Πανεπιστήμιο Αιγαίου Σχολή Επιστημών της Διοίκησης Τμήμα Διοίκησης Επιχειρήσεων ΔΠΜΣ Σχεδιασμός Διοίκηση και Πολιτική του Τουρισμού Διπλωματική Εργασία Θέμα: Οι Προοπτικές της Γενικής Αεροπορίας ως Ειδική Μορφή Τουρισμού Επιβλέπων καθηγητής: Δρ. Ανδρέας Παπαθεοδώρου Εισηγήτρια: Ιουλία Πουλάκη Χίος, 2009
Αντί Προλόγου Η Γενική Αεροπορία είναι ένας κλάδος της πολιτικής αεροπορίας, που δεν έχει μελετηθεί στο παρελθόν. Ως εκ τούτου, δεν υπήρχε η απαραίτητη βιβλιογραφία που θα στήριζε το θεωρητικό πλαίσιο για την έρευνα της παρούσας διπλωματικής εργασίας. Σε αυτό το δύσκολο έργο, πολύτιμη ήταν η βοήθεια μερικών ανθρώπων από το χώρο της Ελληνικής Αεροπορίας. Με αφορμή την κατάθεση της παρούσας διπλωματικής εργασίας, θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά: -Τον επιβλέποντα καθηγητή μου Δρ., Ανδρέα Παπαθεοδώρου, Επίκουρο Καθηγητή στη Βιομηχανική Οικονομική με έμφαση στον Τουρισμό, του τμήματος Διοίκησης Επιχειρήσεων του Πανεπιστημίου Αιγαίου, για την εμπιστοσύνη που μου έδειξε και για τις κατευθυντήριες από την αρχή μέχρι το τέλος της εργασίας μου, -Τον Δρ. Κώστα Ιατρού, Γενικό Γραμματέα της Ελληνικής Αεροπορικής Ένωσης, για τις συμβουλές και οδηγίες του, -Τον κύριο Κυπριανό Μπίρη, Αντιπρόεδρο της AOPA Hellas, για τις σημαντικές πληροφορίες και γνώσεις που μου παρείχε αναφορικά με τη Γενική Αεροπορία στην Ελλάδα, -Την κυρία Γιούλη Καλαφάτη, Πρόεδρο της AOPA Hellas και τον κύριο Χρήστο Παπαζαφειρίου, Επίτιμο Πρόεδρο της Αερολέσχης Θεσσαλονίκης για την πολύτιμη βοήθεια τους. -Tέλος, ευχαριστώ θερμά τον κύριο Γεώργιο Ζερβό, Γενικό Διευθυντή της Air BP Hellas, για τα στοιχεία που μου παρείχε ώστε να διεξάγω σημαντικά συμπεράσματα. - 2 -
Περιεχόμενα Εισαγωγή 6 Α) Θεωρητικό Μέρος 1. Τουρισμός Ορισμοί 8 2. Τουρισμός και Ανάπτυξη 11 i) Οικονομικές Επιπτώσεις 13 ii) Κοινωνικές και Πολιτισμικές Επιπτώσεις 14 iii) Περιβαλλοντικές Επιπτώσεις 15 iv) Βιώσιμη Τουριστική Ανάπτυξη 16 3. Ειδικές Μορφές Τουρισμού και Περιφερειακή Ανάπτυξη 18 i) Σύγχρονη Τουριστική Περίοδος 18 α) Σύγχρονος Τουρισμός 18 β) Τα χαρακτηριστικά του σύγχρονου τουρίστα 18 ii) Ειδικές Μορφές Τουρισμού 20 iii) Περιφερειακή Ανάπτυξη 23 iv) Περιφερειακή Ανάπτυξη με Ειδικές Μορφές Τουρισμού 27 4. Γενική Αεροπορία Ορισμοί 29 5. Η Γενική Αεροπορία στην Ελλάδα Υπάρχουσα Κατάσταση 30 i) Οικονομικά της Γενικής Αεροπορίας 35 ii) Θεσμικό Πλαίσιο Κανόνες για πτήσεις ΓΑ 38 6. Αεραθλητισμός 40 i) Federation Aeronautique International 40 ii) Ελληνική Αεραθλητική Ομοσπονδία 43 iii) Αεραθλήματα 44-3 -
7. Περίπτωση της Γενικής Αεροπορίας ως Ειδική Μορφή Τουρισμού - Θεωρητική Υπόθεση 49 i) Εμπλοκή της Γενικής Αεροπορίας με άλλες Ειδικές Μορφές Τουρισμού 54 8. Η Σχέση της Γενικής Αεροπορίας με την Περιφερειακή Τουριστική Ανάπτυξη - Θεωρητική Υπόθεση 56 i) Υποδομές και Περιφερειακή Ανάπτυξη 57 Β) Εμπειρικό Μέρος 1. Εμπειρική Τεκμηρίωση των Θεωρητικών Υποθέσεων βάσει Εμπειρικής Έρευνας 62 i) Η Γενική Αεροπορία ως Ειδική Μορφή Τουρισμού 62 ii) Εισερχόμενοι Τουρίστες της Γενικής Αεροπορίας ως ΕΜΤ 63 2. Μεθοδολογία Έρευνας 64 i) Πρωτογενής Έρευνα 64 ii) Επεξεργασία Δεδομένων από Air BP Hellas 68 3. Αποτελέσματα της Έρευνας 69 i) Πρωτογενής Έρευνα 69 α) Δημογραφικά Χαρακτηριστικά 69 β) Ψυχολογικοί Παράγοντες Δυναμική του Κινήτρου 70 γ) Αεροπορική Δραστηριότητα Χειριστών ΓΑ 72 δ) Γενική Αεροπορία και Τουρισμός 75 ε) Αεροράλλυ 80 στ ) Εμπόδια στην Ανάπτυξη της ΓΑ 81 ζ) Άποψη των Χειριστών για τη ΓΑ ως ΕΜΤ 83 η) Συσχετίσεις Αλληλεξαρτήσεις 84 ii) Διάσταση Εισερχόμενου Τουρισμού ΓΑ 89 α) Εισερχόμενοι Τουρίστες Γενικής Αεροπορίας 89 β) Χώρες Προέλευσης Τουριστών ΓΑ 91-4 -
4) SWOT Analysis για τη ΓΑ ως ΕΜΤ 92 5) Εθνικές και Κοινοτικές Πρωτοβουλίες αναφορικά με τη ΓΑ 95 6) Τελικά Συμπεράσματα 98 7) Προτάσεις για την Ανάπτυξη της Γενικής Αεροπορίας 99 8) Περιορισμοί Παρούσας Εργασίας 100 9) Προτάσεις για Μελλοντική Έρευνα 101 Βιβλιογραφία 102 Γ) Παράρτημα 107-5 -
Εισαγωγή Η Γενική Αεροπορία ως κλάδος της Πολιτικής Αεροπορίας περιλαμβάνει μια σειρά από επιμέρους δραστηριότητες (π.χ. επαγγελματική αεροπορία, εταιρείες αεροταξί, αερολέσχες κλπ.) οι οποίες έχουν σημαντικό οικονομικό αντίκτυπο σε όλους όσους εμπλέκονται με αυτές. Η Γενική Αεροπορία υποστηρίζεται από μια σημαντική βιομηχανία που αποτελείται από τις κατασκευάστριες εταιρείες αεροσκαφών, τις εταιρείες καυσίμων, τις εταιρείες συντήρησης αεροσκαφών κλπ. Επίσης, ωφελημένοι από τη Γενική Αεροπορία είναι οι σχολές πιλότων και δημόσιοι φορείς (π.χ. ΥΠΑ). Οι οικονομικές συναλλαγές που πραγματοποιούνται στους κόλπους της Γενικής Αεροπορίας αξίζουν να μελετηθούν επακριβώς ώστε να υπάρξει εμπεριστατωμένο σχέδιο για περαιτέρω ανάπτυξη της. Μια σημαντική παράμετρος είναι αυτή που συνδέει τη Γενική Αεροπορία με τον Τουρισμό. Ως ψυχαγωγική δραστηριότητα, η Γενική Αεροπορία, σχετίζεται με τον τουρισμό στη βάση της δυναμικής του κινήτρου που ωθεί τα άτομα σε αυτές τις δραστηριότητες. Το γεγονός αυτό που υποστηρίζεται από τη βιβλιογραφία λειτουργεί σαν αφορμή ώστε να ελεγχθεί κατά πόσον ενυπάρχει η μια μέσα στην άλλη. Με γνώμονα τη θεωρητική υπόθεση ότι η Γενική Αεροπορία, ως ψυχαγωγική δραστηριότητα, μπορεί να αποτελέσει μορφή τουρισμού ειδικών ενδιαφερόντων, πραγματοποιήθηκε έρευνα με ερωτηματολόγιο προς τους πιλότους της Γενικής Αεροπορίας που δραστηριοποιούνται στην Ελλάδα, ώστε να διεξαχθούν τα αποτελέσματα που επιβεβαιώνουν τη θεωρητική αυτή υπόθεση. Η εμπλοκή της Γενικής Αεροπορίας με τον ελληνικό τουρισμό έχει θετικά αποτελέσματα σε δύο διαστάσεις, διότι ενισχύει την ανάπτυξη της Γενικής Αεροπορίας και συνεπώς ωφελεί τους εμπλεκόμενους με αυτή και, ενισχύει τον τουρισμό της χώρας μέσω της διαφοροποίησης του τουριστικούς προϊόντος που παρέχει, αναπτύσσοντας μια νέα Ειδική Μορφή Τουρισμού σε περιφερειακές περιοχές που διαθέτουν αεροδρόμια. Στα κεφάλαια που ακολουθούν αναλύεται η θεωρία που χρησιμοποιήθηκε για να υποστηρίξει την έρευνα αναφορικά με τον τουρισμό, τις ειδικές μορφές τουρισμού, την περιφερειακή ανάπτυξη και τη γενική αεροπορία. Κατόπιν ακολουθεί το εμπειρικό μέρος της εργασίας, το οποίο περιλαμβάνει τη μεθοδολογία που ακολουθήθηκε για τη διεξαγωγή της έρευνας και την παρουσίαση των αποτελεσμάτων. Τέλος, παρατίθενται τα τελικά συμπεράσματα της εργασίας και προτάσεις για μελλοντική έρευνα. - 6 -
Α. Θεωρητικό Μέρος - 7 -
1. Τουρισμός - Ορισμοί Ο Τουρισμός είναι ένα σύνθετο φαινόμενο, το οποίο έχει μελετηθεί από επιστήμονες διαφόρων επιστημονικών πεδίων. Ο κάθε επιστήμονας που μελετά τον τουρισμό, τον προσεγγίζει βάσει του πεδίου με το οποίο ασχολείται. Κατά συνέπεια, οι ορισμοί για τον τουρισμό είναι συνήθως ελλιπείς, διότι δεν καλύπτουν όλο το φάσμα του πολυδιάστατου αυτού φαινομένου. Είναι σαφές ότι πρόκειται για ένα διεπιστημονικό πεδίο, εφόσον γίνεται από ανθρώπους που μετακινούνται σε τόπους διάφορους των τόπων παραμονής τους και έχει αντίκτυπο στην οικονομία, στην κοινωνία και στο περιβάλλον των τόπων-προορισμών. Έτσι με τον τουρισμό έχουν ασχοληθεί Ανθρωπολόγοι, Οικονομολόγοι, Κοινωνιολόγοι, Περιβαλλοντολόγοι, Γεωγράφοι κλπ. Ορισμοί για τον Τουρισμό έχουν δοθεί από επιστήμονες όλων των παραπάνω τομέων, ωστόσο οι επικρατέστεροι ορισμοί για τον τουρισμό και τον τουρίστα είναι αυτοί που δόθηκαν από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Τουρισμού, ο οποίος είναι και ο κύριος αρμόδιος για την παρακολούθηση αυτής της δραστηριότητας παγκοσμίως. Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Τουρισμού ορίζει τον τουρισμό ως «Οι δραστηριότητες των ατόμων που ταξιδεύουν και διαμένουν σε περιοχές εκτός του συνηθισμένου περιβάλλοντος τους, για χρονικό διάστημα μικρότερο του ενός συνεχόμενου έτους για αναψυχή, επαγγελματικούς ή άλλους λόγους» (UNWTO, 2001:13). Οι Huzniker και Krapf (1942) δημοσίευσαν μια γενική θεωρία για τον τουρισμό, η οποία υιοθετήθηκε αργότερα από τη Διεθνή Ένωση Επιστημονικών Εμπειρογνωμόνων Τουρισμού (AIEST), ορίζοντας τον ως «το σύνολο των φαινομένων και των σχέσεων που προκύπτουν από το ταξίδι και τη διαμονή μη μόνιμων κατοίκων σε έναν προορισμό, εφόσον δεν οδηγούν σε μόνιμη διαμονή στον προορισμό και δε συνδέονται με κάποια κερδοσκοπική δραστηριότητα» (Lickorish & Jenkins, 2004:58). Σε οικονομικούς όρους και από την πλευρά της προσφοράς, «ο τουριστικός κλάδος (βιομηχανία) περιλαμβάνει το σύνολο των τομέων με κύρια παραγωγική δραστηριότητα τον τουρισμό. Η εκροή των τομέων αυτών αναφέρεται σε προϊόντα που θα έπαυαν να υπάρχουν σε ουσιαστικές ποσότητες ή των οποίων η κατανάλωση θα μειωνόταν σημαντικά αν δεν υπήρχε τουρισμός» (Παπαθεοδώρου, 2008, ΠΟΤ). - 8 -
Υπάρχουν πολλές διακρίσεις που αφορούν τον τουρισμό. Βάσει της χώρας προέλευσης των τουριστών, ο τουρισμός διακρίνεται σε: εγχώριο τουρισμό (domestic tourism), εξερχόμενο τουρισμό (outbound tourism), εισερχόμενο τουρισμό (inbound tourism), διεθνή τουρισμό που είναι το σύνολο του εξερχόμενου και του εισερχόμενου (international tourism), εσωτερικό τουρισμό που είναι το σύνολο του εγχώριου και του εισερχόμενου (internal tourism) και εθνικό τουρισμό που είναι το σύνολο του εγχώριου και του εξερχόμενου (national tourism) (Λαγός, 2005:42). Ανάλογα με το τουριστικό προϊόν που καταναλώνεται ο τουρισμός διακρίνεται στο μαζικό τουρισμό και στον αντίποδά του, τις ειδικές και εναλλακτικές μορφές τουρισμού, όπου τα τουριστικά προϊόντα ειδικεύονται και διαφοροποιούνται από το τυπικό ήλιος-άμμος-θάλασσα. Άλλες διακρίσεις του τουρισμού γίνονται από επιστήμονες διαφόρων επιστημονικών πεδίων που μελετούν αυτό το πολυσύνθετο κοινωνικο-οικονομικό φαινόμενο, ανάλογα με το πεδίο τους. Έτσι, συναντώνται οικονομικές, ανθρωπολογικές, κοινωνιολογικές κλπ. προσεγγίσεις του τουρισμού. Ακόμη περισσότερες προσεγγίσεις αφορούν τον ορισμό του τουρίστα. Κάθε χαρακτηριστικό της τουριστικής δραστηριότητας, όπως ο επιλεγόμενος τόπος προορισμού, το κίνητρο για τουρισμό, ο χρόνος πραγματοποίησης του ταξιδιού, η χώρα προέλευσης, αλλά και τα δημογραφικά χαρακτηριστικά των τουριστών έχουν εμπνεύσει επιστήμονες από διαφορετικούς χώρους να ορίσουν τον τουρίστα. Επιπλέον, οι μελετητές εντόπισαν την ανάγκη για ταξινόμηση των ταξιδιωτών και κατά συνέπεια των τουριστών και χρησιμοποιούν μεταβλητές ευρείας έκτασης για την ταξινόμησή τους σε κατηγορίες. Οι μεταβλητές αυτές σχετίζονται, ομοίως, με τους σκοπούς, τα κίνητρα των ατόμων, τις μορφές οργάνωσης-συμμετοχής, τα σχήματα συμπεριφοράς και την κοινωνικοοικονομική θέση των ατόμων, τα μέσα μετακίνησης, τα δημογραφικά κλπ. (Λαγός, 2005:43). Ανάλογες διακρίσεις αποτελούν και οι τυπολογίες των τουριστών, των οποίων ο πυρήνας είναι τα παραπάνω χαρακτηριστικά γνωρίσματα αλλά και στην κοινωνική συμπεριφορά του τουρίστα, η οποία αποτελεί αντικείμενο θεωρητικής ερμηνείας και εμπειρικής επιβεβαίωσης. Οι τυπολογίες των τουριστών που αναφέρονται στη διεθνή βιβλιογραφία εστιάζονται στην ψυχογραφική μεθοδολογία για τον προσδιορισμό της συμπεριφοράς τους (Λαγός, 2005:48) και αποτελούν αντικείμενο μελέτης κυρίως των ανθρωπολόγων του τουρισμού. Ένας χαρακτηριστικός ορισμός για τον τουρίστα που αντικατοπτρίζει την εσωτερική ανάγκη του ατόμου για ταξίδι και αναψυχή είναι αυτός που δίνει η Smith - 9 -
(1989), ότι ο τουρίστας ορίζεται ως «ένα άτομο που κατά τη διάρκεια του ελεύθερου χρόνου του επισκέπτεται, εθελοντικά, έναν τόπο μακριά από το σπίτι του με σκοπό τη βίωση μιας αλλαγής» (Graburn, 2001:42). - 10 -
2. Τουρισμός και Ανάπτυξη Ο τουρισμός στην μεταπολεμική περίοδο, ειδικά μετά το 1970, αποτελεί έναν από τους δυναμικότερους και ταχύτερα αναπτυσσόμενους τομείς της παγκόσμιας οικονομίας. Η λειτουργία του τουρισμού συνδέεται με τη διεθνοποίηση μεγάλου αριθμού παραγωγικών κλάδων καθώς και κλάδων παροχής υπηρεσιών της οικονομίας, γεγονός που αποτελεί ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του τομέα αυτού. Η οικονομική ανάπτυξη των τουριστικών περιοχών ενισχύεται μέσω του τουρισμού με δημιουργία εισοδημάτων, θέσεων εργασίας, κλπ. Η ανάπτυξη της τουριστικής δραστηριότητας, συμβάλλει επίσης στη διεύρυνση της παραγωγικής βάσης των περιοχών και στην περαιτέρω ανάπτυξη άλλων κλάδων της τοπικής οικονομίας που συνδέονται με τον τουρισμό (π.χ. Γεωργία, Κατασκευές, Εμπόριο κλπ.) (Κοκκώσης & Τσάρτας, 2001:21). Η δυναμική πορεία της τουριστικής ανάπτυξης γίνεται εμφανής μέσα από στοιχεία, όπως η σταθερή αύξηση των ρυθμών ανάπτυξης των κυριότερων δεικτών του τουρισμού (αφίξεις/εισπράξεις) από το 1950 ως το 1995, οι προβλέψεις του ΠΟΤ αναφορικά με τη συνέχεια αυτών των ρυθμών μέχρι το 2010 σε 3-4,5% σε ετήσια βάση. Επίσης, ο αριθμός των απασχολουμένων του τουριστικού τομέα, παγκοσμίως, καθώς η δαπάνη που τον χαρακτηρίζει, η οποία ενισχύει τον προϋπολογισμό ευρύτατων κοινωνικών στρωμάτων, έχουν εδραιώσει την άποψη ότι ο τουρισμός αποτελεί τη μεγαλύτερη παγκόσμια βιομηχανία και συμβάλει σημαντικά στην ανάπτυξη σε διεθνές, εθνικό, περιφερειακό και τοπικό επίπεδο (Κοκκώσης & Τσάρτας, 2001:22). Ακόμη, το γεγονός ότι ο τουρισμός θεωρείται πλέον «κοινωνικό αγαθό» και όχι αγαθό πολυτελείας, όπως θεωρούνταν την εποχή του Γκραντ Τουρ και λίγο μετέπειτα, οφείλεται στην ανάγκη όλων των ανθρώπων για αναψυχή, φυγή από την καθημερινότητα και αλλαγή περιβάλλοντος (Smith, 1989, Graburn, 2001) και, δικαιολογεί απόλυτα αυτή τη δυναμική πορεία που έχει διαγράψει η ανάπτυξη του τουρισμού από τη μεταπολεμική περίοδο μέχρι και σήμερα. Επίσης, ο τουρισμός παίζει κυρίαρχο ρόλο στην οικονομία πολλών αναπτυσσόμενων αλλά και αναπτυγμένων κρατών με αποτέλεσμα να εγείρεται η ανάγκη για σχεδιασμό και διαχείριση της τουριστικής ανάπτυξης. Οι εξελίξεις στα δημογραφικά και κοινωνικά χαρακτηριστικά του πληθυσμού των αναπτυγμένων χωρών, όπως η αύξηση του μέσου όρους ζωής, η αύξηση του αριθμού των - 11 -
εργαζόμενων γυναικών, η άνοδος του μορφωτικού επιπέδου, η αύξηση του αριθμού των εβδομάδων αδείας με παροχές αλλά και η δυναμικότερη παρουσία των ατόμων τρίτης ηλικίας, αναμένεται να ενισχύσουν περισσότερο την κατανάλωση τουριστικών προϊόντων στο μέλλον, δεδομένου ότι έχει ξεπεραστεί η οικονομική ύφεση που ταλανίζει την υφήλιο. Η αύξηση της κατανάλωσης τουριστικών προϊόντων σε συνδυασμό με τους πολυκινητρικούς τουρίστες που εμφανίζονται στη σύγχρονη κοινωνία έχουν οδηγήσει τον τουριστικό τομέα στην «παραγωγή» νέων προορισμών και στην κατασκευή ειδικών τουριστικών προϊόντων, ώστε να προσελκύει ολοένα και περισσότερες ομάδες καταναλωτών τουριστών αλλά και να επιτρέπει την εμπλοκή όλο και μεγαλύτερου αριθμού χωρών και περιφερειών του κόσμου στις διαδικασίες τουριστικής ανάπτυξης (Κοκκώσης & Τσάρτας, 2001:23). Έχει αποδειχθεί από μελέτες επιστημόνων ότι η ανάπτυξη της τουριστικής δραστηριότητας, είτε ενισχύει την υπάρχουσα οικονομία αναπτυγμένων περιοχών είτε αναπτύσσει οικονομικά περιοχές που υπό άλλες συνθήκες δε θα είχαν καμία ελπίδα επιβίωσης. Ενισχύει την αποκέντρωση εφόσον κρατά στις περιφέρειες τον ενεργό πληθυσμό μέσα από τη δραστηριοποίηση του στον τουρισμό, αμβλύνοντας το πρόβλημα της εσωτερικής μετανάστευσης και της αστικοποίησης (Λαγός, 1998:50). Η ανάγκη για προσφορά ποιοτικού τουρισμού από τις περιοχές όπου αναπτύσσεται ωθεί την τοπική κοινωνία που εμπλέκεται στον τουρισμό να εκπαιδευτεί και να καταρτιστεί τουριστικά και κατά συνέπεια ενισχύει το μορφωτικό επίπεδο της τοπικής κοινωνίας. Οι υπάρχουσες ή εν δυνάμει τουριστικές ροές σε έναν τόπο που διαθέτει τουριστικούς πόρους ενεργοποιούν με τη σειρά τους δημόσιους φορείς για επενδύσεις που θα ενισχύσουν την τουριστική ανάπτυξη. Κατά συνέπεια δημιουργούνται νέες θέσεις εργασίας αλλά και υποδομές που απολαμβάνει και η τοπική κοινωνία (Rosentraub, 2009:9). Γενικότερα, οι αποδόσεις και οι επιπτώσεις του τουρισμού είναι πολυάριθμες και έχουν αποτελέσει αντικείμενο μελέτης πολλών επιστημόνων που ασχολούνται με τον τουρισμό. Η μελέτη των επιπτώσεων του τουρισμού, στη διεθνή και ελληνική βιβλιογραφία, στην κοινωνικο-οικονομική δομή των τουριστικών χωρών ή περιοχών αποτελεί μια από τις κυρίαρχες παραμέτρους, στην ανάλυση των χαρακτηριστικών της τουριστικής ανάπτυξης. «Ο όρος επιπτώσεις χρησιμοποιείται για να περιγράψει όλες τις αλλαγές που επέρχονται στην οικονομία, στην κοινωνία, στον πολιτισμό και στο περιβάλλον των περιοχών ή χωρών όπου αναπτύσσεται ο τουρισμός και - 12 -
σχετίζονται με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της λειτουργίας του τουριστικού τομέα» (Κοκκώσης & Τσάρτας, 2001:28). i) Οικονομικές Επιπτώσεις Οι επιπτώσεις στην οικονομία αφορούν την απασχόληση και τις θέσεις εργασίας που δημιουργούνται από την τουριστική ανάπτυξη σε μια περιοχή, καθώς ο τουρισμός είναι τομέας εντάσεως εργασίας, παρόλο που πρόκειται για εποχιακή απασχόληση σε μεγάλο ποσοστό ή και παράλληλη απασχόληση με κάποιο άλλο κλάδο της οικονομίας (π.χ. γεωργία, βιομηχανία κλπ.). Ωστόσο, ιδιαίτερα σημαντική είναι η συμβολή του στην ενίσχυση της αυτοαπασχόλησης στην περίπτωση των τουριστικών επιχειρήσεων και των εμπορικών καταστημάτων. Επίσης, η περιφερειακή ανάπτυξη ενισχύεται από τον τουρισμό, καθώς η ιδιαίτερη φύση του τουρισμού που ως δραστηριότητα αναπτύσσεται σε περιφερειακό επίπεδο και η δυναμική που διαθέτει να ενεργοποιεί την αναπτυξιακή διαδικασία, προκαλούν θετικές επιπτώσεις στην παραγωγική βάση της περιφερειακής οικονομίας. Η αποκεντρωμένη δομή του τουρισμού είναι ιδιαίτερα φανερή σε χώρες όπου οι πολιτιστικοί και φυσικοί πόροι, πρώτες ύλες της τουριστικής βιομηχανίας, κατανέμονται, γεωγραφικά, σε ολόκληρη την χωρική τους επικράτεια (Λαγός, 1998:47). Οι επιπτώσεις της ανάπτυξης του τουρισμού στην περιφέρεια κάθε χώρας, συχνά αποτελούν ένα από τα βασικότερα κίνητρα προώθησης του από τους φορείς χάραξης οικονομικής πολιτικής. Πολλές από τις περιοχές που αναπτύσσουν τον τουρισμό έχουν λίγες εναλλακτικές δυνατότητες οικονομικής ανάπτυξης, κατά συνέπεια ο τουρισμός δε συντελεί μόνο στην προώθηση της οικονομικής ανάπτυξης τέτοιων περιοχών, αλλά αποτελεί πιθανότατα τη μόνη ρεαλιστική εναλλακτική λύση στη γεωργία ή σε άλλες δραστηριότητες που δεν προσφέρουν υψηλά εισοδήματα (Lickorish & Jenkins, 2004:119). Παρόλο που πρόκειται για επισφαλή δραστηριότητα, δεδομένου ότι εξαρτάται από έναν αριθμό προσδιοριστικών παραγόντων της τουριστικής ζήτησης (π.χ. εισόδημα, διαθέσιμος ελεύθερος χρόνος, ασταθής πολιτική κατάσταση, τρομοκρατία κλπ.) (Λαγός, 2005:196-198), των οποίων η μεταβολή ή η ύπαρξη έχει σοβαρό αντίκτυπο στον τουρισμό, στις περιοχές όπου δεν υπάρχει άλλη λύση, ο τουρισμός είναι ευπρόσδεκτος (Hohl & Tisdell, 1995:532). - 13 -
Οι πολλαπλασιαστικές επιδράσεις της τουριστικής ανάπτυξης στους υπολοίπους κλάδους της εθνικής ή τοπικής οικονομίας, εκτιμώνται μέσω του τουριστικού πολλαπλασιαστή και, αν και αυτό δεν είναι εύκολο, αποτελεί παραδοχή ότι υπάρχουν θετικές επιδράσεις σε πολλούς κλάδους, οι οποίοι σχετίζονται με τον τουρισμό, όπως η γεωργία, η κτηνοτροφία, οι κατασκευές, το εμπόριο, οι μεταφορές κλπ. Αναφορικά με το ισοζύγιο των πληρωμών, έχει μελετηθεί και αποδειχθεί ότι το ισοζύγιο των τουριστικών χωρών επιβαρύνεται λόγω της εισαγωγής ειδών και προϊόντων, αναγκαίων για τη λειτουργία του τουριστικού τομέα, ενώ οι συναλλαγματικές εισροές από τον τουρισμό επιδρούν θετικά στο ισοζύγιο (Λαγός, 1998:48). Ακόμη, οι επενδύσεις στον τουριστικό τομέα, η δημιουργία πολλών μικρών επιχειρήσεων στις τουριστικές περιοχές και ο μεγάλος αριθμός απασχολούμενων στον εν λόγω τομέα, συμβάλλουν στην αύξηση των φορολογικών εσόδων για το κράτος. Τέλος, οι πληθωριστικές πιέσεις που δημιουργεί ο τουρισμός, αυξάνουν το κόστος ζωής σε τοπικό επίπεδο, ιδιαίτερα στις περιοχές που αναπτύσσουν μαζικό και οργανωμένο τουρισμό. Ιδιαίτερα στις περιοχές όπου υπάρχει μεγάλη ζήτηση, σημειώνεται αύξηση στις τιμές της γης λόγω της οικοπεδοποίησης (Κοκκώσης & Τσάρτας, 2001:31). ii) Κοινωνικές και Πολιτισμικές Επιπτώσεις Οι επιπτώσεις του τουρισμού στην κοινωνία και τον πολιτισμό αφορούν την κοινωνική δομή, η οποία σε γεωγραφικά απομονωμένες και αγροτικές περιοχές διαμορφώνεται σε μια νέου τύπου αστικοποιημένη κοινωνική δομή, όπου ο τουρισμός κυριαρχεί σε όλα τα επίπεδα. Η επαγγελματική και κοινωνική κινητικότητα που επέρχεται σε αυτές τις περιοχές, περιλαμβάνει τους νέους και τις γυναίκες, οι οποίοι διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στην οικονομική και κοινωνική δραστηριότητα. Σημαντικό δε είναι ότι με την έλευση του τουρισμού δεν καταφεύγουν στα αστικά κέντρα για να αναζητήσουν εργασία. Ακόμα, παρατηρείται, παράλληλα με τον τουρισμό, δραστηριότητα και με άλλους οικονομικούς κλάδους, που προϋπήρχαν του τουρισμού ή και εγκατάλειψη αυτών (π.χ. γεωργία, κτηνοτροφία), αλλά και ενίσχυση στα εισοδήματα επαγγελμάτων που σχετίζονται με τον τουρισμό (π.χ. εμπόριο, κατασκευές). - 14 -
Η επικοινωνία των ντόπιων με τους τουρίστες, από φιλοξενία μετατρέπεται σε «εμπόριο», ενώ η μαζικοποίηση της τουριστικής δραστηριότητας και η έλευση μεγάλου αριθμού τουριστών σε μια περιοχή, σταδιακά, αλλοιώνει τις κοινωνικές σχέσεις και τις παραδόσεις των κατοίκων, εφόσον οι τελευταίοι υιοθετούν τα πρότυπα των «ξένων». Τέτοια παραδείγματα συναντώνται στις σχέσεις των δύο φύλων, στην αστικοποίηση του τρόπου ζωής υπαίθριων τουριστικών περιοχών αλλά και στη σταδιακή εγκατάλειψη των ηθών και των εθίμων από τους ιθαγενείς. Η θεώρηση του Nunez (1962), γνωστή ως «acculturation» αποτελεί μια εύστοχη περιγραφή αυτής της διαδικασίας, όπου ο τουρίστας αντιπροσωπεύει έναν πολιτισμό «δότη», ενώ ο ντόπιος πληθυσμός έναν πολιτισμό «παραλήπτη» (Μουτάφη, 2002:38). Τέλος η εμπορευματοποίηση των πολιτιστικών στοιχείων του τόπουπροορισμού, αποτελεί κοινωνικο-πολιτισμική επίπτωση της τουριστικής ανάπτυξης. Τα τουριστικά θέλγητρα, είτε αυτά αποτελούν μνημεία, ήθη & έθιμα, είτε πολιτιστικές εκδηλώσεις, γίνονται αντικείμενο «εκμετάλλευσης» από τους ντόπιους και εμπορευματοποιούνται προς χάριν της αύξησης της τουριστικής ζήτησης και κατά συνέπεια του κέρδους, με αποτέλεσμα να χάνουν την ουσιαστική τους αξία για την τοπική κοινωνία. Αυτό βέβαια δε συμβαίνει πάντα και μάλιστα έχει αποτελέσει αντικείμενο σύγκρουσης επιστημόνων της ανθρωπολογίας του τουρισμού. iii) Περιβαλλοντικές Επιπτώσεις Η τελευταία κατηγορία επιπτώσεων της τουριστικής ανάπτυξης αφορά στο περιβάλλον. Η τουριστική ανάπτυξη, είτε με την ανάπτυξη της στο χώρο της υπαίθρου είτε με την ανάπτυξη μεγάλου όγκου υποδομών, καταλήγει να επηρεάζει την ισορροπία του περιβάλλοντος. Οι επιπτώσεις αυτές είναι πολύ πιο δραστικές σε περιοχές που θεωρούνται οικολογικά «ευαίσθητες», όπως: παραθαλάσσιες περιοχές, ορεινές, υγροβιότοποι κλπ. (Κοκκώσης & Τσάρτας, 2001:33). Οι συγκρούσεις που δημιουργούνται για τις χρήσεις γης, όσο η ανάπτυξη επεκτείνεται σε περιοχές με αγροτικές εκμεταλλεύσεις ή σε παραθαλάσσιες περιοχές, ευνοούν τις ανταγωνιστικές σχέσεις του τουρισμού με άλλους οικονομικούς κλάδους, π.χ. βιομηχανία, βιοτεχνία και υπηρεσίες. Γενικότερα, ο τουρισμός διεκδικεί όλο και περισσότερο χώρο στις περιοχές όπου αναπτύσσεται. Το κυριότερο πρόβλημα που δημιουργεί ο τουρισμός είναι η υπέρβαση της φέρουσας ικανότητας των περιοχών. Η φέρουσα ικανότητα, ως έννοια, αφορά πολλές - 15 -
πτυχές ενός τόπου-συστήματος. Αναφορικά με το περιβάλλον, η φέρουσα ικανότητα αφορά τα «όρια αντοχής» του φυσικού περιβάλλοντος. Δηλαδή, η ικανότητα του τόπου-συστήματος να απορροφά τις προκαλούμενες αλλαγές, χωρίς ταυτόχρονα να αντιμετωπίζει σοβαρά προβλήματα ισορροπίας όταν υπάρχει τοπική και χρονική υπερσυγκέντρωση ανθρώπων και δραστηριοτήτων. Η υπέρβαση της φέρουσας ικανότητας έχει επιπτώσεις στο περιβάλλον ως προς την αποκομιδή των απορριμμάτων, την κατανάλωση νερού και ενέργειας και τη μόλυνση των φυσικών πόρων του τόπου προορισμού. iv) Βιώσιμη Τουριστική Ανάπτυξη Όλα τα παραπάνω έχουν δημιουργήσει την ανάγκη για διαχείριση των τουριστικών περιοχών και κατάλληλο σχεδιασμό τουριστικής ανάπτυξης ώστε να επιτυγχάνεται η μέγιστη οικονομική και κοινωνική απόδοση του τουρισμού και να ελαχιστοποιούνται, κατά το δυνατότερο, οι αρνητικές επιπτώσεις του στις περιοχές όπου αναπτύσσεται. Μετά το 1980 προωθείται ένα πρότυπο τουριστικής ανάπτυξης του οποίου βασικό χαρακτηριστικό είναι η βιώσιμη ανάπτυξη. Ως βιώσιμη τουριστική ανάπτυξη «περιγράφεται ο τύπος της τουριστικής ανάπτυξης που δραστηριοποιείται ισόρροπα στην τοπική, κοινωνική, οικονομική, πολιτισμική και περιβαλλοντική δομή της κάθε τουριστικής περιοχής, διαμορφώνοντας παράλληλα όρους (υπηρεσίες, υποδομές, τεχνογνωσία) για τη συνεχή ανατροφοδότησή της» (Κοκκώσης & Τσάρτας, 2001:35). Η βιώσιμη ανάπτυξη δεν αφορά μόνο περιοχές που βρίσκονται στα πρώτα στάδια της τουριστικής τους ανάπτυξης, αλλά και περιοχές που έχουν ήδη υιοθετήσει και αναπτυχθεί σύμφωνα με το πρότυπο του οργανωμένου μαζικού τουρισμού. Δεν είναι απαραίτητο ότι η εφαρμογή προγραμμάτων βιώσιμης ανάπτυξης έχει σε όλες τις περιοχές τον ίδιο βαθμό επιτυχίας. Τα χαρακτηριστικά της αειφορίας, σε μερικές περιπτώσεις εμφανίζονται λίγα, ενώ σε άλλες περισσότερα. Οι κυρίαρχες παράμετροι της βιώσιμης τουριστικής ανάπτυξης είναι ο σχεδιασμός της τουριστικής ανάπτυξης με στόχο την ισορροπία ανάμεσα στην οικονομία την κοινωνία και το περιβάλλον, η ενίσχυση όλων των μέτρων που συμβάλλουν στις διαδικασίες ανατροφοδότησης της ανάπτυξης, ένα ειδικό θεσμικό πλαίσιο που προωθεί τις διαδικασίες της βιώσιμης ανάπτυξης και την τοπική - 16 -
συμμετοχή, η προώθηση μέτρων και πολιτικών που συμβάλλουν στην προστασία και την ανάδειξη του τοπικού φυσικού και δομημένου περιβάλλοντος και τέλος, η χρήση ειδικών και εναλλακτικών μορφών τουρισμού ως βασικού άξονα της τοπικής τουριστικής ανάπτυξης, των οποίων η τάση ανάπτυξης τα τελευταία χρόνια είναι ιδιαίτερα δυναμική (Κοκκώσης & Τσάρτας, 2001:81). Ο τουρισμός είναι μια οικονομική δραστηριότητα που μπορεί να αποφέρει οικονομική ευημερία στις περιοχές όπου αναπτύσσεται. Προϋπόθεση είναι η ήπια και βιώσιμη ανάπτυξή του, ώστε η οικονομική ευημερία να μη λειτουργεί σε βάρος της κοινωνικής δικαιοσύνης και της περιβαλλοντικής προστασίας. Το καταλληλότερο εργαλείο για βιώσιμη τουριστική ανάπτυξη είναι η προώθηση και η ανάπτυξη ειδικών και εναλλακτικών μορφών τουρισμού (Λαγός, 1998:60). Στις ειδικές και εναλλακτικές μορφές τουρισμού στηρίζεται το ανερχόμενο τουριστικό πρότυπο που εμφανίζεται στα τέλη του κύκλου ζωής του μεταπολεμικού προτύπου τουριστικής ανάπτυξης (Λαγός, 1998:55). - 17 -
3. Ειδικές Μορφές Τουρισμού και Περιφερειακή Ανάπτυξη i) Σύγχρονη Τουριστική Περίοδος α) Σύγχρονος Τουρισμός Η σύγχρονη τουριστική περίοδος χαρακτηρίζεται από την εμφάνιση των ειδικών και εναλλακτικών μορφών τουρισμού καθώς και από άλλα χαρακτηριστικά, όπως: η αύξηση των δαπανών για τουρισμό, η συνεχής διεύρυνση ή παγκοσμιοποίηση της τουριστικής αγοράς, η κάθετη ολοκλήρωση της αγοράς αναφορικά με τον τρόπο διανομής του τουριστικού προϊόντος, η συνεχής αύξηση του αριθμού των τουριστών τρίτης ηλικίας και η βελτίωση της παραγωγικότητας και της απόδοσης των τουριστικών επιχειρήσεων, μέσω των νέων προηγμένων τεχνολογικών συστημάτων. Επιπλέον, η αλλαγή στα καταναλωτικά πρότυπα των τουριστών που αναζητούν ένα εμπλουτισμένο και ποιοτικά διαφοροποιημένο τουριστικό προϊόν, η εφαρμογή νέων μεθόδων marketing και νέων μεθόδων οργάνωσης και διοίκησης, η συνεχώς μεταβαλλόμενη οικολογική συνείδηση των τουριστών και τέλος, οι μεταβολές στο πρότυπο των τουριστικών διακοπών, όπου πραγματοποιούνται ετησίως περισσότερα ταξίδια με μικρότερη χρονική διάρκεια το καθένα (short-breaks 3-5 ημερών) (Λαγός, 2005:83), πλαισιώνουν τη σύγχρονη τουριστική περίοδο. β) Τα χαρακτηριστικά του σύγχρονου τουρίστα «Η μεταπολεμική εξέλιξη του τουριστικού φαινομένου ανήγαγε τον τουρίστα σε κοινωνικό υποκείμενο της συλλογικής δράσης πολλών παραγόντων και του έδωσε τη δυνατότητα να συμμετάσχει σε κάθε μορφή τουριστικής δραστηριότητας. Έτσι, ο τουρίστας γίνεται ουσιαστικός συντελεστής μετασχηματισμού του οικονομικού και κοινωνικού γίγνεσθαι ενός τουριστικού προορισμού, διαμορφώνοντας καταναλωτικές επιλογές που εκφράζουν συγκεκριμένες μορφές τουριστικής ζήτησης» (Λαγός, 2005:86). Το καταναλωτικό πρότυπο των τουριστών συγκροτείται από τα ιδιαίτερα στοιχεία εκείνα που αποτελούν τα χαρακτηριστικά τους και προσδιορίζουν τις - 18 -
διάφορες μορφές τουριστικής ζήτησης. Τα χαρακτηριστικά των τουριστών περιλαμβάνουν (Λαγός 2005:86): 1. Τα κοινωνικο-οικονομικά δεδομένα των τουριστών (φύλο, ηλικία, εισοδηματικό επίπεδο, κίνητρα, αντιλήψεις κλπ.) 2. Το επίπεδο της τουριστικής χρήσης (αριθμός τουριστών, κατανομή τους στο χώρο και στο χρόνο, τουριστική πυκνότητα κλπ.) 3. Η διάρκεια της τουριστικής παραμονής 4. Η μορφή της τουριστικής δραστηριότητας 5. Τα επίπεδα της τουριστικής ικανοποίησης Τα χαρακτηριστικά του σύγχρονου τουρίστα διαμορφώνονται από ομάδες παραγόντων, όπως (Τσάρτας, 1996:177-186): 1. Κοινωνικοψυχολογικοί παράγοντες (π.χ. κοινωνικά πρότυπα) 2. Καταναλωτικά πρότυπα (π.χ. θρησκεία, πολιτισμός, τύπος προσωπικότητας, αξίες, συμπεριφορές, τρόπος ζωής) 3. Δημογραφικοί παράγοντες (π.χ. φύλο, ηλικία, οικογενειακή κατάσταση, εκπαίδευση, εισόδημα κλπ.) 4. Οικονομικοί παράγοντες (π.χ. εισόδημα, επίπεδο ανάπτυξης, χώρα προέλευσης, επάγγελμα, κόστος ταξιδιών, τόπος κατοικίας) 5. Θεσμικοί οργανωτικοί παράγοντες (π.χ. θεσμικό πλαίσιο πληρωμένων διακοπών, χορήγηση συντάξεων, διεθνείς σχέσεις, βαθμός ανάπτυξης του τουριστικού τομέα) Το κίνητρο του ταξιδιού αποτελεί το βασικό παράγοντα της ζήτησης που επηρεάζει την απόδοση του τουριστικού προϊόντος. Όταν ένας τουρίστας επιθυμεί να απλά να ξεκουραστεί έχει να επιλέξει μεταξύ πολλών ανταγωνιστικών προορισμών, που προσφέρουν παρόμοιο προϊόν. Όταν έχει ένα ειδικό ενδιαφέρον, έχει να επιλέξει μεταξύ λιγότερων προϊόντων-προορισμών και είναι διατεθειμένος να πληρώσει περισσότερα για να ικανοποιήσει την ανάγκη του, που περιλαμβάνει έναν αριθμό ειδικών δραστηριοτήτων (Σπιλάνης κ ά, 2005:9). - 19 -
ii) Ειδικές Μορφές Τουρισμού Ο τουρισμός ειδικών ενδιαφερόντων βρίσκεται στον αντίποδα του οργανωμένου μαζικού και, μαζί με τις εναλλακτικές μορφές, στοχεύουν στην ποιοτική αναβάθμιση σε όλες τις πτυχές του τουρισμού (οικονομική, κοινωνική, περιβαλλοντική) και η ανάπτυξη τους ακολουθεί τις αρχές της βιώσιμης τουριστικής ανάπτυξης και της αειφορίας. Οι ειδικές και εναλλακτικές μορφές τουρισμού αποτελούν χαρακτηριστικό της σύγχρονης τουριστικής περιόδου (Σφακιανάκης, 2000:35) ή αλλιώς του σύγχρονου τουρισμού και είναι αποτέλεσμα της τμηματοποίησης (segmentation) της τουριστικής αγοράς (Λαγός, 2005:82). Το μεταπολεμικό πρότυπο τουριστικής ανάπτυξης που κυριάρχησε ήταν αυτό του οργανωμένου μαζικού τουρισμού, το οποίο προκάλεσε σοβαρές αρνητικές επιπτώσεις στην οικονομία, στην κοινωνία και στο περιβάλλον, κυρίως στις αναπτυσσόμενες περιοχές. Κατά συνέπεια, το πρότυπο αυτό, άρχισε σταδιακά να αμφισβητείται και να εγκαταλείπεται. Η νέα τάση που εμφανίστηκε αφορά δύο άλλα πρότυπα τουρισμού, που εκφράζουν μια διαφορετική αναπτυξιακή προσέγγιση, πιο επιλεκτική και πιο εξατομικευμένη, δίνοντας έμφαση στην ποιότητα και όχι στην ποσότητα. Τα πρότυπα αυτά στηρίζονται στα ειδικά ενδιαφέροντα των τουριστών και στο διαφορετικό τρόπο των διακοπών. Πρόκειται για τις ειδικές και εναλλακτικές μορφές τουρισμού που συνδέονται με τις αρχές της αειφόρου ανάπτυξης (Λαγός, 2005:69). «Ο τουρισμός των ειδικών ενδιαφερόντων περιλαμβάνει τα ταξίδια που κάνουν οι άνθρωποι με συγκεκριμένα ενδιαφέροντα (κίνητρα), τα οποία μπορούν να ικανοποιηθούν σε συγκεκριμένη περιοχή ή σε συγκεκριμένο προορισμό» (Λαγός, 2005:69, Read, 1980:195). Το γεγονός ότι το ενδιαφέρον-κίνητρο των τουριστών ικανοποιείται στον προορισμό, π.χ. παρακολούθηση συνεδρίου, επίσκεψη σε κέντρο θεραπείας και αισθητικής κλπ., καθιστά τις διακοπές αυτές «ενεργείς», εφόσον ο τουρίστας δραστηριοποιείται κατά τη διάρκεια του ελεύθερου χρόνου του για προσωπική του ικανοποίηση. Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Τουρισμού ορίζει τις ενεργείς διακοπές ως «εκείνες τις διακοπές όπου ένα άτομο ασχολείται με πολιτιστική, καλλιτεχνική δραστηριότητα ή άλλη ενασχόληση, στο πλαίσιο του ελεύθερου χρόνου του, με σκοπό την ικανοποίηση του και την ανάπτυξη της προσωπικότητάς του» (WTO, 1985:3). - 20 -
Η ύπαρξη του τουρισμού ειδικών ενδιαφερόντων οφείλεται στο ότι το κίνητρο και η απόφαση του ταξιδιώτη βασίζεται πρωτίστως σε ένα ειδικό ενδιαφέρον. «Ο τουρισμός ειδικών ενδιαφερόντων μπορεί να οριστεί ως η προσφορά εξειδικευμένων εμπειριών ελευθέρου χρόνου και αναψυχής που πηγάζουν από συγκεκριμένα ενδιαφέροντα ατόμων ή ομάδων. Ένας τουρίστας ειδικού ενδιαφέροντος επιλέγει ένα προϊόν ή μια υπηρεσία που ικανοποιεί συγκεκριμένα ενδιαφέροντα ή ανάγκες. Κατά συνέπεια, ο τουρισμός ειδικών ενδιαφερόντων είναι τουρισμός που αναπτύσσεται για ένα σαφή και συγκεκριμένο λόγο» (Derrett, 2003:1). Οι ειδικές μορφές τουρισμού χαρακτηρίζονται από την ύπαρξη ενός ειδικού και κυρίαρχου κινήτρου στη ζήτηση, π.χ. συνέδρια, πολιτισμός, υγεία κλπ., και από την ανάπτυξη μιας αντίστοιχης ειδικής υποδομής, στις τουριστικές περιοχές, που αποσκοπεί στην εξυπηρέτηση των τουριστών της κάθε ειδικής μορφής (Κοκκώσης & Τσάρτας, 2001:82). Οι επιμέρους μορφές του τουρισμού ειδικών ενδιαφερόντων (συνεδριακός, πολιτιστικός, υγείας κλπ.) συνθέτουν ειδική τουριστική ζήτηση και, αντίστοιχα, ειδική τουριστική προσφορά. Επομένως, ο τουρισμός ειδικών ενδιαφερόντων είναι μια εξειδικευμένη μορφή τουρισμού που περιλαμβάνει ατομικές ή ομαδικές μετακινήσεις ατόμων που, έχοντας ειδικό ενδιαφέρον, επισκέπτονται μέρη όπου μπορούν να ικανοποιήσουν αυτό τους το ειδικό ενδιαφέρον (π.χ. υγεία, θρησκεία, επάγγελμα, επιστήμη κ.λπ.), κατά συνέπεια ο τουρισμός ειδικών ενδιαφερόντων περιλαμβάνει επιμέρους ειδικές μορφές τουρισμού όπως (Λαγός, 2005: 70): 1. Κοινωνικός τουρισμός (social tourism) 2. Τουρισμός υγείας (health tourism) 3. Εκπαιδευτικός τουρισμός (educational tourism) 4. Θρησκευτικός τουρισμός (religious tourism) 5. Συνεδριακός τουρισμός (congress and convention tourism) 6. Εκθεσιακός τουρισμός (exhibition tourism) 7. Τουρισμός κινήτρων (incentive tourism) 8. Επαγγελματικός τουρισμός (business travel) 9. Θεματικός τουρισμός (theme tourism) 10. Αστικός τουρισμός ή τουρισμός πόλεων (urban or city tourism) Οι εναλλακτικές μορφές τουρισμού αποτελούν τμήμα των ειδικών μορφών και αυτό που τις χαρακτηρίζει είναι το ότι το ειδικό ενδιαφέρον-κίνητρο αφορά - 21 -
συγκεκριμένα θέματα όπως: φυσιολατρία, ταξίδια περιπέτειας, περιβάλλον, περιήγηση, γνωριμία με την τοπική παράδοση κλπ. (Κοκκώσης & Τσάρτας, 2001:82). Οι εναλλακτικές μορφές τουρισμού δίνουν έμφαση στο περιβάλλον και την αναζήτηση των αναγκών της τοπικής κοινωνίας. Έλκουν ταξιδιώτες-τουρίστες, οι οποίοι αποστρέφονται τον οργανωμένο μαζικό τουρισμό και επιζητούν εναλλακτικές προτάσεις διακοπών που τους εκφράζουν ιδεολογικά και λειτουργικά. Ο εναλλακτικός τουρισμός «περιλαμβάνει μορφές τουρισμού οι οποίες δεν αντιβαίνουν τις ευρύτερες κοινωνικές και κοινοτικές αξίες, καθώς και τις αξίες που σχετίζονται με τη φύση, αλλά παρέχουν στους υποδοχείς και τους τουρίστες την ευκαιρία για θετικές αναδράσεις, καθώς και για απόκτηση κοινών εμπειριών» (Λαγός, 2005:75, Eadington & Smith, 1992). Η ζήτηση, στην οποία στηρίζεται ο εναλλακτικός τουρισμός, εκδηλώνεται με διαφορετικό τρόπο. Πρόκειται για κίνητρα που αφορούν συγκεκριμένα θεματικά πεδία, όπως είναι ο αθλητισμός, η περιήγηση, η φυσιολατρία κ.λπ. Ο τρόπος οργάνωσης και διεξαγωγής των ταξιδιών γίνεται, κυρίως, αυτόνομα από τον τουρίστα. Υποστηρίζεται ότι οι εναλλακτικές μορφές τουρισμού είναι οικονομικά αποδοτικότερες και λιγότερο συνδεδεμένες με τις θερινές διακοπές, αλλά και λιγότερο εξαρτημένες από τους οργανωτές ταξιδιών (tour operators). Οι κυριότερες εναλλακτικές μορφές τουρισμού που έχουν αναπτυχθεί είναι οι εξής (Λαγός, 2005:76): 1. Αγροτουρισμός (agri-tourism) 2. Τουρισμός υπαίθρου (rural or outdoor tourism) 3. Αθλητικός τουρισμός (sports tourism) 4. Περιηγητικός τουρισμός (sight seeing tourism) 5. Θαλάσσιος τουρισμός (marine tourism) 6. Οικοτουρισμός ή οικολογικός τουρισμούς (ecotourism) 7. Πολιτιστικός τουρισμός (cultural tourism) 8. Ορεινός τουρισμός (mountain tourism) 9. Χειμερινός τουρισμός (winter tourism) 10. Ορειβατικός τουρισμός (naturism tourism) 11. Τουρισμός περιπέτειας (adventure tourism) - 22 -
iii) Περιφερειακή Ανάπτυξη Η ανάπτυξη της περιφέρειας αποτελεί αντικείμενο επιστημονικού διαλόγου, σε θεωρητικό και εμπειρικό επίπεδο. Οι θεωρίες για την περιφερειακή ανάπτυξη έχουν μεγάλο εύρος και χαρακτηρίζονται από έντονες διαφορές και αντιπαραθέσεις. Οι θεωρίες της περιφερειακής ανάπτυξης, αναφορικά με τον τουρισμό, εντάσσονται, κυρίως, στο πλαίσιο των σχέσεων του κέντρου με την περιφέρεια και τις ενδοπεριφερειακές διαφορές. Δεδομένου ότι ο τουρισμός ενεργοποιεί πληθυσμιακές ροές από το κέντρο προς την περιφέρεια, χρησιμοποιείται ως εργαλείο για την ενίσχυση της περιφερειακής οικονομίας. Επιπλέον, η ανάπτυξη των ειδικών μορφών τουρισμού, εξυγιαίνει φαινόμενα περιφερειακών ανισοτήτων εφόσον δεν αναπτύσσονται μόνο σε τουριστικά κεκορεσμένους προορισμούς, αλλά και σε περιοχές όπου ο τουρισμός αποτελούσε αδύναμη ή δεν αποτελούσε οικονομική δραστηριότητα στο παρελθόν. Μεταξύ των θεωριών για την περιφερειακή ανάπτυξη που αφορούν τον τουρισμό, εντοπίζεται η θεωρία των σχέσεων «κέντρου-περιφέρειας» του Friedmann, η θεωρία της σύγκλισης και η θεωρία της απόκλισης, η θεωρία της νέας οικονομικής γεωγραφίας, η θεωρία της συσσωρευτικής αιτιότητας, η θεωρία της άνισης περιφερειακής ανάπτυξης της Whitman και η θεωρία του περιφερειακού δυϊσμού. Θεωρία των σχέσεων «Κέντρου-Περιφέρειας» του Friedmann Οι κεντρικές περιοχές ορίζονται ως χωρικά οργανωμένα κοινωνικά υποσυστήματα με έντονη δυναμική δημιουργίας και απορρόφησης καινοτομιών. Σε αντίθεση, οι περιφερειακές περιοχές είναι υποσυστήματα που το εξελικτικό τους πρότυπο προσδιορίζεται σε μεγάλο βαθμό από τους θεσμούς των κεντρικών περιοχών, με τις οποίες βρίσκονται σε σχέση σημαντικής εξάρτησης. Κεντρικές και περιφερειακές περιοχές αποτελούν συλλήβδην ένα ολοκληρωμένο χωρικό σύστημα (Παπαθεοδώρου, 2008, Friedmann, 1973). Η έννοια της ανάπτυξης στη θεωρία του Friedmann εμπεριέχει μια σειρά από παραμέτρους, η καθεμιά από τις οποίες συνδέει, επηρεάζει και διαμορφώνει τη σχέση «κέντρου-περιφέρειας» με διαφορετικό τρόπο. Οι κυριότερες παράμετροι είναι (Λαγός, 2007:128): α) η διάδοση της καινοτομίας (innovation diffusion), η οποία διαμορφώνει τα κοινωνικοπολιτιστικά πρότυπα στο γεωγραφικό χώρο, β) η μετανάστευση, η οποία διαμορφώνει το πρότυπο του οικιστικού πλέγματος, γ) οι επενδύσεις, που διαμορφώνουν τα πρότυπα - 23 -
εγκατάστασης των οικονομικών δραστηριοτήτων (αποκέντρωση οικονομικών συγκεντρώσεων) και δ) η λήψη αποφάσεων (decision making), η οποία διαμορφώνει τα πρότυπα χωρικής οργάνωσης της εξουσίας (συγκέντρωση πολιτικών και διοικητικών λειτουργιών στο κέντρο). Θεωρία της Σύγκλισης και Θεωρία της Απόκλισης Η θεωρία της σύγκλισης υποστηρίζει ότι με το πέρασμα του χρόνου, οι όποιες διαφορές μεταξύ κέντρου και περιφέρειας θα εξαλειφθούν μέσω τριών μηχανισμών εξισορρόπησης, οι οποίοι είναι οι εξής: η αγορά αγαθών της περιφέρειας από το κέντρο, η μετανάστευση δυναμικού από την περιφέρεια στο κέντρο και η εισροή κεφαλαίου στην περιφέρεια από το κέντρο. Ωστόσο, υπάρχουν περιορισμοί στη θεωρία της σύγκλισης όπως: η γεωγραφική απόσταση (κόστος μεταφοράς, χρήση γης, γνώση) και η αστική ιεραρχία (ανάδραση μεταξύ υψηλών κλιμακίων) (Παπαθεοδώρου, 2008). Η θεωρία της απόκλισης βρίσκεται στον αντίποδα, στηριζόμενη στα οικονομικά της εξάρτησης. Υποστηρίζει ότι με το πέρασμα του χρόνου, οι όποιες διαφορές υφίστανται μεταξύ κέντρου και περιφέρειας θα ενταθούν. Οι τρεις μηχανισμοί εξισορρόπησης ακυρώνονται και υπάρχει επιλεκτικός χαρακτήρας μετανάστευσης, αναφορικά με την ηλικία και το μορφωτικό επίπεδο, με αποτέλεσμα την αποδυνάμωση της περιφέρειας από τους δυναμικούς της πόρους. Ακόμη, η κίνηση κεφαλαιακών κερδών γίνεται από την περιφέρεια προς το κέντρο (Παπαθεοδώρου, 2008). Θεωρία της Νέας Οικονομικής Γεωγραφίας Σύμφωνα με τη θεωρητική προσέγγιση της «Νέας Οικονομικής Γεωγραφίας», το κόστος μεταφοράς και κατά συνέπεια ο γεωγραφικός παράγοντας παίζει ένα ρυθμιστικό ρόλο στην κατανομή των οικονομικών δραστηριοτήτων στο χώρο. Αυτό σημαίνει ότι καθώς διαχρονικά οι αποστάσεις και το κόστος μεταφοράς μειώνονται (λόγω τεχνολογικών εξελίξεων ή νέων μεταφορικών υποδομών), ταυτόχρονα εξασθενούν και οι φυγόκεντρες δυνάμεις που αντισταθμίζουν τη συσσωρευτική δύναμη των οικονομιών κλίμακας, οι οποίες αναπτύσσονται στην παραγωγή διαφοροποιημένων προϊόντων. Κατά συνέπεια, οι επιχειρήσεις συγκεντρώνονται στις μεγαλύτερες αγορές, χωρίς όμως να κινδυνεύουν να χάσουν τις απομακρυσμένες αγορές. Το αντίθετο συμβαίνει όταν οι αποστάσεις και το κόστος μεταφοράς - 24 -
αυξάνονται και οι κεντρομόλες δυνάμεις, που προκύπτουν από την ύπαρξη οικονομιών κλίμακας και την ανομοιογένεια των παραγόμενων προϊόντων, τείνουν να κάνουν τις επιχειρήσεις να λειτουργούν ως μονοπώλια και να εγκαθίστανται στις περιφερειακές αγορές, για να αποφύγουν την οικονομική επιβάρυνση της μεταφοράς των προϊόντων (Λαγός, 2007:166). Θεωρία της Άνισης Περιφερειακής Ανάπτυξης της Whitman Η θεωρία της Marina Whitman βασίζεται στον κεϋνσιανό μηχανισμό παραγωγής εισοδήματος και υποστηρίζει ότι στην περίπτωση μιας χώρας με σημαντικές ανισότητες ανάμεσα στις περιφέρειές της, ο κεϋνσιανός μηχανισμός διαπεριφερειακών εξαγωγών και εισαγωγών δε λειτουργεί εξισορροπητικά, οδηγώντας στη σύγκλιση των περιφερειών, αλλά οδηγεί σε μια συσσωρευτική διαδικασία αποκλίνουσας ανάπτυξης. Κατά συνέπεια, σε μια αναπτυγμένη περιφέρεια που λόγω της επενδυτικής δραστηριότητας, αυξάνονται οι εξαγωγές, προκαλείται γρήγορη επέκταση του εξαγωγικού τομέα, με αποτέλεσμα να δημιουργείται πλεόνασμα στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών. Επιπλέον, αυξάνεται η εισροή κεφαλαίων και εργατικού δυναμικού προς την αναπτυγμένη περιφέρεια και όχι προς τη λιγότερο αναπτυγμένη και παράλληλα δημιουργούνται πολλαπλασιαστικά αποτελέσματα σε εισόδημα και απασχόληση (Λαγός, 2007:91). Θεωρία του Περιφερειακού Δυϊσμού Πρόκειται για την εμφάνιση μιας κοινωνίας διχασμένης σε δύο διαφορετικούς τομείς. Ο ένας είναι ο σύγχρονος ή καπιταλιστικός και ο άλλος είναι ο παραδοσιακός και τεχνολογικά οπισθοδρομικός τομέας. Ο δυαδικός αυτός χαρακτήρας της οικονομίας δημιουργεί συγκεκριμένες αλληλεπιδράσεις μεταξύ των δύο τομέων, οι οποίοι εμφανίζουν διαρροές στη διάρθρωση της παραγωγής, στο βαθμό απασχόλησης του εργατικού δυναμικού, στο επίπεδο παραγωγικότητας, στην πολιτική και κοινωνική δομή κλπ. (Λαγός, 2007:105-106). Αναφορικά με τις επιχειρήσεις, ο λιλιπούτειος καπιταλισμός (backyard capitalism) που διέπει την τουριστική βιομηχανία οδηγεί, στην περίπτωση του δυικού δυϊσμού, σε μεγάλους επιχειρηματικούς ομίλους και σε μικρές παραδοσιακές μονάδες. Σε επίπεδο χωρικής δομής, οι χωρικές επιπτώσεις του αγοραίου δυϊσμού αφορούν την εμφάνιση κεντρικών και περιφερειακών τουριστικών περιοχών, δηλαδή, μεγάλα κεντρικά θέρετρα και μικρούς προορισμούς (Παπαθεοδώρου, 2008). - 25 -
Η λεπτομερής εξέταση των πλεονεκτημάτων και των μειονεκτημάτων, σύμφωνα με τις παραπάνω θεωρίες, στην περίπτωση της ανάπτυξης μιας περιφερειακής περιοχής με τη χρήση ειδικών και εναλλακτικών μορφών τουρισμού, εξασφαλίζει ορθότερη στρατηγική και πολιτική αποφάσεων, για την πορεία της αναπτυξιακής διαδικασίας, ώστε να υπάρξουν, κατά το δυνατόν, θετικά αποτελέσματα για την περιοχή, σε οικονομικό, κοινωνικό και περιβαλλοντικό επίπεδο. - 26 -
iv) Περιφερειακή Ανάπτυξη με Ειδικές Μορφές Τουρισμού Με την προώθηση του τουρισμού ειδικών ενδιαφερόντων επιχειρείται η αύξηση της ανταγωνιστικότητας, της ποιοτικής αναβάθμισης του τουρισμού και η προστασία του φυσικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος, όπως προαναφέρθηκε. Επίσης, μπορεί να επιτευχθεί ορθολογικότερη χρονική και περιφερειακή κατανομή της τουριστικής δραστηριότητας και η δημιουργία νέων τουριστικών προορισμών. Η διαφοροποίηση της τουριστικής προσφοράς και κατ επέκταση η δημιουργία νέων τουριστικών προορισμών που να προσελκύουν τους ταξιδιώτες είναι κύριοι στόχοι του τουρισμού ειδικών ενδιαφερόντων (Λαγός, 2005:70). Οι ειδικές μορφές τουρισμού δε χαρακτηρίζονται από την εποχικότητα που εντοπίζεται στον οργανωμένο μαζικό τουρισμό και μπορούν να αναπτυχθούν εκτός κεκορεσμένων τουριστικών προορισμών και εκτός τουριστικών θερέτρων (Σφακιανάκης, 2000:38). Το γεγονός αυτό αμβλύνει την ανισοκατανομή της τουριστικής δραστηριότητας, που παρατηρείται σε χώρες-τουριστικούς προορισμούς και, επιτρέπει σε περιφέρειες που δεν είχαν αναπτύξει τον τουρισμό, να επενδύσουν στην ειδική υποδομή που χρειάζεται, να παράγουν ένα διαφοροποιημένο τουριστικό προϊόν και να αναπτύξουν μια ειδική μορφή τουρισμού, προσελκύοντας τουρίστες ειδικού ενδιαφέροντος. Στην περίπτωση των ειδικών μορφών τουρισμού, οι περιφερειακές περιοχές που δεν παρουσίαζαν σημαντική οικονομική ανάπτυξη και τουριστική δραστηριότητα αποκτούν ένα εργαλείο καταπολέμησης των μειονεκτημάτων που αναφέρθηκαν στις περιπτώσεις των θεωριών που αναφέρθηκαν παραπάνω. Η κάθε περιοχή μπορεί να αναπτύξει ένα ή περισσότερα διαφοροποιημένα τουριστικά προϊόντα (ειδική τουριστική προσφορά), ανάλογα με τους πόρους, είτε φυσικούς, είτε τεχνητούς (π.χ. συνεδριακό κέντρο) και τις υποδομές που διαθέτει ή θέλει να διαθέσει, προσπαθώντας να προσελκύσει μια ή περισσότερες ομάδες τουριστών, με ειδικά ενδιαφέροντα-κίνητρα (ειδική τουριστική ζήτηση), ώστε να περάσουν εκεί τις διακοπές τους. Η ανάπτυξη των ειδικών μορφών τουρισμού σε μια περιφέρεια, με δεδομένα τα χαρακτηριστικά των τουριστών των μορφών αυτών (ενδιαφέρον για την τοπική κοινωνία, υψηλή τουριστική καταναλωτική δαπάνη, αυτονομία στο ταξίδι) αποφέρει έναν σημαντικό αριθμό από τις θετικές επιπτώσεις του τουρισμού στην περιφέρεια, τόσο σε οικονομικό επίπεδο όσο και σε κοινωνικό και περιβαλλοντικό, ενώ - 27 -
παράλληλα μειώνει τον αριθμό των αρνητικών επιπτώσεων που αποφέρει ο οργανωμένος μαζικός τουρισμός στις κορεσμένες, τουριστικά, περιοχές. Βασικό συστατικό της επιτυχίας της ανάπτυξης των ειδικών μορφών τουρισμού σε μια περιφερειακή περιοχή είναι η συμβολή όλων των εμπλεκομένων στην εν λόγω δραστηριότητα, κατά τη λήψη αποφάσεων για την αναπτυξιακή διαδικασία αλλά και κατά τη διάρκεια του κύκλου ζωής του τουριστικού προϊόντος, με στόχο την παράταση του σταδίου της ανάπτυξης. Σε μια περιοχή τουριστικό προορισμό, οι εμπλεκόμενοι στην τουριστική δραστηριότητα είναι οι ντόπιοι-μόνιμοι κάτοικοι της περιοχής, οι τουρίστες, οι επιχειρήσεις που επωφελούνται άμεσα ή έμμεσα από τον τουρισμό, ο δημόσιος τομέας (τόσο σε εθνικό όσο και σε τοπικό επίπεδο) και κοινωνικές ομάδες που ασκούν πιέσεις (περιβαλλοντικές οργανώσεις κλπ.) (Cooper et al, 1998:113). Οι ειδικές μορφές τουρισμού ως εργαλείο και οι εμπλεκόμενοι φορείς ως εκτελεστές της αναπτυξιακής διαδικασίας μπορούν να καταλήξουν σε μια αποδοτική και ποιοτική οικονομική δραστηριότητα που ενισχύει την περιφερειακή περιοχή τόσο σε οικονομικό επίπεδο (κεφάλαιο, επενδύσεις, επιχειρηματικότητα, αύξηση εισοδήματος), όσο και σε κοινωνικό, αποτρέποντας τον ενεργό πληθυσμό από την μετανάστευση στο κέντρο, δημιουργώντας θέσεις απασχόλησης, είτε άμεσα σε τουριστικές επιχειρήσεις, είτε έμμεσα ενισχύοντας τις επιχειρήσεις που παράγουν προϊόντα που καταναλώνει ο τουρισμός. Σε περιβαλλοντικό επίπεδο, έχει αποδειχθεί ότι οι ειδικές μορφές τουρισμού στηρίζονται στις αρχές της βιώσιμης ανάπτυξης και της αειφορίας διατηρώντας τους φυσικούς πόρους των περιοχών όπου αναπτύσσονται. - 28 -
4. Γενική Αεροπορία - Ορισμοί Ο Διεθνής Οργανισμός Πολιτικής Αεροπορίας (ICAO 1 ) ορίζει τη Γενική Αεροπορία ως «όλες οι δραστηριότητες πολιτικής αεροπορίας διάφορες των προγραμματισμένων εναερίων υπηρεσιών και των μη προγραμματισμένων λειτουργιών αεροπορικών μεταφορών έναντι αμοιβής ή μίσθωσης» (Eggers, 2008:50). Υπάρχουν και άλλοι ορισμοί για τη Γενική Αεροπορία όπως: «Η Γενική Αεροπορία ορίζεται ως η λειτουργία πολιτικού αεροσκάφους διάφορη της εμπορικής αερομεταφορικής πτήσης που λειτουργεί βάσει προγράμματος. Παρόλο που ο Διεθνής Οργανισμός Πολιτικής Αεροπορίας αποκλείει οποιαδήποτε μορφή αμειβομένης αεροπορίας από τον ορισμό του, μερικές εμπορικές λειτουργίες συχνά περιλαμβάνονται στο πλαίσιο της Γενικής Αεροπορίας» (wikipedia.org). Επίσης, η Γενική Αεροπορία αναφέρεται σε όλες τις πτήσεις, εκτός από τις στρατιωτικές και τις προγραμματισμένες πτήσεις των αερομεταφορέων, τόσο ιδιωτικές όσο και εμπορικές. (wikipedia.org). Σύμφωνα με τον Μπίρη (2005:1), στην Ευρώπη, «ο όρος Γενική Αεροπορία αφορά αεροπορικές δραστηριότητες ιδιωτών που γίνονται για ψυχαγωγία (recreational flying) ή άλλους ιδιωτικούς σκοπούς όπως επαγγελματικά ταξίδια, εκπαίδευση κλπ. Χωρίς εμπορική εκμετάλλευση (μίσθωση αεροσκάφους ή χειριστή για την πτήση). Τα αεροσκάφη που εμπλέκονται στη Γενική Αεροπορία εμπίπτουν στην κατηγορία των «ελαφρών», δηλαδή βάρους αεροσκάφους κάτω των 5,7 τόνων». «Στις Η.Π.Α, ο όρος «Γενική Αεροπορία» αγκαλιάζει και τον κλάδο του «Business Aviation» που περιλαμβάνει εμπορική δραστηριότητα, απευθύνεται μεν σε ιδιώτες, δεν εμπίπτει όμως στην κατηγορία των αερογραμμών και των προγραμματισμένων δρομολογίων. Αφορά μισθωμένα αεροσκάφη υψηλότερων επιδόσεων για ιδιωτικά ταξίδια και άλλες εμπορικές αεροπορικές εφαρμογές επί πληρωμή» (Μπίρης, 2005:1). 1 ICAO: International Civil Aviation Organization - 29 -
5. Η Γενική Αεροπορία στην Ελλάδα Υπάρχουσα κατάσταση Στην Ελλάδα υπάρχει μεγάλη αρκετά ικανοποιητική δραστηριότητα αναφορικά με τη Γενική Αεροπορία. Βέβαια, το επίπεδο της δραστηριότητας αυτής δεν μπορεί να συγκριθεί με αυτό του Ηνωμένου Βασιλείου ή της Γερμανίας, παρόλο που οι κλιματολογικές συνθήκες και η μορφολογία εδάφους της χώρας ευνοούν τέτοιου τύπου δραστηριότητες. Τα αεροσκάφη που χρησιμοποιούνται στις κινήσεις της Γενικής Αεροπορίας είναι κυρίως τα παρακάτω (wikipedia.org, 2008): Μονοκινητήρια ελαφρά και υπερελαφρά εμβολοφόρων κινητήρων Ελαφρά και υπηρεσιακά πολλαπλών κινητήρων Ελικοφόρα και αεριοπροωθούμενα ενός ή πολλαπλών κινητήρων για ιδιωτική, μη τακτική χρήση Δοκιμαστικά αεροσκάφη κατασκευαστών σε δοκιμαστικές πτήσεις ή πτήσεις παράδοσης Είναι προφανές ότι αεροσκάφος Γενικής Αεροπορίας μπορεί να θεωρηθεί οποιοσδήποτε τύπος αεροσκάφους, αν και τα πιο κοινά τέτοια αεροσκάφη ανήκουν στις 3 πρώτες κατηγορίες. Ο στόλος των αεροσκαφών Γενικής Αεροπορίας στην Ελλάδα αποτελείται συνολικά από 343 αεροσκάφη, εκ των οποίων τα 103 ανήκουν σε ιδιώτες, 69 σε αερολέσχες, 47 σε εταιρείες εναερίου εργασίας, 18 σε σχολές πιλότων, 27 είναι υπερελαφρά, ενώ το στόλο συμπληρώνουν 79 ελικόπτερα. Επομένως για τη Γενική Αεροπορία ως ψυχαγωγική δραστηριότητα, υπάρχουν 296 αεροσκάφη (ΥΠΑ 2, 2008). Σε όλη την Ελληνική επικράτεια υπάρχουν περί τις 60 αερολέσχες Γενικής Αεροπορίας (ΕΛΑΟ 3, 2008), ενώ μερικές από αυτές διατηρούν σχολές πιλότων, όπως η Αερολέσχη Δεκελείας και η Αερολέσχη Θεσσαλονίκης. Σύμφωνα με τους κανόνες της ΥΠΑ και τα διεθνή πρότυπα JAR-FCL-PPL 4, στην Ελλάδα υπάρχουν 752 ιδιώτες-κάτοχοι ενεργών πτυχίων χειριστών αεροσκαφών ΓΑ και μαζί με τους χειριστές ελικοπτέρων (110) και υπερελαφρών αεροσκαφών (234), οι ερασιτέχνες χειριστές Γενικής Αεροπορίας φτάνουν τους 1096 (ΥΠΑ, 2008). Για να παραμείνει το πτυχίο ενεργό, οι χειριστές υποχρεούνται να εκτελούν τουλάχιστον 12 πτήσης το χρόνο (με μέσο όρο πτήσης 1 ώρα), ώστε να εξασφαλίζουν 2 ΥΠΑ: Υπηρεσία Πολιτικής Αεροπορίας 3 ΕΛΑΟ: Ελληνική Αεραθλητική Ομοσπονδία 4 Πρότυπα και προϋποθέσεις άδειας χειριστή αεροσκάφους Γενικής Αεροπορίας - 30 -