ΑΡΘΡΟΠΟΔΑ Εργαστηριακή άσκηση Σίνος Γκιώκας Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Βιολογίας Τομέας Βιολογίας Ζώων Πάτρα 2015
Συστήνοντας τα Αρθρόποδα Ποια είναι τα Αρθρόποδα;
Τι είναι ένα Αρθρόποδο; Βασικές ερωτήσεις: Τι είναι ένα αρθρόποδο; Γιατί όλα τα αρθρόποδα έχουν κάποια συγκεκριμένα χαρακτηριστικά;
Τα πέντε κλαδιά του δέντρου των Αρθροπόδων Τα σύγχρονα αρθρόποδα περιλαμβάνουν τα Έντομα, τα Χηληκεραιωτά (π.χ. αράχνες, σκορπιοί), τα Μυριάποδα (π.χ. σαρανταποδαρούσες), τα Καρκινοειδή (π.χ. γαρίδες, καβούρια). Όλα τα αρθρόποδα είναι απόγονοι ενός μοναδικού κοινού προγόνου. Κάθε είδος που κατάγεται από αυτόν τον πρόγονο είναι αρθρόποδο και κάθε είδος που δεν κατάγεται από αυτόν δεν είναι αρθρόποδο.
Κληρονομούμενα χαρακτηριστικά Τα περισσότερα Αρθρόποδα εμφανίζουν τα εξής 5 χαρακτηριστικά: Αμφίπλευρη συμμετρία Μεταμέρεια Σκληρός εξωσκελετός Αρθρωτά πόδια Πολλά ζεύγη εξαρτημάτων Έχουν αρθρωτά εξαρτήματα (πόδια, κεραίες) και μεταμερή, συνήθως διαφοροποιημένα
Μεταμέρεια και ταγμάτωση Όπως τα βαγόνια του τρένου Σε κάποιο στάδιο της ζωής τους όλα τα αρθρόποδα έχουν σώμα εσωτερικά ή εξωτερικά μεταμερικό. Τα μεταμερή συχνά ομαδοποιούνται σε μεγαλύτερες λειτουργικές ομάδες (τάγματα), όπως η κοιλιά ή ο κεφαλοθώρακας. Αυτό λέγεται ταγμάτωση Σε κάθε μεταμερές επαναλαμβάνεται η ίδια ομάδα δομών (π.χ. ζεύγη ποδιών, αναπνευστικά όργανα, νεύρα), συχνά με ποικιλότητα κατά μήκος του σώματος.
Εξέλιξη των Αρθροπόδων Κύριες εξελικτικές τάσεις στα αρθρόποδα: ταγμάτωση (συγχώνευση των μεταμερών στα διαφορετικά μέρη του σώματος) εξειδίκευση των εξαρτημάτων στα διαφορετικά μέρη του σώματος.
Εξέλιξη των Αρθροπόδων Παράδειγμα ταγμάτωσης και εξειδίκευσης: Τα εξαρτήματα στο κεφάλι εξειδικεύτηκαν για την αίσθηση (όπως οι κεραίες) ή για το χειρισμό της τροφής. Τα μεταμερή του κεφαλιού συγχωνεύτηκαν και συμπιέστηκαν. Τα μεταμερή του θώρακα μεγεθύνθηκαν και χρησιμεύουν ως υπομόχλιο για την κίνηση των επιμηκυσμένων ποδιών. Η κοιλιά φιλοξενεί εσωτερικά όργανα και συχνά τα εξαρτήματα της κοιλιάς έχουν περιοριστεί. Τα πρότυπα ταγμάτωσης και οι τύποι των εξαρτημάτων (κυρίως του κεφαλιού) χρησιμεύουν επίσης και για τη διάκριση των κύριων ομάδων των αρθροπόδων.
Αρθρωτά πόδια Πώς λυγίζει ένας σκληρός εξωσκελετός; Σκληρός εξωσκελετός: πρόβλημα ευλυγισίας. Πώς ένα ζώο με άκαμπτο σώμα κουνά τα πόδια του; Εξελικτική λύση: αρθρώσεις. Όλα τα αρθρόποδα έχουν αρθρωτά πόδια. Στο μεγαλύτερο τμήμα του ποδιού ο εξωσκελετός είναι σκληρός, αλλά στις αρθρώσεις είναι μαλακότερος και εύκαμπτος, επιτρέποντας την κίνηση. Το μέλος ελέγχεται μέσω συσπώμενων γραμμωτών μυών που συνδέονται με τον εξωσκελετό και στις δύο πλευρές της άρθρωσης.
Πολλά ζεύγη εξαρτημάτων Το προγονικό αρθρόποδο είχε πολλά μεταμερή με ένα ζεύγος εξαρτημάτων σε κάθε μεταμερές. Όλα τα αρθρόποδα κληρονόμησαν τα πολλαπλά εξαρτήματα από αυτόν τον πρόγονο. Ωστόσο σε κάποια αρθρόποδα μερικά εξαρτήματα χάθηκαν καθώς εξελίχθηκαν στο να είναι όλο και πιο μικρά. Σε κάποια άλλα εξελίχθηκαν σε νέα σχήματα και ειδικεύτηκαν σε διαφορετικές λειτουργίες.
Εξέλιξη των Αρθροπόδων Το προγονικό «σωματικό σχέδιο» των αρθροπόδων αποτελούνταν από πανομοιότυπα μεταμερή με πανομοιότυπα εξαρτήματα, όπως αυτά τα ζώα του Καμβρίου. Τα Ονυχοφόρα και τα Βραδύπορα είναι οι κοντινότεροι σύγχρονοι συγγενείς των αρθροπόδων.
Πώς είναι τα αρθρόποδα; Τριπλοβλαστικά, αμφίπλευρα, πρωτοστόμια Σκληρός εξωσκελετός Ειδίκευση εξαρτημάτων Αρθρωτά εξαρτήματα Περιορισμένο κοίλωμα Αιμόκοιλο που λειτουργεί ως ανοικτό κυκλοφορικό σύστημα Όργανα απέκκρισης και ανταλλαγής αερίων Αισθητήρια όργανα που βγαίνουν έξω από το επιδερμίδιο Ανάπτυξη μέσω έκδυσης
Πώς στηρίζονται και κινούνται τα αρθρόποδα; Κάθε μεταμερές περιβάλλεται από 4 πλάκες (σκληρίτες): 1 ραχιαίο τεργίτη, 1 κοιλιακό στερνίτη και 2 πλάγιους πλευρίτες. Πρόσφυση δεσμών μυών. Αρθρωτά εξαρτήματα με εξωτερικούς ή εσωτερικούς μύες
Πώς στηρίζονται και κινούνται τα Εξαρτήματα μονοσκελή ή δισκελή αρθρόποδα; Διαφοροποίηση για διαφορετικές λειτουργίες
Το δέντρο των Αρθροπόδων
Το δέντρο των Αρθροπόδων Οι φυλογενετικές σχέσεις μεταξύ των ομάδων των Αρθροπόδων είναι αντικείμενο διαμάχης. Μερικοί συνδέουν τα Καρκινοειδή με τα Χηληκεραιωτά, εν μέρει γιατί και οι δύο ομάδες έχουν δισκελή εξαρτήματα. Τα Μυριάποδα και τα Εξάποδα συνδέονται σε μια ομάδα που ονομάζεται Μονοσκελή, γιατί έχουν μονοσκελή εξαρτήματα και παρόμοια κεφαλικά εξαρτήματα. Πιο σύγχρονες μοριακές φυλογενέσεις συνδέουν τα Καρκινοειδή με τα Εξάποδα (Έντομα), και κατόπιν τα Μυριάποδα και τα Χηληκεραιωτά.
Το δέντρο των Αρθροπόδων
Αρθρόποδα - Συστηματική κατάταξη Φύλο: Αρθρόποδα (Arthrοpοda) Yπόφυλο: Τριλοβίτες (Τrilοbita). Yπόφυλο: Χηληκεραιωτά (Chelicerata) Ομοταξία: Αραχνίδια (Arachnida) Τάξη: Σκορπιοί (Scοrpiοnida) Τάξη: Ψευδοσκορπιοί (Pseudοscοrpiοnida) Τάξη: Γαλεώδη (Sοlpugida) Τάξη: Αράχνες (Araneida) Τάξη: Φαλάγγια (Οpiliοnes) Τάξη: Ακάρεα (Acarina) Τάξη: Ουρόπυγα (Uropygi) Τάξη: Σχίζωμα (Schizomida) Τάξη: Αμβλύπυγα (Amblypygi) Τάξη: Ποδόγονα (Ricinulei) Τάξη: Προσακτριδοπόρα (Palpigrada) Ομοταξία: Μηρόστομα (Merostοmata) Ομοταξία: Πυκνογονίδια (Pycnοgοnida) 1.300.000 αρτίγονα είδη Καμιά ζωντανή μορφή σήμερα 105.000 αρτίγονα είδη 105.000 είδη 1.200 είδη 3.100 είδη 1.100 είδη 40.000 είδη 5.000 είδη 54.000 είδη 100 είδη 180 είδη 130 είδη 45 είδη 70 είδη 5 είδη 1.000 είδη Υπόφυλο: Καρκινοειδή (Crustacea) Υπόφυλο: Μυριάποδα
Βασικά διαγνωστικά χαρακτηριστικά Κεφαλικά εξαρτήματα Χηληκεραιωτά Καρκινοειδή Μυριάποδα Εξάποδα Χηληκεραίες 1 ζεύγος κεραιών Ποδοπροσακτρίδες Γνάθοι 2 ζεύγη κεραιών Γνάθοι 1 ζεύγος κεραιών Γνάθοι Τάγματα Κεφαλοθώρακας Κοιλιά Ποικίλει Κεφάλι, Θώρακας και κοιλιά, αλλά όχι πολύ διαφοροποιημένα Σαφώς διαφοροποιημένοι: Κεφάλι, θώρακας, κοιλιά Εξαρτήματα Μονοσκελή (δισκελή πρωτογενώς) Δισκελή Μονοσκελή Μονοσκελή Άλλα χαρακτηριστικά Οξείδιο του ασβεστίου στον εξωσκελετό Φτερά στα περισσότερα έντομα
Υπόφυλο: Τριλοβίτες Ζώα με αμφίπλευρη συμμετρία. Το σώμα χωρίζεται σε τρεις λοβούς από δύο επιμήκεις ραχιαίες αύλακες. Ένα ζεύγος κεραιών Το σώμα αποτελείται από το κεφάλι, το θώρακα, και το πυγίδιο. Η κεφαλή διακρίνεται εύκολα. Η κοιλιά έχει 2-29 μεταμερή. Όλα τα μεταμερή του θώρακα και της κοιλιάς, εκτός από το τελευταίο, φέρουν 1 ζευγάρι δισχιδή αρθρωτά εξαρτήματα. Μόνο απολιθωμένες μορφές Το σώμα χωρίζεται ραχιαία σε τρεις λοβούς από δύο επιμήκεις ραχιαίες αύλακες. Κοιλιακά υπάρχουν εξαρτήματα κινητικά και στα μεταμερή της κοιλιάς
Τριλοβίτες Εξαφανισμένοι αλλά όχι αποτυχημένοι Οι Τριλοβίτες εξαφανίστηκαν πριν 245 εκατομμύρια χρόνια αλλά υπάρχουν άφθονα απολιθώματά τους. Κυριαρχούσαν στα οικοσυστήματα του θαλάσσιου πυθμένα, για περισσότερα από 250 εκατομμύρια χρόνια.
Υπόφυλο: Χηληκεραιωτά Σώμα που διαιρείται σε κεφαλοθώρακα (πρόσωμα) και κοιλία (οπίσθόσωμα) Όχι κεραίες Όχι γνάθοι 6 ζεύγη εξαρτημάτων: χηληκεραίες και ποδοπροσακτρίδες (στον πρόσθιο κεφαλοθώρακα), και 4 ζεύγη βαδιστικών ποδιών (στα Πυκνογονίδια και τα Αραχνίδια) ή 1 ζεύγος χηληκεραιών και 5 ζεύγη ποδιών (Μηρόστομα) Δεν έχουν κεραίες αλλά χηληκεραίες. Στον κεφαλοθώρακα που είναι ενιαίος, εκτός από τις χηληκεραίες έχουν 5 ζευγάρια εξαρτημάτων
Χηληκεραιωτά Ομοταξίες: Μηρόστομα +Ευρυπτερίδια Ξιφοσουρίδια Πυκνογονίδια (θαλάσσιες αράχνες) Αραχνίδια (αράχνες, σκορπιοί, ψευδοσκορπιοί, ακάρεα, φαλάγγια)
Ξιφοσουρίδια (Μηρόστομα, Χηληκεραιωτά) Ζωντανά απολιθώματα Θαλάσσιοι οργανισμοί Κεφαλοθώρακας: 5 ζεύγη βαδιστικών ποδιών + 1 ζεύγος χηληκεραιών Κοιλιά: 6 ζεύγη πλατιών, λεπτών εξαρτημάτων Θυρεός (χωρίς μεταμέρεια) και τέλσον Μάτια: 2 σύνθετα + 2 απλά Αναπνοή: Βιβλιοβράγχια Ζουν σε αβαθείς θαλάσσιες περιοχές του Ατλαντικού και του Ειρηνικού Τρέφονται με δακτυλιοσκώληκες, φύκη και μαλάκια Έχουν σχήμα οπλής αλόγου. Η κοιλιά καταλήγει σε μακρύ τέλσο σαν ξίφος
Ευρυπτερίδια (Μηρόστομα, Χηληκεραιωτά) Γιγάντιοι θαλάσσιοι σκορπιοί (3 μέτρα!) Έχουν εξαφανιστεί Κεφάλι: 6 συντηγμένα μεταμερή, 6 ζεύγη εξαρτημάτων, απλά και σύνθετα μάτια Κοιλιά: 12 μεταμερή και οξύληκτο τέλσον
Πυκνογονίδια (Χηληκεραιωτά) Θαλάσσιες αράχνες Μικρά, λεπτά σώματα με μακριά πόδια 4 ζεύγη λεπτών και μακριών βαδιστικών ποδιών Μοναδικό χαρακτηριστικό (σε κάποιες ομάδες): διπλασιασμός μεταμερών 5 ή 6 ζεύγη ποδιών αντί για 4 Χηληκεραίες και ποδοπροσακτρίδες (συχνά) Προβοσκίδα (απομυζούν) Χωρίς όργανα αναπνοής Αρσενικά με ωοφόρα Ζώα θαλάσσια. Ζουν σε μικρά μέχρι μεγάλα βάθη (3.600 m). Προτιμούν τα κρύα νερά Τρέφονται με σπόγγους και κνιδόζωα Σώμα επίμηκες, λεπτό 4 ζευγάρια μακριά πόδια
Αραχνίδια (Χηληκεραιωτά) 2 τάγματα: Κεφαλοθώρακας και κοιλιά 4 ζεύγη ποδιών 1 ζεύγος ποδοπροσακτρίδες 1 ζεύγος χηληκεραίες Οπισθόσωμα χωρίς εξαρτήματα Βράγχια, βιβλιοπνεύμονες, τραχείες Κυρίως ζωοτόκα Πρώτα χερσαία αρθρόποδα Πάνω από 70000 είδη Θηρευτές Έχουν 1 ζευγάρι χηληκεραίες, 1 ζευγάρι ποδοπροσακτρίδες που διαφοροποιούνται ανάλογα 4 ζευγάρια πόδια
Ψευδοσκορπιοί Σκορπιοί Ακάρεα Αράχνες Φαλάγγια
Αράχνες (Αραχνίδια, Χηληκεραιωτά) Το πρόσωμα και το οπισθόσωμα συνδέονται με στενό ποδίσκο Οπισθόσωμα χωρίς εμφανή μεταμέρεια Tο σώμα καλύπτεται με τρίχες Χηληκεραίες με γαμψό νύχι Αράχνιες θηλές στο πίσω μέρος της κοιλιάς Σαρκοφάγοι θηρευτές Η κοιλιά ξεχωρίζει από τον κεφαλοθώρακα με εγκόλπωση. Ποδοπροσακτρίδες μικρές
Αράχνη ποδοπροσακτρίδα Χηληκεραία Κεφαλοθώρακας Στενή μέση Κοιλιά
Αράχνη Κοιλιά Κεφαλοθώρακας Χηληκεραία Ποδοπροσακτρίδα
Κεφαλοθώρακας ή πρόσωμα Κοιλιά ή οπισθόσωμα Εξαρτήματα
Χηληκεραίες Ποδοπροσακτρίδα Πόδι Αρσενική ποδοπροσακτρίδα
Αράχνες Ζουν στη χέρσο σε όλους σχεδόν τους βιοτόπους Είναι ζώα σαρκοφάγα. Συλλαμβάνουν μικρά έντομα, είτε παγιδεύοντάς τα στον ιστό τους, είτε με άλματα και τα απομυζούν Στους περισσότερους βιοτόπους ο αριθμός των ειδών και των ατόμων είναι πολύ μεγάλος έχουν ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο στην οικολογία Εκκρίνουν δηλητήριο με το οποίο σκοτώνουν τα θύματά τους. Το δηλητήριο αυτό σπάνια είναι θανατηφόρο και για τον άνθρωπο. Στην Ελλάδα δεν έχουμε επικίνδυνες για τον άνθρωπο αράχνες.
Αράχνες
Ταραντούλα
Καστανός Ερημίτης Μαύρη Χήρα με θήκη αυγών
Σκορπιοί (Αραχνίδια, Χηληκεραιωτά) Ο κεφαλοθώρακας είναι ενιαίος Οι χηληκεραίες είναι μικρές, τριμερείς Οι ποδοπροσακτρίδες καταλήγουν σε λαβίδα Η κοιλιά αποτελείται από 12 μεταμερή. Τα πρώτα 6 έχουν την ίδια διάμετρο με τον θώρακα και τα υπόλοιπα είναι λεπτά, επιμήκη και καταλήγουν σε κεντρί με δηλητήριο Είναι ζώα γονοχωριστικά Οι ποδοπροσακτρίδες είναι αναπτυγμένες και καταλήγουν σε λαβίδα Η κοιλιά χωρίζεται σε δύο ευδιάκριτες περιοχές. Τα πρώτα 6 μεταμερή έχουν διάμετρο ίση με τον θώρακα και τα υπόλοιπα 6 έχουν μικρή διάμετρο και καταλήγουν σε κεντρί
Σκορπιοί
Χηληκεραία Μάτια Ποδοπροσακτρίδα
Σκορπιοί Ζώα χερσαία Ζουν σε υγρούς ή ξηρούς βιοτόπους σε εύκρατες και τροπικές περιοχές Είναι νυκτόβια Συναντώνται κάτω από πέτρες ή μέσα σε ξηρά φύλλα. Είναι σαρκοφάγα Στην Ελλάδα υπάρχουν λίγα είδη που εξαπλώνονται σε όλη τη χώρα Τα είδη αυτά έχουν δηλητήριο που προκαλεί δυνατό πόνο στον άνθρωπο, όχι όμως θάνατο
Ψευδοσκορπιοί (Αραχνίδια, Χηληκεραιωτά) Έχουν χηληκεραίες μικρές, αποτελούμενες από δύο άρθρα Οι ποδοπροσακτρίδες είναι καλά αναπτυγμένες και καταλήγουν σε λαβίδα Τα μάτια είναι 2 ή 4 Η κοιλιά είναι ενιαία και δεν καταλήγει σε κεντρί Είναι ζώα γονοχωριστικά Έχουν μικρό μέγεθος, μέχρι 8 mm Ζουν σε όλους σχεδόν τους χερσαίους βιότοπους, ανάμεσα σε ξηρά φύλλα, κάτω από πέτρες και σε κορμούς δένδρων Είναι ζώα σαρκοφάγα Στην Ελλάδα υπάρχουν διαφοροποιημένα πολλά είδη. Οι ποδοπροσακτρίδες καταλήγουν σε λαβίδες. Η κοιλιά τους είναι ενιαία και δεν καταλήγει σε κεντρί
Φαλάγγια (Αραχνίδια, Χηληκεραιωτά) Ο κεφαλοθώρακας είναι ενιαίος με την κοιλιά, δημιουργώντας ένα ωοειδές σώμα Οι χηληκεραίες αποτελούνται από 3 άρθρα Έχουν στην πλειοψηφία τους πολύ μακριά και λεπτά πόδια Δεν σχηματίζουν ιστό Ζώα χερσαία σε αγρούς, δάση, σπίτια Είναι σαρκοφάγα Αποφεύγουν το φως Έχουν ενιαίο ωοειδές σώμα και λεπτά, πολύ μακριά πόδια
Φαλάγγια Κεφαλοθώρακας Κοιλιά
Γαλεώδη (Αραχνίδια, Χηληκεραιωτά) Η μόνη τάξη των αραχνιδίων που έχει κεφαλοθώρακα με φανερά μεταμερή Οι χηληκεραίες είναι πολύ αναπτυγμένες, αποτελούνται από δύο άρθρα και καταλήγουν σε δαγκάνες Οι ποδοπροσακτρίδες μοιάζουν με τα πόδια Γονοχωριστικά Ζουν σε θερμές περιοχές μέσα σε τρύπες 3-4 cm ή κάτω από πέτρες Είναι ζώα σαρκοφάγα, ακίνδυνα για τον άνθρωπο Στην Ελλάδα υπάρχουν σε ξηρές περιοχές αλλά όχι σε πυκνούς πληθυσμούς Φαίνονται τα μεταμερή του κεφαλοθώρακα. Έχουν μεγάλες χηληκεραίες που καταλήγουν σε λαβίδα
Ακάρεα (Αραχνίδια, Χηληκεραιωτά) Έχουν μικροσκοπικό ή μικρό μέγεθος Το σώμα τους είναι συμπαγές, ωοειδές. Δεν φαίνονται τα μεταμερή, ούτε στον κεφαλοθώρακα, ούτε στην κοιλιά Συνήθως οι ποδοπροσακτρίδες υποπλάσσονται Είναι τα μόνα Αραχνίδια που έχουν προνυμφικά στάδια Έχουν μικρό μέγεθος μέχρι 2-3 mm και συμπαγές σώμα. Συνήθως χωρίς ποδοπροσακτρίδες
Ακάρεα Ποδοπροσακτρίδες & χηληκεραίες κεφαλοθώρακας κοιλιά
Ακάρεα Εξαπλώνονται σε όλους τους χερσαίους βιότοπους ακόμα και στα γλυκά νερά Είναι συνήθως εξωπαράσιτα φυτών και ζώων ή είναι σαπροφάγα ή παμφάγα Η μεγάλη πυκνότητα των πληθυσμών τους τα κάνει σημαντική οικολογική ομάδα, και πηγή τροφής για άλλα μεγαλύτερα ασπόνδυλα
ΚΛΕΙΔΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟ ΤΩΝ ΕΝΗΛΙΚΩΝ ΑΡΘΡΟΠΟΔΩΝ ΤΟΥ ΕΔΑΦΟΥΣ 1. Με κεραίες 2 - Χωρίς κεραίες 5 (Αραχνίδια) 2. Με δύο ζεύγη κεραιών (το ένα μπορεί να είναι μικρό). Το σώμα συνήθως χωρίζεται σε δύο τμήματα, τον κεφαλοθώρακα και την κοιλιά. Ο κεφαλοθώρακας φέρει ποικίλο αριθμό ποδιών. Η κοιλιά με ή χωρίς εξαρτήματα Ισόποδα - Με ένα ζεύγος κεραιών. Ο αριθμός των τμημάτων του σώματος και των ποδιών ποικίλει 3 3. Με τρία ζεύγη ποδιών και συχνά με 1 ή 2 ζεύγη πτερύγων. Τρεις ξεχωριστές περιοχές του σώματος: κεφάλι, θώρακας και κοιλιά. Η κοιλιά χωρίς πόδια αλλά μερικές φορές με εξαρτήματα Έντομα - Με 9 ή περισσότερα ζεύγη ποδιών. Το κεφάλι ξεχωριστό από το υπόλοιπο σώμα. Χωρίς φτερά. Επίμηκες και σκωληκόμορφο σώμα 4 4. Σε κάθε μεταμερές του σώματος αντιστοιχεί ένα ζεύγος ποδιών Χειλόποδα - Σε κάθε μεταμερές αντιστοιχούν δύο ζεύγη ποδιών Διπλόποδα 5. Οπισθόσωμα (κοιλιά) χωρίς μεταμέρεια ή αν έχει μεταμέρεια, φέρει κλωστρίδια στο οπίσθιο και κάτω μέρος του 6 - Οπισθόσωμα με εμφανή μεταμέρεια, χωρίς κλωστρίδια 7 6. Οπισθόσωμα ενωμένο με μίσχο με το υπόλοιπο σώμα Αράχνες - Οπισθόσωμα χωρίς μίσχο, πλατιά ενωμένο με το πρόσωμα Ακάρεα 7. Το οπισθόσωμα συνεχίζεται σε μια επιμήκυνση που καταλήγει σε κεντρί Σκορπιοί - Οπισθόσωμα χωρίς τέτοια επιμήκυνση 8 8. Οι ποδοπροσακτρίδες καταλήγουν σε λαβίδα. Σώμα ωοειδές, πεπλατυσμένο, μήκος μικρότερο των 5 mm Ψευδοσκορπιοί - Οι ποδοπροσακτρίδες μοιάζουν με πόδια. Τα πόδια πολύ μακριά και λεπτά Φαλάγγια
Ομοταξίες: Διπλόποδα Χειλόποδα Παυρόποδα Σύμφυλα Υπόφυλο Μυριάποδα
Μυριάποδα Σώμα που αποτελείται από κεφάλι και μακρύ, επαναλαμβανόμενο κορμό Ένα ζεύγος κεραιών (ο αριθμός των άλλων κεφαλικών εξαρτημάτων ποικίλει) Πολλά (αλλά όχι 10000!) εξαρτήματα στον κορμό
Μυριάποδα Συστηματική κατάταξη Ομοταξία: Χειλόποδα (Chilοpοda) 3.000 είδη Ομοταξία: Διπλόποδα (Diplοpοda) 10.000 είδη Ομοταξία: Παυρόποδα (Paurοpοda) 500 είδη Ομοταξία: Σύμφυλα (Symphyla) 180 είδη
Μυριάποδα [ένα ζεύγος κεραιών, κεφάλι & κορμός, κορμός με πολλά ζεύγη ποδιών] Διπλόποδα Δύο ζεύγη ποδιών ανά ορατό μεταμερές, προσαρτημένα κάτω από το σώμα Χειλόποδα Σύμφυλα Ζεύγος γνάθων κάτω από το κεφάλι, ένα ζεύγος ποδιών ανά ορατό μεταμερές προσαρτημένα στο πλάι του σώματος. Όχι γνάθοι, όχι μάτια, πόδια προσαρτημένα στο πλάι του σώματος.
Χειλόποδα (Μυριάποδα) Έχουν σώμα επίμηκες, πιεσμένο νωτοκοιλιακά με ευδιάκριτα μεταμερή (από 15 μέχρι 181) Μήκος: 3mm-27cm Κεφαλή: 1 ζευγάρι κεραίες, 1 ζευγάρι σιαγόνες και 2 ζεύγη στοματικών εξαρτημάτων Σε κάθε μεταμερές υπάρχει 1 ζευγάρι πόδια. Το πρώτο ζευγάρι πίσω από το κεφάλι έχει τροποποιηθεί σε σκληρά, οξύληκτα εξαρτήματα με δηλητήριο Είναι ζώα γονοχωριστικά. Η έξοδος του γεννητικού συστήματος σε αντίθεση με τα άλλα Μυριάποδα, βρίσκεται στα τελευταία μεταμερή του σώματος Η αναπνοή γίνεται με τραχείες. Η ανάπτυξη είναι άμεση Γνωστές μορφές: Σκολόπενδρα, Σαρανταποδαρούσα. Σώμα επίμηκες, πιεσμένο νωτοκοιλιακά. Πολλά μεταμερή, από 15-181, με ένα ζευγάρι πόδια το κάθε ένα
Χειλόποδα Διαγραμματική πλευρική όψη του χειλόποδου Scutigera, όπου φαίνεται η αντιστοιχία των μεταμερών, των σκληριτών και των εξαρτημάτων. Τα εξαρτήματα φαίνονται ως τρίγωνα, τα μεταμερή ως ορθογώνια με έντονο περίγραμμα, οι τεργίτες ως ορθογώνια με λεπτό περίγραμμα, και οι στερνίτες ως μαύρα ορθογώνια. A=κεραία, F=γναθοχειλάριο, G=γονοπόδιο.
Κοιλιακή όψη κεφαλιού Μάτια Κεραία Οφθαλμοί 1ο νώτο 2ο νώτο 2η κάτω γνάθος 1η κάτω γνάθος Γναθοπόδιο 1ο πόδι 2ο πόδι
Χειλόποδα Τυπικά χερσαία ζώα, κυρίως νυχτόβια Συνήθως τα συναντάμε κάτω από πέτρες μέσα στη στρωμνή, σε κορμούς ή ακόμα και μέσα στα σπίτια Τρέφονται κυρίως με έντομα, σκουλήκια, αράχνες, ακόμα και σκορπιούς. Μεγάλες σκολόπενδρες τρέφονται και με σαύρες και μικρά πουλιά
Σκολοπενδρόμορφο Γεωφιλόμορφο Σκουτιγερόμορφο Λιθοβιόμορφο
Πρακτική αναγνώριση των τάξεων των Χειλοπόδων Τάξη Λιθοβιόμορφα (Lithobiomorpha). Σώμα με 15 άνισα μεταμερή. Εναλλαγή μικρών-μεγάλων μεταμερών. Πόδια κοντά και δυνατά. Κεφάλι πεπλατυσμένο νωτοκοιλιακά. Τάξη Σκουτιγερόμορφα (Scutigeromorpha). 15 ζεύγη ποδιών. Σώμα με 9 διακριτά μεγάλα μεταμερή. Τα υπόλοιπα 6 είναι μικρά, τελείως κρυμμένα κάτω από τα μεγάλα. Πόδια πολύ μακριά και λεπτά. Κεφάλι ραχιαία κυρτωμένο. Τάξη Σκολοπενδρόμορφα (Scolopendromorpha). Σώμα με 21 ή 23 ισομεγέθη μεταμερή. Συνήθως μεγαλόσωμα (φθάνουν μέχρι 30 cm), με έντονο χρωματισμό. Τάξη Γεωφιλόμορφα (Geophilomorpha). Σώμα νηματοειδές με περισσότερα από 25 μεταμερή (μέχρι 181).
ΚΛΕΙΔΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟ ΤΩΝ ΤΑΞΕΩΝ ΤΩΝ ΧΕΙΛΟΠΟΔΩΝ 1. Ενήλικα άτομα με 15 ζεύγη ποδιών. Τα εκκολαπτόμενα νεαρά άτομα με 7 ζεύγη ποδιών 2 - Ενήλικα και εκκολαπτόμενα νεαρά άτομα με 21 ή περισσότερα ζεύγη ποδιών 2. Επτά στίγματα μεμονωμένα, τοποθετημένα κατά μήκος της ράχης κοντά στο πίσω άκρο των τεργιτών. Μακριές κεραίες με πολλά άρθρα. Πόδια μακριά. Σύνθετοι οφθαλμοί Σκουτιγερόμορφα - Ζεύγη στιγμάτων τοποθετημένα πλευρικά. Κάθε μεταμερές που φέρει πόδια έχει τεργίτη. Κεραίες και πόδια σχετικά κοντά. Οι οφθαλμοί αποτελούνται είτε από μεμονωμένα ομματίδια είτε από πολλά μαζί ή ελλείπουν Λιθοβιόμορφα 3. Κεραίες με 17 ή περισσότερα άρθρα. 21-23 ζεύγη ποδιών. Συνήθως 4 ή περισσότερα ομματίδια σε κάθε πλευρά Σκολοπενδρόμορφα - Κεραίες με 14 άρθρα. 24 ή περισσότερα ζεύγη ποδιών. Οφθαλμοί ελλείπουν Γεωφιλόμορφα 3
Διπλόποδα (Μυριάποδα) Σώμα επίμηκες, συνήθως κυλινδρικό Μήκος: 3mm μέχρι 10 cm Κεφαλή: 1 ζευγάρι κοντές κεραίες που αποτελούνται από 7 τμήματα, σιαγόνες και στοματικά εξαρτήματα Τα 4 μεταμερή μετά το κεφάλι αποτελούν το θώρακα που είναι εφοδιασμένος με 3 ζευγάρια πόδια Η κοιλιά αποτελείται από 9-100 μεταμερή εφοδιασμένα με 2 ζευγάρια πόδια το κάθε ένα (=Διπλόποδα) Η έξοδος του γεννητικού συστήματος βρίσκεται μπροστά στο 3ο μεταμερές του θώρακα Αναπνέουν με τραχείες Η ανάπτυξη είναι άμεση. Εκτός από τα 4 πρώτα μεταμερή του θώρακα, τα υπόλοιπα φέρουν 2 ζευγάρια πόδια, το κάθε ένα. Οι κεραίες αποτελούνται από 7 τμήματα
Διπλόποδα Τυπικά χερσαία ζώα, κυρίως νυχτόβια Συναντώνται σε μέρη που υπάρχει υγρασία και σηπόμενη φυτική ουσία, κάτω από πέτρες, στη στρωμνή, σε κορμούς δένδρων Τρέφονται αποκλειστικά με ξερή φυτική ουσία Είναι ζώα βραδυκίνητα. Για να απομακρύνουν πιθανούς εχθρούς εκκρίνουν διάφορες ουσίες.
Διπλόποδα
Διπλόποδα: ραχιαία όψη θηλυκού Πολυδέσμου Διπλόποδου. Το κεφάλι είναι κρυμμένο κάτω από το 1 ο μεταμερές του κορμού
Διπλόποδα Οφθαλμοί 2ο μεταμερές 1ο μεταμερές Κεραία Άνω γνάθος Βάση γνάθου 1ο πόδι
Πολυξενίδια Χορδευματίδια Πολυδεσμίδια Ονισκόμορφα Ιουλίδια Γλομερίδια
Πρακτική αναγνώριση των τάξεων των Διπλοπόδων Τάξη Πολυξενίδια (Polyxenida) Ζώα μικροσκοπικά (3-4 mm). Τα ώριμα αποτελούνται από 11 μεταμερή. Το σώμα τους καλύπτεται από αγκάθια, που στο πίσω άκρο του σώματος είναι μακριά και σχηματίζουν δύο θυσάνους. Σωματικό περίβλημα μαλακό, όχι ασβεστοποιημένο. Τάξη Γλομερίδια (Glomerida) Τα Διπλόποδα της τάξης αυτής έχουν την ικανότητα να σφαιροποιούνται. Τα ώριμα αποτελούνται από 11-12 μεταμερή. Το 2ο μεταμερές είναι πολύ μεγάλο σε σχέση με τα άλλα. Τάξη Πολυδεσμίδια (Polydesmida) Σώμα συνήθως πλατυσμένο νωτοκοιλιακά με 19-20 μεταμερή στα ώριμα άτομα. Δεν υπάρχουν μάτια. Το σώμα φέρει πλευρικές προεξοχές, συνήθως σε σχήμα καρίνας, που δίνουν την όψη επίπεδης ραχιαίας επιφάνειας. Τάξη Ιουλίδια (Iulida) Σώμα κυλινδρικό, με περισσότερα από 30 μεταμερή στα ώριμα άτομα. Σωματικό περίβλημα έντονα ασβεστοποιημένο.
ΚΛΕΙΔΑ ΤΩΝ ΤΑΞΕΩΝ ΤΩΝ ΔΙΠΛΟΠΟΔΩΝ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ 1. Κεφάλι και δακτύλιοι φέρουν πληθώρα από οδοντωτά αγκάθια. Στο οπίσθιο άκρο του σώματος δύο θύσανοι από αγκάθια. Τα ώριμα άτομα αποτελούνται από 11 δακτυλίους Πολυξενίδια - Χωρίς αγκάθια. Τριχίδια στον κορμό, όταν υπάρχουν, απλά. Οι δακτύλιοι έχουν τομή ημικυκλική ή κυκλική. Φέρουν πλευρικές ή νωτοπλευρικές προεξοχές, ή καθόλου 2 2. Τομή δακτυλίου ημικυλινδρική 3 - Τομή δακτυλίου τρία τέταρτα του κύκλου, με ή χωρίς πλευρικές ή νωτοπλευρικές προεξοχές που δίνουν μια όψη τραπεζιοειδή 4 3. Ώριμα άτομα με 11-12 δακτυλίους. Ο δεύτερος δακτύλιος πολύ μακρύτερος σε σχέση με τον αυχενικό και τους υπόλοιπους δακτυλίους. Άτομα ικανά να συσπειρωθούν σε σφαίρα Γλομερίδια - Ώριμα άτομα με 20-25 δακτυλίους. Κεφάλι μυτερό. Πολύ σπάνια στην Ελλάδα Πολυζωνίδια 4. Δακτύλιοι τραπεζιοειδείς. Οι μεταζωνίτες σχηματίζουν πλευρικές ή νωτοπλευρικές προεξοχές, λοβοειδείς ή σε σχήμα καρίνας, δίνοντας μια όψη σαμαριού ή επίπεδης ράχης 5 - Δακτύλιοι κυλινδρικοί. Ώριμα άτομα με μεγάλο αριθμό δακτυλίων (>30). Οι μεταζωνίτες φέρουν κατά μήκος, ραβδώσεις ή αυλακώσεις, τουλάχιστον κοιλιακά 6 5. Χωρίς ομματίδια 7 - Με ομματίδια (εκτός από το 1ο στάδιο). Τα μάγουλα είναι πλευρικά προτεταμένα. Ώριμα άτομα με 28-30 δακτυλίους Χορδευματίδια 6. Σχηματίζεται λαιμός : ο αυχενικός δακτύλιος είναι μικρός και στο πίσω μέρος του κεφαλιού υπάρχει μια στένωση. Το πρόσθιο τμήμα του κεφαλιού των αρσενικών παρουσιάζει βαθούλωμα Καλλιποδίδια - Δεν σχηματίζεται λαιμός : ο αυχενικός δακτύλιος είναι μεγάλος και επικαλύπτει το κεφάλι. Το κεφάλι των αρσενικών δεν παρουσιάζει βαθούλωμα Ιουλίδια 7. Ώριμα άτομα με 19-20 δακτυλίους Πολυδεσμίδια - Ώριμα άτομα με περισσότερους από 30 δακτυλίους Πλατυδεσμίδια
Παυρόποδα και Σύμφυλα Τα Παυρόποδα έχουν μήκος μέχρι 2 mm Έχουν μάτια Το σώμα τους ραχιαία καλύπτεται από 6 πλάκες Έχουν 9 ζευγάρια πόδια Τρέφονται με νεκρή φυτική ουσία. (Μυριάποδα) Τα Σύμφυλα έχουν άσπρο χρώμα, μήκος μέχρι 6mm Δεν έχουν μάτια Τα ώριμα άτομα έχουν 12 ζευγάρια πόδια Τρέφονται και αυτά με νεκρή φυτική ουσία.
Έντομα Βασικοί διαγνωστικοί χαρακτήρες: Σώμα που διαιρείται σε κεφάλι, θώρακα και κοιλιά 1 ζεύγος κεραιών 3 ζεύγη στοματικών εξαρτημάτων 3 ζεύγη ποδιών στο θώρακα Συχνά 1 ή 2 ζεύγη φτερών