 3, εντοπίστηκε ένα παχύ γέμισμα, μέσα στο οποίο βρέθηκαν μεγάλα κομμάτια από τουλάχιστον ένα πιθάρι. 326 το αρχαιολογικο εργο στη μακεδονια και στη θρακη 22, 2008

Σχ. 3. Αρχιτεκτονικά κατάλοιπα της φάσης 4 στην κορυφή της Τούμπας. Οι χώροι Ε6, 7, και 8, προς νότο, διαπιστώθηκε ότι είχαν διαταραχτεί σε σημαντικό βάθος από λάκκους που είχαν σκαφτεί κατά την αρχαϊκή-κλασική περίοδο, προκειμένου να αφαιρεθούν τουλάχιστον τρία πιθάρια. Οι παχιές επιχώσεις της φάσης 4 (12 ος αι. π.χ.), ωστόσο, και οι πολλαπλές ανακατασκευές δαπέδων στη διάρκειά της υποδεικνύουν την εντατική χρήση των χώρων (Σχ. 3). Πάνω στις επιφάνειες αυτές εντοπίστηκαν κυκλικές περιοχές με ίχνη καύσης και ένας μικρός λάκκος με στάχτες, κεραμική και οστά ζώων. Μία λίθινη κατασκευή με μία μεγάλη οριζόντια πλάκα, η οποία πιθανότατα χρησιμοποιούνταν ως επιφάνεια εργασίας, βρέθηκε στον χώρο Ε6. Τέλος, στον χώρο Ε7 εντοπίστηκε ένας μικρός φούρνος που χρησιμοποιήθηκε καθ όλη τη διάρκεια της φάσης 4. Γύρω του υπήρχε ένα πλούσιο στρώμα στάχτης με πολλούς απανθρακωμένους σπόρους. Τα πιο πάνω στοιχεία δείχνουν ότι η περιοχή αυτή του κτηρίου σχετιζόταν κυρίως με την προετοιμασία της τροφής. Η πανεπιστημιακή ανασκαφή στη Τούμπα Θεσσαλονίκης, 2008 327

Πλουσιότερες από ό,τι στο εσωτερικό του συγκροτήματος Ε ήταν οι επιχώσεις στους δρόμους που οριοθετούσαν το κτήριο στα βόρεια και στα νότια. Από τους δρόμους αυτούς προέρχονται αρκετά μυκηναϊκού ρυθμού αγγεία που μπορούν να χρονολογηθούν στην ΥΕ ΙΙΙ Γ περίοδο. Όπως και στο κτήριο Β, είναι πιθανό τμήματα του κτηρίου Ε να μη χρησιμοποιούνταν σε κάποιες φάσεις. Οι ενδείξεις που έχουμε για τις νεότερες οικιστικές φάσεις του οικήματος περιορίζονται στο βόρειο τμήμα του, όπου παρατηρήθηκε ότι η κατοίκηση κατά τη φάση 2Α επαναλήφθηκε μετά από μία περίοδο εγκατάλειψης που συνέπεσε με όλη τη διάρκεια της φάσης 2Β. Η αποσπασματικότητα των καταλοίπων της φάσης αυτής λόγω της διάβρωσης δεν μας επιτρέπει, ωστόσο, να γνωρίζουμε, εάν η εγκατάλειψη αφορούσε στο σύνολο του συγκροτήματος. Οι επόμενες ενδείξεις για τη χρήση του χώρου εντοπίζονται στο βόρειο και δυτικό τμήμα του κτηρίου και αφορούν στη φάση 3. Κατά την αρχαιότερη φάση 4 η κατοίκηση εντοπίζεται σε όλους τους χώρους και ήταν εντατική. Η ανασκαφή, ωστόσο, δεν έχει προχωρήσει αρκετά στη διερεύνηση των επιχώσεων της φάσης αυτής. Συμπεράσματα Η έρευνα του 2008 προσέφερε ενδιαφέροντα νέα στοιχεία για τις δραστηριότητες και τα χαρακτηριστικά της κατοίκησης στο τέλος της ΥΕΧ στον οικισμό. Ο νεκρός του χώρου Β7 είναι ο πέμπτος που εντοπίζεται μέχρι σήμερα στις επιχώσεις της ΥΕΧ στην ανασκαφή της Τούμπας. Οι σκελετοί μίας γυναίκας και δύο παιδιών στον χώρο Β1 του κτηρίου Β εντοπίστηκαν κατά την ανασκαφή του 1999 επάνω στο δάπεδο της φάσης 4 και στον πυθμένα ενός εκτεταμένου στρώματος καταστροφής που γέμισε τον χώρο στο τέλος της φάσης αυτής. Η στάση των τριών αυτών νεκρών θα μπορούσε να δείχνει κάποιο ατύχημα που συνέβη in situ, μετά το οποίο καλύφθηκαν χωρίς ιδιαίτερη φροντίδα. Ο εν μέρει διαταραγμένος σκελετός μιας νεαρής γυναίκας 6, που εντοπίστηκε σε χώρο του κτηρίου Α το 1993 και ανήκει στη φάση 3 του οικισμού, είναι ίσως η μόνη άλλη περίπτωση μαζί με τη φετινή ταφή που δείχνει κάποια στοιχεία φροντίδας, καθώς εντοπίστηκε μέσα σε ρηχό λάκκο και συνοδευόταν από λίγα αγγεία. Η γενική πάντως εντύπωση που παραμένει είναι η απουσία ιδιαίτερου ενδιαφέροντος για τους νεκρούς κατά την ΥΕΧ εκ μέρους των ανθρώπων που κατοικούσαν στις τούμπες της κεντρικής Μακεδονίας, κάτι που φαίνεται να αλ- 6. Κ. Kωτσάκης, Σ. Ανδρέου, ΑΕΜΘ 7, 1993, 279-296. λάζει ριζικά με την έναρξη της ΠΕΣ, όπως δείχνουν τα πολυάριθμα και εντυπωσιακά νεκροταφεία της εποχής αυτής στην περιοχή 7. Σε σχέση με τα αρχικά ερωτήματα που αφορούν στην οργάνωση και χρήση του χώρου του οικισμού, η έρευνα του 2008 έδειξε ότι μάλλον δεν υπήρχαν αξιοσημείωτες διαφορές στο μέγεθος και στη διάταξη των συγκροτημάτων του οικισμού κατά τον 12 ο και 11 ο αι. π.χ. Υποθέτουμε ότι τα δύο πρόσφατα ανασκαμμένα οικήματα Β και Ε θα πρέπει να έφταναν την έκταση των 200 μ 2 που είχε και το κτήριο Α. Ωστόσο, διαπιστώνουμε ότι κατά τη φάση 2Β ορισμένοι χώροι τους πιθανόν να έπαυσαν προσωρινά να χρησιμοποιούνται. Και στα δύο κτήρια στη φάση 3 η αποθήκευση πραγματοποιούνταν μέσα σε καλάθια και ρηχούς λάκκους, καθώς και σε πίθους που συνέχιζαν να χρησιμοποιούνται από τη φάση 4. Ενδείξεις συγκεντρωτικής και μεγάλης κλίμακας αποθήκευσης, παρόμοιας με αυτή που έχουμε κατά τη φάση 4 στο κτήριο Α 8, εντοπίζονται στο δυτικό άκρο του κτηρίου Ε και στο βορειοδυτικό του κτηρίου Β. Θ. στη φάση 2, οι ενδείξεις, κυρίως από το κτήριο Β, παρουσιάζουν μια εικόνα μειωμένων αποθηκευτικών δυνατοτήτων και διασπορά μεμονωμένων αποθηκευτικών αγγείων στους διάφορους χώρους. Η εικόνα αυτή της φάσης 2 είναι αρκετά όμοια με την εικόνα της αποθήκευσης που εμφανίζουν τα οικήματα της ΠΕΣ στον οικισμό της Ασσήρου 9. Τέλος, σημαντικό κέρδος της φετινής έρευνας αποτελεί η δυνατότητα λεπτομερούς παρακολούθησης της ακολουθίας των φάσεων της μετάβασης από την ύστερη εποχή του χαλκού στην πρώιμη εποχή του σιδήρου. Η περαιτέρω ανασκαφή κατά το 2009 και η μελέτη των μέχρι τώρα στοιχείων θα επιτρέψει την πληρέστερη κατανόηση της ιστορίας και των υπόλοιπων δραστηριοτήτων στο εσωτερικό των δύο συγκροτημάτων Β και Ε. Θεσσαλονίκη, Τομέας Αρχαιολογίας Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Φιλοσοφικής Σχολής ΑΠΘ 7. S. Andreou, «Northern Aegean», στο E. Cline (επιμ.), Oxford Handbook of Bronze Age Aegean (2010) 643-659. Θ. Σαββοπούλου, «Η περιοχή του Αξιού στην Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου», στο Ν. Σταμπολίδης, Α. Γιαννικουρή (επιμ.), Το Αιγαίο στην Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου, Πρακτικά του διεθνούς συμποσίου, Ρόδος 1-4 Νοεμβρίου 2002 (2004) 307-316. 8. Δ. Μαργωμένου, Σ. Ανδρέου, Κ. Κωτσάκης, ΑΕΜΘ 19, 2005, 157-172. D. Margomenou, JMedA 21, 2008, 191-212. 9. K. Wardle, ΑΕΜΘ 10A, 1996, 443-460. K.A. Wardle, D. Wardle, «Assiros Toumba. A brief history of the settlement», στο M. Stefanovich, H. Todorova, G. Ivanov (επιμ.), The Struma/Strymon River Valley in Prehistory, Proceedings of the International Symposium Strymon Prehistoricus, 27 September - 10 October 2004, In the Steps of James Harvey Gaul 2 (2007) 451-480. 328 το αρχαιολογικο εργο στη μακεδονια και στη θρακη 22, 2008