ΥΟΛΖ ΓΗΟΗΚΖΖ ΚΑΗ ΟΗΚΟΝΟΜΗΑ ΣΜΖΜΑ ΓΗΟΗΚΖΖ ΔΠΗΥΔΗΡΖΔΧΝ

ΥΟΛΖ ΓΗΟΗΚΖΖ ΚΑΗ ΟΗΚΟΝΟΜΗΑ ΣΜΖΜΑ ΓΗΟΗΚΖΖ ΔΠΗΥΔΗΡΖΔΧΝ Θέκα πηπρηαθήο εξγαζίαο: H επίδξαζε ηνπ ζηξεο ζηε δσή καο θαη ζηελ απφδνζε ηνπ πξνζσπηθνχ ησλ ηνπηθψλ επηρεηξήζεσλ. Τπνβιεζείζα ζηνλ Καζεγεηή Γεκεηξηάδε Δπζηάζην Απφ ηνλ ζπνπδαζηή Υξήζην Σεξδή ΑΔΜ:2284 Καβάια 2015

Πεξίιεςε Ζ πηπρηαθή απηή εξγαζία κειεηά ην ζέκα ηνπ εξγαζηαθνχ ζηξεο θαη ζπγθεθξηκέλα εμεηάδεη ην ηη είλαη ην άγρνο, ηη είλαη ην εξγαζηαθφ άγρνο θαη πψο απηφ κπνξεί λα αληηκεησπηζηεί. Αξρηθά γίλεηαη κηα εηζαγσγή ζηελ έλλνηα ηνπ άγρνπο, ελψ ζηε ζπλέρεηα, αλαιχνληαη νη φξνη ηνπ άγρνπο θαη ηνπ ζηξεο, ηα είδε ηνπ άγρνπο θαη νη δηάθνξεο θαηεγνξηνπνηήζεηο ηνπ. Αθφκα, εμεηάδνληαη νη ζηξεζνγφλνη παξάγνληεο, δειαδή νη παξάκεηξνη πνπ κπνξνχλ λα πξνθαιέζνπλ ηε δηαδηθαζία ηνπ άγρνπο - ζηξεο, νη δηακεζνιαβεηηθνί παξάγνληεο πνπ επηδξνχλ ζην πψο ην άηνκν ζα αληηδξάζεη ζηνπο ζηξεζνγφλνπο παξάγνληεο, ηα ζηάδηα πξνζαξκνγήο ζηε ζηξεζνγφλα θαηάζηαζε θαη ηέινο νη ζπλέπεηεο ηνπ άγρνπο, δειαδή νη επηπηψζεηο ηνπ ζε φινπο ηνπο ηνκείο ηεο δσήο ηνπ αηφκνπ. Δπηπιένλ, νξίδεηαη ην εξγαζηαθφ άγρνο θαη αλαιχνληαη νη παξάγνληεο ηεο εξγαζίαο απφ ηνπο νπνίνπο απηφ κπνξεί λα πεγάδεη, θαζψο θαη νη δηακεζνιαβεηηθνί παξάγνληεο πνπ κπνξνχλ λα κεηξηάζνπλ ή λα απμήζνπλ ηηο ζπλέπεηέο ηνπ. Παξνπζηάδνληαη ηα ζπκπηψκαηα ηνπ εξγαζηαθνχ ζηξεο, δειαδή νη επηπηψζεηο πνπ ελδέρεηαη λα βηψζεη ν εξγαδφκελνο ζε πνιιαπιά επίπεδα (ζηελ πγεία, ζηε ζθέςε, ζηε ζπλαηζζεκαηηθή ηνπ θαηάζηαζε θαη ζηε ζπκπεξηθνξά ηνπ). Δπίζεο ζπδεηείηαη ε επαγγεικαηηθή ηθαλνπνίεζε σο αληίπνδαο ζηελ θαηάζηαζε ηνπ εξγαζηαθνχ ζηξεο θαη ηεο επαγγεικαηηθήο εμνπζέλσζεο. Σέινο, ζπδεηνχληαη νη ηξφπνη αληηκεηψπηζήο ηνπ απφ ην άηνκν θαη ηελ ίδηα ηελ επηρείξεζε φπνπ απηφ εξγάδεηαη, ελψ επηζεκαίλεηαη ε ζεκαζία ηνπ ειέγρνπ ηνπ άγρνπο ζην ρψξν ηνπ αζιεηηζκνχ. Λέμεηο - θιεηδηά: εξγαζηαθφ άγρνο, ζπλέπεηεο, αληηκεηψπηζε, εξγαδφκελνο, επηρείξεζε.

Δπραξηζηίεο Με ηελ νινθιήξσζε ηεο πηπρηαθήο κνπ εξγαζίαο ζα ήζεια λα εθθξάζσ ηηο επραξηζηίεο κνπ ζηνλ επηβιέπνληα θαζεγεηή κνπ θ. Γεκεηξηάδε Δπζηάζην γηα ηελ ππνκνλή, ηελ ζπλερή ππνζηήξημε θαη γηα ηνλ ρξφλν πνπ δηέζεζε πξνθεηκέλνπ λα νινθιεξσζεί ε πηπρηαθή κνπ εξγαζία. Καζψο επίζεο θαη φινπο ηνπο θαζεγεηέο θαη θαζεγήηξηεο ηνπ ηκήκαηφο κνπ νη νπνίνη θαηά ηε δηάξθεηα ηεο ηεηξαεηνχο κνπ θνίηεζεο κε φπιηζαλ κε ηα απαξαίηεηα εθφδηα γηα λα κπνξέζσ λα αληαπεμέιζσ ζε έλα απαηηεηηθφ πξφγξακκα ζπνπδψλ. Δπίζεο, ζα ήζεια λα επραξηζηήζσ ζεξκά ηελ νηθνγέλεηά κνπ γηα ηελ ακέξηζηε ζπκπαξάζηαζή ηνπο, ηφζν εζηθή, ηφζν θαη πιηθή ζε φιε ηελ δηάξθεηα ηεο θνίηεζήο κνπ.

Περιεχόμενα ΔΗΑΓΩΓΖ... 1 ΚΔΦΑΛΑΗΟ 1: ΣΟ ΑΓΥΟ... 2 1.1. Γεληθά... 3 1.2. Δίδε άγρνπο... 4 1.3. Σν άγρνο σο δηαδηθαζία πξνζαξκνγήο ηάδηα... 4 1.3.1. Πεγέο άγρνπο ηξεζνγφλνη παξάγνληεο... 4 1.3.2. Γηακεζνιαβεηηθνί παξάγνληεο... 6 1.3.3. ηάδηα πξνζαξκνγήο ζην άγρνο... 7 1.3.4. Σα ζπκπηψκαηα ηνπ άγρνπο- πλέπεηεο... 8 ΚΔΦΑΛΑΗΟ 2: ΣΟ ΔΡΓΑΗΑΚΟ ΑΓΥΟ (ΣΡΔ)... 10 2.1. Δξγαζηαθφ άγρνο (ζηξεο) Πνχ εκθαλίδεηαη... 11 2. 2. Σν εξγαζηαθφ άγρνο σο δηαδηθαζία ηάδηα... 12 2.2.1. Οη πεγέο ηνπ εξγαζηαθνχ άγρνπο... 12 2.3. Γηακεζνιαβεηηθνί παξάγνληεο γηα ην εξγαζηαθφ άγρνο... 17 2.4. πκπηψκαηα θαη ζπλέπεηεο ηνπ εξγαζηαθνχ άγρνπο... 18 2.5. Ζ έλλνηα θαη ε ιεηηνπξγία ηεο επαγγεικαηηθήο ηθαλνπνίεζεο... 19 2.6 Αληηκεηψπηζε ηνπ εξγαζηαθνχ άγρνπο (ζηξεο) - 4. Σξφπνη αληηκεηψπηζεο ηνπ εξγαζηαθνχ άγρνπο: ζεσξεηηθέο πξνζεγγίζεηο... 20 2.7 Ο ξφινο ηνπ ίδηνπ ηνπ εξγαδφκελνπ θαη ν ηξφπνο δσήο πνπ επηιέγεη... 20 2.8. Δμεηδηθεπκέλε βνήζεηα πνπ κπνξεί λα πάξεη ν εξγαδφκελνο... 21 2.8.1. πκπεξηθνξηζηηθέο κέζνδνη αληηκεηψπηζεο ηνπ ζηξεο... 21

2.9. Γλσζηαθέο θαη άιιεο ςπρνζεξαπεπηηθέο κέζνδνη αληηκεηψπηζεο ηνπ ζηξεο... 23 2.9.1. Οξζνινγηθή πγθηλεζηαθή ζεξαπεία... 23 2.9.2. Άιιεο ςπρνζεξαπεπηηθέο κέζνδνη... 23 2.9.3. Οκάδεο ςπρνινγηθήο ππνζηήξημεο... 23 2.10. Αληηκεηψπηζε ηνπ εξγαζηαθνχ άγρνπο απφ ηελ επηρείξεζε... 24 ΚΔΦΑΛΑΗΟ 3: Ζ ΔΡΓΑΗΑΚΖ ΓΔΜΔΤΖ... 26 3.1. Μνληέια εξγαζηαθήο δέζκεπζεο... 28 3.2. Δξγαζηαθή δέζκεπζε θαη εξγαζηνκαλία... 29 3.3. Ζ κέηξεζε ηεο εξγαζηαθήο δέζκεπζεο... 30 3.4. Αηηίεο ηεο εξγαζηαθήο δέζκεπζεο... 32 3.5. πλέπεηεο ηεο εξγαζηαθήο δέζκεπζεο... 33 3.6. Δκπεηξηθά δεδνκέλα ηεο εξγαζηαθήο δέζκεπζεο ζηνλ ρψξν ησλ θνηλσληθψλ ιεηηνπξγψλ... 34 3.7. Ζ ζρέζε ηεο εξγαζηαθήο δέζκεπζεο κε ην εξγαζηαθφ άγρνο... 35 ΚΔΦΑΛΑΗΟ 4: ΤΜΠΔΡΑΜΑΣΑ - ΤΕΖΣΖΖ - ΠΡΟΣΑΔΗ... 37 ΒΗΒΛΗΟΓΡΑΦΗΚΔ ΑΝΑΦΟΡΔ... 41

ΔΗΑΓΧΓΖ ηελ εξγαζία απηή αλαιχζακε ηελ θαηάζηαζε ηνπ άγρνπο θαη ηνπ ζηξεο ζηε δσή γεληθά θαη ζηνλ ηνκέα ηεο εξγαζίαο ζπγθεθξηκέλα. ην πξψην θεθάιαην, επηζεκάλακε ηε ζεκαληηθφηεηα ηεο θαηαλφεζεο θαη ηνπ ειέγρνπ ηνπ άγρνπο ζηε δσή θαη ζηελ εξγαζία καο. Δίδακε φηη ην θάζε άηνκν βηψλεη ηηο ζηξεζνγφλεο θαηαζηάζεηο ζε δηαθνξεηηθφ βαζκφ αλάινγα κε δηάθνξνπο εζσηεξηθνχο ή εμσηεξηθνχο δηακεζνιαβεηηθνχο παξάγνληεο (ηεο πξνζσπηθφηεηάο ηνπ ή ηνπ πεξηβάιινληφο ηνπ), πνπ κε ηε ζεηξά ηνπο νδεγνχλ ζε δηάθνξεο ζπλέπεηεο-ζπκπηψκαηα ζηξεο. ε πνιιέο πεξηπηψζεηο ηα ζπκπηψκαηα ηνπ άγρνπο δελ γίλνληαη αληηιεπηά άκεζα, αιιά παίξλνπλ ηε κνξθή ςπρνζσκαηηθψλ ζπκπησκάησλ ή πξνβιεκάησλ πγείαο. Αθφκε, εκθαλίδνληαη κέζα απφ ηελ ςπρηθή θαηάζηαζε θαη ηε ζπκπεξηθνξά ηνπ αηφκνπ. Δζηηάζακε ζην εξγαζηαθφ άγρνο σο δηαδηθαζία πξνζαξκνγήο ηνπ εξγαδφκελνπ ζηηο απαηηήζεηο ηεο εξγαζίαο ηνπ. θνπφο ζηφρνη είλαη νη ηξφπνη αληηκεηψπηζήο ηνπ απφ ην άηνκν θαη ηελ ίδηα ηελ επηρείξεζε φπνπ απηφ εξγάδεηαη, ελψ επηζεκαίλεηαη ε ζεκαζία ηνπ ειέγρνπ ηνπ άγρνπο ζην ρψξν ηνπ αζιεηηζκνχ. 1

ΚΔΦΑΛΑΗΟ 1: ΣΟ ΑΓΥΟ 2

1.1. Γεληθά Άγρνο δεκηνπξγείηαη φηαλ ν άλζξσπνο βξίζθεηαη ζε κηα πξσηφγλσξε γη απηφλ θαηάζηαζε, ηελ φπνηαλ θαη πξέπεη λα αληηκεησπίζεη, δειαδή είλαη κηα δηαδηθαζία πξνζαξκνγήο ηνπ αηφκνπ ζε αιιαγέο ηνπ πεξηβάιινληφο ηνπ. Σν άγρνο νξίδεηαη σο έλα είδνο δπζάξεζηεο ζπγθίλεζεο πνπ πξνθαιείηαη απφ θαηαζηάζεηο ζπλαηζζεκαηηθήο θφξηηζεο, φπσο φηαλ απεηιείηαη ε δσή καο ή ε πξνζσπηθή καο ππφιεςε (Οηθνλφκνπ, 1994). Ο Selye (1930) ππνγξάκκηζε φηη ην άγρνο είλαη κία απηφκαηε βηνινγηθή αληίδξαζε ηνπ νξγαληζκνχ ζε δηάθνξα εμσγελή εξεζίζκαηα. Δπηπιένλ, ζεσξνχζε φηη ε αγρσηηθή αληίδξαζε ζα πξνθχςεη κφλν εάλ ην άηνκν ληψζεη αλίθαλν λα αληαπνθξηζεί ζηηο απαηηήζεηο κίαο απεηιεηηθήο θαηάζηαζεο (φπσο αλαθέξεηαη απφ ηνλ Greenberg, 1996). Γηα αξθεηνχο ζεσξεηηθνχο, ην ζηξεο δελ είλαη ζπλψλπκν κε ην άγρνο, αιιά ε αηηία πνπ ην πξνθαιεί. Σν ζηξεο εθθξάδεη ηελ θάζε αιιαγή ηεο θαζεκεξηλφηεηάο καο. Ζ παξαηεηακέλε έθζεζε ηνπ αηφκνπ ζε ζηξεζνγφλεο θαηαζηάζεηο θαη ε δεκηνπξγία δπζάξεζησλ ζπγθηλήζεσλ πξνθαιεί ην άγρνο (Spielberger, 1982). Σν άγρνο, πνπ είλαη, ζχκθσλα κε ηα παξαπάλσ, δηαδηθαζία αληίδξαζεο - πξνζαξκνγήο ηνπ αηφκνπ ζηηο απαηηήζεηο ηνπ πεξηβάιινληνο, πεξηιακβάλεη ηέζζεξα ζηάδηα, ζπγθεθξηκέλα α) ηνλ ζηξεζνγόλν παξάγνληα (stressor), δειαδή ηελ αηηία πνπ δεκηνπξγεί ην άγρνο, β) ηνπο δηακεζνιαβεηηθνύο παξάγνληεο (mediating factors), νη νπνίνη ζπκβάιινπλ ζηνλ ζηξεζνγφλν παξάγνληα, ζεηηθά ή αξλεηηθά, γ) ην ζύλδξνκν πξνζαξκνγήο (the adaptation syndrome), πνπ απμάλεη ή κεηψλεη ην άγρνο θαη δ) ηε δπλαηή πξνζαξκνζηηθόηεηα (consequent adaptive), δειαδή ηηο ζπλέπεηεο ηνπ άγρνπο ζην άηνκν. Γηα παξάδεηγκα, θαίλεηαη φηη, φηαλ απμάλεηαη ην άγρνο ζε κεγάια επίπεδα, ηφηε έρνπκε κηα θαθή πξνζαξκνγή ηνπ αηφκνπ, πνπ κπνξεί λα νδεγήζεη ζε πςειή αξηεξηαθή πίεζε, θαξδηνπάζεηεο θαη λεθξνπάζεηεο (Εαβιαλφο, 2002). 3

1.2. Δίδε άγρνπο Σν άγρνο κπνξεί λα δηαθξηζεί ζε λεπξσηηθό θαη νκαιό. ην νκαιό άγρνο ε έληαζε είλαη αλάινγε κε ην ζηξεζνγφλν εξέζηζκα, κε απνηέιεζκα λα δψζεη ζην άηνκν ηελ δχλακε λα ην αληηκεησπίζεη. ην λεπξσηηθό άγρνο ε έληαζε είλαη δπζαλάινγα κεγαιχηεξε απφ φ,ηη ην εξέζηζκα, κε απνηέιεζκα ηελ αδπλακία ηνπ αηφκνπ λα αληαπεμέιζεη. Σν λεπξσηηθφ άγρνο κπνξεί λα ραξαθηεξηζηεί θαη παζνινγηθό, αλ ηα ζπκπηψκαηα είλαη θαη νξγαληθά (Γαιαλνχ, 1977). Μηα παξφκνηα δηάθξηζε γίλεηαη, απφ άιινπο ζεσξεηηθνχο, αλάκεζα ζην ζεηηθό θαη ην αξλεηηθό άγρνο. Σν αξλεηηθό άγρνο (distress) εθθξάδεη ηελ θαηάζηαζε πνπ δελ κπνξεί λα αληηκεησπίζεη ην άηνκν, ελψ ην ζεηηθό άγρνο (eustress) είλαη απηφ πνπ δίλεη ηελ ψζεζε ζην άηνκν λα ππεξβεί ηηο δχζθνιεο θαηαζηάζεηο. Θα ιέγακε φηη ην αξλεηηθφ άγρνο είλαη ζπλψλπκν κε ην λεπξσηηθφ - παζνινγηθφ άγρνο, ελψ ην ζεηηθφ άγρνο είλαη ζπλψλπκν κε ην νκαιφ άγρνο. Σέινο, ππάξρεη θαη ην νπδέηεξν άγρνο (neustess) ην φπνην δελ βνεζάεη, αιιά νχηε θαη επηβαξχλεη ην άηνκν (Αλησλίνπ, 2006). Δπηπιένλ, ην άγρνο κπνξεί λα θαηεγνξηνπνηεζεί: α) ζε ειαθξύ, φπνπ ην άηνκν αληηκεησπίδεη ζεηηθά ηηο ζηξεζνγφλεο θαηαζηάζεηο πνπ πξνθχπηνπλ, β) ζε κέηξην, φπνπ ππάξρεη κηα κηθξή απνδηνξγάλσζε ηνπ αηφκνπ θαη επνκέλσο θάπνηεο απνθιίζεηο απφ ηνπο ζηφρνπο ηνπ, γ) ζε έληνλν, φπνπ ην άηνκν δελ ιακβάλεη ππφςηλ ηνπο βαζηθνχο παξάγνληεο γηα ηελ επίηεπμε ησλ ζηφρσλ ηνπ κε απνηέιεζκα ηελ αδπλακία εθπιήξσζήο ηνπο θαη δ) ζε παληθό, φπνπ ην άηνκν, έρνληαο ζηελ θπξηνιεμία θπξηεπηεί απφ ην άγρνο, δελ είλαη ζε ζέζε λα αληηκεησπίζεη θακία θαηάζηαζε (Ραγηά, 1993). 1.3. Σν άγρνο σο δηαδηθαζία πξνζαξκνγήο ηάδηα 1.3.1. Πεγέο άγρνπο ηξεζνγόλνη παξάγνληεο Οη πεγέο ηνπ άγρνπο (ζηξεζνγφλνη παξάγνληεο) δηαθξίλνληαη ζε πξσηνγελείο θαη δεπηεξνγελείο. Οη πξσηνγελείο είλαη απηνί νη παξάγνληεο πνπ είλαη πεξηζζφηεξν ζνβαξνί θαηά ηε δηάξθεηα ηεο δσήο ελφο αηφκνπ (major life events), αιιά θαη πην ζπάληνη (ελδννηθνγελεηαθά πξνβιήκαηα, ζάλαηνο γνληψλ θαη ζπγγελψλ, αηπρήκαηα, αζζέλεηεο, ρεηξνπξγηθέο επεκβάζεηο). Αληίζεηα, νη δεπηεξνγελείο είλαη ιηγφηεξν ζνβαξνί παξάγνληεο πνπ, σζηφζν, εκθαλίδνληαη θαζεκεξηλά θαη ε ζπλερφκελε έθζεζε ζε απηνχο κπνξεί λα είλαη ηδηαίηεξα επηβιαβήο γηα ην άηνκν (γηα παξάδεηγκα 4

ε άζηνρε θξηηηθή θαη απνδνθηκαζία απφ ην άκεζν πεξηβάιινλ ηνπ αηφκνπ ζε θαζεκεξηλή βάζε, θνηλσληθέο ζπγθηλήζεηο, πεξηβαιινληηθνί θίλδπλνη φπσο ε αηκνζθαηξηθή ξχπαλζε, ςπρνβηνινγηθέο θαη ζπλαηζζεκαηηθέο ζηεξήζεηο) (Οηθνλφκνπ, 1994). Δπηπιένλ, νη ζηξεζνγφλνη παξάγνληεο ηνπ άγρνπο κπνξνχλ λα ρσξηζηνχλ ζε ηξεηο θαηεγνξίεο, αλάινγα κε ην αλ πξνέξρνληαη απφ εζσηεξηθά ή εμσηεξηθά ζηνηρεία ζε ζρέζε κε ην άηνκν. Ζ πξψηε θαηεγνξία έρεη λα θάλεη κε απζηεξά εζσηεξηθά ζηνηρεία, φπσο είλαη ε θιεξνλνκηθφηεηα, δειαδή ηα γνλίδηα πνπ κεηαθέξνπλ νη γνλείο ζην έκβξπν (ε ιεγφκελε «ηδηνζπγθξαζία» ηνπ αηφκνπ). Γηα παξάδεηγκα, θαίλεηαη φηη θάπνηα βξέθε γελληνχληαη κε δπζθνιφηεξε ηδηνζπγθξαζία θαη κεγαιχηεξε επαηζζεζία ζε εμσηεξηθέο ελνριήζεηο απφ φ,ηη άιια. ηε δεχηεξε θαηεγνξία πεξηιακβάλεηαη ε πξνζσπηθόηεηα ηνπ αηφκνπ, ε νπνία είλαη απνηέιεζκα αιιειεπίδξαζεο εζσηεξηθψλ θαη εμσηεξηθψλ παξαγφλησλ, θαζψο, μεθηλψληαο απφ ην βηνινγηθφ ππφβαζξν ηεο ηδηνζπγθξαζίαο, δηαπιάζεηαη ζπλερψο απφ βηψκαηα θπξίσο απφ ηελ παηδηθή ηνπ ειηθία αιιά θαη θαζ φιε ηε δηάξθεηα ηεο δσήο ηνπ. Έηζη, ππάξρνπλ παηδηά, έθεβνη ή ελήιηθεο πνπ ραξαθηεξίδνληαη σο ηδηαίηεξα αγρψδεηο ζε ζρέζε κε άιινπο ζπλνκειίθνπο ηνπο. Σέινο, ζηελ ηξίηε θαηεγνξία έρνπκε ηνπο θαζαξά εμσηεξηθνύο παξάγνληεο (π.ρ. εξγαζηαθφ ή νηθνγελεηαθφ πεξηβάιινλ, νη νπνίνη επηδξνχλ ζηε δηακνξθσκέλε πιένλ πξνζσπηθφηεηα, δεκηνπξγψληαο ζηξεζνγφλεο θαηαζηάζεηο) (Γαιαλνχ, 1977). Σέινο, νη πεγέο ηνπ άγρνπο κπνξνχλ λα ηαμηλνκεζνχλ αλάινγα κε ηε θχζε θαη ην πεξηερφκελφ ηνπο ζε: βηνινγηθέο, φπσο είλαη ηα ςπρνζσκαηηθά πξνβιήκαηα, νη αξξψζηηεο, ν πφλνο, ηα αηπρήκαηα, ρεκηθέο, φπσο είλαη ηα θάξκαθα, ε κνιπζκέλε ηξνθή, ην κνιπζκέλν λεξφ, κηθξνβηαθέο, φπσο είλαη νη ηνί, ηα βαθηήξηα, ηα παξάζηηα ζην πεξηβάιινλ, ςπρνινγηθέο, φπσο είλαη κηα θαθή εηθφλα ζψκαηνο, ε ρακειή απηνεθηίκεζε, ε θαηαζιηπηηθή δηάζεζε, αλαπηπμηαθέο, φπσο είλαη κηα πξφσξε γέλλεζε ή αλσκαιίεο ζηε γέλλεζε, αλαηνκηθά ή αλαπηπμηαθά πξνβιήκαηα ελφο παηδηνχ, 5

θνηλσληθό πνιηηηζηηθέο, φπσο είλαη ε έληαζε ζηηο δηαπξνζσπηθέο ζρέζεηο, ε νηθνλνκηθή δπζρέξεηα, ε κεηαλάζηεπζε θαη πεξηβαιινληηθέο, φπσο είλαη ε αλεξγία θαη ε αζηηθή δσή (Ραγηά, 1993). 1.3.2. Γηακεζνιαβεηηθνί παξάγνληεο Ζ αληίδξαζε ηνπ θάζε αηφκνπ ζηηο ζηξεζνγφλεο θαηαζηάζεηο επεξεάδεηαη απφ θάπνηνπο παξάγνληεο νη νπνίνη νλνκάδνληαη δηακεζνιαβεηηθνί. Ο ξφινο ηνπο είλαη λα επηδξνχλ ζην πψο εξκελεχεη ην άηνκν ηηο ζηξεζνγφλεο θαηαζηάζεηο θαη πψο ζηε ζπλέρεηα αληηδξά ζε απηέο. Οη δηακεζνιαβεηηθνί παξάγνληεο, κε ηε ζεηξά ηνπο, ζρεηίδνληαη κε ην ίδην ην άηνκν ή κε ην πεξηβάιινλ ηνπ. Αλαθνξηθά κε ην άηνκν, κπνξνχκε λα πνχκε φηη ε πξνζσπηθφηεηα, ην θχιν, ε ειηθία, νη πξνεγνχκελεο εκπεηξίεο απνηεινχλ δηακεζνιαβεηηθνχο παξάγνληεο, νη νπνίνη είλαη ζπρλά θαζνξηζηηθνί ζηελ αληηκεηψπηζε κηαο δχζθνιεο θαηάζηαζεο. Γηα παξάδεηγκα, αλ έλαο άλζξσπνο, ήδε απφ ηα καζεηηθά ηνπ ρξφληα, έρεη κάζεη λα εξκελεχεη πάληα ηελ αμηνιφγεζε ηεο εξγαζίαο ηνπ σο αμηνιφγεζε ηεο πξνζσπηθήο ηνπ αμίαο σο αλζξψπνπ θαη επνκέλσο σο απεηιή, ζα δπζθνιεπηεί πνιχ λα μεπεξάζεη ηνλ παληθφ πνπ ε δηαδηθαζία αμηνιφγεζεο ζπλεπάγεηαη γη απηφλ, εηδηθά φηαλ απηή δελ γίλεηαη κε ζσζηφ ηξφπν. Έηζη, ην άηνκν κπνξεί λα θάλεη κφλνλ αξλεηηθέο ζθέςεηο πνπ θηάλνπλ κάιηζηα ζηηο γεληθεχζεηο θαη ηε ιεγφκελε «θαηαζηξνθνινγία» (ζθέθηεηαη, πξνδηθάδεη φηη ζα ηνπ θάλνπλ αξλεηηθή αμηνιφγεζε γηα νηηδήπνηε θάλεη, ζα ππνβηβαζηεί, ζα απνιπζεί, ζα ηνλ απνξξίςεη ε νηθνγέλεηά ηνπ θαη νη θίινη ηνπ θηι. ). Όζνλ αθνξά ζην πεξηβάιινλ, κπνξνχκε λα αλαθέξνπκε σο ζεκαληηθνχο δηακεζνιαβεηηθνχο παξάγνληεο θάπνηα θνληηλά ζην άηνκν πξφζσπα ηα νπνία κπνξεί λα απνηεινχλ ππνζηεξηθηηθφ ή αληίζεηα, ερζξηθφ πιαίζην, θαζψο θαη θάπνηεο θνηλσληθέο θαηαζηάζεηο, φπσο ε νηθνλνκηθή θξίζε, ε αλεξγία, ε αζζέλεηα πνπ επηδεηλψλνπλ κηα ζηξεζνγφλα θαηάζηαζε, εκπνδίδνληαο ην άηνκν λα βξεη δχλακε γηα λα ηελ αληαπεμέιζεη. 6

1.3.3. ηάδηα πξνζαξκνγήο ζην άγρνο Σν «Γεληθφ χλδξνκν Πξνζαξκνγήο» (General Adaptation Syndrome, Selye, 1956) αθνξά ηηο αιιαγέο πνπ ζπκβαίλνπλ ζηνλ αλζξψπηλν νξγαληζκφ θαηά ηε δηάξθεηαεκπεηξία ηνπ άγρνπο θαη πεξηιακβάλεη ηξία ζηάδηα: o ηελ αληίδξαζε ζηνλ θίλδπλν. Σν ζηάδην απηφ αθνξά ηε γεληθή θηλεηνπνίεζε ησλ ακπληηθψλ δπλάκεσλ ηνπ νξγαληζκνχ. Σν άηνκν βξίζθεηαη ζε «θαηάζηαζε αλάγθεο-απεηιήο», γηα παξάδεηγκα φηαλ έξζεη αληηκέησπν κε έλαλ ερζξφ (ην ίδην ηζρχεη θαη γηα θάπνηα είδε ηνπ δσηθνχ βαζηιείνπ πνπ γίλνληαη ζήξακα απφ άιια κεγαιχηεξα ή δπλαηφηεξα απφ ηα ίδηα). Σν άηνκν ζα πξέπεη λα ελεξγνπνηήζεη άκεζα φιεο ηνπ ηηο δπλάκεηο γηα λα απαιιαγεί απφ απηή ηελ θαηάζηαζε αλάγθεο, λα δηαηεξήζεη ηε ζσκαηηθή ηνπ αθεξαηφηεηα, ηελ ππφζηαζε, ηελ αμηνπξέπεηά ηνπ. Αλ ε επίδξαζε ηεο θαηάζηαζεο ηνπ ζηξεο δελ νδεγήζεη ην άηνκν ζε ζάλαην, ηφηε, παξά ηηο ζπαζκσδηθέο ελέξγεηέο ηνπ, ην άηνκν ζα κπνξέζεη λα ειέγμεη θαηά έλα κέξνο ζειεκαηηθά (ζπλεηδεηά) ηηο πξάμεηο ηνπ, κε απνηέιεζκα λα πεξάζεη ν νξγαληζκφο ζην δεχηεξν ζηάδην. o ηελ αληίδξαζε ζηελ απεηιή. Δδψ ν νξγαληζκφο πξνζπαζεί λα αληαπεμέιζεη ζηελ απεηιή θαη πηζαλά εμνπιίδεηαη, γηα λα αληηκεησπίζεη κηα λέα πηζαλή θαηάζηαζε ζηξεο. Σν άηνκν ληψζεη απεγλσζκέλν. Καηά ην ζηάδην απηφ ην θπξηφηεξν πξφβιεκα ηνπ αηφκνπ δελ ζεσξείηαη πηα ην ζηξεο (ν ζηξεζνγφλνο δειαδή παξάγνληαο), αιιά θπξηαξρεί ην άγρνο θαη ππάξρεη κηα γεληθφηεξε απνδηνξγάλσζε ηνπ νξγαληζκνχ. Κάζε πξάμε ηνπ εθηειείηαη θάησ απφ ηηο ζπγθηλεζηαθέο θαηαζηάζεηο πνπ πξνθαιεί ην έληνλν απηφ άγρνο. Γη' απηφ ην ιφγν, ε επηζεηηθφηεηα θαη ην άγρνο, νη νπνίεο ζπρλά ζρεηίδνληαη κε ηελ ςπρηθή αζζέλεηα, εθηηκάηαη φηη πεγάδνπλ απφ ηελ παξαηεηακέλε πξνζπάζεηα ηνπ αηφκνπ λα αληηδξά ζε εμσγελείο θαηαζηάζεηο θηλδχλνπ. o ηελ εμάληιεζε. Αλ ην ζηξεο εκπνδίδεη ηε δπλαηφηεηα αληίζηαζεο ή ζσζηήο δηαρείξηζεο ηνπ άγρνπο, ηφηε ν νξγαληζκφο νδεγείηαη ηειηθά ζηελ εμάληιεζε θαη ζηελ ππεξθφπσζε. 7

1.3.4. Σα ζπκπηώκαηα ηνπ άγρνπο- πλέπεηεο Σν άγρνο είλαη απνηέιεζκα ηνπ ζηξεο θαη εκθαλίδεηαη ζπλήζσο είηε κε ζσκαηηθά ζπκπηψκαηα, είηε κε ςπρηθέο θαη ζπκπεξηθνξηθέο δηαηαξαρέο, φπσο ζα δνχκε παξαθάησ (Ραζηδάθη, 1979). σκαηηθά ζπκπηώκαηα: εδψ ελδέρεηαη ν νξγαληζκφο λα αληηδξάζεη ζηε ζηξεζνγφλα θαηάζηαζε κε ςπρνζσκαηηθά ζπκπηψκαηα θαη κε αζζέλεηεο πνπ ζρεηίδνληαη άκεζα κε ην άγρνο. Απηφ ζπκβαίλεη δηφηη ζε θαηαζηάζεηο ζηξεο ζπρλά επεξεάδνληαη πνιιά ζπζηήκαηα ηνπ νξγαληζκνχ (θαξδηναλαπλεπηηθφ, γαζηξεληεξηθφ, αλνζνπνηεηηθφ, ελδνθξηληθφ). Μάιηζηα, απνξξπζκίδνληαη ηα επίπεδα θάπνησλ νξκνλψλ (θνξηηδφιε θαη αιδνζηεξφλε, ζπξνμίλε, θαηερνιακίλεο φπσο αδξελαιίλε θαη λνξαδξελαιίλε) θαη ππάξρεη ζηε ζπλέρεηα επίδξαζε ζε βαζηθέο ιεηηνπξγίεο θαη δσηηθά φξγαλα ηνπ ζψκαηνο (Greenberg, 1996). πγθεθξηκέλα: ην θπθινθνξηθό ζύζηεκα: παξνπζηάδνληαη ηαρπθαξδίεο, ςεπηνζηεζάγρε, πξνθάξδηεο δπζθνξίεο, άιγνο, ηδξψηαο, ζπαζκνί ησλ ζπιάρλσλ, αχμεζε ηεο αξηεξηαθήο πίεζεο (ππέξηαζε) ή ππφηαζε, αηζζήκαηα δάιεο, ιηπνζπκίεο θ.ιπ. ην αλαπλεπζηηθό ζύζηεκα: παξνπζηάδνληαη ηαρχπλνηα, δχζπλνηα, αηζζήκαηα πληγκνχ, ςεπηναζζκαηηθέο θξίζεηο, αηνλία, αυπλία θ.ιπ. ην κπνζθειεηηθό ζύζηεκα: παξνπζηάδνληαη αχμεζε ή ραιάξσζε ηνπ κπτθνχ ηφλνπ, ηξέκνπιν ησλ άθξσλ, γεληθή ζσκαηηθή έληαζε θ.ιπ. ην νπξνπνηεηηθό ζύζηεκα: εκθαλίδνληαη πνιπνπξία, ζπρλνπξία, αθξάηεηα νχξσλ, λεθξνπάζεηεο θ.ιπ. ην θεληξηθό λεπξηθό ζύζηεκα: εκθαλίδνληαη θεθαιαιγία, εκηθξαλίεο, αλεζπρία, αδπλακία ζπγθέληξσζεο, κλεκνληθέο δηαηαξαρέο θ.ιπ. ηε ζεμνπαιηθή δσή εκθαλίδνληαη πξνβιήκαηα ηφζν ζηνπο άλδξεο φζν θαη ζηηο γπλαίθεο. Παξνπζηάδνληαη γαζηξεληεξηθά πξνβιήκαηα: δπζπεςία, λαπηία, εκεηφο θαη απψιεηα βάξνπο, ε βνπιηκία θαη ε αχμεζε βάξνπο θ.α. (Εαβιαλφο, 2002). Φπρηθά-ζπκπεξηθνξηθά ζπκπηώκαηα: Σν αγρψδεο άηνκν δηαθαηέρεηαη απφ έλα ζπλερέο αίζζεκα αλεζπρίαο θαη θφβνπ έθζεζεο ζε ζηξεζνγφλεο (πηζαλά) θαηαζηάζεηο. Σν άηνκν αηζζάλεηαη κφλν, αλεζπρεί θαη δηακαξηχξεηαη γηα ηελ πγεία ηνπ, κε απνηέιεζκα λα γίλεηαη ππνρφλδξην («θαηά θαληαζίαλ αζζελήο») θαη λα 8

πεξηζσξηνπνηείηαη. ηα ςπρηθά ζπκπηψκαηα κπνξεί λα ζπκπεξηιεθζνχλ ε απξαμία, ε αλαβνιή, ε έιιεηςε ζπγθέληξσζεο, δηαηαξαρέο ηεο κλήκεο θ.α.. Σν άγρνο, εθηφο απφ κηα απιή ςπρηθή ζηελνρψξηα, κπνξεί λα θαηαιήμεη ζε έλαλ αδηάθνπν θφβν, νπφηε ην άηνκν, γηα ηελ θαηαπνιέκεζή ηνπ, ίζσο θαηαθχγεη ζε εμαξηεζηνγφλεο νπζίεο (απνπληδή Κξέπηα, 2000). Δπίζεο, πηζαλά γίλεηαη επηζεηηθφ πξνο ηνπο άιινπο εκθαλίδνληαο εθξήμεηο ζπκνχ θαη βία (ζσκαηηθή, ιεθηηθή, ςπρνινγηθή), ή θιείλεηαη πνιχ ζηνλ εαπηφ ηνπ θαη παξνπζηάδεη απφζπξζε θαη θαηαζιηπηηθά ζπκπηψκαηα. 9

ΚΔΦΑΛΑΗΟ 2: ΣΟ ΔΡΓΑΗΑΚ Ο ΑΓΥΟ (ΣΡΔ) 10

Θα επηθεληξσζνχκε ηψξα ζην εξγαζηαθό άγρνο, εθφζνλ ζπρλά γηα ην άηνκν ε εξγαζία ελέρεη πνιινχο ζηξεζνγφλνο παξάγνληεο. Δμάιινπ, θαηά ηα ηειεπηαία ρξφληα, ηφζν ζηελ εξγαζηαθή ςπρνινγία φζν θαη ζηηο επηζηήκεο ηεο δηνίθεζεο κάλαηδκελη, ην ζέκα ηνπ εξγαζηαθνχ άγρνπο ζεσξείηαη απφ ηα πην ζεκαληηθά. Απηφ δελ είλαη ηπραίν: ην αλζξσπηλφ δπλακηθφ είλαη ν πην επκεηάβιεηνο πφξνο ηεο επηρείξεζεο, εθφζνλ ε πςειή απφδνζή ηνπ ζπλεπάγεηαη αχμεζε ζηελ παξαγσγηθφηεηά ηεο. Απηφ κπνξεί λα πξαγκαηνπνηεζεί φηαλ δίλνληαη θίλεηξα ζηνπο εξγαδφκελνπο, ψζηε λα αμηνπνηήζνπλ ζην έπαθξν ηηο δπλαηφηεηέο ηνπο. Ωζηφζν, θάπνηεο θνξέο, ην αξλεηηθφ ζηξεο πνπ πεγάδεη απφ ηνλ ρψξν ηεο εξγαζίαο, δειαδή ην εξγαζηαθό ζηξεο, θέξλεη επηδήκηα απνηειέζκαηα γηα ηνλ ίδην ηνλ εξγαδφκελν θαη θαηά ζπλέπηα ηελ επηρείξεζε. Όπσο ζα δνχκε παξαθάησ, ε επηρείξεζε ζα πξέπεη λα απνηξέπεη ηηο αξλεηηθέο ζπλζήθεο εξγαζίαο θαη ζπλερψο λα βειηηψλεη ην εξγαζηαθφ πεξηβάιινλ, πξνθεηκέλνπ λα απνθεχγνληαη ηα θαηλφκελα απηά (Leca, Griffiths,& Cox, 2003). 2.1. Δξγαζηαθό άγρνο (ζηξεο) Πνύ εκθαλίδεηαη Καηά ηνπο Cooper θαη Eaker (1988), ζε θάπνηα επαγγέικαηα ππάξρνπλ πεξηζζφηεξεο θαηαζηάζεηο ζηξεο απφ φ,ηη ζε θάπνηα άιια. Σέηνηα επαγγέικαηα είλαη: I. Έλζηνια επαγγέικαηα: αζηπλνκηθνί, θπβεξλήηεο αεξνζθαθψλ, θχιαθεο ζε ζσθξνληζηηθά ηδξχκαηα. II. Καιιηηερληθά επαγγέικαηα: δεκνζηνγξάθνη, εζνπνηνί, παξνπζηαζηέο ξαδηνθψλνπ θαη ηειεφξαζεο, θηλεκαηνγξαθηζηέο. III. IV. Δπαγγέικαηα δηνίθεζεο θαη εκπνξίνπ: δηαθεκηζηέο, δηεπζπληέο πξνζσπηθνχ. Δπαγγέικαηα παξαγσγήο θαη θαηαζθεπψλ: αλζξαθσξχρνη, θηίζηεο. V. Δπαγγέικαηα πγείαο: νδνληίαηξνη, γηαηξνί (ηδηαίηεξα ρεηξνχξγνη), λνζνθφκεο. VI. Δπαγγέικαηα θνηλσληθψλ ππεξεζηψλ: δάζθαινη, θνηλσληθνί ιεηηνπξγνί (φπσο αλαθέξεη ε Παληαδνπνχινπ - Φσηεηλέα, 2003). VII. 11

2. 2. Σν εξγαζηαθό άγρνο σο δηαδηθαζία ηάδηα 2.2.1. Οη πεγέο ηνπ εξγαζηαθνύ άγρνπο Σν εξγαζηαθφ άγρνο ζπλήζσο πξνθαιείηαη απφ αίηηα πνπ πξνέξρνληαη απφ ηνλ ρψξν ηεο εξγαζίαο θαη κεηαθέξεηαη ζηνπο άιινπο ηνκείο ηεο δσήο ηνπ αηφκνπ, δειαδή θνηλσληθφ, νηθνγελεηαθφ, πξνζσπηθφ (Cartwright & Cooper,1997). Καηά ηνλ Cooper (1992) ππάξρνπλ έμη θαηεγνξίεο πεγψλ ηνπ εξγαζηαθνχ άγρνπο ηνπο νπνίνπο ζα αλαιχζνπκε παξαθάησ (επίζεο βιέπε θαη Parker & DeCotiis, 1983). 2.2.1.1. Καθέο ζπλζήθεο εξγαζίαο Οη ζπλζήθεο πνπ επηθξαηνχλ ζηνλ εξγαζηαθφ ρψξν έρνπλ κεγάιε ζεκαζία γηα ηελ απνδνηηθφηεηα ηνπ εξγαδφκελνπ αιιά θαη γηα ηελ πγεία ηνπ. Σν πεξηβάιινλ εξγαζίαο ηνπ εξγαδφκελνπ δηακνξθψλεη ηε δηάζεζή ηνπ. ε έλα επράξηζην πεξηβάιινλ ε δηάζεζε γηα εξγαζία απμάλεηαη κε απνηέιεζκα λα κελ ππάξρνπλ πνιιέο εληάζεηο θαη παξάπνλα απφ ηνπο εξγαδφκελνπο. Δπίζεο, ζε θάπνηεο επηρεηξήζεηο φπνπ ρξεζηκνπνηνχληαη επηθίλδπλα πιηθά, ζα πξέπεη λα έρνπλ ιεθζεί νη θαηάιιειεο πξνθπιάμεηο, ψζηε νη εξγαδφκελνη λα αηζζάλνληαη αζθαιείο θαηά ηε δηάξθεηα ηεο εξγαζίαο ηνπο (Κάληαο, 1995). Δθηφο απηνχ, νη ώξεο εξγαζίαο ζα πξέπεη λα είλαη δηακνξθσκέλεο θαηά ηέηνην ηξφπν, ψζηε ν εξγαδφκελνο λα κπνξεί λα μεθνπξαζηεί ηφζν ζσκαηηθά φζν θαη ςπρηθά. ε πνιιά επαγγέικαηα φπνπ ε εξγαζία πξέπεη λα ππάξρεη ζε εηθνζηηεηξάσξε βάζε - βάξδηεο (π.ρ. ζηξαηφο, λνζνθνκεία), ηα λπρηεξηλά σξάξηα έρνπλ άκεζε ζρέζε κε ηα πνζνζηά ππλειίαο, ζσκαηηθήο θνχξαζεο, ηα πξνβιήκαηα φξεμεο θαη ηηο δηαηαξαρέο χπλνπ ησλ εξγαδνκέλσλ. Οη Monk θαη Folkard (1983) αλαθέξνπλ φηη νη εξγαδφκελνη ζε λπρηεξηλέο βάξδηεο έρνπλ ςπρνζσκαηηθά πξνβιήκαηα ιφγσ ηεο απνζηαζεξνπνίεζεο ηνπ θπζηνινγηθνχ ηξφπνπ δσήο θαη ηεο απνξξχζκηζεο ηνπ βηνινγηθνχ ηνπο ξπζκνχ. Δπίζεο, αλαθέξεηαη φηη εξγαδφκελνη νη νπνίνη δνπιεχνπλ λπρηεξηλέο βάξδηεο πξέπεη λα ζπληνλίζνπλ ηνλ χπλν ηνπο, ηελ θνηλσληθή δσή ηνπο θαη ηνπο ξπζκνχο εξγαζίαο ηνπο γηα λα είλαη απνδνηηθνί ζε φινπο ηνπο ηνκείο ηεο δσήο ηνπο (φπσο αλαθέξεη ν Αλησλίνπ, 2006). Δπηπιένλ, ν θόξηνο εξγαζίαο αιιά θαη ε πίεζε πνπ αζθείηαη ζηνλ εξγαδφκελν γηα λα εθπιεξψζεη ηηο ππνρξεψζεηο ηνπ ζε ζπγθεθξηκέλν ρξνληθφ δηάζηεκα εθζέηνληάο ηνλ ζε ζηξεζνγφλεο θαηαζηάζεηο είλαη έλαο επηπιένλ παξάγνληαο εξγαζηαθνχ άγρνπο. Σέινο, νη αθαλφληζηεο πεξίνδνη εξεκίαο αθελφο θαη θφξηνπ εξγαζίαο αθεηέξνπ, 12

δειαδή ε δπζαλαινγία αλάκεζα ζηηο δπν απηέο θαηαζηάζεηο, ζπλεπάγεηαη ζπρλά ηελ αλάπηπμε ηνπ εξγαζηαθνχ άγρνπο (Κάληαο, 1995). 2.2.1.2. Ο εξγαζηαθόο ξόινο Ο εξγαζηαθφο ξφινο αλαθέξεηαη ζηε ζπκπεξηθνξά πνπ αλακέλεηαη απφ ηνλ εξγαδφκελν, αλάινγα κε ηε ζέζε πνπ απηφο θαηέρεη ζηελ εξγαζία ηνπ. Ο εξγαδφκελνο πξέπεη λα γλσξίδεη ηα αθξηβή θαζήθνληά ηνπ γηα λα κπνξεί λα αληαπνθξίλεηαη ζε απηά κε ηνλ θαιχηεξν δπλαηφ ηξφπν. Τπάξρνπλ πεξηπηψζεηο σζηφζν, φπνπ ν εξγαδφκελνο βηψλεη ζχγθξνπζε ξφισλ. Οη Ivancevich θαη Matteson (1980), αλαθέξνπλ φηη ζχγθξνπζε ξφισλ έρνπκε φηαλ ν εξγαδφκελνο πξέπεη λα ηθαλνπνηήζεη ηαπηφρξνλα δχν ξφινπο ζηελ επηρείξεζε φπνπ εξγάδεηαη ή φηαλ απηνί έξρνληαη ζε ζχγθξνπζε κεηαμχ ηνπο, φπσο, γηα παξάδεηγκα, εξγαδφκελνο θαη ζπλδηθαιηζηήο, ή πξντζηάκελνο θαη πθηζηάκελνο ηαπηφρξνλα. Οη Ross θαη Atmaier (1994) ππνζηήξημαλ φηη ζχγθξνπζε ξφισλ εκθαλίδεηαη ζηνλ εξγαδφκελν φηαλ α) ιακβάλεη δηαθνξεηηθέο απαηηήζεηο-νδεγίεο απφ δχν δηαθνξεηηθά άηνκα ή πξντζηακέλνπο, β) δέρεηαη δηαθνξεηηθέο απαηηήζεηο-νδεγίεο απφ ην ίδην άηνκν θάζε θνξά, γ) έξρεηαη ζε αληηπαξάζεζε κε ηηο πξνζσπηθέο ηνπ αμίεο, δ) έξρεηαη ζε αληηπαξάζεζε κε ην εξγαζηαθφ θαη ην θνηλσληθφ ηνπ πεξηβάιινλ (φπσο αλαθέξεη ν Κάληαο,1995). Έλαο επηπιένλ ζηξεζνγφλνο παξάγνληαο πνπ ζρεηίδεηαη κε ηνλ εξγαζηαθφ ξφιν είλαη θαη ε ακθηζβήηεζε ηνπ ξόινπ ηνπ εξγαδνκέλνπ. Κάζε εξγαδφκελνο πεξηκέλεη απφ ηνπο ζπλαδέιθνπο ηνπ θαη ηνπο αλσηέξνπο ηνπ θάπνηα επηδνθηκαζία γηα ηελ εξγαζία πνπ πξνζθέξεη. Αληίζεηα, φηαλ απνδνθηκάδεηαη, ληψζεη φηη δελ θάλεη θαιά ηελ δνπιεηά ηνπ θαη πηέδεηαη (Αλησλίνπ, 2006). Θα ιέγακε φηη βηψλεη ζπκφ, καηαίσζε θαη απνγνήηεπζε κε φ,ηη απηέο νη θαηαζηάζεηο ζπλεπάγνληαη γηα ηνλ ςπρηζκφ, ηε ζπκπεξηθνξά θαη ηελ πγεία ηνπ. Μηα άιιε εμίζνπ επηδήκηα γηα ηνλ εξγαδφκελν θαηάζηαζε, πεξηγξάθεηαη σο ζύλδξνκν εζηθήο παξελόριεζεο ζην εξγαζηαθφ πεξηβάιινλ (ζχλδξνκν mobbing) (Γξίβαο, 2000). Πξφθεηηαη γηα έλα είδνο ςπρνινγηθήο πίεζεο πνπ αζθείηαη ζηνλ εξγαδφκελν απφ ηεξαξρηθά αλσηέξνπο ηνπ ή απφ ζπλαδέιθνπο κε ηνπο νπνίνπο δελ έρεη αξκνληθέο ζρέζεηο (Leca θαη ζπλ., 2003). 13

Σέινο, νη Ivancevich θαη Matteson (1980) ηνλίδνπλ φηη ηα επαγγέικαηα κε πςειέο επζχλεο, ζηα νπνία πξέπεη λα ιακβάλνληαη δπζάξεζηεο απνθάζεηο αλαθνξηθά κε ηνπο ζπλαδέιθνπο (π.ρ. δηεπζπληηθέο ζέζεηο), κπνξνχλ λα πξνθαιέζνπλ εξγαζηαθφ ζηξεο, εθφζνλ ζπρλά ν εξγαδφκελνο έξρεηαη ζε ζχγθξνπζε κε ηνπο πθηζηακέλνπο ηνπ πξναζπηδφκελνο αλαγθαζηηθά ην ζπκθέξνλ ηεο επηρείξεζεο (Αλησλίνπ, 2006). 2.2.1.3. Οη εξγαζηαθέο ζρέζεηο Οη εξγαζηαθέο ζρέζεηο είλαη ζα ιέγακε απφ ηνπο βαζηθφηεξνπο παξάγνληεο πνπ νδεγνχλ ζε εξγαζηαθφ ζηξεο. Ζ αλαγλώξηζε θαη ε απνδνρή ηνπ εξγαδνκέλνπ απφ ηνπο ζπλαδέιθνπο ηνπ θαη ηνπο πξντζηακέλνπο απνηεινχλ αθξνγσληαίν ιίζν ζηελ ςπρηθή εξεκία θαη, θαηά ζπλέπεηα, ζηελ παξαγσγηθφηεηά ηνπ. Ωζηφζν, ζπρλά ππάξρνπλ εληάζεηο ζηηο δηαπξνζσπηθέο ζρέζεηο ησλ εξγαδνκέλσλ. Πνιιέο θνξέο θάπνηνο πξέπεη λα ζπλαλαζηξέθεηαη γηα αξθεηέο ψξεο κε ζπλαδέιθνπο ηνπ κε ηνπο νπνίνπο έρεη έξζεη ζε αληηπαξάζεζε ζην παξειζφλ. Δπηπιένλ, ζεκαληηθφο ζηξεζνγφλνο παξάγνληαο είλαη ν αληαγσληζκόο αλάκεζα ζηα ηκήκαηα ή αθφκα θαη ζε ζπλεξγάηεο ηεο ίδηαο επηρείξεζεο ή ηνπ ηδίνπ ηκήκαηνο, δειαδή ν εζσηεξηθφο αληαγσληζκφο (ηαζάηνπ, 1989). χκθσλα κε ηνπο Cooper θαη Marshall (1976), νη εξγαδφκελνη πνπ έρνπλ πξναρζεί ζε δηεπζπληηθέο ζέζεηο θαη πξέπεη λα ιακβάλνπλ απνθάζεηο γηα έκςπρν πιηθφ (αλζξψπνπο) έρνπλ πεξηζζφηεξν ζηξεο απφ απηνχο πνπ πξέπεη λα ιακβάλνπλ απνθάζεηο γηα πιηθά αγαζά. Θα ιέγακε φηη απηφ ηζρχεη ηδίσο αλ δελ έρνπλ ιάβεη ηελ θαηάιιειε εθπαίδεπζε γη απηφλ ην ξφιν. Οη πξντζηάκελνη πξέπεη λα έρνπλ ηελ θαηάιιειε επηκφξθσζε (π.ρ. ζηε δηνίθεζε αλζξψπηλνπ δπλακηθνχ) ψζηε λα θαηαλέκνπλ ζσζηά ηνπο εξγαδφκελνπο ζε νκάδεο θαη λα ηνπο αλαζέηνπλ ηα θαζήθνληά ηνπο. Οη δηαδηθαζίεο απηέο, σζηφζν, ζπρλά ελέρνπλ παξεμεγήζεηο, παξεξκελείεο, ζχγθξνπζε ελδηαθεξφλησλ θαη ζηξεο. Μηα απφ ηηο ηερληθέο πνπ έρεη πξνηαζεί γηα ηελ απνθπγή ηέηνηνπ είδνπο ζπγθξνχζεσλ είλαη ε ζπκκεηνρηθή δηνίθεζε ή ην ζπκκεηνρηθφ κάλαηδκελη, δειαδή ε ζπλεξγαζία ησλ πξντζηακέλσλ κε ηνπο πθηζηακέλνπο ηνπο ζηε δηαδηθαζία ιήςεο απνθάζεσλ (Εαβιαλφο, 2002). Δληνχηνηο, νη Gowler θαη Legge (1975) ηνλίδνπλ φηη ε ζπκκεηνρηθή δηνίθεζε κπνξεί λα νμχλεη ηελ πίεζε ηνπ πξντζηάκελνπ, εάλ δελ πιεξνχληαη θάπνηεο πξνυπνζέζεηο, φπσο ην λα έρνπλ νη πθηζηάκελνη ην θαηάιιεια πξνζφληα γηα λα ζπκκεηέρνπλ ζηε ιήςε απνθάζεσλ, λα έρνπλ ξεαιηζηηθέο 14

απαηηήζεηο απφ ηε δηνίθεζε θαη λα ππάξρεη κηα ζρεηηθή επθακςία ζηελ άζθεζε ηεο ηεξαξρίαο ζηελ επηρείξεζε (φπσο αλαθέξεη ν Αλησλίνπ, 2006). Ζ έξεπλα ησλ Caplan, Cobb, French, Van Harrison, θαη Pineau (1975) δηαπίζησζε φηη φζν θαιχηεξεο είλαη νη εξγαζηαθέο ζρέζεηο θαη ε ππνζηήξημε πνπ έρνπλ νη εξγαδφκελνη απφ ζπλαδέιθνπο ηνπο, ηφζν κεηψλνληαη νη ζηξεζνγφλεο θαηαζηάζεηο θαη θαηά ζπλέπεηα ην εξγαζηαθφ ηνπο άγρνο. Δπηπιένλ, φηαλ θάπνηνο απφ ηνπο εξγαδφκελνπο είλαη ηδηαηηέξα αληαγσληζηηθφο (παξνπζηάδνληαο πξνζσπηθόηεηα ηύπνπ Α, Greenberg, 1996), ηφηε ζίγνπξα δεκηνπξγνχληαη εληάζεηο. Σν ίδην ζπκβαίλεη θαη φηαλ ν πξντζηάκελνο ή δηεπζπληήο είλαη ηδηαίηεξα αληαγσληζηηθφο επηβάιινληαο ηελ άπνςή ηνπ, ελψ παξάιιεια είλαη θεηδσιφο ζηνλ έπαηλν θαη ζηελ αλαγλψξηζε ηνπ έξγνπ ησλ πθηζηακέλσλ ηνπ. 2.2.1.4. Ζ επαγγεικαηηθή εμέιημε σο ζηξεζνγόλνο παξάγνληαο Ζ εμέιημε ηεο επαγγεικαηηθήο πνξείαο ηνπ εξγαδφκελνπ, δειαδή ην ελδερφκελν ηεο απφιπζεο ή πξναγσγήο ηνπ, είλαη επλφεην φηη κπνξεί λα πξνθαιέζεη ζηξεζνγφλεο θαηαζηάζεηο. Ζ ειηθία θαη ηα ρξφληα εξγαζίαο επεξεάδνπλ ηελ έληαζε ηνπ άγρνπο γηα ηελ εμέιημε ηνπ εξγαδφκελνπ. O λένο ζε ειηθία ππάιιεινο ζε κηα επηρείξεζε έρεη σο ζηφρν ηελ επαγγεικαηηθή ηνπ αλάπηπμε, γηα παξάδεηγκα ηελ αχμεζε κηζζνχ ή ηελ πξναγσγή. Όηαλ κε ηα ρξφληα απηνί νη ζηφρνη ηνπ δελ πξαγκαηνπνηνχληαη, επεξεάδεηαη αξλεηηθά ε ςπρηθή ηνπ θαηάζηαζε. Αληίζεηα, γηα έλαλ εξγαδφκελν κε αξθεηά ρξφληα πξνυπεξεζίαο, ε αγσλία ίζσο έρεη λα θάλεη κε ην αλ νη γλψζεηο ηνπ γηα ηα λέα δεδνκέλα ή ηηο ηερλνινγίεο κπνξνχλ λα αληαπεμέιζνπλ ζηηο αλάγθεο ηνπ ξφινπ ηνπ. Γη απηφλ, ην δεηνχκελν είλαη λα έρεη επαγγεικαηηθή εμέιημε, ή έζησ λα απνθχγεη ηελ απφιπζε ή θαη λα μαλακπεί ζηελ αγνξά εξγαζίαο, αλ ηειηθά απνιπζεί. Ο ζπλδπαζκφο ηνπ αβέβαηνπ κέιινληνο, ηεο θφπσζεο θαη ηεο έιιεηςεο αλαγλψξηζεο, νδεγεί ζπρλά ηνπο εξγαδφκελνπο ζηελ επαγγεικαηηθή εμνπζέλσζε (job burnout, Κάληαο,1995). Ωο επαγγεικαηηθή εμνπζέλσζε νξίδεηαη ην ζχλδξνκν ηνπ ζπλφινπ ησλ αληηδξάζεσλ ζην εξγαζηαθφ άγρνο κεηα ηελ ρξφληα έθζεζε ηνπ αηφκνπ ζε απηφ. Οη ζπλέπεηεο γηα ηνλ εξγαδφκελν είλαη ζπρλά θαηαζηξνθηθέο, εθφζνλ παξαηεξνχληαη ςπρηθή εμνπζέλσζε θαη απνμέλσζε (αιινηξίσζε) απφ ην αληηθείκελν ηεο εξγαζίαο, ζπρλέο απνπζίεο, αζζέλεηα, θνηλσληθά θαη πξνζσπηθά πξνβιήκαηα. Έρνπλ αλαθεξζεί απμεκέλα πνζνζηά επαγγεικαηηθήο εμνπζέλσζεο ζε επαγγέικαηα πγείαο ή θνηλσληθά 15

επαγγέικαηα, φπνπ ν εμνπζελσκέλνο εξγαδφκελνπο αληηκεησπίδεη πιένλ ηνπο εμππεξεηνχκελνπο πειάηεο σο αξηζκνχο θαη φρη σο πξφζσπα (ην θαηλφκελν ηεο «απνπξνζσπνπνίεζεο»). εκαληηθφ ξφιν ζηελ εκθάληζε ή φρη ηεο επαγγεικαηηθήο εμνπζέλσζεο παίδεη ν παξάγνληαο ηεο ςπρηθήο αλζεθηηθόηεηαο ή αληνρήο ηνπ εξγαδφκελνπ, ην επίπεδν ειέγρνπ πνπ αηζζάλεηαη φηη έρεη ζηελ εξγαζία ηνπ θαη ζηε δσή ηνπ γεληθφηεξα, ηελ εξκελεία ησλ ζηξεζνγφλσλ θαηαζηάζεσλ, ηε ζπλαηζζεκαηηθή επέλδπζε ζηελ εξγαζία ηνπ (Kobasa, 1982; Lazarus & Folkman, 1984; Παπαδάηνπ & Αλαγλσζηφπνπινο, 1995; Greenberg, 1996). 2.2.1.5. Γνκή θαη νξγάλσζε ηνπ εξγαζηαθνύ ρώξνπ σο ζηξεζνγόλνο παξάγνληαο γηα ηνλ εξγαδόκελν Ζ θαθή νξγάλσζε ηεο εξγαζίαο θαη νη αθαηάιιειεο εξγαζηαθέο ζπλζήθεο ζε ζπλδπαζκφ κε ηηο πςειέο απαηηήζεηο γηα ηελ νινθιήξσζε ηνπ έξγνπ ζε κηθξφ ρξνληθφ δηάζηεκα, θαζψο θαη νη πηέζεηο ζην εξγαζηαθφ πεξηβάιινλ, έρνπλ σο απνηέιεζκα ηε δεκηνπξγία ζηξεο ζηνπο εξγαδφκελνπο. Ζ ζσζηή δνκή ηεο επηρείξεζεο θαη ν ηξφπνο ιεηηνπξγίαο ηεο, ν ζσζηφο πξνγξακκαηηζκφο ησλ δξαζηεξηνηήησλ θαη ε θαιή νξγάλσζε αλάζεζε ησλ εξγαζηψλ κεηψλεη ηηο ζηξεζνγφλεο θαηαζηάζεηο, αθνχ νη εξγαδφκελνη κπνξνχλ λα ξπζκίζνπλ θαιπηέξα ην ρξνλνδηάγξακκά ηνπο θαη λα εθπιεξψζνπλ ην έξγν πνπ ηνπο έρεη αλαηεζεί, ρσξίο λα απνμελψλνληαη ςπρηθά απφ απηφ θαη λα εμνπζελψλνληαη (Leca θαη ζπλ., 2003). 2.2.1.6. ρέζε νηθνγελεηαθήο θαη εξγαζηαθήο δσήο, ηζνξξνπία αλάκεζα ζηα δπν Οη εξγαδφκελνη εθηφο απφ ην εξγαζηαθφ πεξηβάιινλ επεξεάδνληαη θαη απφ ην νηθνγελεηαθφ ηνπο πεξηβάιινλ. Όηαλ ην άηνκν βξίζθεηαη αληηκέησπν ηαπηφρξνλα κε ηηο επαγγεικαηηθέο απαηηήζεηο θαη ηηο νηθνγελεηαθέο ππνρξεψζεηο, πηέδεηαη. Σέηνηεο πεξηπηψζεηο ζπκβαίλνπλ φηαλ κεηαθέξεηαη ε δνπιεηά ηνπ γξαθείνπ ζην ζπίηη ή φηαλ εξγάδνληαη θαη νη δχν ζχδπγνη κε δηαθνξεηηθά σξάξηα αιιά θαη φηαλ κέλνπλ αλά ηαθηά ρξνληθά δηαζηήκαηα ζε απφζηαζε ιφγσ ησλ επαγγεικαηηθψλ ηνπο ππνρξεψζεσλ (Αλησλίνπ, 2006). Δπίζεο, θαηά ηνπο Pearlin θαη Turner (1987), ην αξλεηηθφ νηθνγελεηαθφ πεξηβάιινλ κπνξεί λα επεξεάζεη ην επαγγεικαηηθφ, δειαδή ην ζηξεο πνπ δεκηνπξγείηαη ζηελ πξνζσπηθή δσή ηνπ αηφκνπ, κπνξεί λα επεξεάζεη ηελ εξγαζία ηνπ. Σν θαηλφκελν απηφ κπνξεί λα ζπκβεί φηαλ, α) δελ ππάξρεη αληαπνδνηηθφηεηα θαη ζπκπαξάζηαζε 16

ζηελ νηθνγέλεηα ή ζην δεπγάξη θαη ν θαζέλαο ζεσξεί φηη πξνζθέξεη πεξηζζφηεξα ζηελ νηθνγέλεηα πιηθά αιιά θαη ζπλαηζζεκαηηθά απφ ηνλ άιινλ, ζπζζσξεχνληαο κέζα ηνπ ζπκφ, β) έλα κέινο ηεο νηθνγελείαο πηζηεχεη φηη δελ αλαγλσξίδεηαη ε πξνζθνξά ηνπ απφ ηνπο άιινπο, ελψ ην ίδην πηζηεχεη φηη πξνζθέξεη αξθεηά θαη γ) ν γάκνο ή ε ηεθλνπνίεζε δελ έρεη γηα ην δεπγάξη ηελ επηζπκεηή εμέιημε πνπ ζα ήζειαλ (Κάληαο, 1995). Οη Hall θαη Hall (1980) ππνζηήξημαλ φηη ζε νηθνγέλεηεο φπνπ θαη νη δχν γνλείο είραλ πςειέο πξνζδνθίεο γηα ηελ επαγγεικαηηθή ηνπο εμέιημε (νηθνγέλεηεο «δηπιήο θαξηέξαο»), νη κεηέξεο αηζζαλφηαλ πεξηζζφηεξν ζηξεο θαη είραλ πεξηζζφηεξν άγρνο απφ φ,ηη νη ζχδπγνη ή νη άλδξεο ζπλάδειθνί ηνπο (φπσο αλαθέξεη ν Αλησλίνπ, 2006). Ζ ζχγθξνπζε ξφισλ θαη ε αίζζεζε αλεπάξθεηαο ηφζν ζηνλ εξγαζηαθφ φζν θαη ζηνλ κεηξηθφ-ζπδπγηθφ ξφιν είλαη ζπρλφ θαηλφκελν γηα ηηο εξγαδφκελεο κεηέξεο. 2.3. Γηακεζνιαβεηηθνί παξάγνληεο γηα ην εξγαζηαθό άγρνο Όπσο ζπδεηήζακε ήδε αλαθνξηθά κε ην άγρνο ζηε δσή ηνπ αλζξψπνπ γεληθά, ππάξρνπλ πάληα θάπνηνη δηακεζνιαβεηηθνί παξάγνληεο πνπ επεξεάδνπλ ην πψο θάπνηνο εξκελεχεη θαη αληηδξά ζηηο ζηξεζνγφλεο θαηαζηάζεηο. Παξφκνηα, απηνί θαη θάπνηνη άιινη, πην ζπγθεθξηκέλνη, παξάγνληεο επεξεάδνπλ ηελ εξκελεία θαη ηελ αληίδξαζε ζε θαηαζηάζεηο εξγαζηαθνχ ζηξεο. Γηα παξάδεηγκα, ε ιεηηνπξγία ηεο ςπρηθήο αλζεθηηθφηεηαο (αληνρήο), φπσο έρεη αλαιπζεί ζηε ζειίδα 18 παξαπάλσ, είλαη κία απφ ηηο ζεκαληηθφηεξεο παξακέηξνπο πνπ επηδξνχλ ζηε δπλαηφηεηα ηνπ εξγαδφκελνπ λα πξνζαξκφδεηαη ζηηο απαηηήζεηο ηνπ εξγαζηαθνχ ηνπ πεξηβάιινληνο. Ζ Dobson (2007), αθνινπζψληαο ηελ νηθνζπζηεκηθή πξνζέγγηζε, δηέθξηλε 3 επίπεδα δηακεζνιαβεηηθψλ παξαγφλησλ ηνπ πεξηβάιινληνο, πνπ επηδξνχλ ζηελ αληίδξαζε ηνπ εξγαδφκελνπ ζε θαηαζηάζεηο ζηξεο. πγθεθξηκέλα, αλαθέξεη παξάγνληεο πνπ αλήθνπλ ζην «καθξν-επίπεδν» ή ζηελ θνηλσληθή δνκή φπνπ αλήθεη ην άηνκν (θνηλσληθή ηάμε, θπιή, θχιν εξγαδφκελνπ), παξάγνληεο πνπ αλήθνπλ ζην «κεζν-επίπεδν» - ζην άκεζν εξγαζηαθφ πεξηβάιινλ (π.ρ. δνκή θαη νξγάλσζε ηεο επηρείξεζεο) θαη παξάγνληεο πνπ αλήθνπλ ζην «κηθξν-επίπεδν», δειαδή πνπ ζρεηίδνληαη άκεζα κε ηελ πξνζσπηθφηεηα ηνπ αηφκνπ, φπσο έρεη ήδε δηακνξθσζεί κέζα 17

ζην πεξηβάιινλ φπνπ απηφ δεη θαη εξγάδεηαη (θάπνηα ραξαθηεξηζηηθά ηεο πξνζσπηθφηεηαο φπσο, ζα ιέγακε, ε ςπρηθή αλζεθηηθφηεηα, ε εμσζηξέθεηα, ε δεκηνπξγηθφηεηα, νη ήδε απνθηεζείζεο ηερληθέο αληηκεηψπηζεο ηνπ ζηξεο, ν ηξφπνο δσήο). 2.4. πκπηώκαηα θαη ζπλέπεηεο ηνπ εξγαζηαθνύ άγρνπο Ο θάζε άλζξσπνο δελ βηψλεη ην εξγαζηαθφ άγρνο ζηα ίδηα επίπεδα φπσο νη ζπλάδειθνη ηνπ. Όπσο εμεγήζακε παξαπάλσ, ππάξρνπλ πνιινί δηακεζνιαβεηηθνί παξάγνληεο πνπ επεξεάδνπλ ηελ αληίδξαζε ζηνλ ζηξεζνγφλν παξάγνληα. Παξφηη έρνπλ γίλεη πνιιέο έξεπλεο γηα ηα ζπκπηψκαηα πνπ πξνθχπηνπλ απφ ην εξγαζηαθφ άγρνο, είλαη δχζθνιν λα απνκνλσζεί απηφ ζαλ ε θπξία αηηία ησλ πξνβιεκάησλ πνπ παξνπζηάδεη ην άηνκν, δηφηη πάληα ππάξρνπλ αιιειεπηδξάζεηο κε πνιινχο άιινπο παξάγνληεο (θνηλσληθνχο ή πξνζσπηθνχο). Ωζηφζν, θαη εδψ κπνξνχκε λα δηαθξίλνπκε ηξεηο θαηεγνξίεο ζπκπησκάησλ-ζπλεπεηψλ ηνπ (εξγαζηαθνχ) άγρνπο, ζπγθεθξηκέλα α) ζσκαηηθά - πξνβιήκαηα πγείαο, β) ςπρνινγηθά θαη γ) ζπκπεξηθνξηθά. a) ζσκαηηθά ζπκπηώκαηα - πξνβιήκαηα πγείαο: εδψ ζπρλά αλαθέξνληαη πνλνθέθαινο, εκηθξαλία, δαιάδα, λαπηία, πςειή πίεζε αίκαηνο (ππέξηαζε), αξξπζκίεο, αχμεζε ρνιεζηεξίλεο θαη ζαθράξνπ ζην αίκα, θαξδηαθή αλεπάξθεηα, ζηεζάγρε, δπζπεςία, δπζθνηιηφηεηα ή δηάξξνηα, έιθνο ηνπ ζηνκάρνπ, θνιίηηδα, νξκνληθέο δηαηαξαρέο, εθίδξσζε, λεπξηθά ηηθ ή λεπξνινγηθά πξνβιήκαηα, θαξθίλνο, ξεπκαηνεηδήο αξζξίηηδα, δεξκαηνινγηθά πξνβιήκαηα, αιιεξγίεο, άζζκα, αυπλίεο, ππλειίεο ή αίζζεκα θφπσζεο, απψιεηα ελέξγεηαο, απψιεηα φξεμεο γηα θαγεηφ ή ππεξβνιηθή φξεμε, απψιεηα ζεμνπαιηθνχ ελδηαθέξνληνο (Παληαδνπνχινπ - Φσηεηλέα, 2003). b) ςπρνινγηθά πξνβιήκαηα: επζημία, επεξεζηζηφηεηα, θαρππνςία, εζσζηξέθεηα, έιιεηςε ελδηαθέξνληνο, εκθάληζε δηαθφξσλ δηαηαξαρψλ ηνπ άγρνπο (θνβίεο, εκκνλέο, ςπραλαγθαζκνί), αηζζήκαηα απνηπρίαο, ρακειή απηνεθηίκεζε, δπζθακςία ζηε ζθέςε, έιιεηςε δεκηνπξγηθφηεηαο, δπζθνιίεο ζηε κλήκε θαη ηε ζπγθέληξσζε, απψιεηα αίζζεζεο ηνπ ρηνχκνξ, ελαιιαγέο ηεο δηάζεζεο (θπθινζπκία), δπζθνιία ζηε ιήςε απνθάζεσλ, αηζζήκαηα αδηθίαο θαη ζπκνχ, ζιίςε ή θαη θαηάζιηςε, θξίζεηο παληθνχ. 18

c) ζπκπεξηθνξηθά ζπκπηώκαηα: απηνθαηαζηξνθηθέο ηάζεηο, ξηςνθίλδπλεο ζπκπεξηθνξέο (νλπρνθαγία, ππεξβνιηθφ θάπληζκα, αιθννιηζκφο, ρξήζε νπζηψλ, επηθίλδπλε νδήγεζε, επηθίλδπλα ζπνξ, απηνηξαπκαηηζκνί), απνθπγή ηεο εξγαζίαο, ππεξβνιηθή ρξήζε αδεηψλ, αηπρήκαηα ζηελ εξγαζία, λεπξηθή βνπιηκία ή αλνξεμία, ζπζζσξεπκέλα ιάζε θαηά ηελ εξγαζία, κεησκέλε απνδνηηθφηεηα πνπ κπνξεί λα θηάζεη ζε απψιεηεο γηα ηελ επηρείξεζε, πξφσξε ζπληαμηνδφηεζε, αληαγσληζηηθή ζπκπεξηθνξά, εθξήμεηο ζπκνχ, επηζεηηθφηεηα πξνο ζπλαδέιθνπο θαη πξντζηακέλνπο (κπνξεί λα πάξεη ηε κνξθή ςπρνινγηθήο βίαο - mobbing, βι. ζει. 15 παξαπάλσ), ιεθηηθή βία, αθφκε θαη ζσκαηηθή βία (Εαβιαλφο, 2002; Παληαδνπνχινπ Φσηεηλέα, 2003; Αλησλίνπ, 2006). 2.5. Ζ έλλνηα θαη ε ιεηηνπξγία ηεο επαγγεικαηηθήο ηθαλνπνίεζεο ηνλ αληίπνδα ησλ παξαπάλσ ζηξεζνγφλσλ παξαγφλησλ πνπ ζρεηίδνληαη κε ηνλ ρψξν εξγαζίαο θαη ησλ επηδήκησλ ζπλεπεηψλ ηνπο γηα ηνλ εξγαδφκελν, έρεη κειεηεζεί ε έλλνηα θαη ε ιεηηνπξγία ηεο επαγγεικαηηθήο ηθαλνπνίεζεο, δειαδή ηεο ιήςεο επραξίζηεζεο θαη νινθιήξσζεο ηνπ αηφκνπ κέζα απφ ηελ εξγαζία ηνπ. Ο Herzberg (1959) δηέθξηλε πέληε παξάγνληεο πνπ ζπληεινχλ ζηε αίζζεζε ηθαλνπνίεζεο απφ ηελ εξγαζία, ζπγθεθξηκέλα α) ηελ αίζζεζε ηεο επίηεπμεο, β) ηελ αλαγλψξηζε ηνπ έξγνπ, γ) ηελ ίδηα ηε θχζε ηεο εξγαζίαο, δ) ηελ ππεπζπλφηεηα θαη ε) ηε δπλαηφηεηα πξναγσγήο ηνπ αηφκνπ (φπσο αλαθέξεηαη απφ ηελ Παληαδνπνπινπ - Φσηεηλέα, 2003, ζει 51). Παξφκνηα, ε ζεσξία ηνπ Maslow γηα ηηο αλζξψπηλεο αλάγθεο πξνηείλεη φηη ην επίπεδν ηεο επαγγεικαηηθήο ηθαλνπνίεζεο ελφο αλζξψπνπ εμαξηάηαη απφ ην εάλ ζηνλ εξγαζηαθφ ηνπ ρψξν εθπιεξψλνληαη φινη νη ηχπνη αλαγθψλ ηνπ, δειαδή νη βηνινγηθέο (επράξηζηεο ζπλζήθεο εξγαζίαο, επαξθήο κηζζφο), νη αλάγθεο αίζζεζεο αζθάιεηαο (απνθπγή αηπρεκάησλ, ζσζηή επίβιεςε), νη θνηλσληθέο αλάγθεο (νκαδηθφηεηα, θνηλσληθνπνίεζε), νη αλάγθεο απηνεθηίκεζεο (ζπκκεηνρή ζηε ιήςε απνθάζεσλ, αλαγλψξηζε), νη αλάγθεο απηνπξαγκάησζεο (επθαηξίεο γηα δεκηνπξγηθφηεηα θαη πεξαηηέξσ πξνζσπηθή αλάπηπμε, φπσο αλαθέξεη ν Greenberg, 1996). 19

2.6 Αληηκεηώπηζε ηνπ εξγαζηαθνύ άγρνπο (ζηξεο) - 4. Σξόπνη αληηκεηώπηζεο ηνπ εξγαζηαθνύ άγρνπο: ζεσξεηηθέο πξνζεγγίζεηο Κάζε άλζξσπνο έρεη αλαπηχμεη ηνπο δηθνχο ηνπ κεραληζκνχο πξνζαξκνγήο ζε θαηαζηάζεηο ζηξεο γεληθά θαη ζην ρψξν εξγαζίαο ζπγθεθξηκέλα. Οη Lazarus θαη Folkman (1984) μερσξίδνπλ δπν θαηεγνξίεο κεραληζκψλ πξνζαξκνγήο: ηνπο κεραληζκνύο πνπ εζηηάδνπλ ζηελ πξνβιεκαηηθή θαηάζηαζε (ζηξεζνγφλν παξάγνληα) θαη ηνπο κεραληζκνύο πνπ εζηηάδνπλ ζην ζπλαίζζεκα - ςπρηθή θαηάζηαζε ηνπ αηφκνπ πνπ πξνζπαζεί λα αληηκεησπίζεη ην ζηξεζνγφλν παξάγνληα. ηελ πξψηε θαηεγνξία ην άηνκν πξνζπαζεί λα αληηκεησπίζεη ην πξφβιεκα πξαθηηθά ζηελ θαζεκεξηλφηεηά ηνπ, ελψ ζηε δεχηεξε θαηεγνξία ην άηνκν πξνζπαζεί λα αιιάμεη ηνλ ηξφπν πνπ ζθέθηεηαη ή αηζζάλεηαη πξνο απηφ. Θα ιέγακε φηη ζηελ πξψηε θαηεγνξία ην άηνκν κπνξεί λα ρεηξηζηεί ηελ θαηάζηαζε κφλν ηνπ, ελψ ζηε δεχηεξε θαηεγνξία ζπλήζεο είλαη ε βνήζεηα απφ εηδηθνχο (Αλησλίνπ, 2006). ε θάζε πεξίπησζε, γηα λα αληηκεησπηζηεί ην εξγαζηαθφ άγρνο, πξέπεη λα αληηιεθζνχκε απφ πνχ πξνέξρεηαη ψζηε λα ιεθζνχλ απφ ην άηνκν αιιά θαη ην εξγαζηαθφ πεξηβάιινλ ηα θαηάιιεια κέηξα έηζη ψζηε λα κεησζνχλ νη ζηξεζνγφλεο θαηαζηάζεηο. 2.7 Ο ξόινο ηνπ ίδηνπ ηνπ εξγαδόκελνπ θαη ν ηξόπνο δσήο πνπ επηιέγεη ε ζρέζε κε ηηο πξαθηηθέο αιιαγέο ηεο θαζεκεξηλφηεηαο, ν εξγαδφκελνο κπνξεί λα αληηκεησπίζεη ην εξγαζηαθφ άγρνο κφλνο ηνπ, αιιάδνληαο ηηο θαθέο ζπλήζεηεο ηνπ ηξφπνπ δσήο ηνπ, φπσο ην θάπληζκα, ηε ρξήζε αιθνφι, ην άζθνπν μελχρηη, ηηο δηαηξνθηθέο ζπλήζεηεο θαη ηελ έιιεηςε θπζηθήο άζθεζεο. Δπηπιένλ ζα πξέπεη λα γλσξίδεη ηηο δπλαηφηεηέο ηνπ ψζηε λα κπνξεί λα νξγαλψλεη ηελ εξγαζία ηνπ θαη λα ζέηεη ξεαιηζηηθνχο ζηφρνπο ζε ζρέζε κε ηα πξνζφληα ηνπ. Δπηπιένλ, θαη πάληα ζε ζρέζε κε κεραληζκνχο πξνζαξκνγήο πνπ ζρεηίδνληαη κε ηε ζηξεζνγφλν θαηάζηαζε, κπνξνχκε λα αλαθέξνπκε θάπνηνπο θαλφλεο ηεο θαζεκεξηλφηεηαο πνπ κπνξεί ν εξγαδφκελνο λα αθνινπζήζεη, φπσο Να κελ παίξλεη εξγαζία γηα ην ζπίηη λα απνθεχγεη ηελ «εξγαζηνκαλία»! Να κελ παξαβηάδεη ην δηάιιεηκα ή ηελ ψξα μεθνχξαζεο ηνπ 20

Να κελ ζπδεηάεη γηα ηε δνπιεηά ζην ζπίηη ηνπ ή θαηά ηηο ψξεο ραιάξσζεο Να είλαη φζν γίλεηαη πεξηζζφηεξν δηεθδηθεηηθφο (π.ρ. ιέγνληαο «φρη» φηαλ ρξεηάδεηαη θαη εμεγψληαο γηαηί δελ κπνξεί θάπνηεο θνξέο λα αληαπνθξηζεί ζε ππεξβνιηθέο ή θαηαρξεζηηθέο απαηηήζεηο, αθφκε λα ππεξαζπίδεη ηνλ εαπηφ ηνπ επγεληθά αιιά δπλακηθά, φηαλ ληψζεη φηη αδηθείηαη). 2.8. Δμεηδηθεπκέλε βνήζεηα πνπ κπνξεί λα πάξεη ν εξγαδόκελνο ε πεξηπηψζεηο φπνπ ν εξγαδφκελνο δελ σθειεζεί απφ ηελ αιιαγή ησλ βιαβεξψλ ζπλεζεηψλ θαη απεπζπλζεί ζε θάπνηνλ εηδηθφ (ςπρνιφγν, ςπρνζεξαπεπηή), πξνθεηκέλνπ λα αιιάμεη ηηο ζθέςεηο θαη ηα ζπλαηζζήκαηα ηνπ γηα ηελ αληηκεηψπηζε ηεο θαηάζηαζεο, φπσο είπακε ήδε, ππάξρνπλ ζπγθεθξηκέλεο κέζνδνη γηα ηελ αληηκεηψπηζε ηνπ άγρνπο. Απηέο κπνξνχκε λα ηηο δηαθξίλνπκε θπξίσο ζε α) ζπκπεξηθνξηζηηθέο, θαηά ηηο νπνίεο πεξηνξίδνληαη ηα ζπκπηψκαηα ηνπ ζηξεο θαη β) γλσζηαθέο θαη άιιεο ςπρνζεξαπεπηηθέο νη νπνίεο ζηνρεχνπλ ζηελ αιιαγή ησλ αξλεηηθψλ ζθέςεσλ θαη ζπλαηζζεκάησλ πνπ πξνεγνχληαη αιιά θαη εκθαλίδνληαη ζε θαηαζηάζεηο ζηξεο (ηαζάηνπ, 1989). 2.8.1. πκπεξηθνξηζηηθέο κέζνδνη αληηκεηώπηζεο ηνπ ζηξεο 2.8.1.1. Πξννδεπηηθή Μπτθή Υαιάξσζε Καηά ηελ πξννδεπηηθή κπτθή ραιάξσζε, ην άηνκν καζαίλεη ηνλ ηξφπν λα ραιαξψλεη ηηο δηαθνξέο νκάδεο κπψλ ηνπ ζψκαηνο ηνπ ζηαδηαθά. ηελ άζθεζε απηή ππάξρνπλ ελαιιαζζφκελεο ζηηγκέο έληαζεο θαη ραιάξσζεο ησλ κπψλ (πξψηα ζην πξφζσπν, κεηά ζηα ρέξηα, ζηνλ θνξκφ, ζηα πφδηα). αλ απνηέιεζκα ην άηνκν, κεηά απφ ηε ζπγθεθξηκέλε δηαδηθαζία ζηαδηαθήο ραιάξσζεο ησλ κπψλ ηνπ ζψκαηφο ηνπ, εξεκεί (ηαζάηνπ, 1989). 2.8.1.2.Βηναλάδξαζε Μέζσ ηεο βηναλάδξαζεο, ην άηνκν εθζέηεηαη ζε θαηαζηάζεηο ζηξεο θαη κε ηε βνήζεηα ηεο ηερλνινγίαο, πνπ ζπλερψο εμειίζζεηαη, πιεξνθνξείηαη γηα ηελ έληαζε ηνπ ζηξεο πνπ ην δηαθαηέρεη ηε ζπγθεθξηκέλε ζηηγκή, κε απψηεξν ζηφρν ηνλ έιεγρν ησλ ζσκαηηθψλ απηψλ αληηδξάζεσλ. Ζ κέηξεζε ηεο έληαζεο ησλ ζπκπησκάησλ 21

ζηξεο κπνξεί λα γίλεη κε εμσηεξηθά ή εζσηεξηθά ππνδεξκηθά ειεθηξφδηα ζην ζψκα θαη ηελ θαηαγξαθή ησλ ζσκαηηθψλ αληηδξάζεσλ ζε εηδηθφ κεράλεκα- ζπζθεπή. Απφ ηηο πιεξνθνξίεο πνπ ιακβάλνληαη θαη αθνξνχλ ηηο αιιαγέο πνπ εκθαλίδνληαη ζε φια ηα ζπζηήκαηα ηνπ νξγαληζκνχ (αλαπλεπζηηθφ, θπθινθνξηθφ, λεπξηθφ), νη εηδηθνί βνεζνχλ ην άηνκν λα γλσξίδεη πνηέ βξίζθεηαη ζε θαηάζηαζε ζηξεο ψζηε λα κπνξεί λα ηελ αληηκεησπίζεη ζε ζπλδπαζκφ κε ηε κπτθή ραιάξσζε (Μαξάηνπ & Νηθεηνπνχινπ, 1991). 2.8.1.3. Έιεγρνο Δξεζηζκάησλ Σν άηνκν απφ ηελ παηδηθή ηνπ ειηθία καζαίλεη λα αληηδξά ζηα δηάθνξα εξεζίζκαηα κε ζπγθεθξηκέλν ηξφπν. Δπηπιένλ, αλ έλα άηνκν έρεη κάζεη (κέζσ ηεο εκπεηξίαο) λα θάλεη αξλεηηθέο ζπλδέζεηο ή ζπζρεηηζκνχο αλάκεζα ζε θάπνηα εξεζίζκαηα θαη κηα θαηάζηαζε αξρηθά νπδέηεξε ή έζησ επηζπκεηή γηα ηνλ ίδην, ηφηε ζα πξέπεη λα αληηθαηαζηήζεη απηνχο ηνπο αξλεηηθνχο ζπζρεηηζκνχο κε θάπνηνπο ζεηηθνχο, πξνθεηκέλνπ λα ειέγμεη ηελ θαηάζηαζε φπσο ζέιεη ην ίδην (ηαζάηνπ, 1989). Γηα παξάδεηγκα, ε ηερληθή απηή έρεη ρξεζηκνπνηεζεί γηα ηελ θαηαπνιέκεζε ησλ θνβηψλ ή θαη ηεο αυπλίαο (έιιεηςεο χπλνπ), δειαδή θαηαζηάζεσλ πνπ ζρεηίδνληαη άκεζα κε ην ζηξεο (Cline, 2009). Πην ζπγθεθξηκέλα, ζηελ πεξίπησζε αυπλίαο, ν ζεξαπεπφκελνο πξέπεη λα ζηακαηήζεη ηνπο αξλεηηθνχο ζπζρεηηζκνχο αλάκεζα ζηελ θαηάζηαζε θαηάθιηζεο ζην θξεβάηη ή εηζφδνπ ζην ππλνδσκάηην θαη αλαδσπχξσζε αξλεηηθψλ ζθέςεσλ (π.ρ. φηη θάπνηνο ζα «εηζβάιεη» ζην ζπίηη ηνπ), κε ην λα εμαζθεζεί ζε επράξηζηεο, ζεηηθέο ζθέςεηο. Έηζη, κπνξεί λα θάλεη έλα ριηαξφ κπάλην ή λα πηεη έλα πνηφ θαη λα ζπδεηήζεη επράξηζηα πξάγκαηα ή λα αθνχζεη ραιαξσηηθή κνπζηθή θαη κφλν φηαλ ληψζεη πξαγκαηηθά ραιαξφο λα πάεη ζην θξεβάηη, έρνληαο πιένλ θηηάμεη ζην κπαιφ ηνπ λένπο, ζεηηθνχο ζπζρεηηζκνχο, φπσο φηη μαπιψλνληαο ζα κπνξέζεη λα νλεηξεπηεί θάηη φκνξθν, λα εξεκήζεη, λα μεθνπξαζηεί, λα βνπιηάμεη επράξηζηα πάλσ ζην καμηιάξη ηνπ θαζψο ζα θαληάδεηαη φηη βξίζθεηαη μαπισκέλνο ζηελ άκκν ζε κηα ήζπρε παξαιία, αθνχγνληαο ηα θχκαηα 22

2.9. Γλσζηαθέο θαη άιιεο ςπρνζεξαπεπηηθέο κέζνδνη αληηκεηώπηζεο ηνπ ζηξεο 2.9.1. Οξζνινγηθή πγθηλεζηαθή ζεξαπεία Καηά ηνλ Albert Ellis (1956), ην άγρνο πξνέξρεηαη απφ ηνλ παξάινγν ηξφπν ζθέςεο. Με ηε ζπγθεθξηκέλε ζεξαπεία, ν ςπρνιφγνο-ζεξαπεπηήο πξνζπαζεί λα βνεζήζεη ην άηνκν λα αλαγλσξίζεη φιεο ηηο ιαλζαζκέλεο ηδέεο ηνπ θαη λα ηηο αληηθαηαζηεί κε ινγηθφηεξεο ψζηε λα βνεζεζεί ζην λα αληηκεησπίζεη ζεηηθφηεξα ηελ θαζεκεξηλφηεηα. Αλαηξέρνληαο ζηα ζηάδηα ηνπ άγρνπο φπσο ζπδεηήζεθαλ παξαπάλσ (ζει. 6), ζα ιέγακε φηη ν ζεξαπεπφκελνο καζαίλεη λα βιέπεη ηε ζηξεζνγφλα θαηάζηαζε ζαλ πξφθιεζε θαη φρη πιένλ ζαλ απεηιή (γηα παξάδεηγκα, ε αμηνιφγεζε ζηνλ ρψξν εξγαζίαο κπνξεί λα ζεσξεζεί σο επθαηξία γηα επαγγεικαηηθή εμέιημε θαη φρη σο εθθνβηζκφο γηα απφιπζε). 2.9.2. Άιιεο ςπρνζεξαπεπηηθέο κέζνδνη Άιιεο ςπρνζεξαπεπηηθέο κέζνδνη πνπ ρξεζηκνπνηνχληαη απφ εηδηθνχο ζηελ ςπρνινγία είλαη δηάθνξεο ηερληθέο ςπρνζεξαπείαο. Καηά ηε δηάξθεηα ηεο ςπρνζεξαπείαο, ν ζεξαπεπηήο πξνζπαζεί λα πξνζθέξεη ζην άηνκν έλα πεξηβάιινλ εκπηζηνζχλεο θαη απνδνρήο, γηα λα εθθξάζεη ηα ζπλαηζζήκαηα ηνπ θαη ζηε ζπλέρεηα κέζα απφ δηάθνξεο κεζφδνπο λα βνεζήζεη ην άηνκν λα μεπεξάζεη ηνπο θφβνπο θαη ηηο αλαζθάιεηέο ηνπ. Μηα βαζηθή ςπρνζεξαπεπηηθή ηερληθή παξακέλεη απηή ηεο ςπραλάιπζεο, φπνπ ν ζεξαπεπφκελνο ελζαξξχλεηαη ζην λα απνθαιχςεη ηνπο ελδφκπρνπο θφβνπο θαη ηα αζπλείδεηα ζπρλά ζπλαηζζήκαηά ηνπ, αλαηξέρνληαο ζηελ παηδηθή ή θαη λεπηαθή ηνπ ειηθία θαη πξνζπαζψληαο λα αλαπηχμεη πγηείο κεραληζκνχο άκπλαο γηα λα αληηκεησπίζεη επηηπρψο απηέο ηηο θαηαπηεζκέλεο θαη βαζαληζηηθέο θαηαζηάζεηο γηα ηνλ ίδηνλ. Σέινο, κηα αθφκε ςπρνζεξαπεπηηθή κέζνδνο είλαη ε πξνζσπνθεληξηθή ηνπ. 2.9.3. Οκάδεο ςπρνινγηθήο ππνζηήξημεο Οη νκάδεο ςπρνινγηθήο ππνζηήξημεο βνεζνχλ άηνκα πνπ έρνπλ ην ίδην πξφβιεκα ή παξφκνην, λα εθθξάζνπλ ην πξφβιεκα ηνπο θαη λα βξνπλ λέεο ιχζεηο ζε απηά. Οη νκάδεο απηέο κπνξεί λα έρνπλ ςπραλαιπηηθή ή πξνζσπνθεληξηθή πξνζέγγηζε, φπσο πεξηγξάςακε παξαπάλσ. ηηο νκάδεο απηέο νη ζεξαπεπφκελνη κπνξνχλ λα βξνπλ ιχζε ζην πξφβιεκα ηνπο κε ηε βνήζεηα ησλ ςπρνιφγσλ-ζπληνληζηψλ ηεο νκάδαο, άιια θαη ησλ ππνινίπσλ κειψλ 23

ηεο νκάδαο, εθφζνλ καζαίλνπλ λα κνηξάδνληαη ην πξφβιεκά ηνπο θαη λα βνεζνχλ ν έλαο ηνλ άιινλ. αλ απνηέιεζκα, ην άηνκν δελ αηζζάλεηαη πιένλ κφλν ηνπ, αιιά ηξνθνδνηείηαη ε θαζεκεξηλφηεηά ηνπ κε αηζηνδνμία θαη ζεηηθή δηάζεζε γηα λα αληηκεησπίζεη ην άγρνο, ζπρλά κε ηξφπνπο πνπ δελ είρε ζθεθηεί ην ίδην, αιιά πνπ ρξεζηκνπνηεί θάπνην άιιν κέινο ηεο νκάδαο (Αλησλίνπ, 2006). Δπηπιένλ, ηα κέιε ηεο νκάδαο δέλνληαη κεηαμχ ηνπο θαη εληζρχεηαη ζε απηά ην αίζζεκα ηνπ «αλήθεηλ», θαζψο αλαπηχζζεηαη παξάιιεια ε εκπηζηνζχλε ηνπο πξνο ηνπο άιινπο, ε νπνία πξηλ ίζσο είρε θινληζηεί, θάησ απφ ηηο ζηξεζνγφλεο θαηαζηάζεηο πνπ δνχζαλ. Βέβαηα, νη νκάδεο ππνζηήξημεο δελ ελδείθλπληαη γηα φινπο ηνπο αλζξψπνπο, εθφζνλ θάπνηνη, φληαο πνιχ εζσζηξεθείο, πηζαλά ζα ληψζνπλ άβνια λα κηιήζνπλ γηα ηα πξνβιήκαηά ηνπο κπξνζηά ζε άιινπο. Απηά ηα άηνκα ζα επσθειεζνχλ πεξηζζφηεξν απφ αηνκηθή ζεξαπεία. 2.10. Αληηκεηώπηζε ηνπ εξγαζηαθνύ άγρνπο από ηελ επηρείξεζε Δθηφο απφ ηνπο ηξφπνπο αληηκεηψπηζεο ηνπ άγρνπο ζε αηνκηθφ επίπεδν, ε επηρείξεζε απφ ηελ πιεπξά ηεο πξέπεη λα εθαξκφζεη ηερληθέο ψζηε λα ειαρηζηνπνηεί ηηο ζηξεζνγφλεο θαηαζηάζεηο ζην πεξηβάιινλ ηεο (βιέπε Cooper & Cartwright, 1997). Οη παξεκβάζεηο κπνξνχλ λα γίλνπλ ζε ηξία επίπεδα. ε πξσηνβάζκην επίπεδν ε επηρείξεζε πξέπεη λα ζηνρεχζεη ζηελ πξόιεςε ησλ ζηξεζνγφλσλ θαηαζηάζεσλ. Γηα ηελ επίηεπμε ηνπ ζηφρνπ απηνχ, νη Elkin θαη Rosch (1990) αλαθέξνπλ φηη ε επηρείξεζε πξέπεη λα αλαζρεδηάζεη ηε δηαδηθαζία ηεο εξγαζίαο θαη ην νξγαλσηηθφ ηεο πεξηβάιινλ. Δπηπιένλ, λα θαζηεξψζεη ειαζηηθά πξνγξάκκαηα εξγαζίαο θαη λα δεκηνπξγήζεη νκάδεο εξγαζίαο. Αθφκα λα ελζαξξχλεη ηε ζπκκεηνρή ησλ εξγαδνκέλσλ ζηε δηνίθεζε, ππφ ηηο ζσζηέο βέβαηα πξνυπνζέζεηο. Σέινο, ζα πξέπεη λα γίλεη αλάιπζε ησλ εξγαζηαθψλ ξφισλ, ψζηε λα ππάξμεη νξζνινγηθφο θαζνξηζκφο ζηφρσλ θαη δηακφξθσζε δηθαίσλ εξγαζηαθψλ πνιηηηθψλ. Δπηπιένλ, ν Εαβιαλφο (2002) αλαθέξεη ηηο παξαθάησ ηερληθέο πξφιεςεο ηνπ εξγαζηαθνχ ζηξεο απφ ηελ επηρείξεζε: Σε ζσζηή επηινγή θαη εθπαίδεπζε ηνπ πξνζσπηθνχ, έηζη ψζηε λα ππάξρεη αληηζηνηρία αλάκεζα ζηηο απαηηήζεηο ηνπ εξγαζηαθνχ ξφινπ θαη ηα πξνζφληα ελφο εθάζηνηε εξγαδφκελνπ. Σελ αλνηρηή επηθνηλσλία αλάκεζα ζε ππαιιήινπο θαη δηεπζπληηθά ζηειέρε, έηζη ψζηε λα απνθεχγεηαη ε δπζπηζηία θαη ε θαρππνςία. 24

Σε θξνληίδα γηα ηελ θαιή ζσκαηηθή θαη ςπρηθή θαηάζηαζε ηνπ εξγαδφκελνπ κέζα απφ ηελ παξνρή επθαηξηψλ γηα θπζηθή άζθεζε, πνιηηηζηηθέο εθδειψζεηο, ςπραγσγία. ε δεπηεξνβάζκην επίπεδν ζα πξέπεη λα δεκηνπξγεζνχλ πξνγξάκκαηα αληηκεηώπηζεο ηνπ ζηξεο απφ ηελ επηρείξεζε ζε ζπλεξγαζία κε εηδηθνχο. Σα πξνγξάκκαηα απηά κπνξνχλ λα βνεζήζνπλ φινπο ηνπο εξγαδφκελνπο λα νξίζνπλ ην πξνζσπηθφ ηνπο φξην ζην ζηξεο. Δπηπιένλ, κέζα απφ ζπγθεθξηκέλεο ηερληθέο, λα θαηαλνήζεη ν θάζε εξγαδφκελνο πφηε απμάλεηαη ην ζηξεο ηνπ θαη λα εληνπίζεη πνηα είλαη ηα ζπκπηψκαηα ηνπ. Δθηφο απηνχ, νη εξγαδφκελνη κπνξνχλ λα εθπαηδεπηνχλ ζε πξνγξάκκαηα νξγάλσζεο ρξφλνπ, θνηλσληθψλ δξαζηεξηνηήησλ, επίιπζεο πξνβιεκάησλ θαη ζπγθξνχζεσλ, θαζψο θαη ζε πξφγξακκα αιιαγήο ηνπ ηξφπνπ δσήο ηνπο (ζεηηθή ζθέςε, άζθεζε, ραιάξσζε, φπσο πεξηγξάςακε παξαπάλσ) γηα ηε κείσζε ηνπ ζηξεο. Σέινο, ζε ηξηηνβάζκην επίπεδν ε επηρείξεζε πξέπεη λα αζρνιεζεί κε εξγαδφκελνπο πνπ έρνπλ ήδε θαηαβιεζεί απφ άγρνο, πηζαλά έρνπλ βηψζεη επαγγεικαηηθή βνεζψληαο ζηε ζεξαπεία ηνπο, κε ηε δεκηνπξγία πξνγξακκάησλ αληηκεηψπηζεο ηνπ άγρνπο απφ ςπρνιφγνπο ή εηδηθνχο ζεξαπεπηέο. Σα πξνγξάκκαηα απηά έρνπλ σο ζηφρν λα εληνπίζνπλ ηνπο εξγαδφκελνπο κε άγρνο θαη λα ηνπο παξέρνπλ ηηο θαηάιιειεο ιχζεηο γηα λα αληηκεησπηζηεί ην άγρνο ηνπο. ηελ Διιάδα νη ππεξεζίεο ζπκβνχισλ θαη εηδηθψλ ςπρηθήο πγείαο είλαη αθφκα ζε πξψηκν ζηάδην θαη δελ είλαη γλσζηά ζην επξχ θνηλφ θαη ηηο επηρεηξήζεηο, παξά ην φηη ν θιάδνο ηεο εξγαζηαθήο ςπρνινγίαο βξίζθεηαη ήδε ζε εμέιημε (Αλησλίνπ, 2006). 25

ΚΔΦΑΛΑΗΟ 3: Ζ ΔΡΓΑΗΑΚ Ζ ΓΔΜΔΤΖ 26

Σα ηειεπηαία ρξφληα, ε εξεπλεηηθή δξαζηεξηφηεηα έρεη δψζεη κεγαιχηεξε έκθαζε ζε απηφ πνπ νλνκάζηεθε «ζεηηθή ςπρνινγία» (positive psychology), δειαδή ηελ επηζηεκνληθή κειέηε ηεο αλζξψπηλεο δχλακεο θαη ηεο αηζηφδνμεο ιεηηνπξγίαο (Seligman & Csikszentmihalyi, 2000). Ζ πξνζέγγηζε απηή ζεσξείηαη φηη ζπκπιεξψλεη ηελ παξαδνζηαθή εζηίαζε ηεο ςπρνινγίαο ζηελ ςπρνπαζνινγία, ζηηο αζζέλεηεο, ηηο ελνριήζεηο θαη ηε δπζιεηηνπξγία. Δμαηηίαο ηεο εκθάληζεο ηεο «ζεηηθήο» ςπρνινγίαο, δελ πξνθαιεί έθπιεμε ην γεγνλφο φηη νη ζεηηθέο πηπρέο ηεο πγείαο θαη ηεο επεκεξίαο γίλνληαη φιν θαη πην δεκνθηιείο ζηελ εξγαζηαθή ςπρνινγία ηεο πγείαο (Shimazu & Schaufeli, 2009). Μηα απφ ηηο ζεηηθέο απηέο πηπρέο πνπ έρνπλ γίλεη ηδηαίηεξα δεκνθηιείο ηα ηειεπηαία ρξφληα είλαη ε εξγαζηαθή δέζκεπζε. Μηα πξψηε απφπεηξα πξνζέγγηζεο θαη κειέηεο ηεο εξγαζηαθήο δέζκεπζεο έγηλε απφ ηνλ Kahn (1990, 1992). Ο εξεπλεηήο ππνζηήξημε πσο νη «δεζκεπκέλνη» εξγαδφκελνη εθθξάδνληαη ζσκαηηθά (physically), δηαλνεηηθά θαη ζπλαηζζεκαηηθά θαηά ηε δηάξθεηα εθηέιεζεο ησλ εξγαζηαθψλ ηνπο ξφισλ. Γειαδή, νη εξγαδφκελνη κε απμεκέλε εξγαζηαθή δέζκεπζε θαηαβάινπλ ηδηαίηεξα απμεκέλε ζσκαηηθή, δηαλνεηηθή θαη ζπλαηζζεκαηηθή πξνζπάζεηα φηαλ εξγάδνληαη. Αληίζεηα, νη εξγαδφκελνη πνπ δελ είλαη «δεζκεπκέλνη», ππαλαρσξνχλ θαη πξνζηαηεχνπλ ηνλ εαπηφ ηνπο ζσκαηηθά, ζπλαηζζεκαηηθά θαη δηαλνεηηθά κπξνζηά ζηηο δπζθνιίεο πνπ αλαθχπηνπλ απφ ηελ εξγαζία ηνπο. χκθσλα κε ηελ πξνζέγγηζε απηή, ε εξγαζηαθή δέζκεπζε παξάγεη ζεηηθά νθέιε, ηφζν ζε αηνκηθφ επίπεδν (πξνζσπηθή αλάπηπμε θαη εμέιημε), φζν θαη ζε επίπεδν νξγαληζκνχ (απμεκέλε πνηφηεηα απφδνζεο) (Kahn, 1992). Ζ έξεπλα γηα ηελ επαγγεικαηηθή εμνπζέλσζε απνηέιεζε ην εξέζηζκα γηα πην επηζηακέλε έξεπλα ζην πεδίν ηεο εξγαζηαθήο δέζκεπζεο (Schaufeli, Salanova, Gonzalez Roma, & Bakker, 2002). Ζ Maslach θαη νη ζπλεξγάηεο ηεο, πνπ αζρνιήζεθαλ εθηελψο κε ηελ επαγγεικαηηθή εμνπζέλσζε, ζπζρέηηζαλ ηελ έλλνηα απηή κε ηελ εξγαζηαθή δέζκεπζε, ραξαθηεξίδνληάο ηελ σο ηνλ αληίζεην πφιν ηεο εξγαζηαθήο δέζκεπζεο. (Maslach & Leiter, 1997). Έηζη, ε εξγαζηαθή δέζκεπζε αλαθέξεηαη ζε ελεξγεηηθφηεηα, εκπινθή θαη επαγγεικαηηθή απνηειεζκαηηθφηεηα. Απηά ζεσξνχληαη νη αληίζεηεο δηαζηάζεηο ηεο επαγγεικαηηθήο εμνπζέλσζεο (δειαδή, εμάληιεζε, θπληζκφο θαη έιιεηςε αηζζήκαηνο πξνζσπηθήο επίηεπμεο). Τπνζηεξίδεηαη, δειαδή, πσο ζηελ πεξίπησζε ηεο επαγγεικαηηθήο εμνπζέλσζεο, ε 27