ΥΓΕΙΑ ΤΩΝ ΓΕΩΡΓΩΝ ΚΑΙ ΓΕΩΡΓΙΚΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΓΕΩΠΟΝΙΑΣ ΔΑΣΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΦΥΣΙΚΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ ΕΙΔΙΚΕΥΣΗ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΥΓΕΙΑ ΤΩΝ ΓΕΩΡΓΩΝ ΚΑΙ ΓΕΩΡΓΙΚΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΓΚΙΖΑ ΙΩΑΝΝΑ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΣΤΕΦΑΝΟΣ ΝΑΣΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2013

2 ΤΡΙΜΕΛΗΣ ΕΞΕΤΑΣΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ: Λέκτορας Νάστης Σ., Επιβλέπων Επίκουρος Καθηγητής Μιχαηλίδης Α., Μέλος Τριμελούς Εξεταστικής Επιτροπής Επίκουρη Καθηγήτρια Σεργάκη Π., Μέλος Τριμελούς Εξεταστικής Επιτροπής ~ 1 ~

3 Ευχαριστίες Θα ήθελα να ευχαριστήσω όποιον συνέβαλε για την διεξαγωγή της συγκεκριμένης εργασίας. Αρχικά θα ήθελα να εκφράσω τις θερμές μου ευχαριστίες, στον κ. Νάστη Στέφανο Λέκτορα του Τομέα Αγροτικής Οικονομίας της Σχολής Γεωπονίας Δασολογίας και φυσικού περιβάλλοντος ΑΠΘ και επιβλέποντά μου, για την επίβλεψη της εργασίας, για την επιστημονική καθοδήγησή του, καθώς και για τις πολύτιμες συμβουλές και υποδείξεις του καθ όλη τη διάρκεια εκπόνησης της. Επίσης θα ήθελα να ευχαριστήσω τον κ. Μιχαηλίδη Αναστάσιο και την κα. Σεργάκη Παναγιώτα για τη συμμέτοχή τους στην τριμελή εξεταστική επιτροπή και για τις συμβουλές που μου δώσανε για την τελειοποίηση της εργασίας. Ακόμη θα ήταν σημαντικό να εκφράσω τις ευχαριστίες μου σε όλους όσους συμμετείχαν στην έρευνα και με προθυμία μου έδωσαν τα στοιχεία της εκμετάλλευσής τους που ήταν απαραίτητα για την διεξαγωγή της έρευνας. Τέλος, εκφράζω τις ευχαριστίες μου στο Ίδρυμα Κρατικών Υποτροφιών (Ι.Κ.Υ.), το οποίο με την υποτροφία του, μου παρείχε σημαντική βοήθεια για την πραγματοποίηση των μεταπτυχιακών σπουδών μου. Γκίζα Ιωάννα, Θεσσαλονίκη, Ιούλιος 2013 ~ 2 ~

4 Περίληψη Η παρούσα εργασία έχει ως στόχο να διερευνήσει τη σχέση μεταξύ της υγείας των γεωργών και της αποτελεσματικότητας των γεωργικών εκμεταλλεύσεων. Πραγματοποιήθηκε στα πλαίσια μεταπτυχιακών σπουδών του τμήματος Αγροτικής Οικονομίας της Σχολής Γεωπονίας Δασολογίας και φυσικού περιβάλλοντος του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Χρησιμοποιήθηκαν δεδομένα από 100 γεωργικές εκμεταλλεύσεις του Νομού Λάρισας. Ως μέτρο υγείας χρησιμοποιήθηκε η συχνότητα που αρρώστησε ο αρχηγός και η γυναίκα μέσα στην οικογένεια. Η εύρεση της αποτελεσματικότητας πραγματοποιήθηκε με την περιβάλλουσα ανάλυση δεδομένων (Data Envelopment Analysis, DEA), και ο προσδιορισμός των παραγόντων που επηρεάζουν την αποτελεσματικότητα πραγματοποιήθηκε με την πολλαπλή παλινδρόμηση. Τα αποτελέσματα από την εκτίμηση της παλινδρόμησης έδειξαν ότι η εκπαίδευση και η συχνότητα που αρρώστησε ο αρχηγός της οικογένειας έχουν σημαντική και θετική επίδραση στην αποτελεσματικότητα, ενώ η εμπειρία, η συχνότητα που αρρώστησε η γυναίκα και το μέγεθος της εκμετάλλευσης επηρεάζουν αρνητικά την αποτελεσματικότητα. Μια αύξηση της συχνότητας, που αρρώστησε ο αρχηγός, κατά 1% αυξάνει την αποτελεσματικότητα κατά 17,3 % λόγω της εισροής ξένης εργασίας. Ενώ μια αύξηση κατά 1 % της συχνότητας που αρρώστησε η γυναίκα μέσα στην οικογένεια μειώνει την αποτελεσματικότητα κατά 10,7 %. Έτσι, η παρούσα εργασία υποδηλώνει τη σημασία της υγείας στην αποτελεσματικότητα των γεωργικών εκμεταλλεύσεων. Για την αύξηση της αποτελεσματικότητας πρέπει να επιδιωχθεί η βελτίωση της υγείας που επιτυγχάνεται μέσα από την εκπαίδευση, την ενημέρωση και την βελτίωση του ήδη υπάρχοντος κρατικού συστήματος υγείας. Λέξεις κλειδιά: Αποτελεσματικότητα αγροτικής εκμετάλλευσης, υγεία αγροτών, DEA, Πολλαπλή παλινδρόμηση ~ 3 ~

5 Abstract This assignment aims at examining the relation between the health of farmers and the efficiency of agricultural holdings. It was carried out in the context of postgraduate studies at the Department of Agricultural Economics of the Faculty of Agriculture and Forestry and Natural Environment at the Aristotle University of Thessaloniki. Data from 100 agricultural holdings in the Prefecture of Larisa were used. The health standard used was the frequency of illness of the head of the family and the woman within the family. Efficiency was found using the Data Envelopment Analysis, DEA, and the factors affecting the efficiency were determined using the multiple regression. The results from the assessment of the regression showed that education, the frequency of illness of the head of the family have a major and positive effect on efficiency, while experience, the frequency of illness of the woman and the size of the holding have an adverse effect on efficiency. An increase by 1% in the frequency of illness of the head of the family increases efficiency by 17.3% because of foreign labour input. In addition, an increase by 1% in the frequency of illness of the woman in the family increases efficiency by 10.7%. Thus, this assignment suggests the importance of health in the efficiency of agricultural holdings. To increase efficiency we must seek to improve health and this is achieved through education, information and improvement of the already existing state health system. Key words: Efficiency of agricultural holdings, health of farmers, DEA, multiple regression ~ 4 ~

6 Περιεχόμενα Κεφάλαιο 1 Εισαγωγή Αντικείμενο και σκοπός της έρευνας Διάρθρωση της διατριβής Ερευνητικές υποθέσεις Περιοχή μελέτης Κεφάλαιο 2 Βιβλιογραφική ανασκόπηση Κεφάλαιο 3 Παραγωγικότητα στον γεωργικό τομέα Παραγωγικότητα- Αποτελεσματικότητα-Αποδοτικότητα Παραγωγικότητα στον γεωργικό τομέα Προσδιοριστικοί παράγοντες της παραγωγικότητας Τεχνολογικές αλλαγές Ανθρώπινο κεφάλαιο Αβεβαιότητα και κίνδυνος Κρατική παρέμβαση Δείκτες μέτρησης της παραγωγικότητας Δείκτες μερικής παραγωγικότητας Δείκτες συνολικής παραγωγικότητας Η λογιστική μέθοδος μέτρησης της παραγωγικότητας Κεφάλαιο 4 Υγεία και γεωργία Ορισμός της καλής υγείας Σχέση μεταξύ υγείας και γεωργίας Η γεωργία επηρεάζει την υγεία ~ 5 ~

7 4.2.2 Η υγεία επηρεάζει τη γεωργία Οι επιπτώσεις των ασθενειών στην επιβίωση των νοικοκυριών Υγεία και οικονομική ανάπτυξη Εργατικά ατυχήματα στον γεωργικό τομέα Παράγοντες από τους οποίους επηρεάζονται τα γεωργικά ατυχήματα Ασθένειες στον γεωργικό τομέα Κεφάλαιο 5 Μεθοδολογία έρευνας Τρόπος συλλογής στοιχείων Τρόπος σχεδίασης ερωτηματολογίου Μέθοδος ανάλυσης στοιχείων Περιβάλλουσα ανάλυση δεδομένων (Data Envelopment Analysis, DEA Το πρόγραμμα της DEA Ιστορική αναδρομή Μέθοδοι μέτρησης της αποτελεσματικότητας Πλεονεκτήματα της μεθόδου DEA Σταθερές οικονομίες κλίμακας (CRS) Μεταβλητές οικονομίες κλίμακας (VRC) Προσδιορισμός παραγόντων που επηρεάζουν την συνολική τεχνική αποτελεσματικότητα Κεφάλαιο 6 Αποτελέσματα Ανάλυση στοιχείων γεωργικών εκμεταλλεύσεων Δημογραφικά στοιχεία Στοιχεία γεωργικής εκμετάλλευσης Υγεία των αγροτών Έλεγχος ακραίων τιμών (Outlier Analysis)...75 ~ 6 ~

8 6.3 Ανάλυση αποτελεσματικότητας γεωργικών εκμεταλλεύσεων Ανάλυση παραγόντων που επηρεάζουν την αποτελεσματικότητα των γεωργικών εκμεταλλεύσεων Κεφάλαιο 7 Συμπεράσματα-Προτάσεις-Υποθέσεις Συμπεράσματα Προτάσεις Επιβεβαίωση ερευνητικών υποθέσεων.. 98 Βιβλιογραφία Ελληνική βιβλιογραφία Ξένη βιβλιογραφία Ηλεκτρονική βιβλιογραφία Παράρτημα ~ 7 ~

9 Περιεχόμενα πινάκων Πίνακας 1.4.1: Έκταση και παραγωγή καλλιεργούμενων εκτάσεων ανά είδος καλλιέργειας στο Νομό Λάρισας για το έτος Πίνακας 2.1.1: Συμπερασματική βιβλιογραφία. 25 Πίνακας 5.3.1: Μη παραμετρικός έλεγχος Kolmogorov-Smirnof..64 Πίνακας 5.3.2: Μη παραμετρικός έλεγχος Kolmogorov-Smirnof..65 Πίνακας : Έλεγχος Χ 2 μεταξύ προβλημάτων στη μέση και ατυχημάτων 73 Πίνακας : Έλεγχος Χ 2 μεταξύ προβλημάτων στη μέση και ηλικίας Πίνακας : Έλεγχος Χ 2 μεταξύ προβλημάτων στη μέση και εκπαίδευσης...74 Πίνακας : Ανάλυση ακραίων τιμών.77 Πίνακας 6.3.1: Ανάλυση των παραγόντων (εισροών εκροών) που χρησιμοποιήθηκαν στην περιβάλλουσα ανάλυση δεδομένων Πίνακας 6.3.2: Συνολική τεχνική αποτελεσματικότητα εκμεταλλεύσεων.. 80 Πίνακας 6.3.3: Καθαρή τεχνική αποτελεσματικότητα εκμεταλλεύσεων Πίνακας : Αποτελεσματικότητα κλίμακας εκμεταλλεύσεων...82 Πίνακας 6.3.5: Οικονομίες κλίμακας γεωργικών εκμεταλλεύσεων Πίνακας 6.3.6: Υφιστάμενο και άριστο σχέδιο γεωργικών εκμεταλλεύσεων ανά κλάση αποτελεσματικότητας...84 Πίνακας 6.4.1: Στατιστικός έλεγχος (Tolerance,VIF)...87 Πίνακας 6.4.2: Δείκτης συσχέτισης R Πίνακας6.4.3: Αποτελέσματα πολλαπλής παλινδρόμησης της αποτελεσματικότητας...88 Πίνακας 6.4.4: Συσχέτιση μεταξύ δύο μεταβλητών. 91 ~ 8 ~

10 Περιεχόμενα διαγραμμάτων Διάγραμμα 1.4.1:Ποσοστο καλλιεργούμενων εκτάσεων ανά είδος καλλιέργειας στο Νομό Λάρισας για το έτος Διάγραμμα 4.2.1: Εννοιολογικό πλαίσιο των δεσμών μεταξύ γεωργίας και υγεία.38 Διάγραμμα 4.3.1: Εννοιολογικό πλαίσιο για τις επιπτώσεις των ασθενειών στη γεωργία...41 Διάγραμμα : Η υγεία ως συμβολή στην οικονομική ανάπτυξη. 43 Διάγραμμα : Εργατικά Ατυχήματα για το έτος Διάγραμμα 4.5.2: Ατυχήματα στον γεωργικό τομέα για το έτος Διάγραμμα : Οι σημαντικότερες αιτίες θανατηφόρων γεωργικών ατυχημάτων Διάγραμμα : Τεχνική βελτίωση της αποτελεσματικότητας κατανομής των πόρων από ένα προσανατολισμό εκροών..57 Διάγραμμα 6.1.1: Ποσοστά της ηλικίας των γεωργών που συμμετείχαν στην έρευνα.. 66 Διάγραμμα 6.1.2: Ποσοστά ανά επίπεδο εκπαίδευσης γεωργών που συμμετείχαν στην έρευνα.. 67 Διάγραμμα 6.1.3: Χρήση φυτοφαρμάκων στη γεωργική εκμετάλλευση.69 Διάγραμμα : Συχνότητα που σηκώνουν βάρη οι γεωργοί στη γεωργική εκμετάλλευση Διάγραμμα : Προβλήματα μέσης των γεωργών...72 Διάγραμμα 6.2.1: Γραφική απεικόνιση ακραίων τιμών.. 76 ~ 9 ~

11 Κεφάλαιο 1 Εισαγωγή 1.1 Αντικείμενο και σκοπός της έρευνας Αντικείμενο της έρευνας αποτελούν οι γεωργικές εκμεταλλεύσεις που βρίσκονται στο Ν. Λάρισας, με βασικές καλλιέργειες το βαμβάκι, το σιτάρι και το καλαμπόκι. Κύριος στόχος της συγκεκριμένης διατριβής είναι να μετρηθεί η τεχνική αποτελεσματικότητα των γεωργικών εκμεταλλεύσεων στο Ν. Λάρισας και στη συνέχεια να αναλυθούν οι παράγοντες που επηρεάζουν αυτή και πιο διεξοδικά ο παράγοντας της υγείας. Ο παράγοντας αυτός έχει προσδιοριστεί με βάση τη συχνότητα που αρρώστησε ο αρχηγός και η γυναίκα μέσα στην οικογένεια τους τελευταίους 12 μήνες. Υπάρχουν πολλοί παράγοντες που επηρεάζουν την παραγωγικότητα των γεωργικών εκμεταλλεύσεων, όπως το μέγεθος της εκμετάλλευσης, η χρήση φυτοφαρμάκων, λιπασμάτων, η εργασία κτλ. Η υγεία είναι ένας παράγοντας που έχει μελετηθεί αρκετά στην διεθνή βιβλιογραφία αλλά στην Ελλάδα δεν έχει γίνει κάποια αντίστοιχη έρευνα. Από την ανασκόπηση της βιβλιογραφίας, έχει αποδειχθεί ότι η κακή υγεία είναι ένας παράγοντας που επηρεάζει αρνητικά την αποτελεσματικότητα των γεωργικών εκμεταλλεύσεων. Η κακή υγεία επιφέρει απώλεια ωρών εργασίας και αύξηση των δαπανών για την αντιμετώπιση των ασθενειών, οδηγώντας σε χαμηλότερα επίπεδα τεχνικής αποτελεσματικότητας. Λαμβάνοντας υπόψη το γεγονός ότι η υγεία των γεωργών έχει σημαντική επίπτωση στη γεωργική παραγωγικότητα των εκμεταλλεύσεων, είναι επιτακτική ανάγκη να αναλυθεί η σχέση μεταξύ υγείας και αποτελεσματικότητας. Έτσι, αυτή η διατριβή προσπαθεί να προσδιορίσει τους παράγοντες που επηρεάζουν την αποτελεσματικότητα, λαμβάνοντας υπόψη και τη μεταβλητή της υγείας. ~ 10 ~

12 1.2 Διάρθρωση της διατριβής Η παρούσα διατριβή αποτελείται από 7 κεφάλαια. Το πρώτο κεφάλαιο αναφέρεται στο σκοπό, στο αντικείμενο της έρευνας, στις ερευνητικές υποθέσεις καθώς και στα χαρακτηριστικά της περιοχής στην οποία διεξάγεται η έρευνα. Τέλος γίνεται η ανάλυση των κεφαλαίων από τα οποία απαρτίζεται η συγκεκριμένη διατριβή. Στο δεύτερο κεφάλαιο παρουσιάζεται η βιβλιογραφική ανασκόπηση. Και αναφέρονται έρευνες οι οποίες ασχολήθηκαν με τον παράγοντα υγεία και πώς αυτός επηρεάζει την αποτελεσματικότητα και την παραγωγικότητα των γεωργικών εκμεταλλεύσεων. Στο τρίτο κεφάλαιο αναλύεται η έννοια της παραγωγικότητα και η σύνδεσή της με την αποτελεσματικότητα και την αποδοτικότητα. Αναφέρονται οι παράγοντες από τους οποίους επηρεάζεται καθώς και οι δείκτες μέτρησης της παραγωγικότητας. Το τέταρτο κεφάλαιο αναφέρει την αμφίδρομη σχέση μεταξύ γεωργίας και υγείας και τις επιπτώσεις των ανθρώπινων ασθενειών στη γεωργία. Τέλος αναφέρεται στη βελτίωση της υγείας μέσα από την οικονομική ανάπτυξη και τις επενδύσεις στον τομέα της υγείας. Επίσης παρουσιάζονται τα πιο συχνά εργατικά ατυχήματα που συμβαίνουν στον γεωργικό τομέα, από ποιους παράγοντες προκύπτουν καθώς και ποσοστά εργατικών και θανατηφόρων ατυχημάτων στο γεωργικό τομέα. Τέλος, γίνεται αναφορά στις ασθένειες που οφείλονται στην εργασία μέσα στο γεωργικό τομέα. Στο πέμπτο κεφάλαιο παρουσιάζεται η μεθοδολογία της έρευνας και πιο συγκεκριμένα παρουσιάζεται η μέθοδος συγκέντρωσης των στοιχείων καθώς και η ανάλυση της αποτελεσματικότητας με την μέθοδο της Data Envelopment Analysis (DEA). Επιπλέον αναλύεται η μέθοδος της πολλαπλής παλινδρόμησης που χρησιμοποιήθηκε για τον προσδιορισμό των μεταβλητών που επηρεάζουν την αποτελεσματικότητα. Στο έκτο κεφάλαιο παρουσιάζονται τα αποτελέσματα και αναλύονται τα στοιχεία της γεωργικής εκμετάλλευσης και για τις τρεις ενότητες του ερωτηματολογίου. Επίσης, γίνεται η ανάλυση των ακραίων τιμών καθώς και η ~ 11 ~

13 ανάλυση της αποτελεσματικότητας των γεωργικών εκμεταλλεύσεων. Τέλος προσδιορίζονται οι παράγοντες που επιδρούν στην αποτελεσματικότητα. Στο έβδομο και τελευταίο κεφάλαιο συνοψίζονται τα συμπεράσματα, επιβεβαιώνονται οι ερευνητικές υποθέσεις και γίνονται κάποιες προτάσεις. 1.3 Ερευνητικές υποθέσεις Οι ερευνητικές υποθέσεις συντάχθηκαν με βάση τους στόχους της έρευνας, τη σχετική βιβλιογραφία, τις γνώσεις και τις εμπειρίες που έχουμε γύρω από τους παράγοντες που επηρεάζουν την αποτελεσματικότητα των γεωργών. Υποθέτουμε ότι η εκπαίδευση των γεωργών επηρεάζει την αποτελεσματικότητα θετικά. Όσο καλύτερη είναι η εκπαίδευση των γεωργών τόσο μεγαλύτερη θα είναι και η αποτελεσματικότητά τους. Η εκπαίδευση είναι ένας σημαντικός παράγοντας που βελτιώνει τις δεξιότητες των γεωργών, την πρόσβαση σε πληροφορίες και τη δυνατότητα λήψης πιο αποτελεσματικών αποφάσεων. Όλα τα παραπάνω επιδρούν στην βελτίωση της αποτελεσματικότητας. Με βάση τη βιβλιογραφία η εμπειρία επηρεάζει θετικά την αποτελεσματικότητα. Η εμπειρία μπορεί να θεωρηθεί ως ένας επεξηγηματικός παράγοντας διακύμανσης της αποτελεσματικότητας. Η εμπειρία αυξάνει την αποτελεσματικότητα γιατί μέσα από αυτήν αυξάνονται οι τεχνικές γνώσεις των γεωργών. Με αποτέλεσμα οι γεωργοί να αποκτούν την ικανότητα ώστε να αντιμετωπίζουν πιο αποτελεσματικά δύσκολες καταστάσεις, γιατί λόγω εμπειρίας παίρνουν πιο εύκολα και πιο γρήγορα κάποιες αποφάσεις οι οποίες σχετίζονται με τη γεωργική εκμετάλλευση. Στη συνέχεια επιδιώχθηκε να γίνουν κάποιες υποθέσεις οι οποίες αφορούν την υγεία των γεωργών. Υποθέτουμε ότι, οι γεωργοί που ξοδεύουν περισσότερα χρήματα για την περίθαλψή τους παρουσιάζουν χαμηλή αποτελεσματικότητα. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι, τα χρήματα που διαθέτουν για τη βελτίωση της υγεία τους μπορούσαν να τα χρησιμοποιήσουν για να βελτιώσουν την γεωργική τους εκμετάλλευση. Για παράδειγμα, να τα διαθέσουν για επενδύσεις και για υιοθέτηση νέων τεχνολογιών, οι ενέργειες αυτές θα βελτίωναν την παραγωγικότητα της γεωργικής τους εκμετάλλευσης. ~ 12 ~

14 Τέλος, η υγεία των γεωργών επηρεάζει την αποτελεσματικότητά τους. Οι αγρότες που παρουσιάζουν προβλήματα υγείας είναι λιγότερο αποτελεσματικοί σε σχέση με τους υγιείς αγρότες. Γιατί η καλύτερη υγεία μπορεί να επηρεάσει άμεσα τα επίπεδα παραγωγής με την αλλαγή της παραγωγικότητας της εργασίας και ίσως με τη βελτίωση της εν γένει οργάνωση παραγωγής, με τη χρήση άλλων εισροών και την επιλογή βελτιωμένων τεχνικών. Οι υγιέστεροι γεωργοί είναι σε θέση να εκτελούν πιο βαριές εργασίες και να αναλαμβάνουν πιο δύσκολες δραστηριότητες και αποστολές. Μπορεί επίσης, να είναι πιο ακριβής και αυστηροί κατά την εκτέλεση διάφορων καθηκόντων με αποτέλεσμα να αυξάνουν την παραγωγικότητα της γεωργικής τους εκμετάλλευσης. 1.4 Περιοχή μελέτης Η έρευνα πραγματοποιήθηκε στο Δήμο Κιλελέρ, που ανήκει στο Νομό Λάρισας, και πιο συγκεκριμένα στα δημοτικά διαμερίσματα Αγναντερής, Κιλελέρ και Μέλισσας. Για την ομοιογένεια του δείγματος επιλέχτηκε ο Δήμος Κιλελέρ που είναι κατ εξοχήν αγροτική περιοχή και το μεγαλύτερο ποσοστό των κατοίκων είναι γεωργοί. Παρά την ύπαρξη του αξιόλογου βιομηχανικού κέντρου της Λάρισας, ο καθοριστικός οικονομικός παράγοντας είναι η γεωργία. Όσον αφορά το Νομό Λάρισας, είναι ο δεύτερος της Ελλάδας σε έκταση και ο πρώτος σε καλλιεργούμενη έκταση. Βρίσκεται σε κεντρική θέση της χώρας καταλαμβάνοντας το βορειότερο τμήμα της Θεσσαλίας και περιλαμβάνει το μεγαλύτερο μέρος του Θεσσαλικού κάμπου. Ο συνολικός πληθυσμός του νομού Λάρισας σύμφωνα με την απογραφή του 2011 ανέρχεται σε κατοίκους και στο Δήμο Κιλελέρ στον οποίο επικεντρώθηκε η έρευνά μας, ανέρχεται σε κατοίκους. Η έκταση του νομού Λάρισας ανέρχεται σε τ.χιλ. Η μορφολογική κατανομή της είναι: 45,3% πεδινό, 24,4% ημιορεινό και 30,3% ορεινό. O Ν. Λάρισας, το οικονομικό έτος 2001 ήταν η 1 η παραγωγός περιοχή βαμβακιού, η 2 η στην παραγωγή μήλων, σιταριού και γάλακτος με 20%, 10% και 8% αντίστοιχα, η 3 η ροδάκινων με 3%, η 4 η τομάτας και κρέατος με 9% και 6,4% αντίστοιχα, η 5 η τυριού με 5% και η 7 η καπνού με 4,7% της παραγωγής. ~ 13 ~

15 Στον πίνακα παρουσιάζονται οι βασικές καλλιέργειες για τον Νομό Λάρισας. Οι τρεις καλλιέργειες με την μεγαλύτερη έκταση και παραγωγή είναι το σιτάρι, το βαμβάκι και το καλαμπόκι. Αυτές οι καλλιέργειες είναι οι βασικές καλλιέργειες που διαθέτουν οι γεωργοί που συμμετείχαν στην έρευνά μας. Πίνακας 1.4.1: Έκταση και παραγωγή καλλιεργούμενων εκτάσεων ανά είδος καλλιέργειας στο Νομό Λάρισας για το έτος 2010 ΕΙΔΟΣ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑΣ ΕΚΤΑΣΗ ΣΕ ΣΤΡ ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΣΕ ΤΟΝΟΥΣ ΣΙΤΑΡΙ ΒΑΜΒΑΚΙ ΑΡΑΒΟΣΙΤΟΣ ΠΟΤΙΣΤΙΚΟΣ ΝΤΟΜΑΤΑ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗ ΜΗΛΙΕΣ ΖΑΧΑΡΟΤΕΥΤΛΑ ΕΛΙΕΣ ΑΠΟ ΕΠΙΤΡΑΠΕΖΙΕΣ ΠΟΙΚΙΛΙΕΣ ΣΙΚΑΛΗ Πηγή: Ένωση αγροτικών συνεταιρισμών Λάρισας-Τυρνάβου-Αγιάς ~ 14 ~

16 Διάγραμμα 1.4.1:Ποσοστο καλλιεργούμενων εκτάσεων ανά είδος καλλιέργειας στο Νομό Λάρισας για το έτος 2010 Ποσοστό στρεµµάτων ανα είδος καλλιέργειας 7% 3%1%1%1%1% 24% 62% ΣΙΤΑΡΙ ΒΑΜΒΑΚΙ ΑΡΑΒΟΣΙΤΟΣ ΠΟΤΙΣΤΙΚΟΣ ΝΤΟΜΑΤΑ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗ ΜΗΛΙΕΣ ΖΑΧΑΡΟΤΕΥΤΛΑ ΕΛΙΕΣ ΑΠΌ ΕΠΙΤΡΑ.ΠΟΙΚΙΛΙΕΣ ΣΙΚΑΛΗ Πηγή: Ένωση αγροτικών συνεταιρισμών Λάρισας-Τυρνάβου-Αγιάς Από τις σημαντικότερες καλλιέργειες στο Νομό Λάρισας είναι το σκληρό σιτάρι που καλλιεργείται σε στρέμματα δηλαδή ποσοστό 62% του συνολικού ποσοστού. Στη συνέχεια ακολουθεί το βαμβάκι που καλλιεργείται σε στρέμματα ποσοστό 24%. Ο ποτιστικός αραβόσιτος καταλαμβάνει στρέμματα που αντιστοιχεί σε ποσοστό 7%. Αυτές οι τρείς καλλιέργειες καλλιεργούνται σε μεγαλύτερη έκταση και είναι οι βασικές καλλιέργειες των αγροτών που συμμετείχαν στην έρευνά μας. ~ 15 ~

17 Κεφάλαιο 2 Βιβλιογραφική ανασκόπηση Αρκετές είναι οι έρευνες στη διεθνή βιβλιογραφία που έχουν ασχοληθεί με τη σχέση της υγείας και της αποτελεσματικότητας και πιο συγκεκριμένα κατά πόσο κάποιες ασθένειες [HIV / AIDS, ασθένεια του δέρματος (OSD)] επηρεάζουν την αποτελεσματικότητα των γεωργών. Παρακάτω παρουσιάζονται έρευνες που αναλύουν την επίδραση της υγείας στην αποτελεσματικότητα (Basta et al., 1979) που είναι το κύριο θέμα της παρούσας εργασίας. Στη συνέχεια αναλύθηκαν έρευνες που χρησιμοποιούν παρόμοιες τεχνικές με την παρούσα έρευνα, όπως συγκέντρωση δεδομένων με ερωτηματολόγια, πολλαπλή παλινδρόμηση καθώς και τη μέθοδο FRONTIER που παρουσιάζει κοινά στοιχεία με την μέθοδο DEA που χρησιμοποιήθηκε στην παρούσα έρευνα. Επίσης επιλέχθηκαν εργασίες που χρησιμοποίησαν διαφορετικές εξαρτημένες μεταβλητές (μισθός, παραγωγή, κέρδη, απόδοση) που όμως συνδέονται άμεσα με την αποτελεσματικότητα. Σύμφωνα με μελέτη των Basta et al. (1979) αποδείχτηκε ότι οι ανέξοδες παρεμβάσεις για την υγεία μπορεί να έχουν πολύ μεγάλο αντίκτυπο στην παραγωγικότητα της εργασίας. Η μελέτη πραγματοποιήθηκε στην Ιάβα Δυτικά της Ινδονησίας σε ανθρώπους που εργάζονταν σε μια φυτεία καουτσούκ. Περίπου το 88% των ενήλικων ανδρών είχαν λοίμωξη και πάνω από 45% ήταν αναιμικοί. Μετρήθηκαν οι τιμές της αιμοσφαιρίνης και πραγματοποιήθηκε ένα τεστ [ Harvard Step Test (HST)] το οποίο μετρά τις επιδόσεις των εργαζόμενων, όσον αφορά το παραγόμενο έργο τους. Η πρόσληψη θερμίδων δε συσχετίστηκε με την παραγωγή είτε της εργασίας είτε της απόδοσης HST. Στη συνέχεια, στους εργαζόμενους δόθηκαν 100 mg σιδήρου ανά ημέρα για 60 ημέρες. Η θεραπεία είχε ως αποτέλεσμα τη σημαντική βελτίωση στις τιμές της αιμοσφαιρίνης, την καλύτερη κατάσταση των αναιμικών ατόμων και τις υψηλότερες τιμές (HST) των επιδόσεών τους. Το δείγμα χωρίστηκε σε δυο ομάδες και οι δύο ομάδες θεραπείας έλαβαν μια ημερήσια πληρωμή ως κίνητρο, που ισοδυναμούσε από 5 έως 7% του ελάχιστου ημερήσιου μισθού. Το ποσό αυτό είχε ως αποτέλεσμα να αυξηθεί η πρόσληψη σιδήρου από 3 έως 5 mg και επίσης να αυξηθεί η βιταμίνη C κατά 50 mg. Έτσι προέκυψε μια ~ 16 ~

18 σημαντική, αλλά μικρότερη βελτίωση της αιμοσφαιρίνης, της τιμής HST και της νοσηρότητας (στην ομάδα του εικονικού φαρμάκου). Σε ένα μη επεξεργασμένο επιμέρους δείγμα στο οποίο δε δόθηκε πληρωμή, δεν έγινε καμία αλλαγή στα επίπεδα αιμοσφαιρίνης και στις τιμές HST. Μετά την επαναφορά του εισοδήματος στα αρχικά επίπεδα, η αιμοσφαιρίνη και οι τιμές HTS επανήλθαν στα αρχικά επίπεδα εντός 30 ημερών στην ομάδα εικονικού φαρμάκου, αλλά παρέμειναν αμετάβλητα στις ομάδες που έλαβαν το σίδερο. Η έρευνα αυτήν κατέληξε στο συμπέρασμα ότι το κόστος των συμπληρωμάτων σίδερου ήταν μικρό σε σύγκριση με τα οικονομικά οφέλη από την αυξημένη παραγωγικότητα και τη μείωση της νοσηρότητας. Οι Pingali et al. (1994) είναι οι πρώτοι που ασχολήθηκαν με τη σχέση μεταξύ δαπανών και προβλημάτων υγείας από την έκθεση σε φυτοφάρμακα. Η έρευνα αυτή αναφέρετε σε μια μελέτη που πραγματοποιήθηκε μεταξύ οικονομολόγων και ενός γιατρού για να αξιολογηθούν οι επιπτώσεις της παρατεταμένης χρήσης φυτοφαρμάκων στην υγείας των γεωργών. Οι στόχοι της παρούσας μελέτης ήταν να προσδιοριστούν τα προβλήματα υγείας που μπορεί να αποδοθούν στη μακροπρόθεσμη χρήση φυτοφαρμάκων και να ποσοτικοποιηθεί το μέγεθος των προβλημάτων σε σχέση με το επίπεδο χρήσης φυτοφαρμάκων. Η μελέτη πραγματοποιήθηκε σε ένα τυχαίο δείγμα 152 γεωργών που καλλιεργούσαν ρύζι στις Philippines κατά τη διάρκεια των ετών Για την μεθοδολογία υπολογίστηκαν κάποιοι ιατρικοί δείκτες όσον αφορά την έκθεση σε φυτοφάρμακα οι οποίοι υπολογίστηκαν οικονομετρικά (προβλήματα στα μάτια, στο δέρμα, αναπνευστικά προβλήματα, πολυνευροπάθια, γαστρεντερικά προβλήματα, πολλαπλά προβλήματα υγείας). Οι Δαπάνες για την υγεία συνδέονται με την έκθεση σε φυτοφάρμακα και προσδιορίστηκαν ποσοτικά. Επίσης, χρησιμοποιήθηκαν και κάποια χαρακτηριστικά των γεωργών όπως, η ηλικία, το ύψος προς το βάρος, το κάπνισμα, η κατανάλωση αλκοόλ και η επαγγελματική έκθεση σε εντομοκτόνα και ζιζανιοκτόνα. Ένα μοντέλο παλινδρόμησης χρησιμοποιήθηκε για τον προσδιορισμό της σχέσης μεταξύ της έκθεσης σε φυτοφάρμακα και προβλημάτων υγείας. Από τα αποτελέσματα προέκυψε ότι τα εντομοκτόνα σε αντίθεση με τα ζιζανιοκτόνα επηρεάζουν σημαντικά το κόστος υγείας των γεωργών. Το βάρος πρός το ύψος είχε σημαντική αρνητική επίδραση στις δαπάνες για την υγεία, ενώ η ηλικία και το κάπνισμα αυξάνουν το κόστος της υγείας σημαντικά. ~ 17 ~

19 Οι Kim et al. (1997) ανέλυσαν τις οικονομικές επιπτώσεις της onchocercal, ασθένεια του δέρματος (OSD), στην παραγωγικότητα των εργαζόμενων σε μια φυτεία καφέ στη νοτιοδυτική Αιθιοπία. Το δείγμα ήταν 425 εργαζόμενοι, οι 235 (55,3%) ήταν μόνιμοι υπάλληλοι και οι υπόλοιποι 44,7% ήταν προσωρινοί υπάλληλοι. Χρησιμοποιήθηκε η παλινδρόμηση και άλλες τεχνικές ανάλυσης δεδομένων. Στη συνέχεια εκτιμήθηκε η εξίσωση του μισθού για τους εργαζόμενους καθώς και η καμπύλη προσφοράς εργασίας των ημερών εργασίας ανά μήνα. Από τα αποτελέσματα που προέκυψαν, οι μόνιμοι υπάλληλοι που έχουν προσβληθεί σοβαρά από αυτήν την ασθένεια (OSD) κερδίζουν χαμηλότερο μηνιαίο εισόδημα περίπου μείον 16%, όχι μόνο επειδή εργάζονται λιγότερες ημέρες, αλλά επειδή είναι λιγότερο παραγωγικοί. Η παλινδρόμηση για δύο υπο-δείγματα: "νέοι"(ηλικίες 15-35) και "έμπειροι" (35 +) έδειξε ότι οι αρνητικές επιπτώσεις της ασθένειας OSD είναι ελαφρώς υψηλότερες για τις μεγαλύτερες ηλικίες. Επίσης, η ηλικία αυξάνει σημαντικά το ημερομίσθιο των εργαζόμενων. Τέλος, η προσφορά εργασίας των ηλικιωμένων εργαζόμενων φαίνεται να έχει επηρεαστεί αρνητικά από την ασθένεια OSD. Η έρευνα των Croppenstedt et al. (2000) επικεντρώνεται στη σχέση μεταξύ διατροφής, υγείας και παραγωγικότητα της εργασίας. Λαμβάνει υπόψη του την κατανάλωση τροφίμων των γεωργών, συμπεριλαμβανομένων των θρεπτικών συστατικών που επηρεάζουν την υγεία και τη διατροφική κατάσταση, τα οποία με τη σειρά τους επηρεάζουν την παραγωγικότητα της εργασίας. Βασίζεται στα θετικά αποτελέσματα της υγείας και της διατροφής στην παραγωγικότητα, που είναι απαραίτητες προϋποθέσεις για την αποτελεσματικότητα των μισθών. Έτσι, η μεγάλη ελαστικότητα της παραγωγικότητας της εργασίας σε σχέση με την υγεία και τη διατροφή θα ωφελήσει, εφαρμόζοντας πολιτικές που σχετίζονται με το πλαίσιο της αποδοτικότητας των μισθών, όπως η επισιτιστική βοήθεια, η ανακατανομή της γης κυρίως ως μέσα για την αύξηση της παραγωγής και τη μείωση της ανεργίας. Η έρευνα πραγματοποιήθηκε το 1994 σε 1477 νοικοκυριά αλλά συγκεντρώθηκαν περιγραφικά στατιστικά στοιχεία για 430 νοικοκυριά. Χρησιμοποιήθηκε η εξίσωση παραγωγής σε μορφή Cobb-Douglas και η μέθοδος Stochastic Frontier Analysis (SFA). Ο πιο σημαντικός παράγοντας που εξηγεί την παραγωγή είναι η έκταση, στην συνέχεια ακολουθεί η εργασία και τέλος τα ~ 18 ~

20 λιπάσματα που είναι στατιστικά σημαντικά και επηρεάζουν την παραγωγή. Η απόσταση από την πηγή με νερό επηρεάζει την παραγωγικότητα, πιθανόν γιατί επηρεάζει την υγεία των εργαζόμενων. Τέλος, ο συντελεστής για την κατάσταση νοσηρότητας είναι σημαντικός μόνο σε επίπεδο σημαντικότητας 13%. Στην συνέχεια, για να εκτιμηθεί η σχέση της διατροφής με την παραγωγικότητα, χρησιμοποιήθηκε η εξίσωση μισθών για τη γεωργική εργασία με την ενσωμάτωση των ανθρωπομετρικών δεικτών ως επεξηγηματικές μεταβλητές. Χρησιμοποιήθηκαν δύο δείγματα: (α) το πλήρες δείγμα (και τα δύο φύλα) και (β) το δείγμα των ανδρών. Η εξίσωση των μισθών εκτιμάται για άτομα 18 εως 70 ετών που ασχολούνται με γεωργικές δραστηριότητες. Η εξίσωση των μισθών περιλαμβάνει τις εξής μεταβλητές: την εκπαίδευση, την ηλικία και την ηλικία στο τετράγωνο. Τέλος, ανθρωπομετρικά χαρακτηριστικά αντιπροσωπεύουν τη δύναμη και το καθεστώς διατροφής των εργαζόμενων. Το βάρος προς το ύψος καθώς και ο δείκτης μάζας σώματος επηρεάζουν τους μισθούς. Τα αποτελέσματα δείχνουν ότι η παραγωγικότητα μπορεί να αυξηθεί μέσα από την επένδυση για καλύτερη διατροφή. Σαφώς αυτή η επένδυση στη διατροφή πρέπει να είναι μεγαλύτερη στην Αιθιοπία σε σχέση με κάποια άλλη αναπτυγμένη χώρα. Αλλά, σε κάθε περίπτωση, η σημαντική απώλεια της παραγωγής οφείλεται στην τεχνική αναποτελεσματικότητα. Ο κύριος στόχος της εργασίας των Fox et al. (2004) είναι να εκτιμηθεί το αντίκτυπο του ιού HIV / AIDS για την ατομική παραγωγικότητα της εργασίας κατά τη διάρκεια της νόσου. Η μελέτη πραγματοποιήθηκε σε εργαζόμενους στην Κένυα. Όλα τα στοιχεία της έρευνας συλλέχτηκαν από τα αρχεία του νοσοκομείου. Καταγράφηκαν 601 θάνατοι μεταξύ των εργαζόμενων και των οικογενειών τους, μόνο 199 ήταν υπάλληλοι, μεταξύ αυτών υπήρχαν 71 των οποίων πρωταρχική εργασία ήταν το μάδημα του τσαγιού και 47 από αυτούς πέθαναν λόγω AIDS. Οι εργαζόμενοι δουλεύουν έξι μέρες την εβδομάδα και ελέγχονται τα κιλά φύλλων τσαγιού που μαζεύουν κάθε μέρα. Η συγκομιδή αναμένεται να φτάνει τουλάχιστον στα 33,2 κιλά φύλλα τσαγιού την ημέρα. Για κάθε περίπτωση, θα συλλέγονται καθημερινά οι παρατηρήσεις της παραγωγικότητας για 4 έτη. Επίσης συγκεντρώθηκαν δημογραφικά στοιχεία όπως το φύλο, η ημερομηνία γέννησης, ~ 19 ~

21 ημερομηνία πρόσληψης, ο αριθμός των εξαρτημένων ατόμων από το χώρο εργασίας, το ανθρώπινο δυναμικό και τα ιατρικά αρχεία για κάθε εργαζόμενο Αξιολογήθηκαν οι επιπτώσεις του HIV / AIDS στα τέσσερα μέτρα παραγωγικότητα: 1) παραγόμενο έργο (ποσότητα των φύλλων τσαγιού) ανά μέρα, 2) ο αριθμός των αμειβόμενων ημερών και μη αμειβόμενης άδειας, 3) ο αριθμός των ημερών των μικρότερων επιδόσεων και 4) τα συνολικά κέρδη του κάθε εργαζόμενου. Για να ληφθούν υπόψη οι συσχετίσεις μεταξύ της ημερήσιας παρατήρησης για κάθε άτομο, διαμορφώθηκαν τα δεδομένα ως τυχαίο μοντέλο παλινδρόμησης για επαναλαμβανόμενες παρατηρήσεις. Πιθανές σταθερές επιδράσεις είναι η ηλικία, το φύλο, τα χρόνια εμπειρίας, η περιουσία, η εποχή και ένας δείκτης της κατάστασης της νόσου. Στο τελικό μοντέλο δεν συμπεριλήφθησαν το φύλο και τα χρόνια εμπειρίας. Τέλος δεν βρέθηκε καμία στατιστική σημαντική αλληλεπίδρασης μεταξύ ηλικία και φύλου. Με βάση τα παραπάνω βρέθηκε ότι στα 3 χρόνια οι εργαζόμενοι στο αγρόκτημα με τον ιό HIV / AIDS είναι πιο συχνά απόντες από τη δουλειά τους, επίσης δεν μπορούν να διατηρήσουν την παραγωγή τους και πιο συχνά μετατοπίζονται σε λιγότερο κουραστικό καθήκον. Οι εργαζόμενοι που έχουν προσβληθεί από τον ιό HIV /AIDS παράγουν κατά μέσο όρο 7,1 κιλά λιγότερα φύλλα τσαγιού ανά ημέρα (μείωση 17%). Αυτό μειώνει την αξία του εργαζόμενου στον εργοδότη. Έτσι, μπορούν επίσης να μειωθούν τα δικά τους κέρδη κατά 18%. Η παραγωγικότητα αρχίζει να επιδεινώνεται κατά τη διάρκεια του δεύτερου έτους της εργασίας τους και πέφτει στο 81% τους τελευταίους 3 μήνες. Στη συνέχεια, οι Olivier et al. (2004) εκτίμησαν την επίδραση της κακής υγείας, ιδίως της ελονοσίας, σχετικά με την απόδοση της δραστηριότητας των γεωργικών εκμεταλλεύσεων, με έμφαση στην καλλιέργεια λαχανικών σε αγροτικές περιοχές της Ακτής Ελεφαντοστού που χρησιμοποιούν στάγδην άρδευση. Τα στοιχεία των αρρώστων συλλέχθηκαν από τα αρχεία των δύο κέντρων υγείας του χώρου μελέτης, τα δεδομένα ελήφθησαν από τον Ιανουάριο 1997 έως τον Δεκέμβριο Όλες οι περιπτώσεις ελονοσίας, αναπνευστικές λοιμώξεις και διαρροϊκές ασθένειες, μετρήθηκαν και εκφράστηκαν ως ο μηνιαίος αριθμός των περιπτώσεων ανά χίλιους κατοίκους. Οι γεωργοί ήταν διαστρωματωμένοι σε δύο ~ 20 ~

22 ομάδες, ανάλογα με το συνολικό αριθμό των ημερών που ήταν άρρωστοι λόγω της ελονοσίας, για τη σύγκριση των ακαθάριστων περιθωρίων κερδών και των εσόδων. (<2 ημέρες, 2 ημέρες). Σύμφωνα με τα αποτελέσματα, η ελονοσία ήταν η πιο σημαντική αιτία για την αναζήτηση υγειονομικής περίθαλψης. Κατά τη διάρκεια της μελέτης, τρεις γεωργοί ήταν άρρωστοι για ημέρες, το οποίο μεταφράζεται σε ποσοστό 6-9% των δυνατοτήτων απασχόλησης τους που χάνονται στη γεωργική εκμετάλλευση. Η διαστρωμάτωση των γεωργών έγινε σε 2 ομάδες και έγινε ως εξής: η πρώτη ομάδα ( > 2 ημέρες ) και η δεύτερη ομάδα ( 2 ημέρες) οι οποίες ταξινομήθηκαν με βάση τον αριθμό των αρρώστων λόγω της ελονοσίας, τα αποτελέσματα έδειξαν ότι οι αποδόσεις στην αγορά του λάχανου και τα ακαθάριστα περιθώρια κερδών ήταν 47% και 53% αντίστοιχα χαμηλότερα. Οι γεωργοί που είχαν ταξινομηθεί ως άρρωστοι μόνο για λίγες ημέρες κατά τις κρίσιμες περιόδους ενός κύκλου παραγωγής λάχανου, οδηγήθηκαν σε τεράστιες απώλειες των αποδόσεών τους και των εσόδων τους. Οι γεωργοί οι οποίοι είχαν χαρακτηριστεί ως άρρωστοι λόγω ελονοσίας για μέγιστο χρονικό διάστημα 2 ημερών, απέκτησαν δύο φορές μεγαλύτερη απόδοση και δύο φορές μεγαλύτερο μικτό περιθώριο κέρδους σε σύγκριση με τους γεωργούς με μεγαλύτερο αριθμό ημερών που ήταν άρρωστοι. Η συγκεκριμένη έρευνα (Ajani et al., 2008) που πραγματοποιήθηκε στο πανεπιστήμιο του Ibadan (2008), εξετάζει την επίδραση της δυσμενής υγείας στην παραγωγικότητα των γεωργών και χρησιμοποιεί το στοχαστικό παραγωγικό μοντέλο FRONTIER. Η έρευνα έγινε στην Kainji που βρίσκεται νότια της Νιγηρίας, τα δεδομένα συλλέχτηκαν από 120 ερωτηθέντες με την βοήθεια ενός ερωτηματολόγιου. Επιλέχτηκε ένα μοντέλο το οποίο επιτρέπει την παρουσίαση της τεχνικής αναποτελεσματικότητας και αποδέχεται τους διάφορους κινδύνους (καιρός, ασθένειες) τους οποίους οι γεωργοί δεν μπορούν να προβλέψουν. Και στην συνέχεια, υπολογίστηκαν οι ελαστικότητες των μεταβλητών που χρησιμοποιήθηκαν. Από τα αποτελέσματα προέκυψε ότι η ελαστικότητα της εργασίας του εδάφους και των λιπασμάτων είναι θετική ενώ των σπόρων και των εντομοκτόνων είναι αρνητική. Αυτό σημαίνει ότι η αύξηση της ποσότητας των εισροών (της εργασίας, του εδάφους και των λιπασμάτων) θα αυξήσουν την εκροή ενώ οι σπόροι ~ 21 ~

23 και τα εντομοκτόνα θα τη μειώσουν. Τα λιπάσματα έχουν μεγαλύτερη ελαστικότητα, αυτό σημαίνει ότι τα λιπάσματα έχουν μεγαλύτερες επιπτώσεις στην εκροή. Δηλαδή, αν χρησιμοποιηθεί επιπλέον ποσότητα λιπασμάτων η εκροή θα αυξηθεί αισθητά. Το έδαφος και η εργασία δεν είναι τόσο σημαντικές εκροές, γιατί οι γεωργοί στη συγκεκριμένη περιοχή είχαν πρόσβαση σε έδαφος και εργασία. Οι σπόροι και τα εντομοκτόνα είναι αντιστρόφως ανάλογα των εκροών, αυτό έχει ως αποτέλεσμα αυξάνοντας την ποσότητα τους να μειώνεται η εκροή. Όσον αφορά την υγεία έχει θετικό συντελεστή και είναι στατιστικά σημαντική (5%). Ο συντελεστής της υγείας είναι μεγάλος (0,31) αυτό σημαίνει ότι, αν βελτιωθεί η κατάσταση της υγείας κατά ένα τις εκατό θα έχουμε αύξηση της αποτελεσματικότητα κατά 31%. Απ ολες τις μεταβλητές που χρησιμοποιήθηκαν στο μοντέλο η υγεία είχε τη μεγαλύτερη επίδραση στην αποτελεσματικότητα των γεωργών, άρα το μεγαλύτερο μέρος της αναποτελεσματικότητας των γεωργών οφειλόταν στην κακή υγεία. Τέλος, η πολιτική δράση πρέπει να επικεντρωθεί στην κατάρτιση των γεωργών όσον αφορά τον περιορισμό του κινδύνου, των μολύνσεων και της αδιαθεσία που προκαλείται από ασθένειες, αυτά επηρεάζουν την υγεία των γεωργών αλλά και την αποτελεσματικότητα τους. Oι ενέργειες αυτές θα βελτιώσουν την πρόσβαση των αγροτών σε εισροές (μηχανήματα, έδαφος). Oι Ulimwengu et al. (2009) εκτίμησαν μια στοχαστική παραγωγή χρησιμοποιώντας στοιχεία της έρευνας από γεωργικά νοικοκυριά που βρίσκονται σε 20 αγροτικές περιοχές. Αναλύθηκε η σχέση μεταξύ των προβλημάτων υγείας των γεωργών και της αποδοτικότητας της γεωργικής τους εκμετάλλευσης στην Αιθιοπία. H συγκεκριμένη έρευνα προσφέρει μια ολοκληρωμένη περιγραφική ανάλυση, χρησιμοποιώντας μια παραμετρική προσέγγιση για την εκτίμηση της αποδοτικότητας ως συνάρτηση των χαρακτηριστικών των γεωργών και μια στοχαστική εν δυνάμει συνάρτηση παραγωγής σε συνάρτηση με τις γεωργικές εισροές. Επίσης χρησιμοποιείται ένας δείκτης πλούτου που επιβεβαιώνει ότι υπάρχει μια σημαντική διαφορά μεταξύ του βιοτικού επιπέδου στις αστικές και αγροτικές περιοχές Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι οι υγιείς γεωργοί παράγουν περισσότερο ανά μονάδα εισροών, κερδίζουν περισσότερο εισόδημα και παρέχουν περισσότερη εργασία σε σχέση με τους γεωργούς που επηρεάστηκαν από ασθένειες. Τα ~ 22 ~

24 αποτελέσματα του μοντέλου έδειξαν ότι η αναποτελεσματικότητα της παραγωγής αυξάνεται σημαντικά με τον αριθμό των ημερών που χάνονται λόγω ασθενείας του γεωργού. Τέλος, οι γεωργοί που έχουν αντιμετωπίσει κάποια ασθένεια διαθέτουν λιγότερες ώρες για την οικογένειά του. Η μείωση της παραγωγής οφείλεται στη μειωμένη αποτελεσματική διαχείριση των εισροών. Το εύρημα αυτό υποδηλώνει ότι η επένδυση στον τομέα της υγείας στις γεωργικές περιοχές δεν θα βελτιώσει μόνο τη γεωργική απόδοση των γεωργών, αλλά και θα αυξήσει το εισόδημά τους. Οι πολιτικοί θα πρέπει να επινοήσουν εκ τούτου στρατηγικές που θα συμβάλουν στη μεγιστοποίηση των επενδύσεων στον τομέα της υγείας για τη βελτίωση της γεωργικής παραγωγικότητας και της συνολικής αγροτικής οικονομίας. Η Loureiro (2009) χρησιμοποίησε τη στοχαστική παλινδρόμηση για να αξιολογήσει τις επιπτώσεις της υγεία των γεωργών στη γεωργική παραγωγικότητα. Τα στοιχεία συλλέχτηκαν από την Στατιστική Υπηρεσία της Νορβηγίας. Από τις γεωργικές εκμεταλλεύσεις οι συμφώνησαν να συμμετέχουν στην έρευνα. Για τον προσδιορισμό της σχέσης μεταξύ υγείας και παραγωγικότητας χρησιμοποιήθηκε μια στοχαστική προσέγγιση παλινδρόμησης. Οι μεταβλητές που χρησιμοποιήθηκαν ήταν οι εξής : αν ο γεωργός εργάζεται εκτός γεωργικής εκμετάλλευσης, η έκταση, το κεφάλαιο, οι ώρες που εργάζονται, η εμπειρία, η αξία των εκροών, αν η γεωργική εκμετάλλευση βρίσκεται νότια ή στο κέντρο της Νορβηγίας και τέλος χρησιμοποιήθηκε ο συντελεστής υγείας που εκφράστηκε με βάση τις δηλώσεις των γεωργών που συμμετείχαν στην έρευνα. Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι οι γεωργικές εκμεταλλεύσεις με γεωργούς που εργάζονται εκτός γεωργικής εκμετάλλευσης, με μεγαλύτερη εμπειρία και καλύτερη υγεία, έχουν μεγαλύτερη αποτελεσματικότητα στη γεωργική τους εκμετάλλευση όσον αφορά τις άλλες γεωργικές εκμεταλλεύσεις που έχουν χαμηλότερα επίπεδα στους παραπάνω συντελεστές. Τέλος, η υγεία των γεωργών έχει ένα στατιστικά σημαντικό ρόλο στην εξήγηση της διακύμανσης της αποτελεσματικότητα στο Νορβηγικό γεωργικό τομέα. Η παρούσα μελέτη (Egbetokum et al., 2011) εξετάζει τις επιπτώσεις και τη σχέση μεταξύ της υγείας των γεωργών και της τεχνικής τους αποτελεσματικότητας στη Νιγηρία. Η μελέτη πραγματοποιήθηκε στη Νιγηρία γιατί παρουσιάζεται σημαντική αύξηση της συχνότητας και της διασποράς των ασθενειών στις αγροτικές ~ 23 ~

25 περιοχές, απειλώντας την αποτελεσματικότητα των γεωργικών εκμεταλλεύσεων καθώς και την έξοδο από τη γεωργία. Δομημένα ερωτηματολόγια χορηγήθηκαν σε εκατόν είκοσι (120) γεωργούς χρησιμοποιώντας την τεχνική της πολυσταδιακής τυχαίας δειγματοληψίας. Τα στοιχεία που συλλέχτηκαν, για την κατάσταση της υγείας και των χαρακτηριστικών της παραγωγής των γεωργών, αναλύθηκαν με τη μέθοδο των Μέγιστων Πιθανοτήτων Εκτίμησης του στοχαστικού μοντέλου Frontier Παραγωγής και χρησιμοποιήθηκε το μοντέλο Cobb-Douglas, το οποίο λαμβάνει υπόψη του δύο παράγοντες που δεν μπορούν να ελεγχτούν από τους γεωργούς (ο καιρός και οι ασθένειες). Η τεχνική αποτελεσματικότητα για κάθε γεωργική εκμετάλλευση υπολογίστηκε ως δείκτης. Η τεχνική αποτελεσματικότητα του συστήματος παραγωγής καθορίζεται με μια σειρά κοινωνικό-οικονομικών παραγόντων που επηρεάζουν την τεχνική αποτελεσματικότητα των γεωργικών εκμεταλλεύσεων. Συμπερασματικά, οι γεωργοί που δαπάνησαν πολλά χρήματα για τη θεραπεία διάφορων ασθενειών, παρουσίασαν αρνητική παραγωγικότητα. Οι γεωργοί που έχουν πρόσβαση στις παραδοσιακές θεραπείες είναι η πιο παραγωγική ομάδα γεωργών στην μελέτη περιοχής, με μέσο αριθμό ημερών που μένουν άρρωστοι 25,14 και μέση τεχνική αποτελεσματικότητα 0,56. Τα αποτελέσματα που προέκυψαν από την στοχαστική συνάρτηση παραγωγής είναι ότι, η αποτελεσματικότητα των γεωργών επηρεάστηκε όχι μόνο από τις παραδοσιακές μεταβλητές εισόδου: γη, εργασίας και κεφάλαιο (λιπάσματα, σπόροι και εντομοκτόνα) αλλά και από κοινωνικό οικονομικούς παράγοντες: ηλικία, εμπειρία, υγεία, φύλο, εκπαίδευση και οικογενειακή κατάσταση. Η ελαστικότητα της γης, της εργασίας, των λιπασμάτων και των εντομοκτόνων είναι θετική ενώ των σπόρων αρνητική. Αυτό σημαίνει ότι οποιαδήποτε αύξηση αυτών των εισροών, θα αυξήσουν την παραγωγή, αλλά η παράλληλη αύξηση των σπόρων θα μειώσει την παραγωγή. Αξίζει να σημειωθεί ότι για να μετρηθεί η μεταβλητή της υγείας, μετρήθηκαν οι ημέρες απουσίας από την εργασία λόγω ασθένειας το οποίο έχει θετικό πρόσημο. Αυτό ακολουθεί μια προηγούμενη προσδοκία ότι η κακή υγεία έχει αρνητική επίδραση στην τεχνική αποτελεσματικότητα των γεωργών. Από τα ~ 24 ~

26 αποτελέσματα, η υγεία έχει συντελεστή 0,212, αυτό σημαίνει ότι αν αυξηθεί η κατάσταση της υγείας των γεωργών κατά ένα τις εκατό θα έχουμε αύξηση της απόδοσης κατά 21 τις εκατό Από τα παραπάνω θα μπορούσε να εξαχθεί το συμπέρασμα ότι είναι δυνατόν να αυξηθεί η παραγωγικότητα των γεωργών μέσω της βελτίωσης των αποθεμάτων για την κατάσταση της υγείας τους. Ως εκ τούτου, συνιστάται ότι οι εργαζόμενοι πρέπει να συνεργαστούν με τους τομείς της υγείας για να βελτιώσουν τους γενικούς όρους για την υγεία των γεωργών, αυτό επιτυγχάνεται μέσα από την εκπαίδευση, από συμβουλές για την υγεία, μέσω συνομιλιών και τέλος μέσα από σεμινάρια. Επίσης, η κυβέρνηση πρέπει να διαθέτει τις υπηρεσίες υγείας στη διάθεση των γεωργών για να περιοριστούν οι επιπτώσεις των ασθενειών. Πίνακας 2.1.1: Συμπερασματική βιβλιογραφία ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ ΠΕΡΙΟΧΗ ΜΕΤΑΒΛΗΤΕΣ ΥΓΕΙΑΣ ΜΕΘΟΔΟΣ ΑΛΛΕΣ ΜΕΤΑΒΛΗΤΕΣ Basta et al. (1977) Ινδονησία Αιμοσφαιρίνη, HST,Σίδηρο Πείραμα Επιπλέων πληρωμή στο μισθό Aebyung et al. (1997) Αιθιοπία Ασθένεια του δέρματος (OSD) Παλινδρόμηση, Εξίσωση μισθού Καμπύλη προσφοράς εργασίας Ηλικία, φύλο, τύπο απασχόλησης Μισθός, λοιπά έσοδα Ηλικία, βάρος/ύψος, Pingali et al.(1994) Philippines Δαπάνες για την υγεία Παλινδρόμηση κατανάλωση αλκοόλ, κάπνισμα, έκθεση σε ζιζανιοκτόνα, εντομοκτόνα ~ 25 ~

27 Croppensted et al.(2000) Αιθιοπία Υγεία, Δείκτης μάζα σώματος Εξίσωση παραγωγής Stochastic Frontier Analysis (SFA) Εξίσωση μισθού Έκταση, εργασία λιπάσματα, απόσταση από νερό Εκπαίδευση, ηλικία, δείκτης μάζας σώματος Παραγόμενο έργο, αριθμός των Fox et al. (2004) Κένυα HIV / AIDS αμειβόμενων ημερών, συνολικά Ηλικία, περιουσία, εποχή κέρδη, Παλινδρόμηση Διαστρωμάτωση:2 Olivier et al. (2004) Ακτή Ελεφαντοστο ύ Ελονοσία Ομάδων,Ακαθάριστα περιθώρια κερδών, Ημέρες εργασίας που χάνονται λόγω ασθένειας αποδόσεις Ajani et al. (2008) Ulimwengu et al. (2009) Νιγηρία Αιθιοπία Υγεία Υγεία Loureiro (2009) Νορβηγία Υγεία Μοντέλο τεχνικής αναποτελεσματικό τητας, Stochastic Frontier Analysis (SFA) Παραμετρική προσέγγιση για την εκτίμηση της αποδοτικότητας Τεχνική αποτελεσματικότη τα, Stochastic Frontier Analysis (SFA) Εργασία, έδαφος, λιπάσματα, σπόροι, εντομοκτόνα Παραγωγή, Εισόδημα, τιμές προϊόντων, ώρες που χάνονται, εισροές Κεφάλαιο, εργασία εκτός γεωργικής εκμετάλλευσης, εμπειρία, ώρες ~ 26 ~

28 Egbetokum et al. (2012) Νιγηρία Υγεία Τεχνική αποτελεσματικότη τα, Stochastic Frontier Analysis (SFA) Κόστος θεραπείας, Εισροές, Κοινωνικοοικονομικ οί παράγοντες Πηγή: Επεξεργασία βιβλιογραφικής ανασκόπησης ~ 27 ~

29 Κεφάλαιο 3 Παραγωγικότητα στον γεωργικό τομέα 3.1 Παραγωγικότητα-Αποτελεσματικότητα-Αποδοτικότητα Οι επιχειρήσεις και οι γεωργικές εκμεταλλεύσεις επιδιώκουν την επίτευξη στόχων, για την επιβίωση τους. Η μέτρηση του βαθμού επίτευξης αυτών των στόχων υπολογίζεται με βάση την αποτελεσματικότητα, την παραγωγικότητα και την αποδοτικότητα. Η αποτελεσματικότητα είναι ο βαθμός στον οποίο η επιχείρηση πετυχαίνει τους στόχους της. Η αποδοτικότητα αφορά κυρίως την εσωτερική λειτουργία της επιχείρησης και εκφράζει τις θυσίες (κόστος) που γίνονται για την επίτευξη ενός αποτελέσματος. (Μπουράντας, 1999). Σύμφωνα με τον Theodoridi (2012) η τεχνική αποδοτικότητα είναι ένας τρόπος μέτρησης της απόδοσης με την οποία αξιολογούνται οι μονάδες παραγωγής ενώ η μέτρηση του επιπέδου της τεχνικής αποτελεσματικότητας αντανακλά τη διαφορά μεταξύ των πραγματικών και δυνητικών αποδόσεων της κάθε μονάδας. Η παραγωγικότητα αναφέρεται στην παραγωγική διαδικασία και ποσοτικά εκφράζεται ως η ποσότητα των παραγόμενων προϊόντων (εκροές) προς τις μονάδες των χρησιμοποιούμενων συντελεστών παραγωγής (εισροές) (Σεραφείμ, 2005). Οι συμβατικές εισροές στη γεωργική παραγωγή είναι η έκταση, η εργασία, το φυσικό κεφάλαιο, τα ζώα. Κάποιες από αυτές τις εισροές χρησιμοποιήθηκαν στο ερωτηματολόγιο για την διεξαγωγή της έρευνας. Σύμφωνα με αυτούς τους ορισμούς, η αποδοτικότητα μετράται με δείκτες οι οποίοι έχουν ως αριθμητή το πραγματοποιηθέν αποτέλεσμα (εκροή) και ως παρανομαστή το κόστος ή τις θυσίες που απαιτούνται για την πραγματοποίηση του αποτελέσματος (εισροές). Τέτοιοι δείκτες είναι ο δείκτης της παραγωγικότητας της εργασίας, της γης, της συνολικής παραγωγικότητας συντελεστών κτλ. Ασφαλώς η αποδοτικότητα οδηγεί συνήθως στην αποτελεσματικότητα, αυτό όμως δε συμβαίνει οπωσδήποτε (Μπουράντας, 1999). ~ 28 ~

30 Όπως προκύπτει, οι έννοιες της παραγωγικότητας, της αποδοτικότητας και της αποτελεσματικότητας συνδέονται άμεσα με την επιβίωση και την επιτυχία των επιχειρήσεων ή γεωργικών εκμεταλλεύσεων. Ο δείκτης της αποδοτικότητας εκφράζει τη σχέση του χρηματικού αποτελέσματος προς το χρησιμοποιούμενο κεφάλαιο. Η αποδοτικότητα μετρά αξίες ή χρηματικά μεγέθη, ενώ η παραγωγικότητα μετρά ποσότητες, Επίσης, ο όρος αποδοτικότητα χρησιμοποιείται συνήθως µε την έννοια της οικονομικής αποδοτικότητας. Τέλος, η έννοια της αποτελεσματικότητας είναι ευρύτερη, γιατί περιέχει την έννοια της παραγωγικότητας και της αποδοτικότητας (Παπαγιάννης, 2008). Αρκετοί οικονομολόγοι δεν κάνουν διάκριση μεταξύ αποτελεσματικότητας και παραγωγικότητας και ορίζουν αυτές τις έννοιες ως το λόγο των εκροών προς τις εισροές. Παρακάτω αναλύεται την έννοια της παραγωγικότητας γιατί συνδέεται άμεσα με την αποτελεσματικότητα. 3.2 Παραγωγικότητα στον γεωργικό τομέα Κατά την αξιολόγηση της απόδοσης της παραγωγικής μονάδας ή του γεωργικού τομέα, μπορεί να χρησιμοποιηθεί η παραγωγή (το επίπεδο της παραγωγής), η παραγωγικότητα (παραγωγή ανά μονάδα εισροών) ή η αποτελεσματικότητα (πραγματική παραγωγή σε σχέση με το δυνητικό προϊόν ή τις βέλτιστες πρακτικές) ως δείκτες. Παρά το γεγονός ότι οι δείκτες αυτοί είναι στενά συνδεδεμένοι, μπορούν να δώσουν διαφορετικές κατατάξεις για τη μέτρηση των επιδόσεων των γεωργικών εκμεταλλεύσεων. Στην παρούσα έρευνα επιλέχτηκε ο δείκτη της αποτελεσματικότητας γιατί έχει μια ευρύτερη έννοια και περιέχει την παραγωγικότητα και την αποδοτικότητα, αλλά και επειδή αποτελεί ένα μέγεθος το οποίο είναι το κύριο μέλημα των γεωργών καθώς θα τους επιτρέψει την άνετη διαβίωσή τους από άποψη οικονομικών. Σε γενικές γραμμές, η παραγωγικότητα είναι το πιο συχνά χρησιμοποιούμενο μέτρο, είτε μετράται από την άποψη της συνολικής παραγωγικότητας των συντελεστών (ΣΠΣ) που είναι ένας δείκτης της αποδοτικότητα με τη χρήση τόσο του κεφαλαίου (γη) όσο και της εργασίας (Asenso-Okyere, 2011), είτε σε μερικούς όρους, ~ 29 ~

31 όπως η παραγωγικότητα της εργασίας (παραγωγή ανά μονάδα εργασία) και της απόδοσης (παραγωγή ανά μονάδα εδάφους ). 3.3 Προσδιοριστικοί παράγοντες της παραγωγικότητας Οι προσδιοριστικοί παράγοντες της παραγωγικότητας μπορούν να ταξινομηθούν σε τρεις κατηγορίες: Πρώτον, σε αυτούς που συνδέονται άμεσα η έμμεσα με την παραγωγική δομή της επιχείρησης. Σε αυτήν την κατηγορία εντάσσονται οι τεχνολογικές αλλαγές, η παραγωγική αποτελεσματικότητα, οι αποδόσεις κλίμακας, ο βαθμός χρησιμοποίησης της υπάρχουσας παραγωγικής δυναμικότητας, η επενδυτική δραστηριότητα της παραγωγικής μονάδας και τέλος, ο βαθμός επιθυμίας από την πλευρά του παραγωγού για ανάληψη κινδύνου. Δεύτερον, στους παράγοντες που σχετίζονται με τις αγορές των εκροών και των εισροών. Σε αυτήν την κατηγορία συμπεριλαμβάνονται, οι συνθήκες αβεβαιότητας που αφορούν την τιμή του τελικού προϊόντος, τις τιμές των εισροών και την παραγωγή αυτή καθεαυτή, ο βαθμός μονοπωλιακής εξάρτησης των αγορών των εκροών και των εισροών και η περίπτωση των υπό έλεγχο επιχειρήσεων (Μέργος και Καραγιάννης 1997). Τρίτον, σε εξωγενείς παράγοντες ως προς την παραγωγική μονάδα. Στην τρίτη κατηγορία συμπεριλαμβάνονται ο ρόλος του ανθρώπινου κεφαλαίου, οι οικονομικές και περιβαλλοντικές πολιτικές που εντάσσονται στον παρεμβατικό ρόλο του κράτους, δαπάνες για έρευνα και ανάπτυξη, οι μακροοικονομικές μεταβλητές και τέλος, η υποδομή του οικονομικού και κοινωνικού πλαισίου (Μέργος και Καραγιάννης 1997). Υπάρχει μία έντονη αλληλεπίδραση ανάμεσα στους προσδιοριστικούς παράγοντες της παραγωγικότητας. Για παράδειγμα, η τεχνολογική πρόοδος εξαρτάται άμεσα από τις δαπάνες της έρευνας και της ανάπτυξης, τις οικονομικές και περιβαλλοντικές πολιτικές την επενδυτική δραστηριότητα, το επίπεδο, την ποιότητα του ανθρώπινου κεφαλαίου και τη μορφή της αγοράς των εισροών και των εκροών (Μέργος και Καραγιάννης 1997). Παρακάτω θα αναλυθούν οι σημαντικότεροι προσδιοριστικοί παράγοντες της παραγωγικότητας που χρησιμοποιούνται ευρέως ~ 30 ~

32 στην βιβλιογραφία και επιδιώχθηκε να συμπεριληφθούν στη δομή του ερωτηματολογίου. Θέλοντας να προσδιοριστεί κατά πόσο επηρεάζουν την αποτελεσματικότητα και κατά επέκταση την παραγωγικότητα των γεωργικών εκμεταλλεύσεων Τεχνολογικές αλλαγές Η τεχνολογική αλλαγή θεωρείται ως μία από τις σημαντικότερες πηγές αύξησης της παραγωγικότητας. Αναφέρεται στις αλλαγές στην παραγωγική διαδικασία, που προέρχονται από την εφαρμογή της καινοτομίας. Η τεχνολογική αλλαγή αυξάνει την παραγωγικότητα της γεωργίας, είτε με τη μετατόπιση της παραγωγής προς τα πάνω, έτσι ώστε μία συγκεκριμένη ποσότητα εκροών να μπορεί να παραχθεί με την ίδια ποσότητα εισροών ή να προσεγγίσει τα σύνορα της παραγωγής, έτσι ώστε η ίδια ποσότητα της παραγωγής να μπορεί να παραχθεί με ένα μικρότερο ποσό εισροών (Μέργος και Καραγιάννης 1997) Ανθρώπινο κεφάλαιο Το ανθρώπινο κεφάλαιο αναφέρεται στη γνώση, την εμπειρία και τις δεξιότητες που κατέχονται από άτομα που εμπλέκονται στην παραγωγική διαδικασία. Επηρεάζεται άμεσα από την εκπαίδευση και την κατάρτιση. Η σημασία της έγκειται στο γεγονός ότι έχει σημαντικό αντίκτυπο για την υιοθέτηση και την αξιοποίηση της τεχνολογίας, η οποία με τη σειρά της επηρεάζει την κατανομή των πόρων και την παραγωγικότητα. Ένα καλά εκπαιδευμένο εργατικό δυναμικό μπορεί να εκτιμήσει καλύτερα τις μεταβαλλόμενες συνθήκες και να κάνει τις απαραίτητες προσαρμογές και έτσι να αυξήσει την παραγωγικότητά του χωρίς να αλλάξει την ποιότητα του γεωργικού εργατικού δυναμικού άμεσα (Μέργος και Καραγιάννης 1997). Έχουν γίνει αρκετές έρευνες (Asadullah et al., 2009, Basanta et al., 2004), που καταλήγουν στο ίδιο συμπέρασμα, ότι η εκπαίδευση βελτιώνει την παραγωγικότητα των γεωργικών εκμεταλλεύσεων. Η έννοια της επένδυσης σε ανθρώπινο κεφάλαιο καλύπτει όχι μόνο τις επενδύσεις στην επίσημη εκπαίδευση μετά το σχολείο αλλά και την εκπαίδευση πάνω σε θέματα γεωργίας και σε επενδύσεις, με τη μορφή βελτίωσης της υγείας και φροντίδας της οικογένειας. ~ 31 ~

33 3.3.3 Αβεβαιότητα και κίνδυνος Η αβεβαιότητα στη νεοκλασική θεωρία παραγωγής αναφέρεται είτε στις τιμές των τελικών προϊόντων, είτε στις τιμές των συντελεστών παραγωγής, είτε στην παραγωγή αυτή καθαυτή. Είναι φανερό ότι αυτές οι μορφές αβεβαιότητας δε συνδέονται με την οικονομική συμπεριφορά του παραγωγού, αλλά οφείλονται σε εξωγενείς προς αυτούς παράγοντες και δεν μπορούν να ελεγχθούν άμεσα. Οι αβεβαιότητα έχει οικονομικές συνέπειες όταν οι παραγωγικές αποφάσεις λαμβάνονται πριν γίνουν γνωστές οι τιμές των προϊόντων και των εισροών (Μέργος και Καραγιάννης 1997) Κρατική παρέμβαση Η κρατική παρέμβαση ορίζεται ως η κάθε μορφή παρεμβολής και επέμβασης του κράτους στη λειτουργία της οικονομίας. Η παρέμβαση αυτή, δικαιολογείται από την πρόθεση της πολιτείας να διορθώσει τις ατέλειες της γεωργίας, που ενδεχομένως να υφίσταται στη λειτουργία της αγοράς και να συντελέσει με αυτόν τον τρόπο στην αποδοτικότερη πορεία της οικονομικής δραστηριότητας (Μέργος και Καραγιάννης 1997 ). Αυτές όμως οι κρατικές παρεμβάσεις μπορεί να έχουν θετικά αλλά και αρνητικά αποτελέσματα. Σύμφωνα με τους Hui-Shung and Zepeda σε έρευνα που πραγματοποίησαν οι Huang, Rosegrant και Rozelle (1996), η εφαρμογή του συστήματος ευθύνης της Κίνας (RS), που εφαρμόστηκε ως κρατική παρέμβαση το 1970 ανέφερε ότι, ο ρυθμός αύξησης της παραγωγής ρυζιού ήταν πολύ υψηλότερος κατά τη διάρκεια της περιόδου της μεταρρύθμισης (4,5 τις εκατό) από ό, τι στη συνέχεια, κατά τη διάρκεια του (1,3 τις εκατό). Αντίθετα ο Lachaal (1994) διαπίστωσε ότι οι άμεσες επιδοτήσεις των συντελεστών παραγωγής στη γεωργία μείωσαν την αύξηση της παραγωγικότητας. Όσον αφορά το γεωργικό τομέα η αύξηση της παραγωγικότητας επιτυγχάνεται με την ανάπτυξη της τεχνικής προόδου με την εφαρμογή της επιστήμης, με την εξασφάλιση της ορθολογικής ανάπτυξης της γεωργικής παραγωγής, με την αρίστη χρησιμοποίηση των συντελεστών παραγωγής, ιδίως του εργατικού δυναμικού καθώς και με εξελιγμένες μεθόδους κάποιες από τις οποίες ~ 32 ~

34 περιλαμβάνουν τη χρήση βελτιωμένων καλλιεργειών και αποθεμάτων, λιπασμάτων καθώς και βελτιωτικά εδάφους και αποτελεσματική χρήση του νερού. 3.4 Δείκτες μέτρησης της παραγωγικότητας Οι δείκτες μέτρησης της παραγωγικότητας αποτελούν ποσοτικές προσεγγίσεις του επιπέδου και του ρυθμού μεταβολής της παραγωγικότητας μέσω ενός απλού αριθμητικού μεγέθους. Οι ποσοτικοί δείκτες, αναφέρονται στο επίπεδο της παραγωγικότητας, είτε με την μορφή κάποιων μονάδων είτε ως καθαροί αριθμοί (δείκτες με κάποια βάση). Αντίθετα οι δείκτες ρυθμού της παραγωγικότητας είναι εκφρασμένοι σε ποσοστά. Οι ποσοτικοί δείκτες διακρίνονται σε δύο μεγάλες κατηγορίες τους δείκτες μερικής και συνολικής παραγωγικότητας (Μέργος και Καραγιάννης 1997) Δείκτες μερικής παραγωγικότητας Οι δείκτες μερικής παραγωγικότητας εκφράζουν την παραγωγικότητα ενός μόνο συντελεστή παραγωγής και ορίζονται ως το πηλίκο του παραγόμενου προϊόντος προς την χρησιμοποιούμενη ποσότητα του συγκεκριμένου συντελεστή παραγωγής. Στην παρούσα έρευνα χρησιμοποιήθηκαν περισσότεροι από έναν συντελεστή παραγωγής. Οι δείκτες μερικής παραγωγικότητας αποτελούν ακριβή και αμερόληπτη εκτίμηση της παραγωγικότητας μόνο στην οριακή περίπτωση, κατά την οποία μόνο ένας συντελεστής παραγωγής χρησιμοποιείται στην παραγωγική διαδικασία. Είναι φανερό ότι κάτι τέτοιο είναι πρακτικά αδύνατο και επομένως, η αμεροληψία των δεικτών μερικής παραγωγικότητας είναι περιορισμένη (Μέργος και Καραγιάννης 1997) Στον γεωργικό τομέα οι δείκτες μερικής παραγωγικότητας που χρησιμοποιούνται πιο συχνά είναι το έδαφος και η εργασία. ~ 33 ~

35 3.4.2 Δείκτες συνολικής παραγωγικότητας Σε αντίθεση με τους δείκτες μερικής παραγωγικότητας, οι δείκτες συνολικής παραγωγικότητας εκφράζουν την εξέλιξη της παραγωγικότητας ως προς το σύνολο των παραγωγικών συντελεστών. Ο ρυθμός μεταβολής της παραγωγικότητας είναι η διαφορά ανάμεσα στον ρυθμό αύξησης της ομαδοποιημένης εκροής και σε αυτόν της ομαδοποιημένης εισροής. Για την μέτρηση της συνολικής παραγωγικότητας, έχουν χρησιμοποιηθεί δύο μέθοδοι μέτρησης των εκροών, καθαρό τελικό προϊόν ή της καθαρής προστιθέμενης αξίας και της ακαθάριστης αξίας των εκροών. Τα πλεονεκτήματα της πρώτης προσέγγισης αυξάνουν καθώς μεγαλώνει ο βαθμός ομαδοποίησης των εκροών οπότε, η προσέγγιση αυτή ενδείκνυται περισσότερο όταν η μέτρηση της συνολικής παραγωγικότητας αφορά το σύνολο της οικονομίας, ενώ αντίθετα η εγκυρότητα της μειώνεται όταν η μέτρηση της παραγωγικότητα της γίνεται σε τομεακό επίπεδο (Μέργος και Καραγιάννης 1997) Η λογιστική μέθοδος μέτρησης της παραγωγικότητας Η λογιστική μέθοδος μέτρησης της συνολικής παραγωγικότητας αποτέλεσε την πρώτη μέθοδο που χρησιμοποιήθηκε για αυτόν τον σκοπό. Η μέθοδος αυτήν βασίζεται στη θεωρία των αριθμοδεικτών και το σημαντικότερο πλεονέκτημα της είναι ότι μπορεί να χρησιμοποιηθεί ανεξάρτητα από το πόσο μεγάλος είναι ο αριθμός των εκροών και των εισροών που πρέπει να χρησιμοποιηθεί στην ανάλυση. Η λογιστική μέθοδος βασίζεται στις ακόλουθες υποθέσεις (Μέργος και Καραγιάννης 1997): 1) οι αγορές των εισροών και των εκροών είναι πλήρως ανταγωνιστικές, 2) η συνάρτηση παραγωγής είναι ομογενής πρώτου βαθμού ως προς τις χρησιμοποιούμενες ποσότητες των εισροών, δηλαδή χαρακτηρίζεται από σταθερές αποδόσεις κλίμακας, 3) η τεχνολογική πρόοδος είναι ουδέτερη, 4) οι σχετικές τιμές των εισροών και των εκροών παραμένουν αμετάβλητες. Η λογιστική μέθοδος βασίζεται στη συγκέντρωση λεπτομερών στατιστικών στοιχείων για τις εκροές και τις εισροές της υπό μελέτης παραγωγικής μονάδας, της ομαδοποίησης τους σε δείκτες εισροών και εκροών και τη χρησιμοποίηση τους για τον υπολογισμό του δείκτη της συνολικής παραγωγικότητας. Διάφοροι δείκτες έχουν χρησιμοποιηθεί για την διαδικασία αυτή. ~ 34 ~

36 Τέλος ο πιο σύγχρονος δείκτης μέτρησης της συνολικής παραγωγικότητας είναι αυτός του Malmquist, οποίος χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά από τους Caves, Christensen και Diewert (1982a, b). Η μέτρηση του συγκεκριμένου δείκτη προϋποθέτει τη γνώση της συναρτησιακής μορφής της συνάρτησης απόστασης καθώς και των παραμέτρων της. Στην συνέχεια αυτό απαιτεί τη χρησιμοποίηση παραμετρικών και μη παραμετρικών μεθόδων για τον υπολογισμό του. (Μέργος Καραγιάννης 1997) Στην παρούσα έρευνα επιδιώχθηκε να υπολογιστεί η αποτελεσματικότητα η οποία είναι μια ευρεία έννοια και περιλαμβάνει την έννοια της παραγωγικότητα και της αποδοτικότητα. Η αποτελεσματικότητα μπορεί να μετρηθεί με διάφορες μεθόδους αλλά οι δύο βασικές είναι η Περιβάλλουσα Ανάλυση Δεδομένων (DEA) και η Stochastic Frontier Analysis (SFA). Επιλέχτηκε η DEA γιατί είναι μια μη παραμετρική μέθοδος και πλεονεκτεί σε σχέση με τις άλλες παραδοσιακές οικονομετρικές μεθόδους (Cobb Douglas). Για την εκτίμηση της αποτελεσματικότητας οι οικονομετρικές μέθοδοι απαιτούν την ύπαρξη θεωρητικών συναρτήσεων παραγωγής στις οποίες στη συνέχεια εφάρμοζαν τα πραγματικά δεδομένα. Εξαιτίας της πολυπλοκότητας αυτής ο Farell (1957) δημιούργησε μία νέα μεθοδολογία αγνοώντας την συνάρτηση παραγωγής και θεώρησε ότι η συνάρτηση που την εκφράζει είναι πολύπλοκη και συνεπώς είναι αδύνατον να εκτιμηθεί στη γενική της μορφή έτσι βασίστηκε µόνο στις εμπειρικές μετρήσεις των εισροών και εκροών, οι οποίες σε όλες σχεδόν τις περιπτώσεις είναι μετρίσιμες. Σε αυτό το σημείο είναι σημαντικό να αναφερθεί ότι παρόμοια έρευνα μπορεί να πραγματοποιηθεί με την μέθοδο Stochastic Frontier Analysis (SFA) η με μία παραμετρική μέθοδο και στην συνέχεια να γίνει σύγκριση των αποτελεσμάτων. ~ 35 ~

37 4.1 Ορισμός της καλής υγείας Κεφάλαιο 4 Υγεία και γεωργία Η καλή υγεία των γεωργών είναι μεγάλης σημασίας, διότι η αειφόρια και η βιωσιμότητα της οικονομικής και κοινωνικής ανάπτυξης μιας χώρας εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τον τομέα της υγείας της. Για να οριστεί η υγεία ενός ατόμου δεν αρκεί μόνο να στηριχθούμε στο αν απουσιάζει από την αγροτική του εργασία λόγω παθολογικής ασθένειας ή αναπηρίας αλλά και αν έχει πλήρη σωματική, κοινωνική και ψυχική υγεία. Επίσης, η καλή υγεία θεωρείται ως μια βασική συνιστώσα της ανάπτυξης του ανθρώπινου κεφαλαίου και των επενδυτικών αγαθών, τα οποία επηρεάζουν την παροχή εργασίας σε οποιοδήποτε τομέα της οικονομίας. Η υγεία ως μορφή ανθρώπινου κεφαλαίου μπορεί να μειώσει είτε να βελτιώσει την αποτελεσματικότητα, επομένως η καλή υγεία και η παραγωγική γεωργία είναι ένας σημαντικός τομέας για την οικονομία κάθε χώρας. 4.2 Σχέση μεταξύ υγείας και γεωργίας Η σύνδεση μεταξύ υγείας και οικονομικής ευημερίας είναι καθορισμένη και μπορεί να ανιχνευθεί στη γεωργική παραγωγικότητα καθώς και σε άλλα μέτρα πλούτου, όπως στο εισόδημα και στους μισθούς, το οποίο επιβεβαιώνεται από τη βιβλιογραφική ανασκόπηση που πραγματοποιήθηκε στο Κεφάλαιο 2. Σύμφωνα με τον McNamara (2010) η καλύτερη υγεία οδηγεί σε υψηλότερους ρυθμούς ανάπτυξης των γεωργικών εκμεταλλεύσεων. Επίσης, ένας περισσότερο υγιής γεωργός και μια περισσότερο υγιής οικογένεια μπορούν να αφιερώσουν περισσότερους πόρους στη γεωργία. Επιπρόσθετα είναι πιθανό ότι, η αύξηση της παραγωγικότητας της γεωργικής εκμετάλλευσης οδηγεί σε υψηλότερα επίπεδα υγείας διότι, μεταξύ άλλων, το υγιές νοικοκυριό μπορεί να επιτύχει υψηλότερο εισόδημα και ως εκ τούτου να είναι σε θέση να έχει όλο και καλύτερη υγειονομική περίθαλψη, η οποία θα οδηγήσει ακόμη και σε υψηλότερη παραγωγικότητα και ούτω καθεξής. ~ 36 ~

38 Επίσης, η καλή υγεία ενισχύει την αποτελεσματικότητα της εργασίας και την παραγωγικότητα μέσω της σωματικής και της πνευματικής βελτίωσης. Η καλή υγεία ναι μεν βελτιώνει τη σωματική ικανότητα (σαν δύναμη και αντοχή) αλλά και την ψυχική ικανότητα και την πνευματική ικανότητα. Οι γεωργοί που βάλλονται από προβλήματα υγείας επηρεάζονται ψυχικά γιατί πρέπει να αντιμετωπίσουν το συγκεκριμένο πρόβλημα. Η αδυναμία αντιμετώπισης των προβλημάτων υγείας δημιουργεί ψυχικά προβλήματα λόγω έλλειψης χρημάτων, μείωση των ωρών εργασίας και μείωση της παραγωγικότητας και κατά επέκταση μείωση του εισοδήματος τους. Επίσης επηρεάζονται και πνευματικά γιατί το μόνο που τους απασχολεί είναι η αντιμετώπιση κάποιας ασθενείας με αποτέλεσμα όλο τον ελεύθερο χρόνο τον διαθέτουν για την αντιμετώπιση κάποιας ασθένειας και όχι για τη βελτίωση της πνευματικής τους ικανότητας. Όλα αυτά επιδρούν αρνητικά στην ψυχική και πνευματική τους υγεία. Η καλή υγεία (σωματική, ψυχική, πνευματική) βελτιώνει την παραγωγικότητα των εργαζομένων αλλά και τον αριθμό των ωρών που εργάζονται οι γεωργοί. Η αλληλεπίδραση μεταξύ γεωργίας και υγείας είναι αμφίδρομη: η γεωργία επηρεάζει την υγεία και η υγεία επηρεάζει τη γεωργία. Η διαδικασία της γεωργικής παραγωγής μπορεί να συμβάλει τόσο στην καλή όσο και στην κακή υγεία, μεταξύ των παραγωγών καθώς και του ευρύτερου πληθυσμού. Η γεωργία είναι θεμελιώδης σημασίας για την καλή υγεία μέσω της παραγωγής τροφίμων, ινών, υλικών καθώς και φαρμακευτικών φυτών. Παρέχει εισόδημα που κάνει τα νοικοκυριά να έχουν καλύτερη περίθαλψη στον τομέα της υγείας, παρέχει τροφή για την κάλυψη των θρεπτικών και των ενεργειακών αναγκών και τέλος, παρέχει φαρμακευτικά φυτά για τη θεραπεία κάποιων ασθενειών. Ωστόσο, η γεωργία συνδέεται με πολλά προβλήματα υγείας στον κόσμο. Η αγροτική ανάπτυξη μπορεί να οδηγήσει στην περιβαλλοντική αλλαγή με δυσμενείς επιπτώσεις στην υγεία. Μια αξιοσημείωτη περίπτωση είναι η σχέση μεταξύ αρδευόμενων γεωργικών συστημάτων και ασθενειών που μεταδίδονται μέσα από το νερό. Σύμφωνα με την έρευνα που πραγματοποιήθηκε στην Ακτή ελεφαντοστού η στάγδην άρδευση που χρησιμοποιήθηκε στην καλλιέργεια των λαχανικών αύξησε την υγρασία του εδάφους με αποτέλεσμα να δημιουργηθεί κατάλληλο περιβάλλον για την επιβίωση των κουνουπιών και τη διάδοση της ελονοσίας, η οποία επηρέασε ~ 37 ~

39 αρνητικά την παραγωγικότητα των εργαζομένων (Olivier, 2004). Επιπρόσθετα η χρήση φυτοφάρμακων από ανειδίκευτο προσωπικό στη γεωργική εκμετάλλευση συχνά προκαλεί ασθένειες. Τέλος ακατάλληλη συγκομιδή τροφίμων και πρακτικές αποθήκευσης επιτρέπουν τις μυκοτοξίνες να αυξηθούν (Asenso-Okyere, 2011). Από την άλλη πλευρά, η εμφάνιση προβλημάτων υγείας έχει τεράστιες επιπτώσεις για τη γεωργία. Στο γενικό πληθυσμό, η επικράτηση της κακής διατροφής και των ασθενειών επηρεάζουν τη ζήτηση για τα γεωργικά προϊόντα. Στον γεωργικό πληθυσμό οι εργαζόμενοι με κακή κατάσταση υγείας είναι λιγότερο ικανοί να εργαστούν, άρα μειώνεται ο αριθμός των ημερών που κάθε γεωργός διαθέτει για την εκμετάλλευση του. Αυτή η κατάσταση μειώνει την παραγωγικότητα και το εισόδημα, διαιωνίζει ένα φαύλο κύκλο της κακής υγείας και της φτώχειας και περαιτέρω διακυβεύει την ασφάλεια των τροφίμων και την οικονομική ανάπτυξη για τον ευρύτερο πληθυσμό. Διάγραμμα 4.2.1: Εννοιολογικό πλαίσιο των δεσμών μεταξύ Γεωργίας και Υγείας Γεωργική Εφοδιαστική αλυσίδα Παραγωγοί γεωργικών προϊόντων (αγρότες, εργαζόμενοι) Γεωργικά συστήματα (τύποι, πρακτικές, τεχνολογίες, ιδιοκτησία) Γεωργικά προϊόντα (διανομή, ποσότητα, ποιότητα, ποικιλομορφία, τιμή) Ενδιάμεση διαδικασία Διαδικασίες εργασίας (ενέργεια, χρόνος, ποσό, τοποθεσία) Περιβαλλοντικές αλλαγές (νερό, αέρας, έδαφος) Δημιουργία εισοδήματος (ποσότητα, το είδος, σταθερότητα, έλεγχος) Η πρόσβαση σε τρόφιμα, νερό, γη, και υγεία που σχετίζονται με τις υπηρεσίες Αποτελέσματα υγείας Επαγγελματικοί κίνδυνοι για την υγεία Νερό που συνδέεται με μεταδιδόμενες ασθένειες Ο υποσιτισμός Χρόνιες ασθένειες Τροφικές ασθένειες HIV/AIDS Κτηνοτροφία που σχετίζεται με ασθένειες Πηγή: Asenso-Okyere, 2011 Στο παραπάνω σχήμα παρουσιάζεται η αμφίδρομη σχέση μεταξύ υγείας και γεωργίας. Το σχήμα χωρίζεται σε τρείς τομείς: ο πρώτος τομέας περιλαμβάνει την γενική εφοδιαστική αλυσίδα (παραγωγοί γεωργικών προϊόντων, γεωργικά ~ 38 ~

40 συστήματα, γεωργικά προϊόντα), ο δεύτερος τομέας περιλαμβάνει την ενδιάμεση διαδικασία και ο τρίτος τα αποτελέσματα της υγείας. Παρακάτω παρουσιάζεται η αμφίδρομη σχέση μεταξύ υγείας και γεωργίας μέσα από την ανάλυση του σχήματος Η γεωργία επηρεάζει την υγεία. Η υγεία αποτελεί καθοριστικό παράγοντα για έναν γεωργό. Σε μεγάλο βαθμό σχετίζεται με το εισόδημα και την εργασία του. Η γεωργία επηρεάζει το εισόδημα των ανθρώπων που ζουν από τη γη. Το ύψος, το είδος, η σταθερότητα και ο έλεγχος των εισοδημάτων των παραγωγών επηρεάζουν την ικανότητά τους να αγοράζουν και να έχουν πρόσβαση σε φαγητό, νερό, στη γη και κατά επέκταση στην υγεία, που όλα αυτά σχετίζονται με τις υπηρεσίες (Σχήμα 4.2.1). Το εργατικό δυναμικό μπορεί να επηρεάσει ακόμα και την ποιότητα παρασκευής τροφίμων, τη διατροφή που όλα αυτά εάν δεν έχουν το πιο βέλτιστο αποτέλεσμα θα έχουν αρνητικές συνέπειες για την υγεία. Τέλος, οι παραγωγοί μέσα από την εργασία είναι εκτεθειμένοι σε μια σειρά επαγγελματικών κινδύνων που επηρεάζουν την υγεία τους αρνητικά, συμπεριλαμβανομένων των ατυχημάτων, των ασθενειών και των δηλητηριάσεων από τα φυτοφάρμακα, τα οποία θα αναλυθούν παρακάτω Η υγεία επηρεάζει τη γεωργία. Αν η κακή υγεία και η κακή διατροφή είναι διαδεδομένα μεταξύ των παραγωγών γεωργικών προϊόντων η γεωργική παραγωγή επηρεάζεται αρνητικά. Οι ασθένειες μεταξύ των μελών των νοικοκυριών που ασχολούνται με τη γεωργία δημιουργούν σημαντικές δαπάνες για την υγεία, οδηγούν σε απουσία από τη γεωργική εκμετάλλευση, μειώνουν την ικανότητα των νοικοκυριών να κερδίζουν εισόδημα και προκαλούν απώλειες στην τοπική και εθνική οικονομία. Ακόμη περιορίζεται η ικανότητα των παραγωγών να καινοτομούν και να πειραματίζονται με διαφορετικές γεωργικές πρακτικές, αυτό έχει σαν αποτέλεσμα ο τομέας της γεωργίας να υποβαθμίζεται. Η κακή υγεία είναι ένας σημαντικός λόγος που οι νέοι εγκαταλείπουν τις αγροτικές περιοχές, έτσι μειώνονται οι δραστηριότητες που απαιτούνται στη γεωργική εκμετάλλευση. Τέλος, τα διάφορα νοσήματα επηρεάζουν τη ζήτηση των τροφίμων, την ποιότητα, την ποικιλομορφία, και την τιμή που οι ~ 39 ~

41 άνθρωποι είναι ικανοί ή διατεθειμένοι να πληρώσουν. Σύμφωνα με τους Hawkes et al., (2006) επιβεβαιώνεται ότι οι κοινότητες που έχουν επηρεαστεί από διάφορες ασθένειες παρουσιάζουν έλλειψη εργατικού δυναμικού και τείνουν να αλλάξουν το είδος της καλλιέργειας και κατά συνέπεια μειώνεται και η παραγωγικότητα τους. 4.3 Οι επιπτώσεις των ασθενειών στην επιβίωση των νοικοκυριών Σύμφωνα με το παρακάτω σχήμα (4.3.1) και με τη βιβλιογραφία οι επιπτώσεις της κακής υγείας για τα γεωργικά νοικοκυριά είναι τρεις : 1) Απουσία από την εργασία λόγω ασθένειας (και τελικά του θανάτου) 2) Απώλεια χρόνου από την οικογένεια ο οποίος διατίθεται για τη φροντίδα του αρρώστου 3) Απώλεια των αποταμιεύσεων και των περιουσιακών στοιχείων για την αντιμετώπιση της ασθένειας. Οι μακροπρόθεσμες επιπτώσεις της κακής υγείας περιλαμβάνουν 1) Την απώλεια της γεωργικής γνώσης 2) Τη μείωση της γεωργικής γης 3) Φύτευση καλλιεργειών που απαιτούν μικρότερη ένταση εργασίας 4) Μείωση των ποικιλιών που καλλιεργήθηκαν 5) Μείωση του ζωικού κεφαλαίου. Το τελικό αποτέλεσμα της κακής υγείας είναι η μείωση του εισοδήματος της γεωργικής εκμετάλλευσης και η κακή ποιότητα των τροφίμων, γιατί οι γεωργοί δεν έχουν τη δυνατότητα να παράγουν ποιοτικά προϊόντα λόγω έλλειψης χρόνου που τον διαθέτουν για την αντιμετώπιση της ασθένειας. ~ 40 ~

42 στη γεωργία Διάγραμμα 4.3.1: Εννοιολογικό πλαίσιο για τις επιπτώσεις των ασθενειών Κατάσταση Η κακή υγεία στον τομέα των γεωργικών νοικοκυριών Επίδραση Θάνατος αγροτών Αποχή λόγω ασθένειας Μείωση του χρόνου που διατίθεται για την φροντίδα των μελών του νοικοκυριού Απώλεια των αποταμιεύσεων και των περιουσιακών στοιχείων των αγροτών Αποτελέσματα Απώλεια της γεωργικής γνώσης Επιπτώσεις Λιγότερη καλλιεργήσιμη γη Λιγότερο εργατικό δυναμικό Λιγότερη ποικιλία καλλιεργειών Μειωμένη εργασιακή αποδοτικότητα Χαμηλή φυτική και ζωική παραγωγή Μείωση του εισοδήματος από γεωργική και μη γεωργική απασχόληση Ανασφάλεια τροφίμων Μείωση του αγροτικού εισοδήματος Πηγή: Asenso-Okyere et al., 2011 ~ 41 ~

43 4.4 Υγεία και οικονομική ανάπτυξη Όλα τα νοσήματα επηρεάζουν αρνητικά την παραγωγικότητα των αγροτών και κατά επέκταση την οικονομική ανάπτυξη, γι αυτό το λόγο οι επενδύσεις στον τομέα της υγείας είναι ένα σημαντικό στοιχείο της συνολικής ανάπτυξης μιας χώρας και της αύξησης της αποτελεσματικότητας κάθε γεωργικής εκμετάλλευσης ξεχωριστά. Αυτό ισχύει ιδιαίτερα στις φτωχές χώρες όπου η επιβάρυνση από τα νοσήματα κυμαίνεται σε πολύ υψηλά επίπεδα. Όμως, οι επενδύσεις στο τομέα της υγείας είναι καλύτερες ως μέρος της γενικής αναπτυξιακής στρατηγικής. Η οικονομική ανάπτυξη απαιτεί όχι μόνο υγιή άτομα αλλά και εκπαίδευση, καθώς και άλλες συμπληρωματικές επενδύσεις, όπως καλύτερη λειτουργία των αγορών, τη διασφάλιση των επενδύσεων όσον αφορά την υγεία και την εκπαίδευση, την προστασία του φυσικού περιβάλλοντος, την καλύτερη διακυβέρνηση και τις θεσμικές ρυθμίσεις που προάγουν την τεχνολογική πρόοδο (Sachs, 2001). Δεν είναι σίγουρο ότι οι επενδύσεις στον τομέα της υγείας μπορούν να λύσουν τα προβλήματα της ανάπτυξης και της παραγωγικότητας, αλλά μάλλον ότι οι επενδύσεις στον τομέα της υγείας πρέπει να αποτελούν κεντρικό μέρος της συνολικής ανάπτυξης και της στρατηγικής για τη μείωση της φτώχειας και την αύξηση της παραγωγικότητας των γεωργικών εκμεταλλεύσεων. Παρακάτω παρουσιάζεται η θέση της υγείας μεταξύ των πολλών παραγόντων όσον αφορά την οικονομική ανάπτυξη (Σχήμα 4.4.1). Η Οικονομική ανάπτυξη φαίνεται να είναι λειτουργία από την μία των πολιτικών και των θεσμών (οικονομικών πολιτικών, διακυβέρνησης, και παροχή των δημόσιων αγαθών), και από την άλλη των συντελεστών παραγωγής (ανθρώπινο δυναμικό, τεχνολογία και κεφάλαιο για τις επιχειρήσεις). Οι καλές πολιτικές και τα ιδρύματα είναι εξαιρετικά σημαντικά: αυτά βοηθούν στον καθορισμό των οικονομικών επιδόσεων ως προς ένα δεδομένο επίπεδο του κεφαλαίου και της τεχνολογίας, καθώς επίσης και στον ρυθμό με τον οποίο το κεφάλαιο και η τεχνολογία συσσωρεύονται. Η υγεία έχει πλέον σημαντικές οικονομικές συνέπειες για το ανθρώπινο κεφάλαιο και το κεφάλαιο των επιχειρήσεων. ~ 42 ~

44 Διάγραμμα : Υγεία ως συμβολή στην οικονομική ανάπτυξη Οικονομική Πολιτική και Θεσμοί διακυβέρνησης Παροχή Δημόσιων Αγαθών. Ανθρώπινο Δυναμικό, περιλαμβάνει: εκπαίδευση, επιτόπια επαγγελματική κατάρτιση, σωματική υγεία. Υγεία Τεχνολογία περιλαμβάνει: επιστημονικές γνώσεις που αφορούν την παραγωγή, καινοτομίες στην εγχώρια οικονομία, διάδοση της τεχνολογίας από το εξωτερικό. Οικονομική Ανάπτυξη: Υψηλά επίπεδα ΑΕΠ Κατά κεφαλήν αύξηση του ΑΕΠ, κατά κεφαλήν μείωση της φτώχειας. Επιχειρησιακό Κεφαλαίο, περιλαμβάνει: πάγιες επενδύσεις σε εγκαταστάσεις και εξοπλισμό, ομαδικές εργασίες και οργάνωση του εργατικού δυναμικού, επενδυτικές ευκαιρίες, ικανότητα προσέλκυσης εργατικού δυναμικού και οικονομικό κεφαλαίο. Πηγή: Sachs, 2001 Τέλος, η υγεία επηρεάζεται από τις επικρατούσες πολιτικές και τα θεσμικά όργανα, από το μορφωτικό επίπεδο του ανθρώπινου κεφαλαίου, και από το επίπεδο της τεχνολογίας στην κοινωνία. Ειδικά στον τομέα της γεωργίας η αύξηση του εισοδήματος και η μείωση της φτώχειας δημιουργούν καλύτερη υγεία. ~ 43 ~

45 4.5 Εργατικά ατυχήματα στον γεωργικό τομέα Ο τομέας της γεωργίας διαθέτει τα χειρότερα θανατηφόρα ατυχήματα και επηρεάζει περισσότερο αρνητικά την υγεία των γεωργών σε σχέση με άλλους τομείς απασχόλησης. Εκατομμύρια τραυματισμοί συμβαίνουν στον γεωργικό τομέα κάθε χρόνο με τουλάχιστον από αυτούς να είναι θανατηφόροι. Πολλά από τα μη θανατηφόρα ατυχήματα οδήγησαν σε μακροχρόνιες ασθένειες, σε διαταραχές, στη μείωση της φυσικής κινητικότητας και στον περιορισμό εργασιακής ικανότητας. Οι εργαζόμενοι στη γεωργία είναι θύματα μη θανατηφόρων εργατικών ατυχημάτων κατά 1,7 φορές περισσότερο από τον μέσο όρο και θύματα θανατηφόρων εργατικών ατυχημάτων κατά τρεις φορές περισσότερο από τον μέσο όρο (Ασφαλείς εργασίες συντήρησης στη γεωργία, 2011). Τα γεωργικά ατυχήματα που συμβαίνουν στην Ελλάδα είναι διπλάσια από τα εργατικά. Έχουν καταγραφεί περισσότερα από γεωργικά ατυχήματα κάθε χρόνο, ενώ τα εργατικά είναι περίπου και η συντριπτική πλειονότητα (90%) των τραυματιών είναι Έλληνες και μάλιστα άνδρες (Τσουλέα, 2003). Οι «επαγγελματικοί τραυματισμοί» ορίζονται ως: οι τραυματισμοί που οφείλονται σε εξωτερική αιτία και προκύπτουν από την έκθεση σε παράγοντες κινδύνου που σχετίζονται με το εργασιακό περιβάλλον. Ο ορισμός αντιστοιχεί σε τραυματισμούς που έχουν σχέση με την απασχόληση, ενώ ένα άτομο εκτελεί τα εργασιακά του καθήκοντα. Οι επαγγελματικοί τραυματισμοί συνήθως χωρίζονται σε τρεις ομάδες: Οι τραυματισμοί στο δρόμο λόγω δουλείας, τα εργατικά ατυχήματα και οι τραυματισμοί που συμβαίνουν ενώ ταξιδεύουν προς ή από την εργασία τους (Drakopoylos, 2009). Λιγότερο από το 1,5% του ενεργού πληθυσμού απασχολείται στη γεωργία αλλά ο τομέας αυτός είναι υπεύθυνος για το 15% έως 20% των θανάτων στην εργασία κάθε χρόνο (Health and Seafty, 2012). Στην Ε.Ε το 13,4% του ενεργού πληθυσμού απασχολείται στη γεωργία (Η γεωργία στην ΕΕ: Στατιστικές πληροφορίες 2002) ενώ στην Ελλάδα εκτιμάται ότι το 16-18% του ενεργού πληθυσμού ασχολείται στον πρωτογενή τομέα ο οπoιός είναι υπεύθυνος για το 1,8% των θανάτων των εργαζόμενων κάθε χρόνο (Ασφαλείς εργασίες συντήρησης στη γεωργία, 2011). ~ 44 ~

46 Όσον αφορά την επικινδυνότητα των κλάδων οικονομικής δραστηριότητας, η πλειονότητα των εργατικών ατυχημάτων συμπεριλαμβανομένων και των θανατηφόρων αφορά τις κατασκευές (οικοδομές - δημόσια έργα) με ποσοστό ατυχημάτων (17,6%), ενώ το ποσοστό αυτό για τα θανατηφόρα ατυχήματα ανέρχεται σε 52%. Ακολουθούν το λιανικό εμπόριο με ποσοστό 12,8% και αμέσως μετά η βιομηχανία ποτών και τροφίμων με ποσοστό 9,9%, ενώ ως προς τα θανατηφόρα ατυχήματα μετά τις κατασκευές έρχεται πρώτη η βιομηχανία ποτών και τροφίμων με ποσοστό 5,8%, η κατασκευή μεταλλικών προϊόντων με ποσοστό 5,2% και η γεωργία - κτηνοτροφία με ποσοστό 4.5%. Ως συχνότερη αιτία τραυματισμού ή θανάτου των εργαζόμενων στην Ελλάδα καταγράφεται η πτώση από ύψος, στη συνέχεια τα κτυπήματα από αντικείμενα κατά την διάρκεια χειρισμού μηχανημάτων, καθώς και η έκθεση ή επαφή με ηλεκτρικό ρεύμα (Σταμάτη, 2007) Σύμφωνα με το Δελτίο εργατικών ατυχημάτων του ΙΚΑ ΕΤΑΜ για το έτος 2007 οι πιο συχνοί τραυματισμοί των γεωργών είναι το θλαστικό τραύμα με ποσοστό εμφάνισης (34%), ακολουθούν τα κατάγματα με ποσοστό (19,1%) στην συνέχεια η θλάση και το διάστρεμμα με ποσοστό 17% και 12,8% αντίστοιχα. Κάποιοι άλλοι τραυματισμοί με πολύ μικρό ποσοστό εμφάνισης είναι η κρανιοεγκεφαλική κάκωση, ακρωτηριασμός, εξάθρημα και η ηλεκτροπληξία με συνολικό ποσοστό 12,8. Η έρευνα των Alexe et al. (2003) εξετάζει τη συχνότητα των τραυματισμών που σχετίζονται με την εργασία μεταξύ των εργαζόμενων και καταλήγει στα εξής αποτελέσματα: Οι τραυματισμοί από πτώσεις στο ίδιο επίπεδο συμβαίνουν κατά τη διάρκεια του χειμώνα σε ηλικιωμένα άτομα και δημιουργούν κατάγματα και προβλήματα στα κάτω άκρα. Πτώσεις από ύψος δημιουργούν πολλαπλά τραύματα, συμπεριλαμβανομένων και διασείσεις, ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια του φθινοπώρου. Η υπερπροσπάθεια είναι η κύρια αιτία για εξαρθρώσεις και διαστρέμματα στα κάτω άκρα. Με βάση στοιχεία που τηρούνται στο αρχείο του ΙΚΑ σχεδιάστηκαν τα παρακάτω διαγράμματα. Παρατηρήθηκε ότι τα εργατικά ατυχήματα παρουσιάζουν μια σταδιακή πτώση από το , αντίθετα τα γεωργικά ατυχήματα παρουσιάζουν μια αύξηση από το , στην συνέχεια μια μικρή πτώση και από το έχουμε μια σημαντική αύξηση και τέλος το υπάρχει μια πτώση της τάξεως περίπου 50%. Σε αυτό το σημείο θα ήταν σημαντικό να αναφερθεί ~ 45 ~

47 ότι τα θανατηφόρα γεωργικά ατυχήματα, όπως καταγράφηκαν από το ΙΚΑ, δεν είναι ένα συχνό φαινόμενο. Για παράδειγμα το 2000 το σύνολο των γεωργικών ατυχημάτων ήταν 67 και από αυτά μόνο το ένα ήταν θανατηφόρο. Το 2006 έγιναν 89 ατυχήματα από τα οποία μόνο τα 2 ήταν θανατηφόρα. Πρέπει να σημειωθεί ότι τα γεωργικά ατυχήματα που αναφέρονται στο ΙΚΑ πιθανά να αναφέρονται σε υπαλλήλους που απασχολούνται από γεωργούς στις γεωργικές εκμεταλλεύσεις τους καθώς οι ίδιοι οι αγρότες ασφαλίζονται σε άλλο κλάδο ασφάλισης (ΟΓΑ) από τον οποίο δεν ήταν δυνατό να βρεθούν στοιχεία. Διάγραμμα : Εργατικά Ατυχήματα για το έτος 2007 ΕΡΓΑΤΙΚΑ ΑΤΥΧΗΜΑΤΑ ΕΡΓΑΤΙΚΑ ΑΤΥΧΗΜΑΤΑ Πηγή: Ίδρυμα κοινωνικών ασφαλίσεων ενιαίο ταμείο ασφάλισης μισθωτών Δελτίο εργατικών ατυχημάτων ΙΚΑ ΕΤΑΜ έτους 2007 ~ 46 ~

48 Διάγραμμα 4.5.2: Ατυχήματα στον γεωργικό τομέα για το έτος 2007 ΓΕΩΡΓΙΚΑ ΑΤΥΧΗΜΑΤΑ Πηγή: Ίδρυμα κοινωνικών ασφαλίσεων ενιαίο ταμείο ασφάλισης μισθωτών Δελτίο εργατικών ατυχημάτων ΙΚΑ ΕΤΑΜ έτους ΓΕΩΡΓΙΚΑ ΑΤΥΧΗΜΑΤΑ Παράγοντες από τους οποίους επηρεάζονται τα γεωργικά ατυχήματα Σύμφωνα με την έρευνα που πραγματοποιήθηκε στην Ιρλανδία για τα έτη , τα θανατηφόρα ατυχήματα που παρουσιάζονται στην γεωργία οφείλονται στην χρήση μηχανημάτων και οχημάτων σε ποσοστό 21% και 28% αντίστοιχα, στην πτώση 19%, στην κτηνοτροφία 14% και σε κάποιους άλλους παράγοντες σε ποσοστό 18% (Health and safety authority, 2010). Πτώση από ύψος είναι η κύρια αιτία των ατυχημάτων στα οποία εμπλέκονται κτίρια της γεωργικής εκμετάλλευσης. Ιδιαίτερη ανησυχία προκαλεί η πτώση από εύθραυστες στέγες και από σκάλες καθώς και η κατάρρευση τοίχων. Η αντιμετώπιση των παραπάνω προβλημάτων επιτυγχάνεται μέσα από την πρόληψη, την κατάρτιση, την καλή συντήρηση και την ασφάλεια στις πρακτικές εργασίας. ~ 47 ~

49 Διάγραμμα : Οι σημαντικότερες αιτίες θανατηφόρων αγροτικών ατυχημάτων ( ) Αιτίες θανατηφόρων ατυχημάτων Κτηνοτροφία 14% Αλλοι 18% Πτώση από ύψος 19% Χρήση μηχανημάτων 21% Χρήση οχημάτων 28% Πηγή: Health and safety authority 2010 Όπως αναφέρθηκε παραπάνω, τα οχήματα (τρακτέρ) έχουν αναγνωριστεί ως η βασική αιτία τραυματισμών και θανάτων είτε λόγω πτώσης του οδηγού, είτε λόγω ανατροπής του οχήματος ή σύγκρουσης με άλλα οχήματα. Διάφορα μηχανήματα εκτός από τα τρακτέρ χρησιμοποιούνται από τους γεωργούς για γεωργικές εργασίες. Με τη χρήση αυτών των μηχανημάτων μπορεί να προέλθει ο τραυματισμός η ακόμη και ο θάνατος ως εξής: πιάσιμο μέσα σε μηχάνημα, συντριβή ανάμεσα σε τρακτέρ και μηχάνημα και τέλος χτύπημα από το μηχάνημα. Εδώ θα ήταν σημαντικό να αναφερθεί ότι οι τραυματισμοί στο γεωργικό τομέα εξαρτώνται από τον τύπο της γεωργικής δραστηριότητας, καθώς και τη γεωγραφική θέση. Πιο ορεινές περιοχές παρουσιάζουν μεγαλύτερο αριθμό ατυχημάτων σε σχέση με τις πεδινές περιοχές. Για παράδειγμα, οι γεωργοί που χρησιμοποιούν γεωργικά μηχανήματα κινδυνεύουν περισσότερο από θανατηφόρα ατυχήματα σε σχέση με γεωργούς που ζουν σε λιγότερο μηχανοποιημένες χώρες, αλλά αυτοί κινδυνεύουν περισσότερο από τραυματισμούς λόγω της χαμηλότερης τήρησης των προτύπων ασφαλείας. Βασικοί κίνδυνοι, όπως αιχμηρά εργαλεία και τσιμπήματα φιδιών μπορεί να επίσης να προκαλέσουν τραυματισμούς και θανάτους. Διαφορετικές μορφές κτηνοτροφίας εκθέτουν τους γεωργούς σε διαφορετικές ασθένειες. Στη Μαλαισία, ένα ξέσπασμα του ιού Nipah το 1998 έπληξε τους ~ 48 ~

50 χοιροτρόφους (Hawkes et al., 2006). Επίσης οι εργαζόμενοι που ασχολούνται με αγελάδες γαλακτοπαραγωγής και πρόβατα σε ορισμένες περιοχές της Ασίας, της Αφρικής και της Λατινικής Αμερικής βρέθηκε να είναι εκτεθειμένοι σε υψηλό κίνδυνο από βρουκέλλωση (Hawkes et al., 2006). Επίσης, τα ατυχήματα τα οποία συμβαίνουν στον αγροτικό τομέα σχετίζονται με την ηλικία, το φύλο, το επίπεδο εκπαίδευσης, τον τρόπο χρήσης μηχανημάτωνοχημάτων- εργαλείων, τις συνήθειες (αλκοόλ, κάπνισμα), τις ώρες εργασίας, τους μήνες, την έκθεση σε βιολογικούς και χημικούς παράγοντες και τέλος στις κλιματολογικές συνθήκες (Δελτίο εργατικών ατυχημάτων ΙΚΑ, 2007). Οι γεωργοί που τραυματίζονται πιο συχνά είναι ηλικίας με ποσοστό 38,3% και ηλικίας με ποσοστό 34% (Δελτίο εργατικών ατυχημάτων ΙΚΑ, 2007). Με βάση την έρευνα του Drakopoulos (2009) οι άνδρες μικρότερης ηλικίας (έως 24 ετών) φαίνεται να είναι πιο ευάλωτοι στον κίνδυνο μη-θανατηφόρων ατυχημάτων στον εργασιακό τομέα. Ωστόσο, η συχνότητα των θανατηφόρων ατυχημάτων φαίνεται να είναι υψηλότερη μεταξύ των μεγαλύτερων σε ηλικία εργαζόμενων. Όσον αφορά τις συνήθειες (αλκοόλ, κάπνισμα) των γεωργών. Το 2009 στην Θεσσαλία πραγματοποιήθηκε μία έρευνα από το Εργαστήριο Υγιεινής και Επιδημιολογίας της Ιατρικής σχολής Λάρισας, σύμφωνα με την οποία η υψηλή εμφάνιση καρκίνου στους γεωργούς του Θεσσαλικού κάμπου οφείλεται στο γεγονός ότι κατά την διάρκεια του ψεκασμού δεν κάνουν χρήση του προστατευτικού εξοπλισμού (καπνίζουν, τρώνε και πίνουν). Άρα οι συνήθειες των γεωργών επηρεάζουν την υγεία τους και κατά επέκταση την αποτελεσματικότητα της γεωργικής εκμετάλλευσης. Επίσης είναι σημαντικό να αναφερθούν οι μήνες που συμβαίνουν τα περισσότερα ατυχήματα. Αυτοί οι μήνες είναι ο Απρίλιος, Μάιος, Αύγουστος, Οκτώβριος και ο Νοέμβριος, (Δελτίο εργατικών ατυχημάτων ΙΚΑ, 2007). Αυτούς τους μήνες οι γεωργοί ασχολούνται με τις καλλιεργητικές φροντίδες οι οποίες συνδέονται με αγροτικά μηχανήματα και οχήματα που είναι η κύρια αιτία ατυχημάτων με ποσοστό 21% και 28% αντίστοιχα. ~ 49 ~

51 4.6 Ασθένειες στον γεωργικό τομέα Η γεωργία εκθέτει τους γεωργούς, τις οικογένειές τους και τους εργάτες σε ένα ευρύ φάσμα κινδύνων καθημερινά. Κάποιοι από τους κινδύνους που αντιμετωπίζουν οι γεωργοί είναι οι εξής: Μυοσκελετικές Παθήσεις Αρκετοί γεωργοί αντιμετωπίζουν ιδιαίτερες μυοσκελετικές παθήσεις κατά την διάρκεια των γεωργικών εργασιών. Η γεωργική εργασία περιλαμβάνει δύσκολες και άβολες συνθήκες. Οι κύριες αίτιες εμφάνισης μυοσκελετικών παθήσεων είναι οι επαναλαμβανόμενες κινήσεις (σκάλισμα), η μεταφορά υπερβολικών φορτίων (φυτών, λιπασμάτων, συσκευών ψεκασμού) και η χρήση βαρέων μηχανημάτων, (τσάπα, σκαλιστήρι). Οι συνηθέστερες μυοσκελετικές παθήσεις εμφανίζονται κυρίως στη μέση, στα γόνατα και γενικά στα άκρα (Αντωνίου, 2005). Αναπνευστικά νοσήματα Οι γεωργοί είναι καθημερινά εκτεθειμένοι σε σκόνη και αέρια από την αποσύνθεση των οργανικών υλικών. Σε ένα περιβάλλον με λίγους ελέγχους έκθεσης και περιορισμένη χρήση προστατευτικού εξοπλισμού, έχει ως αποτέλεσμα να δημιουργηθούν οι κατάλληλες συνθήκες για την εμφάνιση αναπνευστικών νοσημάτων. Τέτοιες ασθένειες είναι : η πνευμονική υπερευαισθησία, η δηλητηρίαση από οργανική σκόνη, η χρόνια βρογχίτιδα (βήχας, δύσπνοια, φλέγματα κ.α.). Σύμφωνα με την έρευνα στον Καναδά όσον αφορά την υγεία των γεωργών στις γεωργικές εκμεταλλεύσεις, βρέθηκαν ανησυχητικά στοιχεία. Υπήρξε μια αύξηση τα τελευταία δέκα χρόνια κατά 40% των αγροτών που πάσχουν από βρογχίτιδα και μια αντίστοιχη αύξηση του αριθμού των θανάτων από την ασθένεια των πνευμόνων. (The Farm Health & Safety, 2012) Καρκίνος Ο καρκίνος είναι μία ασθένεια η οποία εμφανίζεται πολύ συχνά στους γεωργούς, ορισμένα είδη καρκίνου είναι: η λευχαιμία, τα μελανώματα στο δέρμα ή τα χείλη ή το στομάχι, τους πνεύμονες, τον προστάτη ή τον εγκέφαλο. Ίσως οι λόγοι ~ 50 ~

52 είναι η καθημερινή έκθεση στον ήλιο και η αλόγιστη χρήση φυτοφαρμάκων χωρίς τη χρήση προστατευτικού εξοπλισμού. Δηλητηρίαση από Γεωργικά χημικά προϊόντα Τα γεωργικά χημικά προϊόντα είναι τοξικά για τον άνθρωπο και τα ζώα. Η έκθεση σε χημικά μπορεί να προκαλέσει συμπτώματα δηλητηρίασης με εμφάνιση: ζαλάδων, εμετών, πονοκεφάλων, κούρασης, δερματικών εξανθημάτων. Γενικά έχει εκτιμηθεί ότι άνθρωποι κάθε χρόνο υποφέρουν από οξείες δηλητηριάσεις και ότι οι πεθαίνουν (Asenso-Okyere, 2011). Απώλεια ακοής και όρασης Η συνεχή έκθεση των γεωργών σε θόρυβο εξαιτίας της χρήσης ορισμένων μηχανημάτων ή οχημάτων, έχει ως αποτέλεσμα την απώλεια ακοής των γεωργών. Λόγω της βελτίωσης της τεχνολογίας, όσον αφορά την ποιότητα των μηχανημάτων η απώλεια ακοής παρουσιάζεται περίπου στις μισές περιπτώσεις των γεωργών συγκριτικά με τις παλαιότερες εποχές. Τα προβλήματα στην όραση που μπορεί να φτάνουν μέχρι και την απώλεια της, οφείλονται στην έκθεση σε φυσικούς παράγοντες (ήλιος), σε περίπτωση ατυχήματος (χτύπημα σε κλαδί του δέντρου) ή σε έκθεση χημικών ουσιών (Αντωνίου, 2005). Η έρευνα που πραγματοποιήθηκε στον Καναδά, αναφέρεται στο γεγονός ότι οι μισοί γεωργοί που ζουν εκεί άνω των 20 ετών έχουν απώλεια ακοής (The Farm Health & Safety, 2012). Ψυχικές Διαταραχές Οι γεωργοί εμφανίζουν ψυχικές διαταραχές που οφείλονται στο stress και στο ότι η γεωργοί πρέπει να λειτουργούν ως επιχειρηματίες, γιατί οι ίδιοι έχουν την εύθηνη για την επιβίωση της γεωργικής τους εκμετάλλευσης. Ιδιαίτερα παρουσιάζουν κατάθλιψη με υψηλό ποσοστό αυτοκτονιών που σχετίζεται με την απομόνωση, τα οικονομικά προβλήματα, τις καιρικές συνθήκες, την απογοήτευση, την στεναχώρια από την καταστροφή της σοδειάς. Τα ανθρώπινα λάθη που έγιναν υπό την επίδραση του επαγγελματικού στρες μπορεί να οδηγήσουν σε οικονομικό κόστος, τραυματισμούς, ή ακόμη και την απώλεια ανθρώπινων ζωών. Επιπλέον, οι ψυχικές διαταραχές που προκύπτουν από το εργασιακό άγχος μπορεί να ~ 51 ~

53 είναι αρκετά δαπανηρές γιατί μειώνονται οι ημέρες εργασίας με αποτέλεσμα να έχουμε και μείωση του εισοδήματος και της αποτελεσματικότητας (Drakopoulos et al., 2009). Με βάση την έρευνα που πραγματοποιήθηκε στον Καναδά το ποσοστό αυτοκτονιών για τους αγρότες είναι 40% στους το οποίο είναι σημαντικά υψηλότερο από αυτό του γενικού πληθυσμού που είναι περίπου 18% στους (The Farm Health & Safety, 2012). Τέλος, πρέπει να μειωθεί η συχνότητα εμφάνισης των παραπάνω νοσημάτων γιατί δεν έχουν μόνο αρνητικό αντίκτυπο στην υγεία των γεωργών αλλά σε όλη την γεωργική εκμετάλλευση. Επηρεάζουν αρνητικά τα ζητήματα ασφάλειας καθώς αυτά είναι σχετικά με τις τιμές των προϊόντων, την απόδοση των καλλιεργειών και τις επιδοτήσεις. Τα γεωργικά ατυχήματα και τα προβλήματα υγείας όχι μόνο προκαλούν προσωπικό τραυματισμό και ανθρώπινο πόνο, αλλά απαιτούν και πολλές οικονομικές δαπάνες για να αντιμετωπιστούν με αποτέλεσμα να θέτουν σε κίνδυνο την ανταγωνιστικότητα μέσω απωλειών της παραγωγικότητας. Η αντιμετώπιση των παραπάνω ατυχημάτων και ασθενειών πρέπει να γίνεται μέσα από την κατάρτιση και την εκπαίδευση των ατόμων που ασχολούνται με τον γεωργικό τομέα. Η εκπαίδευση πρέπει να είναι ο πρωταρχικός στόχος, ώστε οι εργαζόμενοι να αποκτήσουν επαρκείς γνώσεις σχετικά με τους κινδύνους και την πρόληψη καθώς και στρατηγικές που σχετίζονται με τα εργασιακά ατυχήματα (Drakopoulos, 2009). ~ 52 ~

54 Κεφάλαιο 5 Μεθοδολογία έρευνας 5.1 Τρόπος συλλογής στοιχείων Τρόπος σχεδίασης ερωτηματολογίου Για την παρούσα έρευνα, που έγινε στο Νομό Λάρισας, πραγματοποιήθηκε δειγματοληπτική έρευνα με την χρήση ανώνυμων δομημένων ερωτηματολογίων σε ένα δείγμα 100 γεωργών, για τη συλλογή πρωτογενών στοιχείων. Το ερωτηματολόγιο σχεδιάστηκε μετά από τη μελέτη κυρίως ξένης βιβλιογραφίας και επιλέχτηκαν οι μεταβλητές που ανταποκρινόταν στο σκοπό της έρευνας {(Pingali et al.(1994), Croppensted et al.(2000), Fox et al. (2004), Olivier et al. (2004), Ajani et al. (2008), Ulimwengu et al. (2009), Loureiro (2009), Egbetokum et al. (2012)} Πριν την τελική διεξαγωγή της έρευνας πραγματοποιήθηκε μια πιλοτική έρευνα, κατά την οποία επιλέχτηκαν 10 γεωργοί οι οποίοι με την βοήθεια του ερευνητή συμπλήρωσαν το ερωτηματολόγιο. Με την πιλοτική έρευνα ελέγχθηκε η αποτελεσματικότητα του ερωτηματολογίου που σχεδιάστηκε καθώς και πόσο ήταν «αποδεκτό» και κατανοητό από τους γεωργούς. Παρουσιάστηκαν κάποια προβλήματα όπως η αδυναμία κατανόησης κάποιων ερωτήσεων, καθώς και η σειρά των ερωτήσεων που προκαλούσε κάποιο είδος διαστρέβλωσης. Στην συνέχεια έγιναν οι κατάλληλες διορθώσεις και το ερωτηματολόγιο πήρε την τελική του μορφή όπως παρουσιάζεται στο παράρτημα. Το ερωτηματολόγιο που χρησιμοποιήθηκε στην έρευνα είναι το ερωτηματολόγιο για συμπλήρωση «πρόσωπο με πρόσωπο» μεταξύ ερευνητή και ερωτώμενου, γνωστό ως ερωτηματολόγιο συνέντευξης (Σιάρδος, 2009). Αυτό το ερωτηματολόγιο περιλαμβάνει μόνο ερωτήσεις κλειστού τύπου γιατί λήφθηκαν υπόψη τα χαρακτηριστικά του ερωτώμενου πληθυσμού που ήταν γεωργοί και για κάποιους θα ήταν αρκετά δύσκολο να απαντήσουν σε ερωτήσεις ανοιχτού τύπου λόγω χαμηλού μορφωτικού επιπέδου. Οι ερωτήσεις κλειστού τύπου είναι εύκολο να αριθμηθούν και να κωδικοποιηθούν άλλα συχνά εμφανίζουν αδυναμία να διατυπωθούν στον ερωτώμενο, όλες οι εναλλακτικές σχετικά, με την ερώτηση απαντήσεις (Σιάρδος, 2009 ). ~ 53 ~

55 Το ερωτηματολόγιο χωρίστηκε σε τρεις ενότητες, στην πρώτη ενότητα αναφέρονται ερωτήσεις που αφορούν τα δημογραφικά χαρακτηριστικά του γεωργού, η δεύτερη ενότητα περιλαμβάνει στοιχεία της γεωργικής εκμετάλλευσης και κάποιες ερωτήσεις που αναφέρονται γενικά στη συμπεριφορά των γεωργών απέναντι στη γεωργική τους εκμετάλλευση. Τέλος, η τρίτη ενότητα αναφέρεται στην υγεία των γεωργών και της οικογένειάς τους. Η συγκέντρωση των πρωτογενών στοιχείων έγινε για το έτος Μέθοδος ανάλυσης στοιχείων Μετά τη συγκέντρωση των στοιχείων όλα τα δεδομένα κωδικοποιήθηκαν και με την βοήθεια του προγράμματος SPSS 20, έγινε ο στατιστικός έλεγχος. Τα αποτελέσματα παρουσιάζονται στο κεφάλαιο 6. Στην συνέχεια χρησιμοποιήθηκε η Περιβάλλουσα Ανάλυση Δεδομένων (Data Envelopment Analysis) για την εύρεση της τεχνικής αποτελεσματικότητας όλων των εκμεταλλεύσεων του δείγματος μέσω του προγράμματος DEAP Περιβάλλουσα ανάλυση δεδομένων (Data Envelopment Analysis, DEA) Για να αναλυθούν με ακρίβεια οι δυνατότητες βελτίωσης της αποτελεσματικότητας βασιζόμαστε σε κριτήρια όσον αφορά τις δυνατότητες βελτίωσης της αποτελεσματικότητας και σε κριτήρια αξιολόγησης που προϋποθέτουν ότι οι εισροές και οι εκροές χρησιμοποιούνται ταυτόχρονα. Δηλαδή είναι απαραίτητο να λάβουμε μια συστηματική προσέγγιση στην ανάλυση της αποτελεσματικότητας. Η Περιβάλλουσα Ανάλυση Δεδομένων (DEA) είναι μια προσέγγιση για τη συγκριτική αξιολόγηση των συστημάτων που χρησιμοποιούνται ευρέως και χρησιμοποιεί όλες τις εισροές και τις εκροές ταυτόχρονα. Σύμφωνα με την έρευνα του Liu (2013) περίπου τα 2/3 (63,65%) των εργασιών που βασίζονται στην μέθοδο της DEA χρησιμοποιούν εμπειρικά δεδομένα, ενώ το υπόλοιπο 1/3 είναι καθαρά μεθοδολογικές εργασίες. Πιο συγκεκριμένα εκτιμάται ότι η DEA έχει εφαρμοστεί σε περισσότερα από 1800 άρθρα που δημοσιεύονται σε περισσότερα από 490 περιοδικά (Wilson et al., 2010). ~ 54 ~

56 Συγκεκριμένα η DEA είναι μια μη-παραμετρική μαθηματική μεθοδολογία προγραμματισμού με βάση το έργο του Farrell (1957). Περιλαμβάνει τη χρήση του γραμμικού προγραμματισμού για να κατασκευάσει ένα σύνολο αποδοτικότητας (piece-wise) που παρέχει ένα μέσο με το οποίο όλες οι εκμεταλλεύσεις μπορούν να αξιολογηθούν από την άποψη της σχετικής αποτελεσματικότητας (Cordina et al., 1999) Το πρόγραμμα της DEA Το πρόγραμμα ηλεκτρονικού υπολογιστή DEAP, μπορεί να εξετάσει μια ποικιλία μοντέλων. Οι τρεις κύριες επιλογές είναι οι εξής: 1. Τα πρότυπο CRS (σταθερές οικονομίες κλίμακας) και VRS (μεταβλητές οικονομίες κλίμακας) είναι μοντέλα της DEA που αφορούν τον υπολογισμό της τεχνικής αποτελεσματικότητας και της καθαρής αποτελεσματικότητα αντίστοιχα. Το μοντέλο (CRS) που έχει προσανατολισμό εκροών και σταθερές αποδόσεις κλίμακας ήταν το πρώτο που έχει εφαρμοστεί ευρέως. 2. Η επέκταση των παραπάνω μοντέλων λαμβάνουν υπόψη το κόστος και την βελτίωση της αποτελεσματικότητας στην κατανομή πόρων. 3. Η εφαρμογή της μεθόδου Malmquist DEA χρησιμοποιείται για τον υπολογισμό των δεικτών της αλλαγής της συνολικής παραγωγικότητας των συντελεστών (TFP), της τεχνολογικής αλλαγής, της αλλαγής της τεχνικής αποτελεσματικότητας και της αλλαγής κλίμακας της αποτελεσματικότητας (Coelli, 1996). Οι μελέτες Malmquist TFP είναι σχετικά νέες και έχουν δώσει κάποια στοιχεία σχετικά με τη σχετική κατάταξη των χωρών όσον αφορά την παραγωγικότητα. Ωστόσο, οι ερευνητές δεν έχουν ακόμη προσπαθήσει να εξηγήσουν τις διαφορές στην παραγωγικότητα μεταξύ των χωρών Ιστορική αναδρομή Η μέθοδος προτάθηκε από τον Farrell (1957), ο οποίος ήταν ο πρώτος που ασχολήθηκε με την DEA και βασίστηκε στο έργο του Debrew (1951) και του Koopmans (1951) για τον καθορισμό ενός απλού μέτρου της απόδοσης των επιχειρήσεων το οποίο θα μπορούσε να εξηγηθεί για πολλαπλές εισόδους. Στην συνέχεια διάφοροι συγγραφείς όπως ο Boles (1966) και ο Afriat (1972) πρότειναν ~ 55 ~

57 μαθηματικές μεθόδους προγραμματισμού που θα μπορούσαν να επιτύχουν το έργο, αλλά στη μέθοδο αυτή δεν δόθηκε μεγάλη προσοχή μέχρι που διατυπώθηκε ξανά από τους Charnes, Cooper and Rhodes (1978) οι όποιοι πρότειναν ένα μοντέλο που είχε προσανατολισμό εκροών και σταθερές αποδόσεις κλίμακας (CCR) και επινόησαν τον όρο Περιβάλλουσα Ανάλυση δεδομένων (DEA). Έκτοτε, υπήρξε ένας μεγάλος αριθμός εγγράφων που έχει επεκταθεί και εφαρμοστεί η μεθοδολογία DEA. Στην συνέχεια οι Banker Charnes και Cooper (1984) πρότειναν ένα μοντέλο με μεταβλητές αποδόσεις κλίμακας (VRS) Μέθοδοι μέτρησης της αποτελεσματικότητας Συνολικά έχει υπολογιστεί ότι χρησιμοποιούνται πολλές διαφορετικές μέθοδοι μέτρησης της αποτελεσματικότητας κατά τη διάρκεια των τελευταίων 40 ετών. Οι δύο κύριες μέθοδοι είναι: 1) Περιβάλλουσα Ανάλυση Δεδομένων (DEA) και 2) Stochastic Frontier Analysis(SFA) Οι οποίες περιλαμβάνουν μαθηματικό προγραμματισμό και οικονομετρικές μεθόδους, αντίστοιχα. Αυτή η εργασία ασχολείται με τη χρήση της μεθόδου DEA και τα αποτελέσματα προκύπτουν με την βοήθεια του προγράμματος DEAP. Κατά την εφαρμογή της DEA προσδιορίζεται ένα εμπειρικό όριο παραγωγικών δυνατοτήτων, στο οποίο κάποιες από τις μονάδες λήψης αποφάσεων (DMUs), θα λαμβάνονται εκ των πραγμάτων ως τεχνικά αποτελεσματικές. Αυτές οι μονάδες λήψης αποφάσεων καλούνται «οριοθέτες» (frontiers), ακριβώς επειδή ορίζουν το εμπειρικό όριο των παραγωγικών δυνατοτήτων. Με βάση τον προσδιορισμό αυτού του ορίου θα υπολογίζεται η τεχνική αποτελεσματικότητα των υπολοίπων μονάδων λήψης αποφάσεων (Γιαννακόπουλος, 2009) Η εισροή της αποδοτικότητας χρήσης εκτιμάται από την άποψη του πόσο επιπλέον παραγωγή μπορεί να παραχθεί για το δεδομένο σύνολο των εισροών που χρησιμοποιούνται σήμερα (προσανατολισμός εκροών). Αποδοτικότητα παραγωγής μετρά την ποσότητα κατά την οποία οι δεδομένες εισροές μιας γεωργικής εκμετάλλευσης μπορούν να μειωθούν χωρίς τη μεταβολή των εκροών (προσανατολισμός εισροών). Η έφεση της DEA είναι ότι ασχολείται με πολλαπλές ~ 56 ~

58 εκροές και εισροές, παρέχοντας ποσοτικά γνώσεις σχετικά με τη μορφή και το μέγεθος των προσαρμογών που απαιτούνται για να καταστεί μια αναποτελεσματική γεωργική εκμετάλλευση σε αποτελεσματική (Cordina et al., 1999). Ο Farell πρότεινε ότι η αποτελεσματικότητα της επιχείρησης αποτελείται από δύο στοιχεία: την τεχνική αποτελεσματικότητα, η οποία αντανακλά την ικανότητα μιας επιχείρησης να επιτευχθεί η μέγιστη απόδοση από ένα δεδομένο σύνολο εισροών, και η αποτελεσματικότητα κλίμακας, η οποία αντανακλά την ικανότητα μιας επιχείρησης να χρησιμοποιεί τις εισροές στις βέλτιστες αναλογίες, δεδομένου τις αντίστοιχες τιμές τους. Αυτά τα δύο μέτρα, συνδυάζονται για να παραχθεί ένα μέτρο της συνολικής οικονομικής αποτελεσματικότητας. Όλες αυτές οι έννοιες παρουσιάζονται παρακάτω ποιο αναλυτικά (Coelli, 1996) Πιο συγκεκριμένα ο Farrell βασίστηκε σε μια θεωρητική προσέγγιση που αφορούσε επιχειρήσεις οι οποίες χρησιμοποιούν δύο εισροές (X1 και X2) για να παράγουν μία εκροή (Y), υπό σταθερές αποδόσεις κλίμακας. Έστω ότι υπάρχει πλήρη αποτελεσματική επιχείρηση, που αντιπροσωπεύεται από την καμπύλη SS. Αν η συγκεκριμένη επιχείρηση χρησιμοποιεί ποσότητα των εισροών, που ορίζεται από το σημείο Ρ, για να παραχθεί μια μονάδα εκροών, η τεχνική αναποτελεσματικότητα της εν λόγω επιχείρησης θα μπορούσε να αντιπροσωπεύεται από την απόσταση QP. Η οποία είναι η ποσότητα με την οποία όλες οι εισροές θα μπορέσουν να μειωθούν αναλογικά χωρίς τη μείωση της παραγωγής. Σχήμα :Τεχνική βελτίωση της αποτελεσματικότητας κατανομής των πόρων από ένα προσανατολισμό εκροών x2/y S P A Q R Q S 0 A x1/y ~ 57 ~

59 Πηγή: Coelli, 1996 Αυτό συνήθως εκφράζεται σε ποσοστό QP/0P, το οποίο αντιπροσωπεύει το ποσοστό κατά το οποίο όλες οι εισροές θα μπορέσουν να μειωθούν. Η τεχνική αποτελεσματικότητα (ΤΑ) μιας επιχείρησης μετράται συνήθως από το λόγο TΑ=0Q / 0P (1) ο οποίος είναι ίσος με το μείον QP/0P. Αυτό το κλάσμα λαμβάνει μια τιμή μεταξύ μηδέν και ένα (ΤΑ=ΟQ/OP<=1), και ως εκ τούτου, παρέχει μια ένδειξη του βαθμού της τεχνικής αναποτελεσματικότητας της επιχείρησης. Για παράδειγμα, το σημείο Q είναι τεχνικά αποτελεσματικό, επειδή βρίσκεται πάνω στην καμπύλη αποτελεσματικότητας. Αν η αναλογία των τιμών εισροών, που αντιπροσωπεύεται από τη γραμμή ΑΑ, (Σχήμα ) είναι επίσης γνωστή η αποδοτική διάθεση των πόρων που μπορεί επίσης να υπολογιστεί. Η αποτελεσματική κατανομή (ΑΚ) της επιχείρησης είναι ο λόγος ΑΚ = 0R/0Q<=1. Τέλος η οικονομική αποτελεσματικότητα υπολογίζεται από το λόγο ΟR/OP=TA*AK<=1. Η αποτελεσματικότητα κλίμακας για i αγροτικές εκμεταλλεύσεις, συμβολίζεται με SE i, και μπορεί να βρεθεί από τη σχέση ως εξής: SE= TE CRS /TE VRS (2) όπου SEi =1 δείχνει σταθερές αποδόσεις κλίμακας και SE i <1 δείχνει αναποτελεσματικότητα κλίμακας. Η αναποτελεσματικότητα κλίμακα οφείλεται είτε σε αυξανόμενες είτε σε μειούμενες αποδόσεις κλίμακας, η οποία μπορεί να προσδιορισθεί με το άθροισμα των μεταβλητών έντασης, (Theodoridis, 2012). Εάν το άθροισμα είναι μεγαλύτερο από 1, οι DMU εμφανίζουν μειούμενες αποδόσεις κλίμακας και αν το άθροισμα των βαρών είναι μικρότερη από 1, οι DMU λειτουργούν κάτω από αυξανόμενες αποδόσεις κλίμακα ενώ αν το άθροισμα των λ s ισούται με ένα έχουμε σταθερές αποδόσεις κλίμακας (Theodoridis, 2012) ~ 58 ~

60 Πλεονεκτήματα της μεθόδου DEA Το κύριο πλεονέκτημα της μη-παραμετρικής μεθόδου DEA είναι ότι δεν απαιτεί τη μορφή της συνάρτησης παραγωγής. Επιπλέον, η DEA χρησιμοποιεί ταυτόχρονα πολλές εξόδους και εισόδους που η κάθε μία αναφέρεται σε διαφορετικές μονάδες μέτρησης (Theodoridis and Psychoudakis 2008) Επίσης αυτή η μέθοδος μας δίνει τη δυνατότητα να αξιολογήσουμε τα αποτελέσματα που προκύπτουν. Είναι εφικτό, μετά τον καθορισμό των αποτελεσματικών και αναποτελεσματικών μονάδων λήψης απόφασης DMUs, να διερευνηθεί για ποιο λόγο κάποιες DMUs δεν είναι αποτελεσματικές. Εξετάζουμε δηλαδή ποιες εισροές ή εκροές είναι αυτές που καθιστούν μια μονάδα λήψης απόφασης αναποτελεσματική και κατά πόσο πρέπει αυτή να μεταβληθεί ώστε να γίνει αποτελεσματική. Παρατηρούμε λοιπόν πως με την μέθοδο DEA δεν διαχωρίζουμε απλά τις αποτελεσματικές από τις μη αποτελεσματικές DMUs, αλλά προτείνουμε λύσεις ώστε να βελτιωθεί η αποτελεσματικότητα των αναποτελεσματικών μονάδων (Παπαδημητρίου, 2009) Σταθερές οικονομίες κλίμακας (CRS) Περιβάλλουσα Ανάλυση Δεδομένων (DEA), είναι μία μη-παραμετρική προσέγγιση μαθηματικού προγραμματισμού για την εκτίμηση των ορίων παραγωγικών δυνατοτήτων(coelli, 1996). Μετρά την αποδοτικότητα της κάθε μονάδας λήψης αποφάσεων (DMU) σε σχέση με τα όρια, αποδίδοντας όλες τις αποκλίσεις από τα σύνορα σε φαινόμενα αναποτελεσματικότητας (Cordina et al., 1999) Υποθέτουμε ότι υπάρχουν Κ εισροές και Μ εκροές για Ν επιχειρήσεις ή μονάδες λήψης αποφάσεων, (Decision Making Units, DMUs) οι οποίες είναι αυτόνομες μονάδες αποφάσεων όπως αναφέρονται στην βιβλιογραφία της DEA. Για κάθε i εκμεταλλεύσεις τα δεδομένα (εισροές και εκροές) αντιπροσωπεύονται από τα διανύσματα xi και yi αντίστοιχα. Κ*Ν είναι ο πίνακας που περιγράφει τις εισροές Χ και Μ*Ν είναι ο πίνακας που περιγράφει τις εκροές Υ για όλες τις εκμεταλλεύσεις Ν. Ο καλύτερος τρόπος για την εισαγωγή της DEA είναι μέσω της φόρμας αναλογίας. Για κάθε μία εκμετάλλευση θέλουμε να βρούμε το λόγο εισροών προς ~ 59 ~

61 εκροές uyi/vxi όπου u διάνυσμα Μ*1 της στάθμισης εκροών και v διάνυσμα Κ*1 σταθμίσεων εισροών. Για να επιλέξουμε τα βέλτιστα βάρη ορίζουμε το πρόβλημα μαθηματικού προγραμματισμού (Coelli, 1996). Max u,v (uyi/vxi), ώστε uyj/vxj 1, j=1,2,...,n, u, v >= 0. Αυτό περιλαμβάνει την εύρεση των τιμών u και ν, έτσι ώστε το μέτρο της αποτελεσματικότητας των εκμεταλλεύσεων να μεγιστοποιείται, υπό τον περιορισμό ότι όλα τα μέτρα ενεργειακής απόδοσης πρέπει να είναι λιγότερο ή ίσο με ένα. Ένα πρόβλημα σε αυτήν την συγκεκριμένη μέθοδο είναι ότι υπάρχει ένας άπειρος αριθμός λύσεων. Για να αποφευχθεί αυτό μπορεί κανείς να επιβάλει τον περιορισμό v xi = 1, ο οποίος ορίζει τα εξής: Max μ,ν (μ yi), ώστε ν xi = 1, μ yj ν xj <= 0, j=1,2,...,n, μ, ν>= 0, όπου η μεταβολή σημειογραφίας από u και ν έως μ και v αντικατοπτρίζει την μεταμόρφωση. Αυτή η μορφή είναι γνωστή ως μορφή πολλαπλασιαστή του γραμμικού προβλήματος προγραμματισμού. Χρησιμοποιώντας τη δυαδικότητα στο γραμμικό προγραμματισμό, μπορεί κανείς να αντλήσει μία ισοδύναμή μορφή αυτού του προβλήματος: Minθ,λ θ, ώστε -yi + Yλ>= 0, θxi Xλ>= 0, ~ 60 ~

62 λ>= 0, όπου το θ είναι παράμετρος και το λ διάνυσμα Ν*1. Αυτή η περιβάλλουσα μορφή περιλαμβάνει λιγότερους περιορισμούς από τη μορφή του πολλαπλασιαστή (Κ + Μ <Ν +1), και επομένως είναι γενικά η προτιμώμενη μορφή επίλυσης. Η τιμή που λαμβάνει το θ θα είναι η απόδοση βαθμολογία για την i DMU. Το θ με τιμή 1 δείχνει ένα σημείο στα σύνορα, ως εκ τούτου είναι μια τεχνική αποτελεσματική DMU, σύμφωνα με τον ορισμό του Farrell (1957). Tο πρόβλημα γραμμικού προγραμματισμού πρέπει να λυθεί Ν φορές, μία φορά για κάθε DMU στο δείγμα μας. Μια τιμή του θ λαμβάνεται στη συνέχεια για κάθε DMU (Coelli, 1996) Μεταβλητές οικονομίες κλίμακας (VRC) Οι σταθερές αποδόσεις κλίμακας είναι κατάλληλη µόνο όταν οι επιχειρήσεις λειτουργούν σε βέλτιστη κλίµακα, δηλαδή δεν αντιμετωπίζουν προβλήματα αναποτελεσματικότητας κλίμακας. Υπάρχουν περιπτώσεις που οι εκμεταλλεύσεις δεν λειτουργούν κάτω από βέλτιστη κλίµακα γι αυτό το λόγο χρησιμοποιούνται οι μεταβλητές οικονομίες κλίμακας. Οι Banker et al. (1984) επέκτειναν το μοντέλο των Charnes et al. (1978) σε μεταβαλλόμενες οικονομίες κλίμακας (VRS). Χρησιμοποιώντας τις σταθερές αποδόσεις κλίμακας, όταν όλες οι επιχειρήσεις δεν λειτουργούν σε βέλτιστη κλίµακα. Εκτιμούμε την τεχνική αποτελεσματικότητα η οποία μεροληπτεί ως προς την αναποτελεσματικότητα κλίμακας. Για να μετρηθεί η καθαρή τεχνική αποτελεσματικότητα, θα πρέπει να αφαιρεθούν οι επιδράσεις της κλίμακας από τις εκτιμήσεις της τεχνικής αποτελεσματικότητας. (Ράλλη, 2009) Το CRS πρόβλημα γραμμικού προγραμματισµού μετατρέπεται για να υπολογίσει μεταβλητές αποδόσεις κλίμακας VRS µε την προσθήκη του περιορισμού κυρτότητας (convexity constraint) Ν 1 λ=0 στην παραπάνω εξίσωση ως εξής: Minθ,λ θ, ώστε -yi + Yλ>= 0, θxi Xλ>= 0, ~ 61 ~

63 Ν 1 λ=0 λ>= 0, όπου Ν1είναι ένα Ν 1 μοναδιαίο διάνυσμα. O περιορισμός κυρτότητας N1 λ=0 εξασφαλίζει ότι µια αναποτελεσματική επιχείρηση έχει ως πρότυπα αποτελεσματικές επιχειρήσεις παρόμοιου μεγέθους. Αυτό συμβαίνει επειδή το παραγωγικό όριο είναι ένα κυρτό περίβλημα και συνεπώς, το προβαλλόμενο σημείο μιας αναποτελεσματικής επιχείρησης επάνω στο περίβλημα αυτό, είναι κι αυτό ένας κυρτός συνδυασμός (Ράλλη, 2009) 5.3 Προσδιορισμός παραγόντων που επηρεάζουν τη συνολική τεχνική αποτελεσματικότητα Για τον προσδιορισμό των παραγόντων που επηρεάζουν την αποτελεσματικότητα των γεωργών υπολογίστηκε πρώτα η τεχνική αποτελεσματικότητα, με την βοήθεια της περιβάλλουσας ανάλυσης δεδομένων (DEA), η οποία αναλύθηκε διεξοδικά παραπάνω. Στην συνέχεια με το πρόγραμμα SPSS 20 πραγματοποιήθηκε η πολλαπλή παλινδρόμηση. Η πολλαπλή παλινδρόμηση επιδιώκει να διαπιστώσει τη στατιστική σημαντική σχέση πολλών ανεξάρτητων μεγεθών και να προσδιορίσει τον ακριβή τρόπο με τον οποίο αυτά συνδέονται με το εξαρτημένο μέγεθος της ανάλυσης. Η Πολλαπλή Παλινδρόμηση έχει ως στόχο να κατασκευάσει ένα μοντέλο που να περιγράφει ικανοποιητικά τη σχέση μεταξύ μιας εξαρτημένης συνεχούς μεταβλητής Υ και μίας ή περισσότερων συνεχών ανεξάρτητων μεταβλητών Χ1, Χ2 Χν. Η σχέση σύνδεσης της εξαρτημένης μεταβλητής με τα ανεξάρτητα μεγέθη θα είναι γενικά της μορφής: Υ =b 0 + b 1 X 1 +b 2 X b 3 X 3+ε όπου: ε ο παράγοντας σφάλματος. Ο έλεγχος της στατιστικής σημαντικότητας τις σύνδεσης μεταβλητών που δεν έχουν ενιαία κλίμακα μέτρησης είναι ένα βασικό πλεονέκτημα της παλινδρόμησης. Σε αυτή τη μελέτη, η πολλαπλή γραμμική παλινδρόμηση χρησιμοποιείται για να αξιολογηθούν οι επιπτώσεις της υγείας των γεωργών στη γεωργική ~ 62 ~

64 παραγωγικότητα καθώς και άλλων παραγόντων που θα αναλυθούν διεξοδικά παρακάτω. Στην συνέχεια επιλέχτηκε η εξαρτημένη μεταβλητή που είναι η συνολική τεχνική αποτελεσματικότητα και οι ανεξάρτητες που είναι η εκπαίδευση και η εμπειρία που αναφέρεται στα χρόνια που οι γεωργοί άρχισαν να ασχολούνται με τη γεωργική τους εκμετάλλευση. Επίσης, χρησιμοποιήθηκαν άλλοι τέσσερεις παράγοντες που έχουν σχέση με τη γεωργική εκμετάλλευση. Η έκταση της γεωργικής εκμετάλλευσης χωρισμένη σε τρείς κλάσεις, μικρές εκμεταλλεύσεις 149 στρέμματα, μεσαίες εκμεταλλεύσεις στρέμματα και μεγάλες εκμεταλλεύσεις 300 στρέμματα. Καθώς και οι ώρες που εργάζονται οι γεωργοί στις εκμεταλλεύσεις τους, χωρισμένες σε μερική απασχόληση (1-4 ώρες / ημέρα ) και πλήρους απασχόλησης (5-17 ώρες / ημέρα ). Σύμφωνα με την έρευνα του Lien et al. (2006) υπάρχει σημαντική διαφορά μεταξύ γεωργών μερικής και πλήρης απασχόλησης ως προς διάφορες στρατηγικές διαχείρισης. Στην συνέχεια χρησιμοποιήθηκε μια ψευδομεταβλητή για την ύπαρξη η όχι ελαιώνα στη γεωργική εκμετάλλευση (ΟΧΙ=0 και ΝΑΙ=1). Επιλέχτηκε αυτήν η μεταβλητή γιατί οι γεωργοί που έχουν ελαιώνες πολλά χρόνια ίσως δεν κάνουν σπατάλες, αλλά και γιατί οι τιμή της ελιάς είναι υψηλότερη από τα άλλα προϊόντα που συμμετέχουν στην έρευνά. Τέλος, χρησιμοποιήθηκε μια μεταβλητή που εξηγεί κατά πόσο οι γεωργοί θεωρούν ότι η γεωργική εργασία στην εκμετάλλευση είναι επικίνδυνη. Επειδή η γεωργία είναι ένας από τους πιο επικίνδυνους παραγωγικούς τομείς σε όλο τον κόσμο επιλέχτηκαν και κάποιες μεταβλητές που μετρούν την υγεία των γεωργών. Αυτές είναι, η συχνότητα που είχε αρρωστήσει ο αρχηγός της εκμετάλλευσης τους τελευταίους δώδεκα μήνες καθώς και η συχνότητα που αρρώστησε η γυναίκα της οικογένειας. Επιλέχτηκε η γυναίκα μεγαλύτερης ηλικίας γιατί η γυναίκα με τη μεγαλύτερη ηλικία είναι αυτή που συμμετέχει ενεργά στη διαδικασία λήψης αποφάσεων και στην παραγωγική διαδικασία, διότι έχει την εμπειρία και τις γνώσεις. Η συχνότητα που αρρώστησε οποιοδήποτε μέλος μέσα στην οικογένεια παρουσιάζεται με την εξής κλίμακα: ποτέ, 1-2 φορές, <6 φορές, <12 φορές, >12 φορές τους τελευταίους 12 μήνες. ~ 63 ~

65 Τέλος, χρησιμοποιήθηκαν οι ιατρικές δαπάνες για όλη την οικογένεια που δεν καλύπτονται από ασφάλεια (επισκέψεις σε γιατρούς, φάρμακα, νοσηλεία κτλ.). Αυτές χωρίστηκαν σε 2 κλάσεις, από ευρώ και ευρώ. Σύμφωνα με την έρευνα των Egbetokum et al. (2012) οι γεωργοί που έχουν υψηλότερες ιατρικές δαπάνες έχουν χαμηλότερη παραγωγικότητα. Αρχικά, πρέπει να μελετηθεί η εξαρτημένη μεταβλητή ως προς την κατανομή που ακολουθεί. Η εξαρτημένη μεταβλητή πρέπει να ακολουθεί την κανονική κατανομή και η διακύμανσή της να είναι σταθερή. Αυτή η διαδικασία επιτυγχάνεται με το πρόγραμμα SPSS. Η κανονικότητα της εξαρτημένης μεταβλητής επιβεβαιώνεται στατιστικά μέσω του μη παραμετρικού ελέγχου Kolmogorov- Smirnof. Βάση του ελέγχου αυτού μπορούμε να δεχθούμε ή να απορρίψουμε την αρχική υπόθεση, ότι η κατανομή είναι κανονική. Από την τιμή του sig. στον πίνακα που ακολουθεί απορρίπτεται ή όχι η αρχική υπόθεση. Αν η τιμή του sig. είναι μεγαλύτερη του 0,05 η κατανομή είναι κανονική. Στην παρούσα έρευνα φαίνεται ότι η κατανομή του δείκτη τεχνική αποτελεσματικότητα δεν είναι κανονική sig=0,03<0,05 άρα απορρίπτεται η υπόθεση της κανονικότητας. Πίνακας 5.3.1: Μη παραμετρικός έλεγχος Kolmogorov-Smirnof. TESTS OF NORMALITY KOLMOGOROV-SMIRNOV A SHAPIRO-WILK STATISTIC DF sig. STATISTIC DF sig. ΣΥΝΟΛΙΚΗ ΤΕΧΝΙKΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ 0, ,003 0, ,000 Πηγή: Επεξεργασία δεδομένων της έρευνας Γι αυτό το λόγο πρέπει να τροποποιηθούν τα δεδομένα έτσι ώστε να ακολουθούν την κανονική κατανομή. Τα δεδομένα της εξαρτημένης μεταβλητής τείνουν να ακολουθούν την κανονική κατανομή αν λογαριθμιστούν και αυτό παρουσιάζεται στον παρακάτω πίνακα όπου sig=0,2>0,05 άρα δεχόμαστε την υπόθεση της κανονικότητας. ~ 64 ~

66 Πίνακας 5.3.2: Μη παραμετρικός έλεγχος Kolmogorov-Smirnof. TESTS OF NORMALITY KOLMOGOROV-SMIRNOV A SHAPIRO-WILK STATISTIC DF sig. STATISTIC DF sig. ΣΥΝΟΛΙΚΗ ΤΕΧΝΙΚΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΜΕ LN 0, ,200 * 0, ,579 Πηγή: Επεξεργασία δεδομένων της έρευνας Η εξίσωση που χρησιμοποιήθηκε στην παρούσα ανάλυση είναι η εξής: Ln CRS=β0+ β1 ln EDUCATION+β2 ln EXPERIENCE +β3 ln MEDICAL EXPENSES + β4 ln FREQUENCY1+ β5 ln FREQUENCY2 +β6 ln HOURS +β7 OLIVE GROVE+ β8 ln SIZE +β9 ln DANGEROUS+ε Όπου το Ln CRS είναι ο φυσικός λογάριθμος της συνολικής τεχνικής αποτελεσματικότητας κάτω από σταθερές οικονομίες κλίμακας. Το β0 είναι η σταθερά στην οποία η ευθεία (ελαχίστων τετραγώνων) τέμνει τον κατακόρυφο άξονα συντεταγμένων, δηλαδή είναι η τιμή που θα πάρει η τεχνική αποτελεσματικότητα αν όλες οι άλλες μεταβλητές πάρουν τη τιμή μηδέν. Οι τιμές β1-β9 είναι η μεταβολή της αποτελεσματικότητας όταν μεταβληθούν κατά μια μονάδα οι άλλες μεταβλητές. Το ln EDUCATION είναι ο φυσικός λογάριθμος της εκπαίδευσης, ln EXPERIENCE είναι ο φυσικός λογάριθμος της εμπειρίας των γεωργών, ln MEDICAL EXPENSES είναι ο φυσικός λογάριθμος των ιατρικών δαπανών για όλη την οικογένεια, ln FREQUENCY1 είναι ο φυσικός λογάριθμος της συχνότητας που αρρώστησε ο αρχηγός της οικογένειας τους τελευταίους δώδεκα μήνες, ln FREQUENCY2 είναι ο φυσικός λογάριθμος της συχνότητα που αρρώστησε η γυναίκα της οικογένειας, ln HOURS είναι ο φυσικός λογάριθμος των ωρών που δουλεύει ο αρχηγός της οικογένειας ανά ημέρα, OLIVE GROVE είναι η ύπαρξη ελαιώνα στη γεωργική εκμετάλλευση, ln SIZE είναι ο φυσικός λογάριθμος του μεγέθους της γεωργικής εκμετάλλευσης και ln DANGEROUS είναι ο φυσικός λογάριθμος της επικινδυνότητας της εργασίας στη γεωργική εκμετάλλευση. ~ 65 ~

67 Κεφάλαιο 6 Αποτελέσματα 6.1 Ανάλυση στοιχείων γεωργικών εκμεταλλεύσεων Δημογραφικά στοιχεία Σύμφωνα με την έρευνα που πραγματοποιήθηκε στο Νομό Λάρισας την περίοδο η συντριπτική πλειονότητα των παραγωγών του δείγματος είναι άντρες σε ποσοστό 95%, με ηλικία που κυμαίνεται από 46 εώς 55 ετών σε ποσοστό 29% και 25% με ηλικία 56-65, με μέσο όρο εμπειρίας 23 χρόνια. Αυτό σημαίνει ότι ο γεωργικός τομέας αν και έχει αρχίσει να προσελκύει άτομα νεαρής ηλικίας ακόμα η πλειονότητα των απασχολούμενων σε αυτή είναι άτομα αρκετά μεγάλης ηλικίας. Το 14% και 34% έχουν αποφοιτήσει από δημοτικό και γυμνάσιο αντίστοιχα, αυτό το ποσοστό οφείλεται στο γεγονός ότι το δείγμα μας σε ποσοστό 24% απευθύνεται σε μεγαλύτερης ηλικίας άτομα (>56 ετών). Όσον αφορά την οικογενειακή κατάσταση το 70% είναι παντρεμένοι ενώ το 30% είναι ανύπαντροι. Από τους 70 γεωργούς οι οποίοι είναι παντρεμένοι οι σύζυγοι τους σε ποσοστό 43% ασχολούνται με τα οικιακά και κατά επέκταση βοηθούν στις γεωργικές εργασίες, το 17% απασχολείται στον ιδιωτικό τομέα και μόλις ένα 9% στον δημόσιο τομέα. Διάγραμμα 6.1.1: Ποσοστά της ηλικίας των γεωργών που συμμετείχαν στην έρευνα 66 και άνω 3% Ηλικία % % % % % Πηγή: Επεξεργασία στοιχείων έρευνας ~ 66 ~

68 Διάγραμμα 6.1.2: Ποσοστά ανά επίπεδο εκπαίδευσης γεωργών που συμμετείχαν στην έρευνα. Εκπαίδευση Άλλο 2% ΑΕΙ/ΤΕΙ 16% Δημοτικο 14% Λύκειο 34% Γυμνασιο 34% Πηγή: Επεξεργασία στοιχείων έρευνας Η εμπειρία των γεωργών αναφέρεται στο χρονικό διάστημα που οι αρχηγοί των γεωργικών εκμεταλλεύσεων άρχισαν να ασχολούνται με την γεωργία. Από το δείγμα των 100 γεωργών έχουμε 19 με εμπειρία από 2-10 χρόνια, 24 με χρόνια, 21 εώς 30 χρόνια εμπειρίας έχουν 22 γεωργοί ενώ οι 35 έχουν εμπειρία 31 χρόνια και πάνω. Τα άτομα που έχουν πολλά χρόνια εμπειρίας είναι γεωργοί μεγαλύτερης ηλικίας. Όσον αφορά το ποσοστό εισοδήματος από την γεωργία, το 50 % ασχολείται αποκλειστικά με τον γεωργικό τομέα δηλαδή όλο το εισόδημα του προέρχεται από τη γεωργία, ενώ το 20% των γεωργών που ασχολούνται στο γεωργικό τομέα, το μισό ποσοστό του εισοδήματος τους προέρχεται από τη γεωργία, ενώ το άλλο μισό από κάποιον άλλο τομέα. Το 31% έχει εισόδημα και το 28% έχει εισόδημα ευρώ, ενώ μόνο 3 άτομα έχουν εισόδημα πάνω από ευρώ. ~ 67 ~

69 6.1.2 Στοιχεία γεωργικής εκμετάλλευσης Από την ενότητα που αναφέρεται στα στοιχεία της γεωργικής εκμετάλλευσης παρατηρείται ότι το 68% των γεωργών υιοθετεί καινοτομίες ενώ το 32% δεν υιοθετεί. Οι καινοτομίες που αναφέρθηκαν στο ερωτηματολόγιο είναι η γεωργία ακριβείας (GPS, μηχανήματα ακριβείας), νέες δυναμικές καλλιέργειες (ενεργειακά φυτά, κράνα, ιπποφαές, τρούφα, στέβια, ροδιά κ.τ.λ), συμμετοχή σε προγράμματα (νιτρορύπανση) και τέλος η βιολογική γεωργία. Οι περισσότερες ώρες που εργάζεται ένας γεωργός στο χωράφι του είναι 18 ώρες ανά ημέρα, με μέσο όρο 6,5 ώρες και λιγότερες ώρες εργασίας, μία ώρα ανά ημέρα. Η συνολική εργασία (μηχανική, ανθρώπινη) κυμαίνεται από ώρες με μέσο όρο 1436 ώρες. Οι μεταβλητές δαπάνες κυμαίνονται από 3822 έως ευρώ με μέση τιμή ευρώ. Τέλος η ακαθάριστη πρόσοδος λαμβάνει τιμές από 3822 έως ευρώ με μέση τιμή ευρώ. Τα στρέμματα που καταλαμβάνουν οι καλλιέργειες κυμαίνονται από 30 στρέμματα, που είναι μικρές εκμεταλλεύσεις, έως 800 στρέμματα με μέσο όρο 199 στρέμματα, από τα οποία τα 131 στρέμματα είναι αρδευόμενες εκτάσεις. Η μεγαλύτερη έκταση που μπορεί να αρδευτεί με βάση το δείγμα μας είναι 580 στρέμματα ενώ η ελάχιστη είναι 0 στρέμματα, δηλαδή όλες οι εκτάσεις της συγκεκριμένης εκμετάλλευσης είναι ξερικές. Ο μέσος όρος των ενοικιαζόμενων εκτάσεων είναι 37 στρέμματα με μέγιστο αριθμό στρεμμάτων 290 και ελάχιστο 0 στρέμματα. Όσον αφορά τα φυτοφάρμακα, το 92% χρησιμοποιεί φυτοφάρμακα ενώ μόλις ένα 8% δεν χρησιμοποιεί καθόλου φυτοφάρμακα στις καλλιέργειες του. Από το 92% που χρησιμοποιούν φυτοφάρμακα το 54% χρησιμοποιεί την ποσότητα που του υποδεικνύει ο γεωπόνος και το 17 % χρησιμοποιεί λιγότερη από αυτή την ποσότητα. Αντίθετα το 21% χρησιμοποιεί περισσότερη από την ενδεδειγμένη ποσότητα. ~ 68 ~

70 Διάγραμμα 6.1.3: Χρήση φυτοφαρμάκων στη γεωργική εκμετάλλευση Χρήση φυτοφαρμάκων Μεγαλύτερη από την ενδεδειγμένη ποσότητα 23% Λιγότερο από την ενδεδειγμένη ποσότητα 18% Ενδεδειγμένη ποσότητα 59% Πηγή: Επεξεργασία στοιχείων έρευνας Το 80,4% των γεωργών που χρησιμοποιούν φυτοφάρμακα συμφωνούν στο ότι η ποσότητα που χρησιμοποιεί έχει συνέπειες στην υγεία. Το 9,8% διαφωνεί στο ότι η ποσότητα που χρησιμοποιεί επηρεάζει αρνητικά την υγεία. Ενώ το 9,8% ούτε συμφωνεί ούτε διαφωνεί. Η άποψη των γεωργών όσον αφορά τις επιπτώσεις των φυτοφαρμάκων στο περιβάλλον είναι παρόμοιες. Το 79,3% συμφωνεί στο ότι η ποσότητα των φυτοφαρμάκων που χρησιμοποιεί έχει συνέπειες στο περιβάλλον, ενώ το 13% διαφωνεί στο ότι η ποσότητα που χρησιμοποιεί έχει συνέπειες στο περιβάλλον. Το 41,3% χρησιμοποιεί προστατευτικά κατά τον ψεκασμό πάντα και τις περισσότερες φορές, αντίθετα ένα μεγάλο ποσοστό 20,7% και 29,3% χρησιμοποιεί σπάνια προστατευτικό εξοπλισμό και ποτέ αντίστοιχα. Από τη συζήτηση που πραγματοποιήθηκε με τους γεωργούς, η μη χρήση προστατευτικού εξοπλισμού εξαρτάται από την ηλικία, την εκπαίδευση καθώς και το είδος της γεωργικής εκμετάλλευσης και τον μηχανολογικό εξοπλισμό. Αν οι καλλιέργειες που διαθέτουν στη γεωργική τους εκμετάλλευση είναι φυτά μεγάλης καλλιέργειας (σιτηρά, καλαμπόκι, βαμβάκι), όπως στην παρούσα έρευνα, οι γεωργοί δε συνηθίζουν να χρησιμοποιούν προστατευτικό εξοπλισμό, γιατί πιστεύουν ότι δεν έρχονται σε άμεση επαφή με τα φυτοφάρμακα, αντίθετα αν έχουν δενδρώδεις καλλιέργειες χρησιμοποιούν συχνά. Επίσης, αν κατά τον ψεκασμό χρησιμοποιούν εξελιγμένα ~ 69 ~

71 μηχανήματα (τρακτέρ) δεν συνηθίζουν να χρησιμοποιούν προστατευτικά γιατί νοιώθουν ασφάλεια μέσα στο γεωργικό ελκυστήρα. Τέλος, στο ερωτηματολόγιο υπήρχε και μια ερώτηση η οποία αφορούσε το ψυχολογικό μέρος και γενικά πως βλέπουν το μέλλον τους οι γεωργοί. Το 40% πιστεύει ότι δε θα έβρισκε πότε άλλη απασχόληση αν δεν είχε τη γεωργική του εκμετάλλευση. Ενώ το 45% είναι πιο αισιόδοξο και πιστεύει ότι θα έβρισκε άλλη απασχόληση σε ένα χρόνο, το 14% σε ένα μήνα και μόνο το 1% σε 1 μέρα Υγεία των γεωργών Στο τρίτο και τελευταίο μέρος του ερωτηματολογίου θα σχολιαστούν τα στοιχεία που συνδέονται με την υγεία των γεωργών και της οικογένειάς τους. Οι ιατρικές δαπάνες αφορούν όλα τα μέλη της οικογένειας και αναφέρονται στις δαπάνες τους τελευταίους δώδεκα μήνες που δεν καλύπτονται από ασφάλεια (επισκέψεις σε γιατρούς, φάρμακα, νοσηλεία κτλ.). Κατά μέσο όρο, οι ιατρικές δαπάνες κυμαίνονται σε 271,65 ευρώ, με ελάχιστη δαπάνη 0 ευρώ και μέγιστη 1700 ευρώ. Το μεγαλύτερο ποσοστό (70%) ξοδεύει από ευρώ το χρόνο για ιατρικές δαπάνες, το 20% ξοδεύει από ευρώ, ενώ ένα μικρό ποσοστό 4% ξοδεύει ευρώ, τέλος ένα 6 % ξοδεύει από ευρώ. Όσον αφορά τη συχνότητα που αρρώστησαν οι αρχηγοί των οικογενειών τους τελευταίους 12 μήνες, το 37% δεν έχει αρρωστήσει ποτέ, το 52% έχει αρρωστήσει 1-2 φορές τον τελευταίο χρόνο, οι 9 από τους 100 αρχηγούς των οικογενειών έχουν αρρωστήσει λιγότερες από 6 φορές ενώ το 2% λιγότερες από 12 φορές. Από τις 6 οικογένειες που διαθέτουν ιατρικές δαπάνες από ευρώ, από αυτές οι 2 δαπάνησαν αυτά τα χρήματα για τα ανήλικα μέλη του νοικοκυριού τους, ενώ οι 4 αρχηγοί δαπάνησαν αυτά τα χρήματα για ηλικιωμένους ανθρώπους ηλικίας μεγαλύτερης από 63 ετών. Από τις 100 εκμεταλλεύσεις που συγκεντρώθηκαν στοιχεία, οι 8 δεν είχαν άλλα μέλη στην οικογένεια τους, έτσι ο αρχηγός ζούσε μόνος του. Από τις υπόλοιπες 92 εκμεταλλεύσεις του δείγματός μας, το δεύτερο μέλος είναι η γυναίκα με την μεγαλύτερη ηλικία. Το 43% δεν έχει αρρωστήσει ποτέ, το 33% αρρώστησε 1-2 φορές τον χρόνο, το 14% αρρώστησε λιγότερο από 6 φορές το χρόνο τέλος, το 1% λιγότερες ~ 70 ~

72 από 12 φορές και το 1% αρρώστησε περισσότερες από 12 φορές το χρόνο. Είναι σημαντικό να αναφερθεί ότι οι 16 από τις 100 οικογένειες αποτελούνται από 5 μέλη, τα οποία μπορεί να είναι είτε τα παιδία της οικογένειας (ανήλικα ή ενήλικα) είτε άτομα μεγαλύτερης ηλικίας. Όσον αφορά την αντιμετώπιση των ασθενειών, το 47% αντιμετωπίζει τις ασθένειες με την επίσκεψή του στο κέντρο υγείας και στο νοσοκομείο, το 35% σε κλινική και ένα μικρό ποσοστό 18% τις αντιμετωπίζει μόνος του. Αν και το 62% σηκώνει βάρη καθημερινά και έως 2-3 φορές την εβδομάδα, σχεδόν μόνο το μισό ποσοστό, το 34% έχει πρόβλημα μέσης συνήθως και καθημερινά. Ένα μεγάλο ποσοστό 35% σηκώνει βάρη 2-3 φορές ανά μήνα, ενώ ένα 3% δε σηκώνει βάρη σχεδόν ποτέ, έτσι το 38% δεν αντιμετωπίζει σχεδόν ποτέ πρόβλημα με την μέση του και αυτό συμβαίνει γιατί ένα μεγάλο ποσοστό (38%) σηκώνει βάρη ελάχιστες φορές τον μήνα. Διάγραμμα : Συχνότητα που σηκώνουν βάρη οι γεωργοί μέσα στη γεωργική εκμετάλλευση Συχνότητα άρσης βαρών 2-3 φορές/ έτοςποτέ 2% 1% 2-3 φορές/μήνα 35% Καθημερινά 26% 2-3 φορές/εβδομά δα 36% Πηγή: Επεξεργασία στοιχείων έρευνας ~ 71 ~

73 Διάγραμμα : Προβλήματα μέσης των γεωργών Προβλήματα μέσης Σπάνια 25% Ποτέ 13% Καθημερινά 10% Συνήθως 24% Μερικές φορές 28% Πηγή: Επεξεργασία στοιχείων έρευνας Παρακάτω θα αναλυθούν οι παράγοντες που επηρεάζουν τα προβλήματα στη μέση. Με την βοήθεια του προγράμματος SPSS πραγματοποιήθηκε ο έλεγχο Χ 2, η μηδενική υπόθεση (H0) είναι ότι οι μεταβλητές είναι ανεξάρτητες μεταξύ τους και η τιμή p-value δίνεται από την στήλη Assump.sig. Για τον έλεγχο της σχέσης μεταξύ προβλημάτων στη μέση, εκπαίδευσης, ηλικίας και ατυχημάτων παρατηρήθηκε ότι το p είναι αντίστοιχα p=0,016<0,05, p= 0,07<0,05 και p=0,03<0,05, συνεπώς απορρίπτουμε τη μηδενική υπόθεση. Αυτό δείχνει ότι υπάρχει μια στατιστικά σημαντική επίδραση της εκπαίδευσης, της ηλικίας και των ατυχημάτων όσον αφορά τα προβλήματα στην μέση. Τα άτομα της έρευνας, δήλωσαν ότι έχουν προβλήματα με την μέση τους ακόμα και αν δεν έχουν υποστεί κάποιο εργατικό ατύχημα. Η εκπαίδευση σχετίζεται με τα προβλήματα στην μέση. Όσο βελτιώνεται η εκπαίδευση των γεωργών μειώνονται τα προβλήματα στη μέση. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι, οι πιο μορφωμένοι γεωργοί έχουν εκπαιδευτεί να αντιμετωπίζουν κάποιες δύσκολες καταστάσεις στον γεωργικό τομέα. Έχοντας αποφοιτήσει από ένα τμήμα τριτοβάθμιας εκπαίδευσης ή και αν ακόμη έχουν τελειώσει το λύκειο ή οποιαδήποτε άλλη σχολή, γνωρίζουν πώς να προστατεύσουν τον εαυτό τους ή να ζητήσουν άμεσα ιατρική βοήθεια για την αποφυγή περαιτέρω επιδείνωσης της κατάστασής τους. Τέλος, η ηλικία σχετίζεται με τα προβλήματα στη μέση, όσο πιο μεγάλη είναι η ηλικία των γεωργών τόσο περισσότερα προβλήματα μέσης αντιμετωπίζουν. ~ 72 ~