ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΕΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΕΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ: ΙΣΤΟΡΙΑΣ & ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ: ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ, ΡΩΜΑΪΚΗΣ, ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗΣ ΚΑΙ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΠΡΩΤΕΥΟΥΣΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ: Η ΠΑΙΔΕΙΑ ΣΤΗΝ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ ΤHΣ ΝΙΚΑΙΑΣ ( ) ΠΑΝΑΓΙΩΤΗ Χ. ΣΧΟΙΝΑ ΥΠΟΤΡΟΦΟΥ ΤΟΥ ΙΔΡΥΜΑΤΟΣ ΚΡΑΤΙΚΩΝ ΥΠΟΤΡΟΦΙΩΝ (Ι.Κ.Υ) ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2006

2 ΕΠΙΒΛΕΠΟΥΣΑ: ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ ΑΛΚΜΗΝΗ ΣΤΑΥΡΙΔΟΥ- ΖΑΦΡΑΚΑ Ημερομηνία έγκρισης : 7 Ιουνίου 2007 Η έγκριση της Μεταπτυχιακής Εργασίας από το Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του ΑΠΘ δεν υποδηλώνει αναγκαστικά ότι αποδέχεται το Τμήμα τις γνώμες του συγγραφέα

3 Στους γονείς μου

4 Πρόλογος «Μούσαις χάρισι θῦε» Πιθανότατα εκατοντάδες χιλιάδες φοιτητές έχουν διαβάσει την παραπάνω ρήση στο υπέρθυρο της εισόδου του κτιρίου της Φιλοσοφικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Όταν και εγώ εισήλθα στο πρόγραμμα μεταπτυχιακών σπουδών Βυζαντινής και Μεσαιωνικής Ιστορίας του τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας, δεν φανταζόμουν ότι η στιγμή αυτή θα ερχόταν τόσο γρήγορα, και θα καλούμουν να «αποδείξω» αν πειθάρχησα στα κελεύσματα των Μουσών και ιδιαίτερα της Μούσας Κλειούς. Όπως και αν έχει, με αυτή τη μελέτη κλείνει ένας κύκλος σπουδών, και περατώνεται ένας προσωπικός στόχος ( ή μία προσωπική επιθυμία, αν προτιμάτε). Το πεδίο έρευνας της παρούσας μελέτης είναι η Παιδεία (με την ευρεία έννοια και όχι με τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε εμείς την εκπαίδευση-και μάλιστα τη δημόσια) στην λεγόμενη εξόριστη αυτοκρατορία της Νίκαιας, η οποία διέσωσε την ελληνική σκέψη, πολιτική θεωρία και παιδεία από το μέσο στον ύστερο Μεσαίωνα, και μέσω αυτού μέχρι τις ημέρες μας. Βέβαια η πορεία αυτή παρουσίαζει πολλές παλινδρομήσεις, οι οποίες μάλλον ήταν και αναπόφευκτες. Είναι αλήθεια ότι η συνεισφορά της μικρασιατικής αυτοκρατορίας των Λασκαριδών στην πνευματική εξέλιξη του υστερομεσαιωνικού και νεότερου Ελληνισμού, δεν αποτέλεσε μέχρι σήμερα αντικείμενο μίας συστηματικής και ιδιαίτερης μελέτης. Υπήρξαν βεβαίως αναφορές σε ευρύτερες εργασίες, οι οποίες δεν είχαν ως αποκλειστικό στόχο να καταγράψουν την πνευματική ιστορία και μόνον. Εκτενέστερη και ειδικότερη αναφορά στην παιδεία της αυτοκρατορίας της Νίκαιας γίνεται στην διδακτορική διατριβή του παλαιού μου καθηγητή στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων κ. Κ. Κωνσταντινίδη, ωστόσο νεότερες εκδόσεις πηγών και νεότερα πορίσματα της έρευνας επιτρέπουν μία εκ νέου προσέγγιση του θέματος. Παρόλα αυτά, μεγάλο είναι το χρέος μου προς οποιονδήποτε ασχολήθηκε με το θέμα αυτό κατά το παρελθόν, είτε εκτενώς είτε όχι.

5 Σκοπός της προσπάθειάς μου αυτής είναι να καταδείξω την εξελικτική πορεία του θεσμού της Παιδείας κατά το πρώτο ήμισυ του 13 ου αιώνα, συγκρίνοντας την πορεία αυτή με τα ήδη καθεστώτα της βυζαντινής παιδείας, και ειδικά με εκείνα του 12 ου αιώνα. Ένα ειδικό κεφάλαιο που ανασκοπεί τα εκπαιδευτικά πράγματα κατά την προ του 1204 περίοδο έπρεπε να προηγηθεί, έτσι ώστε ο αναγνώστης να κατατοπιστεί όσον αφορά τα προηγηθέντα, και με αυτόν τον τρόπο η πνευματική ιστορία της περιόδου της Νίκαιας να συνδεθεί με το Βυζάντιο προ του Σε αντίθετη περίπτωση η εργασία θα είχε καταστεί δύσχρηστη, ίσως και ακατάληπτη από κάποιον μη ειδικό αναγνώστη. Από την άλλη, οι αυτοκράτορες και οι λόγιοι της Νίκαιας ήσαν υποχρεωμένοι να δράσουν εντός ενός συγκεκριμένου περιβάλλοντος, και η σκιαγράφηση αυτού ακριβώς του περιβάλλοντος γίνεται με την ιστορική ανασκόπηση της περιόδου , η οποία και προτάσσεται των λοιπών κεφαλαίων. Στα κεφάλαια που ακολουθούν αναλύεται θεματικά η εξέλιξη της πνευματικής κατάστασης στο κράτος της Νίκαιας, τηρουμένης μιας στοιχειώδους χρονολογικής σειράς. Είναι αναμφισβήτητο γεγονός ότι μία μελέτη για τη βυζαντινή παιδεία (σε οποιαδήποτε εποχή), δεν θα μπορούσε ποτέ να είναι πλήρης ή να καλύψει κάθε desideratum της έρευνας. Η φύση των σωζόμενων πηγών θέτει στον ερευνητή ένα ανυπέρβλητο όριο, πέραν του οποίου μόνον η φαντασία θα μπορούσε να προχωρήσει. Τα συμπεράσματα που εξήγαγα κατά την διάρκεια της μελέτης και έρευνάς μου, συνοψίζονται στο τέλος του κειμένου προκειμένου να κατανοηθεί η συγκρότηση (ή η ανασυγκρότηση) ενός οικοδομήματος όπως αυτό της παιδείας, χωρίς να σημαίνει ότι τα συμπεράσματα αυτά είναι και απόλυτα. Αισθάνομαι την ανάγκη να απευθύνω ολόθερμες και εκ βάθους καρδίας ευχαριστίες στην ελλογιμωτάτη Καθηγήτρια Βυζαντινής Ιστορίας δρα. κ. Αλκμήνη Σταυρίδου-Ζαφράκα, πολύτιμη καθοδηγήτρια και επόπτρια. Η κ. Ζαφράκα επέδειξε ιδαίτερο ενδιαφέρον για την πρόοδο της έρευνάς μου, και παρείχε σε εμένα πολύτιμες συμβουλές και γνώση καθ όλη τη διάρκεια των μεταπτυχιακών μου σπουδών. Ευχαριστώ επίσης θερμά τον Καθηγητή κ. Θεόδωρο Κορρέ και την Καθηγήτρια κ. Βασιλική Νεράντζη-Βαρμάζη για την συνεργασία και τις χρήσιμες παρατηρήσεις τους. Παράλειψη θα ήταν αν δεν ανέφερα και τους παλαιούς μου καθηγητές στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, οι οποίοι με εισήγαγαν στις Βυζαντινές Σπουδές και ειδικότερα τους: Καθηγητή Απ. Καρπόζηλο, Καθηγητή κ. Μ. Κορδώση, Καθηγητή κ.

6 Κ.Κωνσταντινίδη, Καθηγητή Αθ. Παλιούρα, Αναπληρωτή Καθηγητή κ. Π. Αντωνόπουλο, Επίκουρο Καθηγητή Στ. Ευθυμιάδη και Λέκτορα κ. Μ. Παπαδάκη. Η ολοκλήρωση της μελέτης αυτής και εν γένει των μεταπτυχιακών σπουδών μου, επετεύχθη εν πολλοίς από την υποτροφία που μου χορήγησε το Ίδρυμα Κρατικών Υποτροφιών (Ι.Κ.Υ) για το ακαδημαϊκό έτος , το οποίο ευχαριστώ από τη θέση αυτή. Τέλος επιθυμώ να ευχαριστήσω τον μεταπτυχιακό φοιτητή Βυζαντινής Ιστορίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων και παλαιό μου φίλο κ. Ιωάννη Θανάσου για την πρόθυμη αποστολή βιβλίων και φωτοτυπιών και την ανταλλαγή απόψεων, τους υπαλλήλους του σπουδαστηρίου Βυζαντινής και Μεσαιωνικής Ιστορίας κα. Μαρία Γκέκα και κα. Τούλα Δαλόγλου, καθώς και τους υπαλλήλους του σπουδαστηρίου της Μεσαιωνικής και Νεοελληνικής φιλολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής για την άμεση βοήθειά τους σε πρακτικά ζητήματα. Επίσης ευχαριστώ όλους τους συναδέλφους μου στο μεταπτυχιακό πρόγραμμα Βυζαντινής και Μεσαιωνικής Ιστορίας για την οποιαδήποτε στήριξη τους. Σε κάθε περίπτωση, η παρούσα μελέτη συνετάγη κατά την αντίληψη και κρίση του συγγραφέως της, ο οποίος και φέρει την αποκλειστική ευθύνη των γραφομένων. Το αν το αποτέλεσμα είναι επιτυχές και σε ποιο βαθμό, επαφίεται στην κρίση του καλόπιστου αναγνώστη Θεσσαλονίκη, Ιούνιος 2006

7 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Βιβλιογραφία.Ι Εισαγωγή... 1 Μέρος Α Το ιστορικό πλαίσιο Ι. Η άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1204 και τα νέα κρατικά μορφώματα... 3 ΙΙ. Η αυτοκρατορία της Νίκαιας 7 Μέρος Β Η παιδεία επί Θεόδωρου Α Ι. Το εκπαιδευτικό σύστημα προ του ΙΙ. Η εκπαιδευτική πολιτική του Θεόδωρου Α...26 ΙΙΙ. Τα σχολεία επί Θεόδωρου Α.37 IV.Δύο αιώνιοι αντίπαλοι: ο Δημήτριος Καρύκης και ο Νικηφόρος Βλεμμύδης Μέρος Γ Η παιδεία επί Ιωάννη Γ Βατάτζη I. Η εκπαιδευτική πολιτική του Ιωάννη Γ Βατάτζη..50. II.Τα σχολεία επί Ιωάννη Γ Βατάτζη A.Τα σχολεία του Θεόδωρου Εξαπτέρυγου και του Νικηφόρου Βλεμμύδη B. Οι καθηγητές του Θεόδωρου Β : Νικηφόρος Βλεμμύδης, Γεώργιος Ακροπολίτης Γ.Το σχολείο του Γεώργιου Βαβουσκωμίτη...70 Μέρος Δ Η παιδεία στο κράτος της Νίκαιας από το 1254 έως το Ι. Ο Θεόδωρος Β Λάσκαρις και η εκπαιδευτική του πολιτική. 74 ΙΙ. Η πνευματική δράση του Νικηφόρου Βλεμμύδη.. 79

8 ΙΙΙ.Ο Γρηγόριος Κύπριος και η παρακμή της σχολής του Αγίου Τρύφωνος.83 Μέρος Ε Επίλογος.91 Συμπεράσματα 96 Παράρτημα

9 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Βραχυγραφίες ΑΠ Αρχείον Πόντου ( Αθήνα, Επιτροπή Ποντιακών Μελετών, 1928-). BMGS Byzantine and Modern Greek Studies, (Birmingham 1975 κ.ε.). BNJ Byzantinisch- neugriechische Jahrbücher Athen- Berlin 1920 κ.ε. ΒS Balkan Studies. Εταιρία Μελετών Χερσονήσου Αίμου. (Θεσσαλονίκη 1959 κ.ε.). BSL Byzantinoslavica, (Prague 1929 κ.ε.) Βυζαντιακά Επιστημονικόν όργανον Ελληνικής Ιστορικής Εταιρείας Περίοδος Μεσαιωνικού Ελληνισμού (Θεσσαλονίκη 1981 κ.ε.) Βυζαντινά Επιστημονικόν όργανον κέντρον Βυζαντινών Ερευνών Φιλοσοφικής Σχολής Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκη (1969 κ.ε.). Byzantion Byzantion, Revoue International des Etudes Byzantines (Paris-Liege 1924 κ.ε), Bruxellles, Foundation Byzantine. Byz. F. Byzantinische Forschungen, Internationale Zeitchrift fur Byzantinistik. Amsterdam, Hakkert (1966 κ.ε.) Byz. Saint The Byzantine Saint: University of Birminghan 14 th Spring Symposium of Byzantine Studies, εκδ. S. Hackel (London 1981).

10 BZ Byzantinische Zeitschrift. Leipzig 1892 κ.ε.- München 1950 κ.ε. CFHB Corpus Fontium Historiae Byzantinae, (Washington- Berlin- Roma- Wien- Bruxelles- Θεσσαλονίκη- Paris, 1976 κ.ε.). CMH Cambridge Medieval History. Ιδρ.Οργ. J.B. Bury (1911 κ.ε). Τόμος Δ, παλιά έκδοση 1923: The Eastern Roman Empire Νέα έκδοση σε 2 τόμους : Γενική έκδοση Joan M. Hussey, συνεκδ. D.M.Nicol, G. Cowan: The Byzantine Empire, Δ α : Byzantium and Administration. (προλ. Ι.Ε. Καραγιαννόπουλος- μτφρ. Ν. Σαούλ- θεωρ. Τ. Πολίτη) DOP Dumbarton Oaks Papers, Cambridge/ Mass κ.ε. ΕΕΒΣ Επετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών (Αθήνα 1924 κ.ε.) Ελληνικά Ελληνικά (Αθήνα-Θεσσαλονίκη 1928 κ.ε.) EO EO: Echos d Orient Organe de l Institut Français de Etùdes Byzantines Revue Trimestrielle, ( κ.ε.). GRBS Greek Roman and Byzantine Studies (Texas- Durham N. Carol: 1958 κ.ε.) ΗΧ Ηπειρωτικά Χρονικά, (Ιωάννινα 1926 κ.ε.) ΙΕΕ Ιστορία του Ελληνικού Έθνους. Εκδοτική Αθηνών, τόμοι Α -ΙΣΤ, (Αθήνα ). Τόμος Η (1979): Βυζαντινός Ελληνισμός- Μεσοβυζαντινοί Χρόνοι Τόμος Θ (1980): Μεσοβυζαντινοί και Υστεροβυζαντινοί Χρόνοι

11 JOBG Jahrbuch der Osterreichischen Byzantinischen Gesellscaft. Wien Στη συνέχεια ως JÖB. MB Μεσαιωνική Βιβλιοθήκη, εκδ. Κ.Ν. Σάθας, τόμοι 1-8, εν Βενετία 1872 εν Παρισίοις 1894 ανατ. Αθήνα. OCP Orientalia Christiana Periodica. Roma 1935 κ.ε. ODB The Oxford Dictionary of Byzantium, επιμ. A. P. Kazhdan et alii, τομ. Ι-III. Oxford- New York PG J.P. Migne, Patrologiae cursus completus series graeca. Paris PLP Prosopographisces Lexicon Der Palaiologenzeit, (Wien 1976 κ.ε.). REB Revue des Etudes Byzantines. Paris 1943 κ.ε. Speculum Speculum : Cambridge Mass κ.ε. Σύμμεικτα Σύμμεικτα Κέντρου Βυζαντινών Ερευνών Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών ( πρώην Βασιλικού Ιδρύματος Ερευνών), Αθήνα 1986 κ.ε. ΘΗΕ Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια Αθήνα ). VR Variorum Reprints Πηγές R. Browning, New Source R. Browning, A New Source of Byzantine- Hungarian Relations in the Twelfth Century, BS

12 2 (1961) J. Bury, Inedita Nicephori Blemmydae.B. Bury, Inedita Nicephori Blemmydae, BZ 6 (1897) Δημήτριος Χωματηνός G. Prinzing (εκδ.), Demetrii Chomateni Ponemata Diaphora, CFHB 38, Series Berolinensis, Berolini et Novi Eboraci, Εφραίμ Αίνιος Ἐφραὶμ Αἰνίου, Καὶ ποιμεναρχῶν τὸν κατάλογον σκόπει Ρώμης Νέας, PG 142 στ Γεωργ. Ακροπολίτης Γεωργ. Ακροπολίτης, Χρονικὴ Συγγραφή, εκδ., A. Heisenberg, Georgii Acropolitae Opera, Biblioteca Scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana, τομ. Ι- II, Lipsiae Γεωργ.Παχυμέρης Γεωργίου Παχυμέρη, Συγγραφικαὶ Ἱστορίαι εκδ. J.Failes, Georges Pachymères Relations historiques. Livres I-VI. CFHB XXIV/1, 2, Series Parisiensis). Paris 1984 με γαλλική μετάφραση του V. Laurent, και Ι. Bekker, 2 τόμ. Bonnae Γρηγόριος Κύπριος, Αυτοβιογραφία Γρηγορίου τοῦ ἁγιωτάτου καὶ μακαριωτάτου οἰκουμενικοῦ πατριάρχου περὶ τοῦ καθ ἑαυτὸν βίου ὡς ἀπ ἄλλου προσώπου», εκδ. W. Lameere, La tradition manuscrite de la correspondance de Gregoire de Chypre patriarche de Constantinople ( ). Bruxelles- Rome 1937, Α. Heisenberg, Neue Quellen I-III A. Heisenberg, Neue Quellen zur Geschichte des lateinischen Kaisertums und der Kirchenunion. Sitzungsber. Bayer. Akad. D. Wiiss., philos.-hist. KI (=Qeullen II). A. Heisenberg, Quellen A. Heisenberg, Quellen und Studien zur spätbyzantinischen Geschichte, V.R., London

13 1973 W. Höradner, Hexapterygos W. Höradner: Die Progymnasmata des Theodoros Hexapterygos στο: ΒΥΖΑΝΤΙΟΣ: Festschrift für Herbert Hunger Wien 1984, V. Laurent, Babouscomites V. Laurent, La correspondance inédite de Georges Babouscomites, στο: Εις μνήμην Σπυρίδωνος Λάμπρου, Επιτροπή εκδόσεων των καταλοίπων Σπ. Λάμπρου, Ἐν Ἀθήναις V. Laurent, Regestes V. Laurent, Les regestes des Actes du Patriarcat de Constantinople, τ.ι, Les Actes des Patriarches, fasc IV: Les regestes de 1208 a 1309, Paris Μανουήλ Ολόβολος Manuelis Holobolis Orationes, (εκδ.) M. Treu, Potzdam Μιχαήλ Χωνιάτης Μιχαὴλ τοῦ Χωνιάτου Ἐπιστολαί, εκδ. F. Kolovou, Michaelis Choniatae Epistulae, CFHB τομ. XLI, Berlin Νικηφ. Κάλλιστος Ξανθόπουλος Νικηφόρου Κάλλιστου Ξανθόπουλου Εκκλησιαστική Ιστορία βιβλία ΙΗ PG 147, στ Νικ. Μεσαρίτης, Γράμμα Νικ. Μεσαρίτης, Γράμμα...ὁ Χριστὸς τοῦ Βοληνοῦ, εκδ. A. Heisenberg, Neue Qeullen II σσ : Reisebericht des Nikolaos Mesarites an die Mönche des Euergetisklosters in Konstantinopel. Νικ. Μεσαρίτης, Δεητήριον Νικ. Μεσαρίτης, Δεητήριον ἀπὸ τῶν Κωνσταντινοπολιτῶν πρὸς τὸν βασιλέα Ῥωμαίων τὸν Κομνηνὸν κῦρ Θεόδωρον τὸν Λάσκαριν... ἐφ ᾧ ἐπικηρυχθῆναι τὸν τῆς Κωνσταντινουπόλεως., εκδ. Α. Heisenberg, Neue Quellen II σσ : Die Bittschriften des

14 griechischen Klerus in Konstantinopel an den Kaisezhof von Nikaia und die kaiserliche Botschaft Νικ. Μεσαρίτης, Διάλεξις Νικ. Μεσαρίτης, Διάλεξις γεγονυῖα... μηνὶ Αὐγούστῳ λ, ἡμέρα δ, ἰνδ.θ, ἔτους, sψιδ, εκδ. Α. Heisenberg, Neue Quellen IΙ σ : Die Disputation vom 30. August Νικ. Μεσαρίτης, Επιτάφιος Νικ. Μεσαρίτης, Ἐπιτάφιος εἰς τόν...ὅσιον Ἰωάννην τὸν Μεσαρίτην...sψιε ἔτους τελουμένων τῶν τεσσαρακοστῶν., εκδ. Α. Heisenberg, Neue Quellen I σσ : Der Epitaphios des Nikolaos Mesarites auf seinem Bruder Johannes (+ 1207). Νικ. Μεσαρίτης, Λόγος Κατηχητικός Νικ. Μεσαρίτης, Λόγος κατηχητικός τέταρτος, εκδ. Α. Heisenberg, Neue Quellen III σ. 6-54: Der Bericht des Nikolaos Mesarites über die politischen und kirchlichen Ereignisse des Jahres Νικηφόρος Βλεμμύδης, Διήγησις Μερική Νικηφόρου μοναστοῦ καὶ πρεσβυτέρου τοῦ κτήτορος περὶ τῶν κατ αὐτὸν διήγησις μερική, εκδ. J. Munitiz, Nicephori Blemmydae, Autobiographia sive curriculum Vitae necnon epistula universalior, [ Corpus Christianorum, Series greaca 13], Leuven Νικηφόρος Βλεμμύδης, Επιτομή Λογικής Νικηφόρου τοῦ Βλεμμίδου Ἐπιτομὴ Λογικῆς, PG 142, στ Νικηφόρος Βλεμμύδης, Περί Πίστεως Τοῦ σοφωτάτου μοναχοῦ Νικηφόρου τοῦ Βλεμμίδου πρὸς τοὺς μοναχοὺς τοῦ ἀνεγερθέντος παρ αὐτοῦ φροντιστηρίου Λόγος Περὶ Πίστεως, PG 142, στ Νικηφόρος Βλεμμύδης, Επιτομή Φυσικής Νικηφόρου τοῦ Βλεμμίδου Ἐπιτομὴ Φυσικῆς, PG 142, στ

15 Νικηφόρος Γρηγοράς Νικηφόρου Γρηγορᾶ Ῥωμαϊκῆς Ἱστορίας Λόγοι, εκδ. L. Schopen- Im. Bekker, Nicephori Gregorae Historia byzantina I-III. Bonnae Νικήτας. Χωνιάτης, Χρον. Διήγ. Νικήτας Χωνιάτης, Χρονικὴ Διήγησις, εκδ. I.A. van Dieten, Nicetae Choniatae Historiae [CFHB XI/I, Series Berolinensis], Berolini Ι. Πολέμης, Διδάσκαλος του Ψαλτήρος Ι.Δ. Πολέμης, «Μία ανέκδοτη διδασκαλία του διδασκάλου του Ψαλτήρος Σεργίου», Ελληνικά 43(1993) Ψευδο- Κωδινός Pseudo- Kodinos, Traité des offices, εκδ. J. Verpeaux, Paris Roberto di Clari Roberto di Clari, La Conquista di Constantinopoli ( ), Studio critico, traduzione e note di A.M.N. Patrone [Collana Storica di Fonti e Studi 13], Genova A. Tartaglia, Opuscula (εκδ.) A. Tartaglia, Theodorus II Ducas Lascaris, Opuscula Rhetorica, [ Bibliotheca Scriptorum Graecarum et Romanorum Teuburiana], Leipzing Θεόδωρος Λάσκαρις, Επιστολαί Θεόδωρος Β Λάσκαρις, Επιστολαί, εκδ.n. Festa, Theodori Ducae Lascaris Epistulae CCXVII, Florence Θεόδωρος Σκουταριώτης Θεόδωρος Σκουταριώτης, Σύνοψις Χρονική, εκδ. Κ Σάθας, ΜΒ 7 (1984) Villehardouin Geoffroi de Villehardouin, Chronicon de Expugnatione Constantinopolitana, εκδ. E. Faral, Villehardouin. Chronique de la conquête de Constantinople. I-II. Paris 1938, 1939 ανατ. 1961, ελλην. Μετάφραση Κ. Αντύπα, Εισαγωγή

16 Γ. Σαραφιανού, Αθήνα Βίος Ιωάννη Βατάτζη Βίος Ιωάννη Γ Βατάτζη, εκδ. A. Heisenberg, Kaiser Johannes Batatzes der Barmherzige. Eine mittelgriechisce Legende. BZ 14(1905) L. Westerink, Some Letters L. Westerink, Some Unpublished Letters of Blemmydes, BSL 12 (1951) Βοηθήματα K. Άμαντος, Διδάσκαλος Κ. Άμαντος, Διδάσκαλος των διδασκάλων, Ελληνικά 8 (1935) M. Angold, Government M. Angold, A Byzantine Government in Exile. Government and Society under the Lascarids of Nicaea ( ), Oxford M. Angold, Nationalism M. Angold, Byzantine Nationalism and the Nicaean Empire, BMGS 1 (1975), M. Angold, Church and Society M. Angold, Church and Society in Byzantium under the Comneni, , Cambridge M. Angold, Iστορία M. Angold, H Βυζαντινή Αυτοκρατορία από το 1025 έως το 1204, μία Πολιτική Ιστορία,( επιστ. επιμ. Π. Α. Αγαπητός, μτφρ. Ε. Καργιανιώτη), Αθήνα E. Barker, Political Thought E. Barker, Social and Political Thought in Byzantium, Oxford Η.Bell, Commentary H.I. Bell, The Commentary of the Psalms by Nicephorus Blemmydes, BZ 30 (1930) F. Bredenkamp, Empire F. Bredenkamp, The Byzantine Empire of Thessalonike ( ). Thessqloniki 1996.

17 R. Browning, Patriarchal School R. Browning, The Patriarchal School at Constantinople in the Twelfth Century, Byz. 32(1962) , 33(1963) (= Studies X) R. Browning, Studies R. Browning, Studies on Byzantine History, Literature and Education, V.R., London A. Carile, Storia A. Carile, Per una storia dell Impero Latino di Constantinopoli , Bologna Στ. Χονδρίδου, Εκπαίδευση Στ. Χονδρίδου, Σημείωμα για την τεχνική εκπαίδευση στο Βυζάντιο τον 11 ο αιώνα, Σύμμεικτα 13(1999) K. Χρήστου, Βλεμμύδης Κ.Π.Χρήστου, Ο «βασιλικός ανδριάς» του Νικηφόρου Βλεμμύδη. Συμβολή στη πολιτική θεωρία των Βυζαντινών, Θεσσαλονίκη Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Θεσμοί Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Το πολίτευμα και οι θεσμοί της Βυζαντινής αυτοκρατορίας ( ), Κράτος, Διοίκηση, Οικονομία, Κοινωνία, Αθήνα C. Constantinides, Higher Education C.N. Constantinides, Higher Education in Byzantium in the thirteenth and early fourteenth centuries, ( ), Nicosia C. Constantinides, George of Cyprus C. Constantinides, George of Cyprus as a teacher, Πρακτικά του Δευτέρου Διεθνούς Κυπριολογικού Συνεδρίου ( Λευκωσία, Απριλίου 1982) τόμος Β, Μεσαιωνικό τμήμα, εκδ. Θ. Παπαδόπουλος, Β. Εγγλεζάκης, Λευκωσία K.Κωνσταντινίδης, Παιδεία J. Darrouzès, Οφφίκια Κ.Ν. Κωνσταντινίδης, Η Παιδεία στο Βυζάντιο, Ιωάννινα J. Darrouzès, Recherches sur les Οφφίκια de l eglise Byzantine, Paris 1970

18 J. Dräseke, Theodoros Lascaris J. Dräseke, Theodoros II Lascaris, BZ 3 (1894) Βλ. Φειδάς, Ιστορία Βλ. Φειδάς, Εκκλησιαστική Ιστορία Α -Β, Ἀθῆναι F. Fuchs, Schulen F. Fuchs, Die höheren Schulen von Konstantinopel (Byzantinisches Archiv 8), Leipzing- Berlin Α. Gardner, Lascarids A. Gardner, The Lascarids of Nicaea, The Story of an Empire in Exile, London 1912, ανατ. Amsterdam Κ. Γιαννακόπουλος, Μιχαήλ Η Κ. Γιαννακόπουλος, Ο αυτοκράτωρ Μιχαήλ Παλαιολόγος και η Δύσις, Μελέτη επί των Βυζαντινο- Λατινικών σχέσεων, (μτφρ. Κ. Πολίτη), Ἀθῆναι H. Γιαρένης, Θεόδωρος Α Η.Α. Γιαρένης, Ο Αυτοκράτωρ της Νίκαιας Θεόδωρος Α Κομνηνός ο Λάσκαρις, [Αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή], Ιωάννινα Η. Γιαρένης, Απόπειρες Η. Α. Γιαρένης, Η «δυναστεία των Λασκάρεων»: Απόπειρες και ακυρώσεις. Ζητήματα εξουσίας και διαδοχής στην λεγόμενη αυτοκρατορία της Νίκαιας, Βυζαντιακά 24 (2004) H. Γλύκατζη-Ahrweiler, Politique agraire H. Ahrweiler, La politique agraire des empereurs de Nicée. Byzantion 28(1959) 51-66, (=Etudes IV). Α. Γλύκατζη- Ahrweiler, Byzance et la Mer A. Γλύκατζη- Ahrweiler, Byzance et la Mer. La marine de guerre, la politique et les institutions maritimes aux VIIe- Xve siecles. Paris Ε. Γλύκατζη-Ahrweiler, Αυτοκρατορία Ε. Γλύκατζη- Ahrweiler, Η αυτοκρατορία του Μικρασιατικού, ΙΕΕ Θ

19 Ε. Γλύκατζη- Ahrweiler, Τραπεζούντα Ε. Γλύκατζη- Ahrweiler, Η αυτοκρατορία της Τραπεζούντας, ΙΕΕ Θ Π. Γουναρίδης, Αναγόρευση Π. Γουναρίδης, Η χρονολογία της αναγόρευσης και της στέψης του Θεοδώρου Α του Λασκάρεως, Σύμμεικτα 6 (1985) B. Hendrickx, Θεσμοί B. Hendrickx, Οι πολιτικοί και στρατιωτικοί θεσμοί της Λατινικής Αυτοκρατορίας της Κωνσταντινουπόλεως κατά τους πρώτους χρόνους της υπάρξεώς της, Θεσσαλονίκη H. Hunger, Λογοτεχνία H. Hunger, Βυζαντινή Λογοτεχνία. Η λόγια και κοσμική γραμματεία των Βυζαντινών, τόμοι Α - Γ, Munchen 1978 (μτφρ. Α τομ. Λ.Γ. Μπενάκη, Ι.Β. Αναστασίου, Γ.Χ. Μακρή), Αθήνα Η. Hunger, Wissenshaft H. Hunger, Von Wissenshaft und Kunstkder frühen Paleologenzeit. Mit einem Exkurs über die Κοσμική δήλωσις Theodoros ΙΙ. Ducas Lascaris. JOBS 8 (1959), J. Hussey, Church and Learning J. Hassey, Church and Learning in the Byzantine Empire, , London 1937 (ανατ. New York 1963). J. Hussey, Church J. Hussey, The Orthodox Church in the Byzantine Empire 2, Oxford Ι. Καραγιαννόπουλος, Διπλωματική Ι.E.Καραγιαννόπουλος, Βυζαντινή Διπλωματική. Ι. Αυτοκρατορικά έγγραφα. Θεσσαλονίκη I. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία Ι.Ε. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους, τόμοι Α -Γ, (ανατ. Ε ),Θεσσαλονίκη 1993,1995,1999. Ι.Ε Καραγιαννόπουλος, Κράτος Ι.Ε. Καραγιαννόπουλος, Το Βυζαντινό Κράτος, Θεσσαλονίκη

20 A.Karpozilos, Controversy A. Karpozilos, The Ecclesiastical Controversy between the Kingdom of Nicaea and the Principality of Epiros ( ) [ Βυζαντινά Κείμενα και Μελέτες 7], Θεσσαλονίκη Β. Κατσαρός, Μονή Προδρόμου Β. Κατσαρός, Η «κατά την Ελλάδα» βυζαντινή μονή του Προδρόμου, τελευταίος σταθμός της ζωής του Μιχαήλ Χωνιάτη, Βυζαντιακά 1 (1981) Β. Κατσαρός, Ι. Κασταμονίτης Β. Κατσαρός, Ιωάννης Κασταμονίτης, Συμβολή στη μελέτη του βίου, του έργου και της εποχής του [Βυζαντινά Κείμενα και Μελέται 22], Θεσσαλονίκη Β. Κατσαρός, Προδρομικοί θεσμοί Β. Κατσαρός, Προδρομικοί «θεσμοί» για την οργάνωση της ανώτερης εκπαίδευσης της εποχής των Κομνηνών από την προκομνήνεια περίοδο, στο: Η αυτοκρατορία σε κρίση (;) το Βυζάντιο τον 11 ο αιώνα ( ), [Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, Ιστιτούτο Βυζαντινών Ερευνών, Διεθνή Συμπόσια 11, Αθήνα 2003, A.Kazhdan Studies A. Kazhdan, Studies on Byzantine Literature of the Eleventh and Twelfth Centuries, Cambridge- Paris Α. Kazhdan- A.Wharton-Epstein, Aλλαγές Α. Kazhdan- A. Wharton- Epstein, Αλλαγές στον Βυζαντινό Πολιτισμό κατά τον 11 ο και 12 ο αιώνα, (μτφρ. Α.Παππά- Δ.Τσουγκαράκη), Αθήνα Φ. Κολοβού, Συμβολή Φ. Κολοβού, Πονήματα. Συμβολές στην έρευνα της ελληνικής και λατινικής γραμματείας, Μιχαήλ Χωνιάτης Συμβολή στη μελέτη του βίου και του έργου του, το corpus των επιστολών, Αθήνα Μ. Κορδώσης, Κατάκτηση Μ.Σ. Κορδώσης, Η κατάκτηση της Νότιας Ελλάδας από τους Φράγγους. Ιστορικά και τοπογραφικά προβλήματα. Ιστορικογεωγραφικά 1(1986)

21 Φ. Κουκουλές, Βυζαντινά επίθετα Φ. Κουκουλές, Βυζαντινών τινων επιθέτων σημασία και ορθογραφία, ΕΕΒΣ 5(1928) Κ. Κωνσταντόπουλος, Μολυβδόβουλα Κ.Μ. Κωνσταντόπουλος, Βυζαντινὰ μολυβδόβουλα τοῦ ἐν Ἀθήναις Ἐθνικοῦ Νομισματικοῦ Μουσείου, ἐν Ἀθήναις Ε. Κριαράς, Λεξικό Ε. Κριαράς, Λεξικό της Μεσαιωνικής Δημώδους Γραμματείας ( ) τ. Α - Θ Θεσσαλονίκη Xρ. Κρικώνης, Καλλιέργεια των επιστημών Χρ. Κρικώνης, Ἡ καλλιέργεια τῶν ἐπιστημῶν εἰς τὴν Νίκαιαν καὶ αἱ θεολογικοφιλοσοφικαὶ ἀναζητήσεις τοῦ Θεοδώρου Β Λασκάρεως ( ), ΦΙΛΙΑ εις Κωνσταντίνον Μπόνην, Θεσσαλονίκη 1989, M. Kyriakis, Student life M. Kyriakis, «Student life in Eleventh Century Constantinople» Βυζαντινά 7 (1975) : J.Langdon, Vatatzes J. S. Langdon, John III Ducas Vatatze s Byzantine Imperium in Anatoliam Exile, : The Legacy of his Diplomatic, Military and Internal Program for the Restitutio Orbis, UCLA V. Laurent, Généalogie V. Laurent, La généalogie des premiers Paléologues, Byzantion 8 (1933) P. Lemerle, Gouvernement P.Lemerle, Le gouvernemet des philosophes : L enseignement, les ecoles, la culture, στο: Cinq etudes sur le XIe siecle byzantin [ Le monde Byzantins], Paris 1977, P. Lemerle, Ουμανισμός P. Lemerle, Ο πρώτος βυζαντινός Ουμανισμός, Σημειώσεις και παρατηρήσεις για την εκπαίδευση και την παιδεία στο Βυζάντιο από τις αρχές ως τον 10 ο αιώνα, (μτφρ. Μ. Νυσταζοπούλου- Πελεκίδου, Αθήνα

22 Β. Λεονταρίτου, Αξιώματα Β. Α. Λεονταρίτου, Εκκλησιαστικά αξιώματα και υπηρεσίες στην πρώιμη και μέση Βυζαντινή περίοδο, Αθήνα Μ. Loukaki, Remarques M. Loukaki, Remarques sur le Corps des Douze Didascales au XIIe siecle, στο: Ευψυχία. Melangens offerts a Hélène Ahrweiler [ Byzantina Sorbonensia 16], II, Paris 1998, C. Mango, Αυτοκρατορία C. Mango, H Αυτοκρατορία της Νέας Ρώμης, (μτφρ.δ. Τσουγκαράκης), Αθήνα Α. Μαρκόπουλος, Εγκώμιο Α. Μαρκόπουλος, Θεοδώρου Β Λασκάρεως ἀνέκδοτον ἐγκώμιον πρὸς τὸν Γεώργιον Ἀκροπολίτην, ΕΕΒΣ 36 (1968) Α. Μαρκόπουλος, Οργάνωση Α. Μαρκόπουλος, Η οργάνωση του σχολείου. Παράδοση και εξέλιξη, στο: Χρ. Αγγελίδη (επιμ. έκδ.), Η καθημερινή ζωή στο Βυζάντιο, Αθήνα 1989, E.H. McNeal-R.L.Wolff, Crusade E.H.McNeal-R.L.Wolff, The Fourth Crusade στο:k.m. Setton, History of the Crusades, vol.iii,σ S. Mergiali, Lettrés S. Mergiali, L enseignement et les lettrés pendant l époque des Paléologues ( ), Ἀθῆναι Α,. Μηλιαράκης, Ιστορία Α. Μηλιαράκης, Ἱστορία τοῦ Βασιλείου τῆς Νικαίας καὶ τοῦ Δεσποτάτου τῆς Ἠπείρου ( ), Ἀθῆναι 1898 (ανατ. Αθήνα 1994). G. Misch, Geschichte G. Misch, Geschichte der Autobiographe I-III, Frankfurt Λ. Μπενάκης, Λ. Μπενάκης, Φιλοσοφία, ΙΕΕ Θ

23 Φιλοσοφία J. Munitiz, Self- canonization J. Munitiz, Self- canonization: the Patrial Account of Nicephorus Blemmydes, στο: (εκδ.) S. Hackel, The Byzantine Saint, Learned papers presented at the Fourteenth Spring Symposium of Byzantine Studies, University of Birmingham, New York , D. Nicol, Despotate D. M. Nicol, The Despotate of Epiros, London D. Nicol, Άλωση D.M. Nicol, Από την άλωση ως την ανάκτηση της Κωνσταντινουπόλεως ( ), ΙΕΕ Θ D. Nicol, Σταυροφορία D. M. Nicol, Η Τέταρτη Σταυροφορία και οι Αυτοκράτορες Ελλάδας και Λατίνων ( ), CHM, τομ. IV, μέρος Ι, D. Nicol, Λεξικό. D.M.Nicol, Βιογραφικό Λεξικό της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, London 1991, (μτφρ. Ε.Πιερής), Αθήνα D. Nicol, Τελευταίοι αιώνες D.M. Nicol, Οι τελευταίοι αιώνες του Βυζαντίου ( ), (μτφρ.στ. Κομνηνός), Αθήνα D. Nicol, Βυζάντιο- Βενετία D.M. Nicol, Βυζάντιο και Βενετία. Μελέτη των διπλωματικών και πολιτιστικών σχέσεων, (μτφρ. Χ-Α. Μουτσοπούλου), Αθήνα Π. Νικολόπουλος, Μετατόπιση Π. Νικολόπουλος, Η πρώτη Άλωση και η μετατόπιση του πνευματικού κέντρου της αυτοκρατορίας, ΙΕΕ Θ Π. Νικολόπουλος, Λογοτεχνία Π. Νικολόπουλος, Λογοτεχνία, ΙΕΕ Θ G. Ostrogorsky, Ιστορία G. Ostrogorsky, Ιστορία του Βυζαντινού κράτους, τόμοι Α -Γ, München 1963 (μτφρ. Ι.

24 Παναγόπουλος- επιστ. Εποπτεία Ε. Κ. Χρυσός), 5 η ανατ. Αθήνα Α. Παπαδάκης- J. Meyendorff, Εκκλησία Η Χριστιανική Ανατολή και η άνοδος του Παπισμού. Η Εκκλησία από το 1071 έως το 1453, (μτφρ. Στ. Ευθυμιάδης), Αθήνα Α. Παπαδόπουλος- Κεραμεύς, Θεοδωρος Ειρηνικός Α. Παπαδόπουλος- Κεραμεύς, «Θεόδωρος Εἰρηνικός, Πατριάρχης Οἰκουμενικὸς ἐν Νικαίᾳ», ΒΖ 10 (1901) X. Παπαχριστοδούλου Ρόδος Χ.Ι. Παπαχριστοδούλου, Ιστορία της Ρόδου από τους προϊστορικούς χρόνους έως την ενσωμάτωση της Δωδεκανήσου (1948), Αθήνα Ι. Πηλιλής, Τίτλοι Ι. Πηλιλής, Τίτλοι, οφφίκια και αξιώματα εν τη Βυζαντινή αυτοκρατορία και τη χριστιανική ορθοδόξω εκκλησία, Αθήνα G. Prinzing, Studien G. Prinzing, Studien zur Provinz- und Zentrlalverwaltung im Machtbereich der epirotischer Michael I. und Theodoros Dukas. ΗΧ 25 (1983) W. Ramsay, Geography W.M. Ramsay, The Histrorical Geography of Asia Minor, London 1890, ανατ. Amsterdam L. Reynolds- N. Wilson, Αντιγραφείς και φιλόλογοι L.D. Reynolds- N.G. Wilson, Αντιγραφείς και φιλόλογοι. Το ιστορικό της διάσωσης των κλασσικών κειμένων, (μτφρ. Ν. Παναγιωτάκης), Αθήνα S. Runciman, History S. Runciman, A History of the Crusades, vol. I- III, Cambridge S. Runciman, Πολιτισμός S. Runciman, Βυζαντινός Πολιτισμός, (μτφρδ. Δετζώρτζη), Αθήνα 1969.

25 S. Runciman, Αναγέννηση S. Runciman, Η τελευταία βυζαντινή αναγέννηση, (μτφρ. Λ. Καμπερίδης), Αθήνα Α.Σαββίδης, Κινήματα Α. Σαββίδης, Βυζαντινά στασιαστικά και αυτονομιστικά κινήματα στα Δωδεκάνησα και στη Μ. Ασία ( μ.χ), Αθήνα A.Savvides, Constantine Lascaris A. Savvides, Constantine XI Lascaris, Uncrowned and Ephemeral Basileus of the Rhomaioi after the Fall of Constantinople to the Fourth Crusade, Βυζαντιακά 7 (1987) Α. Σαββίδης, Νίκαια Α.Γ. Σαββίδης, Η Αυτοκρατορία της Νίκαιας σε διπλωματικό κλοιό (1213/ / 1236 μ.χ), Βυζαντιακά 24 (2004) Α. Σαββίδης, Τραπεζούντα Α. Γ.Κ. Σαββίδης, Οι Μεγάλοι Κομνηνοί της Τραπεζούντας και του Πόντου, Ιστορική επισκόπηση της Βυζαντινής αυτοκρατορίας του μικρασιατικού ελληνισμού ( ), Αθήνα Κ.Μ. Setton, Crusades K.M. Setton (εκδ.), Α History of the Crusades, vol. I-III, Madison B. Sinogowitz, Kaisertum B. Sinogowitz, Uber das byzantische Kaisertum nach dem vierten Kreuzzüge ( ) BZ 45(1952) Β. Sinogowitz, Eroberung B.Sinogozitz, Zur Eroberung Thessalonikes im Herbst 1224, BZ 45 (1952) 28. P. Speck, Universität P. Speck, Die kaiserliche Universität von Konstantinopel, München1974. Α.Σταυρίδου-Ζαφράκα, Νίκαια- Ήπειρος Α. Σταυρίδου- Ζαφράκα, Νίκαια και Ήπειρος τον 13 ο αιώνα. Ιδεολογική αντιπαράθεση στην προσπάθειά τους να ανακτήσουν την αυτοκρατορία. [ Εταιρεία Βυζαντινών Σπουδών

26 7], Θεσσαλονίκη Α. Σταυρίδου- Ζαφράκα, Το αξίωμα του «Δεσπότη». Α. Σταυρίδου- Ζαφράκα, Το αξίωμα του «Δεσπότη» και τα δεσποτικά έγγραφα της Ηπείρου, στο: Κ. Κωνσταντινίδης (επιμ.), Μεσαιωνική Ήπειρος, πρακτικά επιστ. Συμποσίου (Ιωάννινα Σεπτεμβρίου 1999), Ιωάννινα 2001, Ν. Τωμαδάκης, Λόγιοι Ν. Τωμαδάκης, Οι λόγιοι του Δεσποτάτου της Ηπείρου και του Βασιλείου της Νίκαιας, Θεσσαλονίκη Α. Βακαλόπουλος, Ιστορία Α.Ε. Βακαλόπουλος, Ιστορία του νέου ελληνισμού, Α -Γ, Θεσσαλονίκη Α.Vasiliev, Ιστορία A. Vasiliev, Ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, τόμοι Α -Β, (μτφρ. Δ. Σαβράμης), Αθήνα χ.χ. Σπ. Βρυώνης, Μ. Ασία Σπ. Βρυώνης, Η παρακμή του μεσαιωνικού ελληνισμού στη Μικρά Ασιά και η διαδικασία εξισλαμισμού (11 ος 15 ος αιώνας), μτφρ. Κ. Γαλαταριώτου, Αθήνα N. Wilson, Libraries N. Wilson, The Libraries of the Byzantine World, GRBS 8 (1967) N.Wilson, Λόγιοι N.G. Wilson, Οι λόγιοι στο Βυζάντιο, (μτφρ. Ν.Κονομής), Αθήνα R.L. Wolff, Empire R.L. Wolff, The Latin Empire of Constantinople στο: K.M. Setton, A Hisotry of the Crusades, vol. III, σ (= Studies I). R.L. Wolff, Organisation R.L. Wolff, The Organization of the Latin Patriarchate of Constantinople, : Social and Administrative Consequences of the Latin Conquest, Tr 5 (1948) (= Studies VIII).

27 R.L. Wolff, Studies R.L.Wolff, Studies in the Latin Empire of Constantinople, V.R., London 1976.

28 Εισαγωγή φιλοσοφοῦσι μὲν γὰρ καὶ ταῖς Ἀριστοτελικαῖς καὶ Πλατωνικαῖς καὶ Σωκράτους ἐπιστήμαις οἱ ταύτης οἰκήτορες. ὡς ῥητορεύειν οὐκ ἐλαττούμενοι οἱ τοὺς πάλαι Δημοσθένην καὶ Ἑρμογένην μιμούμενοι, μένος πνείουσι, σεμνὰ κατ ἦθος ῥέοντες μελισταγῆ ῥητὰ διὰ γλώσσης ῥιζούσης ἦχον χρυσοῦν, τῷ ποιητικῷ τε ῥυθμῷ θαμίζοντες τὰς ψυχὰς καὶ ταῖς ἐκ τῶν ἰύγγων ὠδαῖς παῦλαν διδόντες τοῖς θηριώδεσι τῶν ψυχικῶν δεινῶν ἀναστήμασιν, ἄλλην ἄλλως τε πᾶσαν παιδείαν ἐξησκημένοι 1 Όποιος διαβάζει το παραπάνω απόσπασμα υποθέτει ότι θα μπορούσε να προέρχεται από τον Επιτάφιο του Θουκυδίδη, ή από έναν λόγιο της Πτολεμαϊκής αυλής, ίσως από τον λόγο Εἰς Ῥώμην του Αίλιου Αριστείδη, ακόμη από κάποια επιστολή του Ιουλιανού. Παράδοξο όμως είναι το γεγονός ότι το απόσπασμα αυτό γράφτηκε το 1252 εἰς τὴν μεγαλόπολιν Νίκαιαν. Ο λόγιος αυτοκράτορας Θεόδωρος Β Λάσκαρις περιγράφει αυτό που αντιλαμβάνεται ως πνευματική κατάσταση της Νίκαιας στην εποχή του. Μία ιστορία της πνευματικής κατάστασης σε οποιαδήποτε εποχή αντιμετωπίζει το πρόβλημα της ανισορροπίας. Οι πνευματικοί άνθρωποι του Βυζαντίου υπήρξαν πάντοτε πολυγραφότατοι, αλλά δεν θεώρησαν σκόπιμο να περιγράψουν το πνευματικό περιβάλλον στο οποίο ανδρώθηκαν, ούτε τις καταστάσεις οι οποίες συνέβαλαν ή μη στη διαμόρφωση του δικού τους πνευματικού ορίζοντα. Όσες φορές αυτό συνέβη, η επιδίωξη ήταν άλλη με σημαντικότερη την απόκρυψη πραγμάτων ή γεγονότων τα οποία θα μας ενδιέφεραν περισσότερο. Ο Νικηφόρος Βλεμμύδης για παράδειγμα αναφέρει διεξοδικά τα προβλήματα που συνάντησε κατά την αναζήτηση ενός ηγήτορος, όχι όμως τα εγχειρίδια που χρησιμοποίησε ή τον ακριβή τρόπο με τον οποίο διδάχτηκε. Η ανισορροπία αυτή δύναται να εξισορροπηθεί από άλλες ατραπούς, πιο δύσκολες βέβαια, αλλά και πιο γοητευτικές για τον ερευνητή, όπως είναι οι έμμεσες μαρτυρίες που άφησαν οι πεπαιδευμένοι της εποχής μέσα από τα έργα τους. Η βασική στόχευση του βυζαντινού εκπαιδευτικού συστήματος ήταν η πολυμάθεια και η μίμησις. Ο κάθε λόγιος πέτυχε τον στόχο αυτό σε διαφορετικό βαθμό, και αυτό το δεδομένο μας βοηθεί να καταλάβουμε την στάθμη του εκπαιδευτικού συστήματος σε κάθε εποχή. Αν η ιστορία του βυζαντινού εκπαιδευτικού συστήματος μπορούσε να παρασταθεί με μία καμπύλη, τότε η Νίκαια δεν θα βρισκόταν στη βάση. 1 A. Tartaglia, Opuscula αρ

29 Οι σελίδες που ακολουθούν αποτελούν μία προσπάθεια σκιαγράφησης της περιπέτειας των Βυζαντινών στην «εξορία». Βέβαια οι Βυζαντινοί μετέφεραν εκεί και τους θεσμούς τους, ένας εξ αυτών και το εκπαιδευτικό σύστημα. Οι συνέχειες και ασυνέχειες στην εξόριστη βυζαντινή αυτοκρατορία αποτέλεσαν αντικείμενο πολλών ερευνών, όμως η μελέτη του εκπαιδευτικού συστήματος δεν προχώρησε τόσο, όσο θα επιθυμούσαμε. Η πενιχρότητα των πηγών που αναφέρονται στο εκπαιδευτικό σύστημα και την παιδεία εν γένει δεν είναι άμοιρη του γεγονότος. Παρά το γεγονός ότι ιστορικοί όπως ο Γεώργιος Ακροπολίτης, ο Θεόδωρος Σκουταριώτης, ο Νικηφόρος Γρηγοράς και λιγότερο ο Γεώργιος Παχυμέρης κατέγραψαν την εξέλιξη και πορεία της ελληνική αυτοκρατορίας στην «εξορία», αναφέρουν ελάχιστα στοιχεία για την εκπαιδευτική κατάσταση στο κράτος. Ιστορικά συμπεράσματα για την παιδεία στη Νίκαια μπορεί να βγάλει κανείς από την αλληλογραφία του Μιχαήλ Χωνιάτη με τον Θεόδωρο Α και με άλλους αξιωματούχους της αυτοκρατορίας, από την μνεία εκπαιδευτικών αξιωμάτων σαν εκείνη του υπάτου των φιλοσόφων, από τις αυτοβιογραφίες του Νικηφόρου Βλεμμύδη και Γεώργιου Κύπριου, και τέλος από τα κείμενα και την αλληλογραφία του λόγιου αυτοκράτορα Θεοδώρου Β Λάσκαρι.

30 ΜΕΡΟΣ Α To ιστορικό πλαίσιο Ι. Η άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1204 και τα νέα κρατικά μορφώματα. Η Κωνσταντινούπολη, η πλουσιότερη και πολυπληθέστερη πόλη του τότε χριστιανικού κόσμου, υπέκυψε στην πολιορκία των σταυροφορικών στρατευμάτων της Δύσης στις 13 Απριλίου το Ξημερώματα της Δευτέρας 12 Απριλίου προς Τρίτη 13 Απριλίου 1204, ο άστεπτος αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Λάσκαρις εγκαταλείπει τη Βασιλεύουσα 3. Η Βυζαντινή αυτοκρατορία αντικαταστάθηκε από το Λατινικό βασίλειο της Κωνσταντινούπολης, ενώ τα άλλοτε βυζαντινά εδάφη αντικαταστάθηκαν από μικρά κρατικά μορφώματα σύμφωνα με την Partitiο Romaniae 4. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να δημιουργηθεί ένα περίπλοκο σύστημα τιμαρίων, παρόμοιο με την φεουδαρχική οργάνωση της Μεσαιωνικής Δύσης. 5 Ο πρώτος Λατίνος αυτοκράτορας της Κωνσταντινούπολης, ο Βαλδουίνος της Φλάνδρας και του Αινώ, ο οποίος στέφτηκε και χρίστηκε αυτοκράτορας στον ναό της Αγίας Σοφίας στις 9 Μαΐου , έλαβε τα πέντε όγδοα της πρωτεύουσας, τη 2 Περιγραφή της καταστροφής και λεηλασίας που υπέστη η Κωνσταντινούπολη μας δίδουν οι: Villlehadouin παρ.250, παρ.255- Νικ. Χωνιάτης Χρον. Διηγ κ.ε.- Νικ. Μεσαρίτης, Επιτάφιος R. de Clari (παρ.. IXXX-XCII). Επίσης βλ. Α. Vasiliev, Ιστορία Α S. Runciman, Ιστορία ΙΙΙ Ι.Ε. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία Γ του ιδίου, Κράτος Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Ιστορία Γ Ο Κωνσταντίνος Λάσκαρις ανακηρύχτηκε αυτοκράτορας στις 12 Απριλίου 1204, μετά τη φυγή του Αλεξίου Ε Δούκα Μούρτζουφλου. Η άποψη ότι σκοτώθηκε σε μάχη στη Μ. Ασία: A. Γλύκατζη- Ahrweiler, Αυτοκρατορία δεν φαίνεται να ευσταθεί. Βλ. Α. Σαββίδης, Κωνσταντίνος Λάσκαρις 146, ο Κων/νος Λάσκαρις ανακηρύχτηκε αυτοκράτορας στην Αγία Σοφία, αλλά δεν πρόλαβε να στεφθεί. Βλ. Νικ. Χωνιάτης, Χρον. Διηγ.σ. 572:..τὸ πρωτεῖον εἰληφὼς ὁ Λάσκαρις τά μεν τῆς βασιλείας οὐ προσίεται σύμβολα. Βλ. και Η. Γιαρένης, Απόπειρες Για την Partitio Romaniae που υπέγραψαν οι Σταυροφόροι το Μάρτιο του 1204 βλ. A. Carile, Partitio Terrarum Imperii Romaniae, Studi Veneziani 7(1965) του ιδίου, Storia Β. Hendrickx, Θεσμοί G. Ostrogorsky, Ιστορία Γ D. Nicol, Τελευταίοι αιώνες Γεωργ. Ακροπολίτης Villehardouin παρ.56, παρ 261. Νικ. Χωνιάτης, Χρον. Διηγ R. de Clari 230 (παρ. XCV). Βλ. Α. Vasiliev, Ιστορία Α G. Ostrogorsky, Ιστορία Γ J. Lognon, Empire S. Runciman, Iστορία ΙΙΙ Ε.Μ. ΜcNeal- R.L. Wolff,

31 Θράκη, το βορειοδυτικό τμήμα της Μ. Ασίας, την Λέσβο, την Χίο και την Σάμο. Δηλαδή το ένα τέταρτο από το σύνολο της αυτοκρατορικής επικράτειας. Ο Βονιφάτιος Μομφερρατικός ύστερα από διαμάχες ίδρυσε το βασίλειο της Θεσσαλονίκης, το οποίο περιλάμβανε περιοχές της Μακεδονίας και της Θεσσαλίας. Οι Βενετοί κατέλαβαν τα σημαντικότερα λιμάνια της Ρωμαϊκής επικράτειας, όπως τη Ραγούσα, το Δυρράχιο στην Αδριατική, την Κορώνη και την Μεθώνη στην Πελοπόννησο, την Καλλίπολη, την Ραιδεστό και την Ηράκλεια στη θάλασσα του Μαρμαρά, τα νησιά του Ιονίου πελάγους, την Κρήτη και τέλος, τα τρία όγδοα του Κωνσταντινούπολης. Έτσι ο Δόγης της Βενετίας Ερρίκος Δάνδολος ονομάστηκε «κύριος του τετάρτου και του μισού (από το τέταρτο) της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας» 7. Στον νότιο ελλαδικό χώρο δημιουργήθηκαν αυτόνομα πριγκιπάτα όπως του Όθωνα de la Roche στην Αττικο-Βοιωτία, και στην Πελοπόννησο το κρατίδιο του Γουλιέλμου Σαμπλίττη και του Γοδεφρείδου Βιλλεαρδουίνου, ανιψιού του χρονικογράφου της τέταρτης Σταυροφορίας Γουλιέλμου Βιλλεαρδουίνου 8. Στη Μ. Ασία ο αδελφός του Λατίνου αυτοκράτορα Ερρίκος πήρε ως φέουδο εδάφη προς το Αδραμμύτιο, ο Πέτρος ( Pierre de Bracieux) τις περιοχές γύρω από το Ικόνιο, ο Λουδοβίκος ( Louis de Blois) το δουκάτο της Νίκαιας, και ο Στέφανος ( Stephane de Perche) το δουκάτο της Φιλαδέλφειας 9. Ο βυζαντινός πληθυσμός, ο οποίος έβλεπε τους Λατίνους κατακτητές με πολύ μεγάλη αντιπάθεια, συσπειρώθηκε γύρω από σημαντικές προσωπικότητες παίρνοντας τον δρόμο της προσφυγιάς. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να δημιουργηθούν νέα ανεξάρτητα ελληνικά κράτη, αντίπαλα μεταξύ τους, τα οποία έσωσαν το Βυζάντιο από τον πλήρη αφανισμό του. 10 Crusade D. Nicol, «Σταυροφορία» 230- του ιδίου, «Άλωση» 76.- ιδίου, Βυζάντιο και Βενετία 191.-Α. Carile, Storia Για το Βαλδουίνο και τη περίοδο της βασιλείας του στην Κωνσταντινούπολη βλ. P.L. Wolff, Baldwin of Flanders and Hainaut, First Latin Emperor of Constantinople: His Life, Death and Resurrection, , Speculum 27(1952) (=Studies IV). 7 G. Ostrogorsky, Ιστορία Γ D. Nicol, Βυζάντιο και Βενετία G. Ostrogorsky, Ιστορία Γ D. Nicol. Τελευταίοι αιώνες Σπ. Βρυώνης, Μ. Ασία Επίσης βλ. R. L. Wolff, «Τhe Latin Empire of Constantinople, », A History of the Crusades II G. Ostrogorsky, Ιστορία Γ 101.

32 Στην Δυτική Ελλάδα ο Μιχαήλ Δούκας ( ), γιος του σεβαστοκράτορα Ιωάννη Δούκα 11 εξάδελφος των αυτοκρατόρων Ισαάκιου Β και Αλεξίου Γ, συγκρότησε την ηγεμονία της Ηπείρου 12. O Μιχαήλ Δούκας, ο οποίος ήταν δούκας και αναγραφεύς του θέματος Μελανουδίου της Μ. Ασίας ( ) 13, είχε ως έδρα του κράτους του την Άρτα ύστερα από πιθανό γάμο του με την κόρη ή την χήρα του διοικητή του θέματος Νικοπόλεως 14. Στη στενή λωρίδα των ακτών του Εύξεινου Πόντου της Μ. Ασίας είχε προηγηθεί η ίδρυση της αυτοκρατορίας της Τραπεζούντος από τον Αλέξιο και Δαβίδ, εγγονούς του Ανδρονίκου Α Κομνηνού, τον Απρίλιο του 1204, όχι όμως ως επακόλουθο της άλωσης της Κωνσταντινούπολης από τους Σταυροφόρους 15. Η αυτοκρατορία της Τραπεζούντας, η οποία δεν επηρέασε σχεδόν καθόλου την εξέλιξη της πολιτικής ιστορίας του ύστερου Βυζαντινού κράτους, έπεσε στους Οθωμανούς Τούρκους μόλις το Νικ. Χωνιάτης, Χρον. Διηγ Για τον σεβαστοκράτορα Ιωάννη Δούκα βλ. D. Polemis, The Doukai. A Contribution to Byzantine Prosopography. London 1968, κυρίως σ.87 αρ. 40, ενώ για τον Μιχαήλ σ.91 αρ.45.- Α. Karpozilos, Controversy Α. Σταυρίδου-Ζαφράκα, Νίκαια-Ήπειρος D. Nicol, Τελευταίοι αιώνες 29.- Για την ιστορία του κράτους της Ηπείρου βλ ενδεικτικά: D.M. Nicol, «The Despotate of Epirus, I ( )» Oxford D. Nicol, «Τhe Despotate of Epirus II ( ): A Contribution to the History of Greece in the Middle Ages» Cambridge Σχετικά με τον σωστό χαρακτηρισμό του ανεξάρτητου κράτους της Ηπείρου βλ. L. Stiernon, Les origines du despotat d Empire. A proros d un livre recent, REB 17(1959) Α. Σταυρίδου- Ζαφράκα, Το αξίωμα του «Δεσπότη» και τα δεσποτικά έγγραφα της Ηπείρου, στο: επιμ. Κ.Ν. Κωνσταντινίδης, «Μεσαιωνική Ήπειρος, Πρακτικά Επιστημονικού Συμποσίου,» Παν/μιο Ιωαννίνων Ιωάννινα 2001, Νικ. Χωνιάτης, Χρον.Διηγ Α.Karpozilos, Controversy Α. Σταυρίδου-Ζαφράκα, Νίκαια- Ήπειρος Γεωργ. Ακροπολ Villehardouin παρ Νικ. Χωνιάτης Χρον. Διηγ Α Karpozilos, Controversy A. Σταυρίδου- Ζαφράκα, Νίκαια- Ήπειρος Πρόκειται για την επικρατούσα άποψη σύμφωνα με τις πηγές. Βλ Α. Σαββίδης, Τραπεζούντα 23, βλ και Α. Γλύκατζη- Ahrweiler, Τραπεζούντα G. Ostrogorsky, Ιστορία Γ 102. Για την χρονολογία βλ. F. Dölger Regesten Μ. Angold, Government D.Nicol, Τελευταίοι αιώνες 30.-Επίσης βλ. W. Miller, «Trebizont, the Last Greek Empire», London A.A. Vasiliev, «The Foundation of the Empire of Trebizont ( ), Speculum 11 (1936) O. Λαμψίδης, Μιχαήλ τοῦ Παναρέτου περὶ τῶν Μεγάλων Κομνηνῶν. Ἀθῆναι 1958, Του ιδίου, Περὶ τὴν ἵδρυσιν τοῦ Κράτους τῶν Μεγάλων Κομνηνῶν. ΑΠ 31 (1971/72) A.A. Bryer, The Empire of Trebizont and the Pontos. Variorum

33 Πριν από την άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1204 από τους Σταυροφόρους, τρεις ανακηρυγμένοι Βυζαντινοί αριστοκράτες αφού συγκέντρωσαν στρατεύματα, εγκαταστάθηκαν σε περιοχές της Μ. Ασίας δημιουργώντας μικρές ηγεμονίες, Ο Θεόδωρος Μαγκαφάς κατέλαβε την Φιλαδέλφεια, ο Μανουήλ Μαυροζώμης την κοιλάδα του Μαιάνδρου, ενώ ο Σάββας Ασιδηνός εγκαταστάθηκε στην περιοχή μεταξύ της Μιλήτου και της Αμισού 17. Στον ελλαδικό χώρο, ο Λέων Σγουρός κατείχε το Ναύπλιο, το Άργος και την Κόρινθο 18, ενώ ο Λέων Χαμάρετος δημιούργησε τη δική του ηγεμονία στη Λακεδαίμονα 19. Reprints London Β.Χ. Λυμπερόπουλος, Ο Βυζαντινός Πόντος, Η Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας ( ), ο χώρος - οι άνθρωποι- η οικονομία, Αθήνα Βλ. τώρα Ι. Παπαδριανός, Η αυτοκρατορία της Τραπεζούντας , σύντομη ιστορική αναδρομή, Θεσσαλονίκη Α. Σαββίδης, Οι Μεγάλοι Κομνηνοί της Τραπεζούντας και του Πόντου, Ιστορική επισκόπηση της Βυζαντινής αυτοκρατορίας του μικρασιατικού Ελληνισμού ( ), Αθήνα G. Ostrogorsky, Ιστορία Γ M. Angold, Government Σπ. Βρυώνης, Μ. Ασία 118. Για τον Σάββα Ασιδηνό βλ. P. Orgels, «Sabas Asidenos, dynaste de Sampson», Byzantion 10 (1935) Για τον Λέοντα Σγουρό βλ. τώρα Φ.Θ. Βλαχοπούλου, Λέων Σγουρός, ο βίος και η πολιτεία του Βυζαντινού άρχοντα της Βορειοανατολικής Πελοποννήσου στις αρχές του 13 ου αιώνα, Αθήνα Νικ. Χωνιάτης, Χρον. Διηγ , Γεωργ. Ακροπολίτης Villehardouin παρ. 301 και 309. D. Nicol, Despotate 10.- M. Κορδώσης, Κατάκτηση 63.- Α. Σταυρίδου-Ζαφράκα, Νίκαια- Ήπειρος 52.

34 ΙΙ. Η αυτοκρατορία της Νίκαιας. Οι παραπάνω ηγεμονίες δεν είχαν μεγάλη χρονική διάρκεια. Ο Θεόδωρος Λάσκαρις 20, γαμπρός του Αλεξίου Γ Άγγελου, είχε καταφύγει στη Μ. Ασία κατά την διάρκεια της πολιορκίας της Κωνσταντινούπολης 21. Εκεί μετά τον Απρίλιο του 1204 κατάφερε να συγκεντρώσει ελληνικά στρατεύματα και να συγκροτήσει στη δυτική Μ. Ασία το δικό του κράτος αρχικά με κέντρο την Προύσα 22 και στη συνέχεια τη Νίκαια. Ο Θεόδωρος Α κατέλυσε πολύ σύντομα (στο τέλος του 1205) το κρατίδιο του Μαυροζώμη, ενώ η ηγεμονία του Θεόδωρου Μαγκαφά κατέρρευσε επίσης το ίδιο έτος. Ίσως ο Θεόδωρος Μαγκαφάς να κατέφυγε στον σουλτάνο του Ικονίου Καϊχοσρόη ( και 1204/51211) 23. Στα τέλη του 1206 καταλύεται και η αυτονομία του Σάββα Ασιδηνού στη Σαμψούντα, ο οποίος τελικά συμμαχεί με τον Θεόδωρο Α. Ο τελευταίος του έδωσε το υψηλότατο αξίωμα του σεβαστοκράτορος 24. Ο Θεόδωρος Α Λάσκαρις, πριν καλά-καλά εδραιώσει την ηγεμονία στη Μ. Ασία βρέθηκε αντιμέτωπος με τα στρατεύματα των Λατίνων. Ο αδελφός του Λατίνου αυτοκράτορα Βαλδουίνου, Ερρίκος της Φλάνδρας, και οι σύμμαχοι ιππότες του Λουδοβίκου de Blois, οι οποίοι έπρεπε να καταλάβουν σύμφωνα με την partitio Romaniae εδάφη της Μ. Ασίας, νίκησαν τον Θεόδωρο Α κοντά στο Ποιμαμηνό τον 20 Για το γλωσσολογικό πρόβλημα σχετικά με το όνομα Λάσκαρις βλ. Φ. Κουκουλές, Βυζαντινά επίθετα R.M. Dawkins, Modern Greek in Asia Minor, Cambridge 1916, H. Γιαρένης, Θεόδωρος Α 5.- Βλ και Ε. Κριαράς, Λεξικό της Μεσαιωνικής Δημώδους Γραμματείας ( ), τ. Θ Θεσσαλονίκη 1985, Νικ. Χωνιάτης, Χρον. Διηγ R.-J Loenertz, La chronique brève de 1352, OCP 29 (1963) , κυρίως Γεωργ. Ακροπολίτης, Η. Γιαρένης, Θεόδωρος Α Την πιθανή φυγή του Θ. Μαγκαφά στο σουλτανάτο του Ικονίου υποστηρίζει μόνον ο Α. Σαββίδης, Κινήματα 178. Σύμφωνα με τον Η. Γιαρένης, Θεόδωρος Α 124 οι πληροφορίες για τον Θ. Μαγκαφά σταματούν το Για τον Καϊχοσρόη βλ Α. Σαββίδης, Κινήματα 126, 134 όπου και η σχετική βιβλιογραφία. Αρχικά είχε επικρατήσει η λανθασμένη αντίληψη ότι ο Μαγκαφάς είχε φυλακιστεί ήδη επι Ισαακίου Β.-Οικονομίδης, La décomposition de l empire byzantin a la vielle de 1204 et les origines de l empire de Nicée: à propos de la Partitio Romaniae, ΙΕ Διεθ. Συνεδρ. Βυζαντ. Σπουδών,Αθήνα 1976, Α. Vasiliev, Ιστορία ΙΙ G. Ostrogorsky, Ιστορία Γ 99.- M. Angold, Government 13, 61. Α Σαββίδης, Κινήματα , , Η. Γιαρένης, Θεόδωρος Α 121.

35 Δεκέμβριο του Όμως ο Βαλδουίνος και ο Λουδοβίκος de Blois είχαν άδοξο τέλος. Στη μάχη που έδωσαν με τον Βούλγαρο Καλογιάννη την άνοιξη του 1205, ο μεν Βαλδουίνος αιχμαλωτίστηκε στην Αδριανούπολη και στη συνέχεια θανατώθηκε, ο δε Λουδοβίκος de Blois έπεσε στο πεδίο της μάχης μαζί με άλλους επιφανείς ιππότες 26. Στην Νίκαια λοιπόν χάρη στους γρήγορους και ευφυείς χειρισμούς του Θεόδωρου Λάσκαρι, ιδρύθηκε μία νέα ελληνική αυτοκρατορία, η οποία έμελλε να αντικαταστήσει εκείνη της Κωνσταντινούπολης. Ο Θεόδωρος Α διαδέχτηκε τους Βυζαντινούς αυτοκράτορες της Κωνσταντινούπολης και ο εκάστοτε μητροπολίτης της Νίκαιας ήταν και Οικουμενικός Πατριάρχης. Ο Θεόδωρος Α δεν κατάφερε να φέρει στην επικράτειά του, παρά τις επίμονες προσπάθειες, τον νόμιμο πατριάρχη της Κωνσταντινούπολης Ιωάννη Καματηρό ( ) 27, ο οποίος αρνήθηκε να έλθει στη Νίκαια. Μετά την άλωση του 1204 αποσύρθηκε στο Διδυμότειχο, όπου και κατέληξε δύο χρόνια μετά 28. Ο πρώτος Οικουμενικός Πατριάρχης, ο οποίος εξελέγη μετά την άλωση της Πόλης του 1204 ήταν ο Μιχαήλ Δ Αυτωρειανός ( ) 29. Ο τελευταίος το Πάσχα του 1208, έστεψε και έχρισε με μύρο τον Θεόδωρο Α, ο 25 Η. Γιαρένης, Θεόδωρος Α, Για την αιχμαλωσία του στην Αδριανούπολη βλ. Villehardouin παρ Νικ. Χωνιάτης, Χρον. Διήγ Για τον θάνατό του βλ. Νικ. Χωνιάτης, Χρον. Διηγ Θεόδ. Σκουταριώτης, Πρβλ. D. Nicol, Βυζάντιο και Βενετία 199.-Η. Γιαρένης, Θεόδωρος Α 78. Για τον Λουδοβίκο βλ.g. Ostrogorsky, Ιστορία Γ M. Angold, Government Γεωργ. Ακροπολίτης : καὶ διαμηνυθεὶς παρά τε τοῦ Λασκάριος καὶ τῶν λοιπῶν ἀπηνήνατο τὴν πρὸς αὐτοὺς ἄφιξιν, ἔγγραφον τὴν παραίτησιν ποιησάμενος. Βλ. Α. Μηλιαράκης, Ιστορία 40-41, 96- D. Nicol, Σταυροφορία 235- του ιδίου, Άλωση Α. Σταυρίδου- Ζαφράκα, Νίκαια- Ήπειρος 55.- J.M. Hussey, Church 189, Εφραίμ Αίνιος : τῆς σεμνῆς Βυζαντίδος οἰκεῖ Διδυμότειχον εἰς ἄστυ φθάσας ἔνθα θανὼν ἔλιπεν ἡλίου φᾶος. Αρχικά ο A. Vasiliev, Ιστορία Β 632 ανέφερε ότι ο Μιχαήλ Δ εξελέγη πατριάρχης το 1208, χρονολογία που δεν δέχτηκαν οι μεταγενέστεροι ιστορικοί. Μηλιαράκης, Νίκαια G. Ostrogorsky, Ιστορία Γ Γεωργ. Ακροπολίτης, Νικ. Χωνιάτης, Χρον.Διηγ Α. Μηλιαράκης, Ιστορία Η εκλογή του χρονολογείται στις 20 Μαρτίου του Πρβλ. Α. Heisenberg Neue Quellen, II, σ.11- A. Karpozilos, Controversy M. Angold, Government 23.- Α. Σταυρίδου-Ζαφράκα, Νίκαια και Ήπειρος Η. Γιαρένης, Θεόδωρος Α

36 οποίος το 1206 είχε αναγορευθεί αυτοκράτορας 30. Έτσι ο Θεόδωρος Α τιτλοφορούνταν ως «Θεόδωρος πιστός βασιλεύς και αυτοκράτωρ Ρωμαίων». 31 Εκείνη τη χρονική στιγμή η επικράτεια του Θεόδωρου Α με κέντρο την πόλη της Νίκαιας περιλάμβανε την Προύσα, τη Σμύρνη τη Φιλαδέλφεια, την Έφεσο, τα Νεόκαστρα και το Κιλβιανό πεδίο. Περιλάμβανε όλη την επαρχία της Βιθυνίας, δυτικά περιλάμβανε την Καρία και την κοιλάδα του Μαιάνδρου, ενώ ανατολικά επεκτεινόταν μέχρι τη Γαλατία και τη Καππαδοκία 32. Ο Θεόδωρος Α Λάσκαρις δεν είχε εχθρό μόνο τον Λατίνο αυτοκράτορα, αλλά και τον Σουλτάνο του Ικονίου. Οι δύο αυτοί εχθροί είχαν συνάψει συμμαχία, γι αυτό και ο Θεόδωρος Α ήλθε σε επαφή με τον βασιλιά της Μικράς Αρμενίας Λέοντα Β. Τον Ιούνιο του κοντά στην Αντιόχεια του Μαιάνδρου ο Θεόδωρος Α νίκησε τον Σουλτάνο, ο οποίος έπεσε στο πεδίο της μάχης. Οι συνέπειες της νίκης του Θεόδωρου ήταν αρκετά επωφελείς για το κράτος του, καθώς συνέλαβε αιχμάλωτο τον πεθερό του Αλέξιο Γ. Επίσης, η αυτοκρατορία της Νίκαιας αποτελούσε ολοένα και περισσότερο υπολογίσιμη δύναμη για τους γείτονές της. Οι Σελτζούκοι και οι Νικαείς έπαψαν να αψιμαχούν, ενώ οι χριστιανικοί πληθυσμοί της Μ. Ασίας οργανώθηκαν και συσπειρώθηκαν 34. Όμως τον Οκτώβριο του ίδιου έτους ο αυτοκράτορας της Νίκαιας ηττήθηκε στον ποταμό Ρυνδακό από τον Ερρίκο 35. Ο τελευταίος, ο οποίος είχε διαδεχτεί τον αδελφό του Βαλδουίνο στον θρόνο της 30 Νικ. Χωνιάτης, Χρον. Διηγ κε. Γεωργ. Ακροπολίτης 11.5 κε. Κατά τον B. Sinogowitz, Kaisertum η αναγόρευση του Θεοδώρου Α έγινε το 1205, άποψη που δέχτηκε και ο Α. Karpozilos, Controversy 18. Ο Π. Γουναρίδης, Χρονολογία 65 κε. υποστήριξε πως η αναγόρευση του Θεοδώρου Α έλαβε χώρα το 1206 και η στέψη του ένα χρόνο μετά.- M. Angold, Government 13.- F. Bredenkamp, Empire 22. Για τη σημασία της χρίσης του Θεόδωρου Α βλ. Α. Κarpozilos, Controversy M. Angold, Church Ο πατριάρχης Ιωάννης Καματηρός ( ) εγκατέλειψε την Κωνσταντινούπολη και τον πατριαρχικό θρόνο μετά την άλωση του 1204, και αποσύρθηκε στο Διδυμότειχο, όπου και παρέμεινε μέχρι τον θάνατό του.- Γεωργ. Ακροπολίτης Νικ. Χωνιάτης, Χρον. Διηγ A. Σταυρίδου-Ζαφράκα, Νίκαια- Ήπειρος 55.-Η. Γιαρένης, Θεόδωρος Α 31, Ι. Καραγιαννόπουλος, Διπλωματική F. Dölger- P. Wirth, Reg. αρ A. Σταυρίδου- Ζαφράκα, Νίκαια- Ήπειρος Γεωργ. Ακροπολίτης Νικ. Γρηγοράς,16.- Α. Μηλιαράκης, Νίκαια Τον Ιούνιο ως χρονολόγηση της μάχης με αποκλίσεις στην ημέρα του μήνα προτείνουν διάφοροι μελετητές. Βλ Η. Γιαρένης, Θεόδωρος Α 48 όπου και η σχετική βιβλιογραφία. 34 Η. Γιαρένης, Θεόδωρος Α Γεωργ. Ακροπολίτης, Ι 27, ΙΙ M. Angold Government 14.