Sociodemographic, labour and administrative factors which affect the professional exhaustion of the doctors and nurses

Transcript

1 312 Ε Ρ Ε Υ Ν Η Τ Ι Κ Η Ε Ρ Γ Α Σ Ι Α ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗ 2006, 45(3): O R I G I N A L P A P E R ΝOSILEFTIKI 2006, 45(3): Δημογραφικοί, εργασιακοί και διοικητικοί παράγοντες που επηρεάζουν την επαγγελματική εξουθένωση γιατρών και νοσηλευτών Αντιγόνη Καρανιάδου Μαία-Νοσηλεύτρια Αιμοδοσίας, 1ο Νοσοκομείο ΙΚΑ Μελισσίων Φώτης Αναγνωστόπουλος Ψυχολόγος, Καθηγητής Παντείου Πανεπιστημίου Αθηνών Μαρία Κ. Τελειώνη Πανεπιστημιακή Νοσηλεύτρια, Προϊσταμένη Μονάδας 1ου Νοσοκομείου ΙΚΑ Μελισσίων 1ο Νοσοκομείο ΙΚΑ Μελισσίων, Αθήνα Sociodemographic, labour and administrative factors which affect the professional exhaustion of the doctors and nurses Antigoni Karaniadou Midwife-nurse in blood bank, 1st IKA Melission Hospital Fotis Anagnostopoulos Phychologist, Professor Position, University of Athens, Athens, Greece Maria K. Telioni RN Ward Head Nurse 1st IKA Melission Hospital, Athens, Greece 1st IKA Hospital, Melission, Athens Το έργο των επαγγελματιών υγείας, η φυσική δυσκολία που αυτό συνεπάγεται και οι εσωτερικές ατέλειες στο διοικητικό σύστημα του νοσοκομείου συχνά οδηγούν τους λειτουργούς του σε ψυχική εξάντληση, οξυθυμία, κυνισμό και αίσθημα δυσάρεστου συμβιβασμού με τις αρχικές τους προσδοκίες. ΣΚΟΠΟΣ Ο βασικός σκοπός της παρούσας έρευνας ήταν η διερεύνηση του επιπέδου της επαγγελματικής εξουθένω- The work of professionals of health, the natural difficulty that this involves also the internal imperfections in the administrative system of hospital often lead the workers to mental exhaustion, sharpness, cynicism and feeling of unpleasant compromise with their initial expectations. AIM The basic aim of present research was the investigation of level of professional exhaustion of nurses and doctors that they work in a hospital at the north side of

2 392 A. καρανιαδου και συν σης των νοσηλευτών και των γιατρών που εργάζονται στο 1ο Νοσοκομείο ΙΚΑ Μελισσίων, σε συσχετισμό με δημογραφικούς, εργασιακούς και διοικητικούς παράγοντες. ΥΛΙΚΟ-ΜΕΘΟΔΟΣ Αρχικά, τυπώθηκαν 250 ερωτηματολόγια και μοιράστηκαν σε 100 νοσηλεύτριες και 150 γιατρούς. Τελικά, επιστράφηκαν τα 195. Η συνολική αποχή ανήλθε στο 22% (αποχή γιατρών: 32%, αποχή νοσηλευτριών: 7%). Το τελικό δείγμα της μελέτης αποτέλεσαν 195 άτομα, από τα οποία 102 γιατροί και 93 νοσηλευτές. Για τη συλλογή των δεδομένων της μελέτης χρησιμοποιήθηκε το γνωστό ερωτηματολόγιο καταγραφής της επαγγελματικής εξουθένωσης (των Maslach και Jackson), ενώ οι εργασιακοί και διοικητικοί παράγοντες εξετάστηκαν βάσει πειραματικών ερωτηματολογίων που συνέταξε η ερευνήτρια. Η στατιστική ανάλυση των δεδομένων έγινε με το στατιστικό πακέτο SPSS-11. Σε όλα τα ερωτηματολόγια πραγματοποιήθηκε παραγοντική ανάλυση και μια ευρεία δοκιμή συντελεστών εσωτερικής συνοχής-αξιοπιστίας (Cronbach s alpha 0,60 0,88, KMO 0,76 0,92, R>5 και R square >0,5). Τελικά, πραγματοποιήθηκε η πολλαπλή γραμμική παλινδρόμηση. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ Η σύγκριση των παραγόντων της επαγγελματικής εξουθένωσης μεταξύ γιατρών και νοσηλευτών αποκάλυψε ότι οι νοσηλεύτριες παρουσιάζουν εντονότερα σημεία συναισθηματικής εξάντλησης και αποπροσωποποίησης. Αντίθετα, δεν υπάρχει συσχέτιση ανάμεσα στις θέσεις εργασίας και τα προσωπικά επιτεύγματα. Γιατροί και νοσηλευτές έχουν εξίσου την αίσθηση της προσωπικής επιτυχίας αλλά και του επαγγελματικού ενδιαφέροντος. Όλες οι συνιστώσες της επαγγελματικής εξουθένωσης συσχετίστηκαν με πέντε εργασιακούς και τρεις διοικητικούς παράγοντες. Οι νοσηλευτές/τριες βιώνουν σε εντονότερο βαθμό τις δυσάρεστες εργασιακές συνθήκες, ενώ η ενυπάρχουσα διοικητική κουλτούρα επηρεάζει αρνητικά την επαγγελματική τους επίτευξη. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Κατά κύρια ομολογία, το νοσηλευτικό προσωπικό βιώνει μεγαλύτερη εργασιακή εξάντληση και δυσαρέσκεια και, επομένως, είναι επιρρεπέστερο στην ανάπτυξη συνδρόμου επαγγελματικής εξουθένωσης (burnout). Λέξεις-κλειδιά: Επαγγελματίες υγείας Επαγγελματική εξουθένωση (burnout) Δημογραφικοί παράγοντες Εργασιακό κλίμα Διοικητική κουλτούρα Υπεύθυνος αλληλογραφίας Αντιγόνη Καρανιάδου Κύπρου 20, Αθήνα Τηλ Antigoni@otenet.gr Athens, in correlation with sociodemographic, labour and administrative factors. MATERIAL-METHOD Initially were printed 250 questionnaires and were shared in 100 nurses and 150 doctors. Finally were returned the 195. The total abstention amounted in the 22% (abstention of doctors: 32%, abstention of nurses: 7%). The total sample of study they constituted 195 individuals, from which 102 doctors and 93 nurses. For the collection of data of study was used the known questionnaire of recording of professional burnout (the Maslach and Jackson) while the labour and administrative factors were examined base of experimental questionnaires that it drew up by the authors. The statistical analysis of data became with the statistical parcel of SPSS-11. In all the questionnaires we realised multiply regression analysis and a wide trial of factors of internal cohesion of reliability (Cronbach s alpha , KMO , R>5, R square >0.5). RESULTS The comparison of factors of professional burnout with the place of work (doctor, nurse) revealed that exists powerful cross-correlation between the places of work and the sentimental exhaustion and the cynicism feeling. On the contrary does not exist cross-correlation among the places of work and the personal realisations. Doctors and nurses have equally the sense of personal success but also professional interest. All the components of burnout syndrome were connected with five labour and three administrative factors. Nurses are in a worse situation than doctors, base on their own reports and administration s culture influence negatively their personal accomplishments. CONCLUSIONS Really, nurses are more sensitive than doctors in burnout factors. Key words: Professionals of health Professional burnout Demographic factors Labour climate Administrative culture Corresponding author Antigoni Karaniadou 20 Kyprou street, GR Athens, Greece Tel Antigoni@otenet.gr

3 επαγγελματικη εξουθενωση γιατρων και νοσηλευτων 393 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Οι κοινωνικές επιστήμες 1 που διαπραγματεύονται την ερμηνευτική των σημερινών κοινωνικών δομών ελκύουν και το σύγχρονο νοσοκομειακό management, λόγω του ότι η διανοητική και ψυχολογική τους προσεγγιστική μπορεί να νοηματοδοτήσει όλο εκείνο το φάσμα των σχέσεων και των αλληλεπιδράσεων του επαγγελματία υγείας με την εργασία του. Η σύγχρονη κοινωνιολογία και ψυχολογία έχει «εισβάλει παγκοσμίως» στο χώρο των εργαζομένων της υγείας, εδώ και 30 περίπου χρόνια, στοιχειοθετώντας πολλές και αξιόλογες ενδελεχείς μελέτες και αναφορές στις συνέπειες που έχουν επιφέρει οι επαγγελματικές δυσκολίες, φυσικές και τεχνητές, στον ψυχισμό και στις σχέσεις των εργαζομένων που εκτελούν μια συναισθηματική εργασία. 2 Ειδικά για τους επαγγελματίες υγείας, ο αριθμός των ερευνών για την επαγγελματική εξουθένωση, σε τοπικό και παγκόσμιο επίπεδο, όλο και διευρύνεται, καθώς νέες σχετιζόμενες μεταβλητές και πρακτικές λύσεων φαίνεται ότι μπορούν να συσχετιστούν με αυτό το φαινόμενο. Κοινός στόχος είναι να αποδοθεί με επιστημονική γλωσσολογία η έντονη κόπωση και η απώλεια του νεανικού ιδεαλισμού και του πάθους που είχε αρχικά ο άνθρωπος για το επάγγελμα που επέλεξε 3 και να παρατίθενται λύσεις για την άρση ή το μετριασμό του φαινομένου. Ο κάθε ερευνητής ενός τέτοιου θέματος πρέπει να έχει υπόψη του ότι το σύγχρονο νοσοκομείο αφορά στην αναπαραγωγή του πλέον ιδιαίτερου ίσως αγαθού που λέγεται «υγεία», με αποτέλεσμα οι ιδιαιτερότητες που απαιτούνται για την οργάνωση και διοίκησή του να δημιουργούν ένα «χώρο έντασης της εργασίας» 4 με πολυποίκιλες ομάδες ανθρώπων, διαφορετικής μόρφωσης και κοινωνικής καταξίωσης, αλλά και διαφορετικών στόχων, αξιών και συμφερόντων, να πρέπει να συστεγαστούν εντός των τειχών του. Επιπλέον, η φύση της εργασίας, η οργάνωση των ωραρίων, το άγχος που εκ των πραγμάτων περιβάλλει το αντικείμενο εργασίας των επαγγελματιών υγείας και η συνάρθρωση πολλών κοινωνικών ομάδων, λειτουργούν ως επιταχυντές αρνητικών φαινομένων. Το χαρακτηριστικότερο ίσως γνώρισμα των ανθρώπων που εργάζονται στα νοσοκομεία είναι η αίσθηση επαγγελματικής τελμάτωσης, η ψυχική εξουθένωση και οι συχνοί διαπληκτισμοί, που στην πορεία του χρόνου «διαταράσσουν» την αρμονική ισορροπία του ατόμου με την επαγγελματική του ταυτότητα. Το ενδιαφέρον του συνδρόμου επαγγελματικής εξουθένωσης (burnout) Είναι πλέον αποδεκτό ότι οι σχέσεις που δημιουργούν οι άνθρωποι με την εργασία τους και οι δυσκολίες που προκύπτουν όταν οι σχέσεις αυτές αποδιοργανωθούν, έχουν σημαντικό αντίκτυπο στον ανθρώπινο ψυχισμό. Με βάση, επομένως, το κοινωνιολογικό αξίωμα ότι άνθρωπος και περιβάλλον είναι μια σχέση αλληλεπίδρασης, 5 γίνεται κατανοητό ότι οι στρεσογόνες συνθήκες του περιβάλλοντος της εργασίας μπορούν να ασκήσουν ψυχοσωματική πίεση στο άτομο και αυτό, με τη σειρά του, να εκδηλώσει, δυνητικά, ένα βαθμό αρνητικού άγχους. 6 Σε ορισμένα επαγγέλματα, όπως αυτά των λειτουργών της υγείας, που συνεπάγονται σχέσεις με ανθρώπους (σε ένα μάλιστα επίπεδο που αφορά στην επαφή με τον ανθρώπινο πόνο και το θάνατο), η επέλευση του άγχους και του φόβου είναι μια αναμενόμενη συνθήκη. 7 Γι αυτό εξάλλου και η επιστημονική κοινότητα έχει στρέψει τα τελευταία χρόνια τις έρευνές της στη συγκεκριμένη επαγγελματική ομάδα, με μελέτες σε θέματα επαγγελματικής εξουθένωσης (burnout) και των παραγόντων που ενέχονται στην πρόκλησή της. Οι αναζητήσεις πλέον βρίσκονται στο εμπειρικό στάδιο, καθώς ένα πλήθος θεωρητικών διατυπώσεων και ερευνών, τα τελευταία 30 χρόνια, έχει αναλύσει τα αίτια του συνδρόμου και έχουν υποβληθεί υποδεικτικές λύσεις. 3 Οι διαστάσεις της επαγγελματικής εξουθένωσης Οι διαστάσεις της επαγγελματικής εξουθένωσης διατυπώθηκαν από τους Maslach και Jackson το και είναι η συναισθηματική εξάντληση, η αποπροσωποποίηση και η αίσθηση μειωμένων προσωπικών επιτευγμάτων. Συναισθηματική εξάντληση (emotional exhaustion) Η διάσταση αυτή αναφέρεται στο αίσθημα ψυχικής κόπωσης του επαγγελματία, ο οποίος δεν διαθέτει πλέον την απαιτούμενη ενέργεια και διάθεση ώστε να επενδύσει συναισθηματικά στη δουλειά του. Η συναισθηματική εξάντληση είναι το πρόδρομο σύμπτωμα του burnout και ξεκινά με μια συναισθηματική υπερφόρτιση. Το προσωπικό μπορεί να νιώθει πως ξεπερνά τις συναισθηματικές του αντοχές, καθώς κατακλύζεται από τις απαιτήσεις των πελατών/ασθενών ή από τις απαιτή-

4 394 A. καρανιαδου και συν σεις της ίδιας της εργασίας. Έτσι, αρχίζει να αντιλαμβάνεται ότι η εργασία αυτή καθαυτή ασκεί καταστρεπτική επίδραση στην ατομική του προσωπικότητα. 9 Ένα κοινό σύμπτωμα είναι να βλέπει το άτομο με δέος την προοπτική ότι την επόμενη ημέρα θα πρέπει να ξαναπάει στη δουλειά του. 6 Οι ενδείξεις αυτές επισημαίνουν ότι οι εργαζόμενοι έχουν οροθετημένα ψυχολογικά και συναισθηματικά αποθέματα. Είναι επόμενο λοιπόν, αν εγκατασταθεί η συναισθηματική εξάντληση, ο εργαζόμενος να νιώθει αδύναμος στο να προσφέρει στους πελάτες/ασθενείς του. Πιθανόν λοιπόν να διαμορφώνει μια τέτοια επαφή με τους ασθενείς, η οποία να συνίσταται σε πολύ χαμηλά επίπεδα προσφοράς και αυτοδιάθεσης. Η συνθήκη αυτή θα οδηγήσει προοδευτικά τον επαγγελματία υγείας σε απομάκρυνση από τους ασθενείς του, η οποία σταδιακά θα σημάνει και την απομάκρυνση (φυσική ή συναισθηματική) από την ίδια του την εργασία. Η παράμετρος της συναισθηματικής εξάντλησης έχει θεωρηθεί ως ταυτόσημο φαινόμενο με την επαγγελματική κατάθλιψη, καθώς η αλληλεπίδραση της εξάντλησης με την προσωπικότητα και το εργασιακό περιβάλλον αναπαράγουν την καταθλιπτική ψυχή. 10 Οι Maslach et al 3 ισχυρίζονται ότι οι απαιτήσεις της εργασίας οδηγούν σε συναισθηματική εξάντληση, που με τη σειρά της οδηγεί στην αποπροσωποποίηση ως μηχανισμό αντιμετώπισης της ψυχολογικής αυτής δυσφορίας. Αποπροσωποποίηση (depersonalization) Η παράμετρος αυτή ορίζει ότι, καθώς ο εργαζόμενος όλο και περισσότερο «ξεκόβει» με τις απαιτήσεις των πελατών/ασθενών, αναπτύσσει τελικά μια απρόσωπη σχέση ή απομακρύνεται εντελώς από αυτούς. Η αντιμετώπιση των αποδεκτών των υπηρεσιών του κυμαίνεται πλέον από αρνητική έως κυνική, σαν να πρόκειται για αντικείμενα. 6 Κλασικά παραδείγματα αποτελούν οι αναφορές στους ασθενείς, όπου αντί να χρησιμοποιείται το όνομά τους ή έστω η ιδιότητά τους ως «ο άρρωστος», αποκαλούνται με τον αριθμό του δωματίου ή το όνομα του περιστατικού (π.χ. η χολή από το δωμάτιο 15). Άλλες φορές πάλι η αποπροσωποποίηση εκδηλώνεται με αδιαφορία προς την αγωνία των αρρώστων ή των συγγενών τους, σαν να μη συμμερίζεται καθόλου ο εργαζόμενος τον πόνο και την ταλαιπωρία του αρρώστου. Πολλές φορές μάλιστα υιοθετείται η άποψη ότι κατά κάποιο τρόπο οι ασθενείς είναι άξιοι της ταλαιπωρίας που υφίστανται, 11 γεγονός που αποτελεί χαρακτηριστικό σημείο αποπροσωποποίησης των γραφειοκρατών. Κατά τους Lee και Ashforth, 12 η συναισθηματική εξάντληση οδηγεί στην αποπροσωποποίηση και στη συνέχεια τα αποτελέσματα αυτά δημιουργούν στο άτομο αισθήματα αποτυχίας και μειωμένης επίτευξης στόχων. Κατά το Βρετανό ψυχαναλυτή C. Cherniss (κατόπιν μακροχρόνιων μελετών του στη συμπεριφορά των επαγγελματιών κοινωνικών υπηρεσιών), η αποπροσωποποίηση είναι μια διαδικασία απεμπλοκής του εργαζόμενου από το stress, την πίεση και την κόπωση που βιώνει και στην ουσία αντιπροσωπεύει ένα μηχανισμό ανατροφοδότησης της ατομικής του ελευθερίας. 13 Έλλειψη προσωπικών επιτευγμάτων (a reduced feeling of personal accomplishment) Εδώ αναφερόμαστε στην τάση του άτομου να κάνει αρνητική αξιολόγηση του εαυτού του, ιδίως όσον αφορά την εργασία του με τους αποδέκτες των υπηρεσιών του. Η έλλειψη προσωπικών επιτευγμάτων εκδηλώνεται με τη μείωση της απόδοσής του, την έλλειψη ικανοποίησης από τη δουλειά του και την παραίτησή του από την προσπάθεια χειρισμού των προβλημάτων των αρρώστων. Αποτέλεσμα αυτών είναι να μην μπορεί να αντεπεξέλθει στην πίεση του εργασιακού χώρου. «Δεν είμαι φτιαγμένος γι αυτή τη δουλειά» είναι η τυπική έκφραση. Οι ενδείξεις, στο σημείο αυτό, των μειωμένων ψυχικών αποθεμάτων δημιουργούν ένα γενικότερο αίσθημα δυστυχίας και δυσαρέσκειας, όσον αφορά τα αποτελέσματα της εργασίας του. 6 Επιταχυντικοί και αιτιολογικοί παράγοντες Οι τρεις συνιστώσες της επαγγελματικής εξουθένωσης δεν είναι απαραίτητο να συνυπάρχουν στο άτομο, ενώ ακόμη υπάρχει διαφωνία μεταξύ των θεωρητικών όσον αφορά την ακολουθία του συνδρόμου. Όλες οι διαπιστώσεις, φιλολογικές ή ερευνητικές, αποτέλεσαν ψήγματα για τους μεταγενέστερους ερευνητές, ώστε να αποκαλύψουν σε βάθος τα πιθανά αίτια του συνδρόμου και κατ αυτόν τον τρόπο να προτείνουν ορθολογικές και πρακτικές λύσεις για την αντιμετώπισή του. Μεταξύ των αναφερόμενων αιτιακών παραγόντων,

5 επαγγελματικη εξουθενωση γιατρων και νοσηλευτων 395 που έχουν μέχρι σήμερα τύχει επιστημονικής αποδοχής, περιλαμβάνονται οι εξής: Εργασιακοί παράγοντες, όπως η εργασιακή ικανοποίηση 8,14,15 σε σχέση με το εργασιακό άγχος, 16,17 καθώς και το εργασιακό κλίμα, τόσο στην κοινωνική 18 όσο και στη δομική του διάσταση (το λεγόμενο μικροκλίμα). 16,19 Επίσης, έχουν ενοχοποιηθεί η επαγγελματική ειδικότητα του γιατρού 20 και το τμήμα εργασίας του νοσηλευτή. 21,22 Ατομικοί παράγοντες, όπως η προσωπικότητα, η αισιοδοξία και η συναισθηματική ωριμότητα του επαγγελματία. 8,23 26 Δημογραφικοί παράγοντες, όπως τα πολιτισμικά πρότυπα, 27,28 το φύλο, 3,29 η ηλικία, 21,30 η οικογενειακή κατάσταση 3 και το κοινωνικοοικονομικό επίπεδο. 31 Διοικητικοί παράγοντες, όπως η μονιμότητα και η ασφάλεια, 32 καθώς και το σύστημα διοίκησης ολικής ποιότητας. 33 Επειδή ακριβώς οι μελέτες συσχέτισης του burnout με συναφείς παράγοντες (των απόλυτων γραμμών της διοίκησης) είναι λίγες, 34 θεωρούμε ότι αποτελεί ένα πολύ ενδιαφέρον κομμάτι για τη συνέχιση της επιστημονικής προσέγγισης του θέματος της επαγγελματικής εξουθένωσης. ΥΛΙΚΟ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΣ Ο κύριος σκοπός της παρούσας έρευνας ήταν η διερεύνηση του επιπέδου επαγγελματικής εξουθένωσης μεταξύ των γιατρών και των νοσηλευτριών που εργάζονταν σε νοσοκομείο του ΙΚΑ. Το σύνολο των επαγγελματιών υγείας που έλαβαν μέρος στην έρευνα ανήλθε στα 195 άτομα. Οι γιατροί του δείγματος ήταν 102 και οι νοσηλεύτριες 93. Οι νοσηλεύτριες ενοποιήθηκαν σε πέντε κατηγορίες ανάλογα με τη συνάφεια του αντικειμένου εργασίας τους και οι γιατροί χωρίστηκαν σε δύο μεγάλους τομείς, τον παθολογικό και το χειρουργικό. Έλαβαν μέρος γιατροί και νοσηλεύτριες από τα εξής τμήματα του νοσοκομείου: δύο χειρουργικές κλινικές, τρεις παθολογικές κλινικές, γαστρεντερολογική κλινική, μονάδα εντατικής θεραπείας (ΜΕΘ), μονάδα HIV, χειρουργείο, αιμοδυναμικό εργαστήριο, καρδιολογική κλινική, ορθοπαιδική κλινική, ουρολογική κλινική, νευρολογική κλινική και, τέλος, οι νοσηλεύτριες της αιμοδοσίας. Οι εργαστηριακοί τομείς εξαιρέθηκαν, καθώς δεν αποτυπώνουν τη σχέση επαγγελματία υγείας με ασθενή. Το ερωτηματολόγιο αποτελείτο από 9 σελίδες. Στην πρώτη σελίδα περιλαμβάνονταν ο σκοπός της εργασίας και οι ευχαριστίες. Η επόμενη σελίδα περιείχε το έντυπο για τα δημογραφικά στοιχεία και ακολουθούσαν το ερωτηματολόγιο για την επαγγελματική εξουθένωση, των Maslach & Jackson (ΜΒΙ), το ερωτηματολόγιο των εργασιακών παραγόντων, το ερωτηματολόγιο των διοικητικών παραγόντων και, τέλος, διατυπώθηκαν δύο ερωτήσεις σχετικά με τις επαγγελματικές προσδοκίες. Όλες οι ερωτήσεις ήταν κλειστού τύπου. Σε όλα τα ερωτηματολόγια έγινε παραγοντική ανάλυση με το στατιστικό πακέτο SPSS-11 και καθορίστηκαν οι συντελεστές αξιοπιστίας και συσχέτισης. Όλες οι τιμές βρέθηκαν από αποδεκτές έως άριστες. Προκειμένου στη συνέχεια να γίνει η πολλαπλή παλινδρόμηση, οι παράγοντες επαγγελματικής εξουθένωσης διερευνήθηκαν ως εξαρτημένες μεταβλητές και τα υπόλοιπα ερωτηματολόγια καθώς και τα κοινωνικο-δημογραφικά χαρακτηριστικά έλαβαν θέση ανεξάρτητης μεταβλητής. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ Στοιχεία του δείγματος Αρχικά, τυπώθηκαν 250 ερωτηματολόγια και μοιράστηκαν σε 100 νοσηλεύτριες και 150 γιατρούς. Τελικά, επιστράφηκαν τα 195. Η συνολική αποχή ανήλθε στο 22% (αποχή γιατρών: 32%, αποχή νοσηλευτριών: 7%). Τα κοινωνικο-δημογραφικά χαρακτηριστικά του δείγματος αποτυπώνονται στον πίνακα 1. Η πλειοψηφία των γιατρών του δείγματος ήταν άνδρες, με μέσο όρο ηλικίας τα 38 έτη και με την προϋπηρεσία σχεδόν να μοιράζεται στους δύο πόλους: <5 έτη και >21 έτη. Η σύνθεση των γιατρών βάσει της προϋπηρεσίας και της ηλικίας αποτελεί ίσως χαρακτηριστικό του νοσοκομείου, καθώς από τη μια έχει τους παλαιούς γιατρούς και από την άλλη έχει πάντα μια ομάδα ειδικευομένων, στους οποίους χορηγεί μερική ή πλήρη ειδικότητα. Η επικράτηση των ανδρών στο ιατρικό επάγγελμα είναι καταφανής στην παρούσα έρευνα. Οι γυναίκες υπερτερούσαν σαφώς στο δείγμα των νοσηλευτών. Η μέση ηλικία υπολογίστηκε στα 34 έτη, όμως η προϋπηρεσία μοιράστηκε εξίσου στους πολύ νέους (κάτω των 5 ετών) και στους πολύ παλαιούς, με προϋπηρεσία που υπερέβαινε τα 21 έτη.

6 396 A. καρανιαδου και συν Πίνακας 1. Κοινωνικο-δημογραφικά χαρακτηριστικά γιατρών-νοσηλευτών (έλεγχος: t-test, Pearson chi-square). Μεταβλητή Φύλο Άνδρας Γυναίκα Εκπαίδευση Πανεπιστημιακή Τεχνολογική Μέση Υποχρεωτική Οικογενειακή κατάσταση Έγγαμοι Άγαμοι Χήροι-διαζευγμένοι Προϋπηρεσία 0 5 έτη 6 10 έτη έτη έτη 21 και άνω έτη Παρούσα θέση Διευθυντής Επιμελητής Α Επιμελητής Β Ειδικευόμενος Προϊσταμένη Νοσηλεύτρια Αδελφή νοσοκόμος Σχέση εργασίας Μόνιμος υπάλληλος Συμβασιούχος Μηνιαίο εισόδημα Κάτω των 1000 ευρώ ευρώ ευρώ Άνω των 2000 ευρώ Τμήμα εργασίας Ουρολογικό Γενικής Χειρουργικής Ορθοπαιδικό Παθολογικό-Νευρολογικό-Γαστρεντερολογικό Καρδιολογικό-Αιμοδυναμικό Ηλικία και άνω Tιμή Ρ=0,05, Ρ>0,05: Στατιστικά μη σημαντικό (NS) Γιατροί N (Ν=102) % 82,4 17,6 Νοσηλευτές N ,8 32,4 6,9 34,3 9,8 14,7 14,7 25,5 13,7 30,4 17,6 38, ,7 33,3 93 7,1 51,5 25,3 16,2 5,9 31,4 8,85 47,1 6,9 11,8 31,4 37,3 17, (Ν=93) % 16,1 83,9 3, ,1 8,6 54,8 36,65 8,7 26,9 17,2 19,4 9,7 26,8 16,1 66,7 17,2 Σύνολο % 50,8 49,2 53,8 34,4 7,7 4,1 57,9 34,4 7,7 30,8 13,3 16,9 12,3 26,2 7,2 15,9 9,2 20 7,7 31,8 8, ,6 35,4 33,3 63,4 3,2 6, ,3 26,9 20, ,3 25,8 12,9 1,1 19,8 57,3 14,6 8,3 6,2 29,7 13,3 37,4 13,3 19,5 31,8 31,8 15,4 1,5 Τιμή Ρ NS NS NS NS 0,004 0,049

7 επαγγελματικη εξουθενωση γιατρων και νοσηλευτων 397 Οι γιατροί στη μεγάλη τους πλειοψηφία ήταν έγγαμοι. Οι νοσηλευτές, στην παρούσα έρευνα, στο μεγαλύτερo ποσοστό τους ήταν απόφοιτοι των ΤΕΙ. Η εικόνα της επαγγελματικής εξουθένωσης Η εικόνα της επαγγελματικής εξουθένωσης, για το σύνολο του δείγματος, κυμάνθηκε σε μέτρια επίπεδα για τη συναισθηματική εξάντληση και σε μέτρια προς χαμηλά επίπεδα για την αποπροσωποποίηση και τη μειωμένη επίτευξη στόχων. Το αξιοσημείωτο στην παρούσα έρευνα είναι ότι οι νοσηλεύτριες, σε σχέση με τους γιατρούς, παρουσίαζαν στατιστικά σημαντική διαφορά στη συναισθηματική εξάντληση και στην αποπροσωποποίηση, δεν υπήρχε όμως διαφορά στην αίσθηση μειωμένης επίτευξης στόχων (πίνακας 2). Οι νοσηλεύτριες του νοσοκομείου είχαν σχετικά υψηλή βαθμολογία αισθήματος προσωπικών επιτευγμάτων, που κυμαινόταν στα ίδια περίπου επίπεδα με εκείνη των γιατρών. Οι διαπιστώσεις αυτές οδηγούν στο συμπέρασμα ότι κάθε νοσοκομείο έχει το δικό του «οργανισμό», ο οποίος λειτουργεί με τη δική του ιδιαίτερη ροή. Αυτή η διαρκής ροή ανθρώπων, άτυπων θεσμών και ιστορικών καταστάσεων του νοσοκομείου τού προσδίδει τη δική του προσωπικότητα και τις δικές του κανονιστικές και λειτουργικές διαδικασίες και, τελικά, οι εργαζόμενοι αποτελούν τους αποδέκτες της προσωπικότητας και της κοινωνικής δυναμικής του νοσοκομείου. Τα κοινωνικο-δημογραφικά και επαγγελματικά χαρακτηριστικά που βρέθηκαν να σχετίζονται σημαντικά με την εμφάνιση της επαγγελματικής εξουθένωσης ήταν: Για τους γιατρούς: Το φύλο, η ηλικία, η οικογενειακή κατάσταση, η προϋπηρεσία, η παρούσα θέση, η σύμβαση εργασίας, το μηνιαίο εισόδημα, το τμήμα εργασίας και η τωρινή ικανοποίηση από την εργασία. Για τις νοσηλεύτριες: Η ηλικία, η προϋπηρεσία, η παρούσα θέση, το εισόδημα και το τμήμα εργασίας (πίνακας 3). ΣΥΖΗΤΗΣΗ Η εικόνα της συναισθηματικής εξάντλησης και της αποπροσωποποίησης βρέθηκε λίγο υψηλότερη στους νοσηλευτές του ΙΚΑ σε σχέση με τους νοσηλευτές του ΕΣΥ, βάσει της έρευνας της Αδαλή. 22 Παρόλα αυτά, οι νοσηλευτές του ΙΚΑ έχουν υψηλότερο αίσθημα προσωπικής επίτευξης στόχων. Ανάλογες συγκρίσεις για τους γιατρούς δεν μπορούν να γίνουν, τουλάχιστον σε τοπικό επίπεδο. Η συνολική βαθμολογία όλων των παραγόντων του burnout συμφωνεί με τις έρευνες των Ισπανών Da Silva Sobral et al 35 και των Γάλλων Stordeur et al 36 Επομένως, συνάγουμε το συμπέρασμα ότι οι λειτουργοί υγείας στη χώρα μας έχουν περίπου τον ίδιο βαθμό επαγγελματικής εξουθένωσης με τους συναδέλφους τους των «θεωρητικά» περισσότερο αναπτυγμένων Ευρωπαϊκών χωρών. Η επικράτηση των ανδρών στο ιατρικό επάγγελμα είναι καταφανής στην παρούσα έρευνα και μάλιστα παρόμοια αναλογία διαπιστώνουν σε σχετική μελέτη τους οι Brake et al, 29 γεγονός που υποδηλώνει τη σαφή προτίμηση του επαγγέλματος από τους άνδρες, καθώς η άσκηση του ιατρικού επαγγέλματος προϋποθέτει πολλά χρόνια σπουδών αλλά και μεγάλη θυσία του προσωπικού χρόνου. Από την άλλη μεριά, η υπεροχή των ανδρών στο επάγγελμα μπορεί να συνδέεται με τη γενικότερη νοοτροπία για το «γένος» ορισμένων επαγγελμάτων. Πίνακας 2. Έλεγχος της εικόνας της επαγγελματικής εξουθένωσης (burnout) μεταξύ γιατρών και νοσηλευτών. Μεταβλητή Συναισθηματική εξάντληση Αποπροσωποποίηση Μειωμένα επιτεύγματα Δείγμα Ν Βαθμοί SD P Ν Βαθμοί SD P Ν Βαθμοί SD P Γιατροί 102 2,078 1, ,462 0,9 0, ,386 0,79 0,091 Νοσηλευτές 93 3,126 1,3 91 1,983 1,25 0, , ,091 SD: Σταθερή απόκλιση

8 398 A. καρανιαδου και συν Πίνακας 3. Σχέση κοινωνικο-δημογραφικών χαρακτηριστικών του δείγματος με τις συνιστώσες της επαγγελματικής εξουθένωσης. Μεταβλητή Συναισθηματική εξάντληση Φύλο Άνδρας Γυναίκα Οικογενειακή κατάσταση Έγγαμοι Άγαμοι Χήροι-διαζευγμένοι Παρούσα θέση Διευθυντής Επιμελητής Α Επιμελητής Β Ειδικευόμενος Προϊσταμένη Νοσηλεύτρια Αδελφή νοσοκόμος N Βαθμοί SD Ρ 99 2,14 1,1 96 3,02 1, ,52 1, ,60 1,36 NS 15 2,89 1, , , ,2 1,3 39 2,08 1,1 15 2,4 1,5 62 3,21 1,3 16 3,47 1,1 Αποπροσωποποίηση N Βαθμοί SD Ρ 99 1,50 0,9 0, , , ,93 1,1 NS 15 1, , ,3 0,8 18 1,6 1,1 39 1,65 0,8 0, ,35 1,2 61 2,02 1,1 16 2,37 1,4 Μειωμένα επιτεύγματα N Βαθμοί SD Ρ 98 1,29 0,7 0, , ,36 0,9 65 1,73 0,9 0, ,42 0,7 14 0,91 0, ,24 0,7 18 1,36 0,78 0, ,69 0, ,94 0,7 60 1,71 0, ,87 1,2 Τμήμα εργασίας Ουρολογικό Χειρουργικό Ορθοπαιδικό Παθολογικό- Νευρολογικό- Γαστρεντερολογικό Καρδιολογικό- Αιμοδυναμικό 12 1,90 1,4 58 2,80 1, ,96 1,4 73 2,42 1 NS 26 2,42 1,3 10 1, , ,37 1,5 73 1,5 0,8 0, ,86 1,3 12 1,08 0,6 58 1,47 0,9 26 1,73 1,2 73 1,58 0,8 NS 26 1,23 0,6 Σχέση εργασίας Μόνιμος υπάλληλος Συμβασιούχος 126 2,84 1,3 0, ,1 1, ,78 0,2 NS 64 1,58 0, ,47 0,9 0, ,5 0,8 Έλεγχος: ANOVA test, P=0,05 Οι γυναίκες γιατροί έχουν χαμηλότερα αισθήματα προσωπικών επιτευγμάτων απ ό,τι οι άνδρες. Μια εξήγηση είναι ότι η Ελληνική κοινωνία προσφέρει περιορισμένες ευκαιρίες στις γυναίκες γιατρούς (ειδικά σε ορισμένες ειδικότητες, όπως η Ορθοπαιδική και η Γυναικολογία), καθώς είναι ακόμη μια κοινωνία εγγενώς πατριαρχική και ανδροκρατούμενη. Όσον αφορά την ομάδα των νοσηλευτών, η επαγγελματική εξουθένωση δεν βρέθηκε να σχετίζεται με το φύλο. Η ηλικία και η προϋπηρεσία βρέθηκε να σχετίζονται με μεγαλύτερη αίσθηση μειωμένης επίτευξης στόχων στους νεότερους και με μικρή προϋπηρεσία, σε σχέση με τους παλαιούς και μεγαλύτερης ηλικίας γιατρούς. Το ίδιο ακριβώς διαπιστώθηκε και για τους νοσηλευτές, εύρημα που έρχεται σε πλήρη συμφωνία με αποτελέσματα σχετικών ερευνών σε νοσηλεύτριες της Ελλάδας. 22,37 Το στοιχείο της νεαρής ηλικίας συμφωνεί με τα ευρήματα των Παπαδάτου και Αναγνωστόπουλου 8 και της Αδαλή 22 και δείχνει την τάση απόσυρσης των νέων νοσηλευτριών από το μάχιμο νοσηλευτικό τομέα. Ειδικά στην περίπτωση του ΙΚΑ, καθιστά εμφανή τη μεγάλη προσπάθεια που καταβάλλεται από τις νέες νοσηλεύτριες για μετάταξή τους στην πρωτοβάθμια φροντίδα υγείας του ΙΚΑ ή στα επαρχιακά υποκαταστήματα,

9 επαγγελματικη εξουθενωση γιατρων και νοσηλευτων 399 εγκαταλείποντας έτσι το νοσοκομείο. Η συνθήκη αυτή, αντιστρόφως, μπορεί να ερμηνεύσει και την παραμονή στο νοσοκομείο νοσηλευτριών με μεγάλη προϋπηρεσία. Είναι οι νοσηλεύτριες που θέλησαν και παρέμειναν στο νοσοκομείο και αξίωσαν υψηλότερες θέσεις στα τμήματα. Το γεγονός ότι οι μεγαλύτερες σε ηλικία νοσηλεύτριες βιώνουν λιγότερο την επαγγελματική εξουθένωση μπορεί να οφείλεται στο ότι οι μεγαλύτερες σε ηλικία και πιο πεπειραμένες ανταποκρίνονται καλύτερα στις απαιτήσεις του επαγγέλματος, χειρίζονται με σιγουριά τη φροντίδα των ασθενών, αλλά και έχουν δικτυωθεί καλύτερα μέσα στο νοσοκομειακό περιβάλλον. Επίσης, ακόμη και αν υποθέσουμε ότι διένυσαν τη φάση της απογοήτευσης προς το επάγγελμά τους, επαναπροσδιόρισαν τους στόχους τους και παρέμειναν στο επάγγελμα με συνειδητή και ώριμη θέληση. Όσον αφορά τη συσχέτιση της επαγγελματικής εξουθένωσης με την ηλικία στους γιατρούς, τα αποτελέσματα της παρούσας έρευνας συμφωνούν απόλυτα με ανάλογες μελέτες στις ΗΠΑ. 38 Για τους γιατρούς, η εξήγηση που δίνεται είναι ότι οι νέοι γιατροί αντιμετωπίζουν τις προκλήσεις του επαγγέλματος με μεγαλύτερη ανασφάλεια και έχουν έντονο το φόβο της κριτικής, τόσο από τους μεγαλύτερους γιατρούς όσο και από τους ασθενείς τους. Οι ανύπανδροι γιατροί έχουν αίσθημα μειωμένης επίτευξης στόχων σε σχέση με τους χήρους-διαζευγμένους. Μια πιθανή ερμηνεία αυτού είναι ότι οι χωρισμένοι προσπαθούν να ξανακερδίσουν τη συναισθηματική τους κάλυψη και έτσι αναπαράγουν ξανά τον κοινωνικό ιστό στήριξής τους. Οι νοσηλεύτριες δεν παρουσιάζουν διαφορές στην επαγγελματική εξουθένωση σε σχέση με την οικογενειακή τους κατάσταση. Οι νέοι γιατροί έχουν μικρότερες οικονομικές απολαβές από τον οργανισμό, αλλά και επειδή δεν έχουν ακόμα αναπτύξει τον απαιτούμενο κύκλο γνωριμιών, δεν μπορούν να ενισχύσουν το εισόδημά τους. Η συνθήκη αυτή επιβεβαιώνεται από την έρευνα, καθώς βρέθηκε ισχυρή συσχέτιση μεταξύ του χαμηλού εισοδήματος και του αισθήματος χαμηλής επίτευξης στόχων. Το μέλλον των γιατρών διαγράφεται δυσοίωνο, καθώς το επάγγελμα έχει εισέλθει στην τροχιά της ανεργίας και εμφανίζει πολύ περιορισμένες προοπτικές απασχόλησης. 39 Αυτό είναι ένα γεγονός γνωστό στους νέους γιατρούς και ίσως επιτείνει την αίσθηση μειωμένης επίτευξης στόχων. Στις νοσηλεύτριες, το χαμηλό εισόδημα σχετίζεται με το αίσθημα μειωμένης επίτευξης στόχων αλλά και με την αποπροσωποποίηση. Κατά μια εκτίμηση, ίσως η στάση αυτή των νοσηλευτριών να σημαίνει ότι πιστεύουν πως πληρώνονται λιγότερο από την αξία της προσφοράς τους. Ακόμη, στη σημερινή εποχή, οι απαιτήσεις των ασθενών είναι δυσανάλογα πολλές σε σχέση με τις απολαβές των νοσηλευτριών και από την άλλη οι συνθήκες εργασίας δεν αναπαριστώνται ως «καλές». Αποτέλεσμα είναι οι νοσηλεύτριες να «απαντούν» στο συνδυασμό μειωμένες αποδοχές-δύσκολες συνθήκες εργασίας-υψηλές απαιτήσεις των ασθενών με την απρόσωπη συμπεριφορά τους. Η παρούσα θέση σχετίζεται επίσης με το αίσθημα μειωμένης επίτευξης στόχων. Οι ειδικευόμενοι γιατροί έχουν τη μεγαλύτερη αίσθηση μειωμένης επίτευξης στόχων απ όλους τους ανώτερους ιεραρχικά συναδέλφους τους (επιμελητές και διευθυντές). Η ίδια ακριβώς διαπίστωση ισχύει και για την ιεραρχική κλίμακα στις νοσηλεύτριες, όπου παρατηρείται αίσθηση μειωμένης επίτευξης στόχων των βοηθών νοσηλείας σε σχέση με τις προϊσταμένες. Το εύρημα αυτό εξηγεί τα αισθήματα αυτοεκτίμησης και αυτοπεποίθησης που αναπτύσσουν οι άνθρωποι, με βάση το κύρος και την κοινωνικοοικονομική τάξη όπου ανήκουν. Οι κοινωνικές τάξεις είναι ελεγχόμενα σύνολα, ανάμεσα στα οποία αναπτύσσονται υποχρεωτικά σχέσεις ανισότητας. 40 Οι αρχικές προσδοκίες για το επάγγελμα των γιατρών δεν σχετίζονται με την επαγγελματική εξουθένωση, αντίθετα η τωρινή ικανοποίηση από την εργασία αποτρέπει τον κίνδυνο εμφάνισης επαγγελματικής εξουθένωσης. Οι μεγάλες αρχικές προσδοκίες των νοσηλευτών για το επάγγελμά τους αποτρέπουν την αίσθηση μειωμένων επιτευγμάτων, ενώ η τωρινή ικανοποίηση από την εργασία, όπως και στους γιατρούς, σχετίζεται αρνητικά με την εξουθένωσή τους. Όσον αφορά τα ευρήματά μας για τις αρχικές επαγγελματικές προσδοκίες των νοσηλευτών, αυτά έρχονται σε αντίθεση με τις διαπιστώσεις των Maslach et al, κατά τους οποίους οι αρχικοί ιδεαλιστικοί στόχοι δεν εκπληρώνονται και τελικά οδηγούν σε απογοήτευση, η οποία προδιαθέτει σε επαγγελματική εξουθένωση. Η εξήγηση που δίνεται εδώ είναι ότι οι νοσηλεύτριες που είχαν υψηλές προσδοκίες στο ξεκίνημα της καριέρας τους αγαπούν και ενδιαφέρονται για το επάγγελμά

10 400 A. καρανιαδου και συν τους και νιώθουν ότι είναι σημαντική η εργασία τους, με αποτέλεσμα να μην επηρεάζονται στη συνέχεια από τις δυσμενείς συνθήκες εργασιακού χώρου ή τις εσωτερικές ατέλειες της διοίκησης. Εξάλλου, οι περαιτέρω στατιστικές μας αναλύσεις έδειξαν ότι οι νοσηλεύτριες αγαπούν εξίσου το αντικείμενο εργασίας τους με τους γιατρούς. Στην παρούσα μελέτη, εκτός των κοινωνικο-δημογραφικών χαρακτηριστικών, δόθηκε έμφαση στους εργασιακούς παράγοντες και στους παράγοντες της διοικητικής κουλτούρας του οργανισμού, διότι η μελέτη των απόψεων των εργαζομένων δεν μπορεί να γίνει κατανοητή έξω από το πλαίσιο εργασία-οργανισμός. Από τη σύγκριση των δύο ομάδων παρατηρούμε ότι, σε γενικές γραμμές, η ομάδα των γιατρών είναι πιο ικανοποιημένη από τις συνθήκες εργασίας, βιώνει ένα μέτριο καθημερινό άγχος και αποφεύγει τις συγκρούσεις με τους συναδέλφους, τους ασθενείς και τους παράγοντες της διοίκησης. Εντούτοις, δεν υπάρχουν στατιστικά σημαντικές διαφορές στη γνώμη των δύο ομάδων για τους διοικητικούς παράγοντες, αφού και οι δύο ομάδες έχουν δώσει εξίσου χαμηλές βαθμολογίες για τη διοικητική αποτελεσματικότητα του οργανισμού. Προβλεπτικοί παράγοντες εμφάνισης επαγγελματικής εξουθένωσης στους γιατρούς Προβλεπτικοί-προγνωστικοί παράγοντες (πίνακας 4) για την εμφάνιση συναισθηματικής εξουθένωσης βρέθηκαν οι συνθήκες εργασίας, η σχέση με το επάγγελμα και το εργασιακό stress. Σε παρόμοια μελέτη τους, Γερμανοί ερευνητές 16 διατύπωσαν την άποψη ότι οι δυσάρεστες συνθήκες εργασίας που προέρχονται από μια ανεπαρκή διοίκηση η οποία δεν προσφέρει πηγές, αναπαράγουν το εργασιακό stress των γιατρών. Ο τελικός συνδυασμός είναι αυτός που οδηγεί τους γιατρούς στην έλλειψη ικανοποίησης και στη συναισθηματική εξάντληση. Προγνωστικοί παράγοντες για την εμφάνιση αποπροσωποποίησης των γιατρών είναι οι συγκρούσεις και η σχέση με το επάγγελμα. Γιαπωνέζοι ερευνητές 41 υποστήριξαν ότι οι συγκρούσεις που γίνονται σε επίπεδο συναδέλφων είναι αυτές που οδηγούν σε αποπροσωποποίηση. Σύμφωνα με τα δικά μας ευρήματα, οι συγκρούσεις σηματοδοτούνται ως επιπτώσεις της αποπροσωποποίησης των γιατρών του νοσοκομείου. Η υιοθέτηση κυνικής συμπεριφοράς τους εξωθεί στις συγκρούσεις και στις εμπλοκές, που με τη σειρά τους δημιουργούν ένα κλίμα με ίντριγκες και έριδες. Πάντως, στο δείγμα των γιατρών, ο βαθμός αποπροσωποποίησης κυμάνθηκε σε μέτρια προς χαμηλά επίπεδα. Η θετική σχέση με το επάγγελμα βοηθά στην άντληση ικανοποίησης και κύρους από την εργασία και υποδηλώνει αγάπη για το αντικείμενο του επαγγέλματος και ενδιαφέρον για τον άρρωστο. Επομένως, η καλή σχέση με το επάγγελμα δρα προστατευτικά στην ανάπτυξη απρόσωπης συμπεριφοράς. Προβλεπτικοί παράγοντες για την εμφάνιση αισθημάτων μειωμένης επίτευξης στόχων βρέθηκαν η σχέση με το επάγγελμα, οι επώδυνες επαγγελματικές εμπειρίες και Πίνακας 4. Αποτελέσματα πολλαπλής γραμμικής παλινδρόμησης για την επαγγελματική εξουθένωση (burnout) στους γιατρούς, Ν=102. Προβλεπτικοί παράγοντες B STD Error Ρ R R 2 Συναισθηματική εξάντληση Αποπροσωποποίηση Μειωμένα επιτεύγματα Συνθήκες εργασίας Σχέση με το επάγγελμα Εργασιακό stress Συγκρούσεις Σχέση με το επάγγελμα Σχέση με το επάγγελμα Επώδυνες επαγγελματικές εμπειρίες Συνθήκες εργασίας -0,476-0,589-0,320-0,494-0,461-0,481 0,245-0,254 0,160 0,180 0,150 0,148 0,144 0,119 0,087 0,101 0,004 0,002 0,036 0,001 0,002 0,006 0,014 0,556 γ 0,310 0,495 β 0,245 0,568 γ 0,322

11 επαγγελματικη εξουθενωση γιατρων και νοσηλευτων 401 οι συνθήκες εργασίας. Όσο καλύτερη ήταν η σχέση με το επάγγελμα και όσο καλύτερες οι συνθήκες εργασίας των γιατρών, τόσο ανατρέπονταν τα αισθήματα μειωμένης επίτευξης στόχων. Αυτό σημαίνει ότι ο ευχάριστος και εξυπηρετικός χώρος εργασίας, η δικαιοσύνη στην κατανομή των εργασιών, σε συνδυασμό με το ατομικό επαγγελματικό ενδιαφέρον, αναπτύσσουν στους γιατρούς αισθήματα ολοκλήρωσης και επιτυχίας. Το αξιοσημείωτο εύρημα της εργασίας αυτής είναι ότι το μέγεθος της επαφής με την επώδυνη πλευρά του επαγγέλματος οδηγεί τους γιατρούς σε αισθήματα υψηλής επιτυχίας. Ο χειρισμός δύσκολων ιατρικών περιστατικών ίσως τονώνει τα ουμανιστικά συναισθήματα και την αυτοεκτίμηση των γιατρών. Προβλεπτικοί παράγοντες εμφάνισης επαγγελματικής εξουθένωσης στους νοσηλευτές Ως τέτοιοι παράγοντες βρέθηκαν η σχέση με το επάγγελμα, το εργασιακό stress και οι εργασιακές συνθήκες (πίνακας 5). Όπως είναι φανερό, η επαγγελματική εξουθένωση των νοσηλευτών εξηγείται από τους ίδιους παράγοντες που αφορούν και τους γιατρούς. Έτσι και στους νοσηλευτές, η καλή σχέση ατόμου-επαγγέλματος, η εργασία σε ευχάριστο και υποστηρικτικό κλίμα και το ελεγχόμενο εργασιακό stress οδηγούν στην ομαλή και συντονισμένη εργασιακή δραστηριότητα και τους προφυλάσσουν από τα επακόλουθα της συναισθηματικής εξάντλησης και της εργασιακής φθοράς. Προγνωστικοί παράγοντες για την αποπροσωποποίηση των νοσηλευτών ήταν η σχέση με το επάγγελμα και οι συγκρούσεις, ενώ προγνωστικοί παράγοντες για τα προσωπικά επιτεύγματα των νοσηλευτών αποτέλεσαν η σχέση με το επάγγελμα, η αποτελεσματικότητα της διοικητικής κουλτούρας και οι συγκρούσεις. Η αρνητική σχέση με το επάγγελμα, η αναποτελεσματικότητα της διοικητικής κουλτούρας και οι συγκρούσεις υπήρξαν θετικοί προβλεπτικοί παράγοντες για την αίσθηση μειωμένων επιτευγμάτων. Εργαζόμενοι που έχουν καλή σχέση με το επάγγελμά τους και βρεθούν στην ιδανική συγκυρία να συνεργαστούν με διοικήσεις που τους χαρακτηρίζει το «ανοιχτό μυαλό», ο ανθρωποκεντρισμός και η προσήλωση στην ποιότητα, βιώνουν σε σημαντικό βαθμό αισθήματα υψηλής επίτευξης στόχων. Αντίστοιχα ήταν τα αποτελέσματα ανάλογης έρευνας στη Γαλλία, 42 όπου παρατηρήθηκε ότι στο σύνολο του προσωπικού ενός πανεπιστημιακού νοσοκομείου της Γαλλίας μόνο το 9% των διοικητικών παραγόντων μπορούσε να ερμηνεύσει την επαγγελματική εξουθένωση. Γενικά, οι συνθήκες κοινωνικού και εργασιακού χώρου είχαν την κύρια ευθύνη για την πρόκληση εργασιακής κόπωσης. Πάντως, διαφαίνεται ως κοινό σημείο ότι οι διοικητικοί παράγοντες που υπεισέρχονται στην καθημερινή εργασία των νοσηλευτών και προκαλούν ένταση στην εργασία τους είναι εκείνοι που μπορούν να εξηγήσουν τη σχέση τους με την επαγγελματική εξουθένωση. Πίνακας 5. Αποτελέσματα πολλαπλής γραμμικής παλινδρόμησης για την επαγγελματική εξουθένωση (burnout) στους νοσηλευτές-τριες, Ν=93. Προβλεπτικοί παράγοντες B STD Error Ρ R R 2 Συναισθηματική εξάντληση Αποπροσωποποίηση Μειωμένα επιτεύγματα Σχέση με το επάγγελμα Εργασιακό stress Συνθήκες εργασίας Σχέση με το επάγγελμα Συγκρούσεις Σχέση με το επάγγελμα Αποτελεσματικότητα διοικητικής κουλτούρας Συγκρούσεις -0,617-0,851-0,675-0,554-0,386-0,510-0,335-0,307 0,152 0,146 0,152 0,185 0,189 0,135 0,122 0,139 0,004 0,044 0,007 0,030 0,776 γ 0,603 0,438 β 0,192 0,637 γ 0,406

12 402 A. καρανιαδου και συν ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Οι προτάσεις που μπορούν να αποτυπωθούν βάσει της παρούσας έρευνας και της γενικότερης βιβλιογραφίας εστιάζονται στην πρόληψη του φαινομένου με την εφαρμογή επιλεγμένων μέτρων ατομικής και διοικητικής κατεύθυνσης αλλά και κυβερνητικής παρέμβασης. Οι κατευθύνσεις αυτές εκτείνονται από τη στιγμή της επιλογής του επαγγέλματος μέχρι και όλη την επαγγελματική ζωή του εργαζόμενου και περιλαμβάνουν τα εξής: Ορθός επαγγελματικός προσανατολισμός Το ιατρικό επάγγελμα στην Ελλάδα για πολλά χρόνια περιβλήθηκε την ιδέα του κύρους για τον κάτοχο του τίτλου του γιατρού και την αναρρίχηση στην elite της τοπικής κοινωνίας. Σήμερα, όμως, η ανεργία του κλάδου αναδεικνύει το πρόβλημα της σύνδεσης σπουδών και αγοράς εργασίας σε ένα από τα μεγαλύτερα της ελληνικής κοινωνίας. 40 Η διαπίστωση αυτή οξύνει τη συζήτηση για το ποιος πρέπει να είναι ο ρόλος, η δομή και ο σκοπός της πανεπιστημιακής εκπαίδευσης. Συντελεστές της πολιτείας κατά καιρούς αναφέρουν ως λύση τη μείωση των εισακτέων στις ιατρικές σχολές και τον πολύ αυστηρό έλεγχο στην αναγνώριση των πτυχίων από τις χώρες του πρώην υπαρκτού σοσιαλισμού. Ως λύση για τους υπάρχοντες άνεργους γιατρούς είναι η αναπροσαρμογή των σπουδών και η άμεση σύνδεσή τους με τις πραγματικές ανάγκες της αγοράς εργασίας. Η ελληνική αγορά, σύμφωνα και με τους πρόσφατους νόμους, εστιάζει στην προώθηση ιατρικών ειδικοτήτων με κοινωνική υφή, όπως ο γιατρός της εργασίας και ο γιατρός κοινωνικής και κοινοτικής Ιατρικής. Οι συνδυασμοί των προαναφερομένων μέτρων θα βοηθήσουν ως ένα βαθμό στην αντιμετώπιση της ανεργίας του κλάδου και ίσως στην αναπτέρωση του παλαιού κύρους του ιατρικού επαγγέλματος, καθόσον η υπερβολική προσφορά γιατρών έχει κλονίσει την παλαιά φήμη του τίτλου του γιατρού. Κοινωνική καταξίωση του νοσηλευτικού επαγγέλματος Τα σημερινά προβλήματα του νοσηλευτικού επαγγέλματος έχουν διαφορετική διάσταση από αυτά των γιατρών και αφορούν στην αξίωση του επαγγελματικού κύρους. Τα ασαφή καθήκοντα των νοσηλευτών, οι πολλές διαφορετικές ιεραρχικές βαθμίδες και η σύγκρουση ρόλων με τα καθήκοντα των βοηθών νοσηλευτών έχουν ως αποτέλεσμα τη σύγχυση και την αίσθηση ματαίωσης των επιστημονικά καταρτισμένων νοσηλευτών. Για τους νοσηλευτές, οι συνεχείς μετεκπαιδεύσεις σε εκπαιδευτικά προγράμματα διπλής κατεύθυνσης αποτελούν στρατηγική περιχαράκωσης και εργασιακού ελέγχου, που όχι μόνο θα βοηθήσει τους αποδέκτες των γνώσεών τους, αλλά θα αλλάξει και την εικόνα που έχει το νοσηλευτικό επάγγελμα προς την κοινωνία. Αν και οι νοσηλευτές εντός του χώρου του νοσοκομείου έχουν υψηλό μερίδιο στο συντελεστή της επαγγελματικής εξουσίας, 43 ωστόσο η ανεπάρκεια νοσηλευτικού προσωπικού δεν δίνει στο νοσηλευτή τον απαραίτητο χρόνο για να εφαρμόσει σωστά τις υψηλού επιπέδου γνώσεις που αποκτά κατά τη διάρκεια των σπουδών του, αλλά ούτε και να αναδείξει την επιστημονικότητα του έργου του. 44 Για τη δυνατότητα συντονισμού των δραστηριοτήτων, της αποτελεσματικής διασύνδεσης των τμημάτων και της παραγωγής ποιοτικού έργου, η ευθύνη αποδίδεται στο επίπεδο management που έχει ένας οργανισμός, το οποίο με τη σειρά του αντανακλά το επίπεδο του κυβερνητικού ενδιαφέροντος. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Αγραφιώτης Δ. Υγεία και αρρώστια Κοινωνικο-πολιτιστικές διαστάσεις. Εκδόσεις Λίτσας, Αθήνα, Nettleton S. Κοινωνιολογία της υγείας και της ασθένειας. Εκδόσεις Υγείας κοινωνία Ι, Αθήνα, Maslach C, Schaufeli B, Leiter MP. Job burnout. Annu Rev Psychol 2001, 91: Σιγάλας Ι. Διοίκηση υπηρεσιών υγείας-νοσοκομείων. Εμπειρίες, τάσεις και προοπτικές. ΕΑΠ, Πάτρα, Φίλιας Γ. Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία. ΟΕΔΒ, Αθήνα, Καντάς Α. Διεργασίες ομάδας Σύγκρουση, ανάπτυξη και αλλαγή, κουλτούρα, επαγγελματικό άγχος. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, Μεταλληνού Ο. Συμπεριφορές υγείας. Πρότυπα και μεταβολές. Κοινωνιολογική και ψυχολογική προσέγγιση των νοσοκομείων. ΕΑΠ, Πάτρα, Παπαδάτου Δ, Αναγνωστόπουλος Φ. Η ψυχολογία στο χώρο της υγείας. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, Administration for children and families. Increasing job satisfaction and preventing burnout. Children s Bureau nccanch@calib.com, Firth H, McIntee J, McKeown P, Britton P. Burnout and professional depression: related concepts? J Adv Nurs 1986, 11: Ryan W. Blaming the victim. Haworth Press Β, New York, 1971

13 επαγγελματικη εξουθενωση γιατρων και νοσηλευτων Lee RT, Ashforth IS. A meta-analytic examination of the correlates of the three dimensions of job burnout. J Appl Psychol 1996, 81: Cherniss C. Staff burnout: job stress in the human service. Beverly Hills, Sage Publ, Καριώτης Π. Management υπηρεσιών υγείας και βιοϊατρική τεχνολογία. Euroklinika, Athens, Mackenzie CS, Peragine G. Measuring and enhancing self-efficacy among professional caregivers of individuals with dementia. Am J Alzheim Dis Other Dement 2003, 18: Visser MR, Smets EM, Oort FJ, De Haes HC. Stress, satisfaction and burnout among Dutch medical specialists. CMAJ 2003, 168: Επιθεώρηση Κοινωνικής Ασφάλισης ΙΚΑ. Ποιότητα ζωής στην εργασία των εργαζομένων στις διοικητικές υπηρεσίες του ΙΚΑ. Αθήνα, Μπαρτσολάκη Μ. Εκπαιδευτικές ανάγκες στελεχών σε θέματα οργάνωσης και διοίκησης. Διδακτορική διατριβή Νοσηλευτικής Πανεπιστημίου Αθηνών, Topf M. Hospital noise pollution: an environmental stress model to guide research and clinical interventions. J Adv Nurs 2000, 31: Mandy A, Tinley P. Burnout and occupational stress: Comparison between United Kingdom and Australian podiatrists. J Am Podiatr Med 2004, 94: Μπελλάλη Θ. Ψυχολογικές επιβαρύνσεις νοσηλευτών επαγγελματική κόπωση. Μετεκπαιδευτικά σεμινάρια Νοσηλευτικής, Ογκολογίας και Ψυχο-ογκολογίας, Αδαλή Ε. Συγκριτική μελέτη της επαγγελματικής εξουθένωσης νοσηλευτών σε παθολογικά, τμήματα της ΜΕΘ και τμήματα επειγουσών περιπτώσεων. Διδακτορική διατριβή Πανεπιστημίου Αθηνών, Kobassa SC, Maddi SR, Kahn S. Hardiness and health: A prospective inquiry. J Personal Soc Psychol 1982, 41: Lee HJ. Relationship of hardiness and current life events to perceived health in rural adults. Reasserts of Nurses Health 1991, 14: Harrison M, Lois Elle CG, Duquette A, Semenic SE. Hardiness, work support and psychological distress among nursing assistants and registered nurses in Quebec. J Adv Nurs 2002, 6: Lee RT, Ashforth BE. A meta-analytic examination of the correlates of the three dimensions of job burnout. J Appl Psychol 1996, 81: Cherniss C. Long-term consequences of burnout: an exploratory study. J Organ Behav 1992, 13: Lambert VA, Lammbert CE. Workplace stressors, ways of coping and demographic characteristics as predictors of mental health of Japanese hospital nurses. J Adv Nurs 2004, 8: Brake H, Bloemendal E, Hoogstraten Α. Gender differences in burnout among Dutch dentists. Commun Dent Oral Epidemiol Berlin 2003:231: Θεοδωρακοπούλου Γ. Η επίδραση της κοινωνικής υποστήριξης στις σχέσεις μεταξύ άγχους από την εργασία και ικανοποίησης από την εργασία σε νοσηλεύτριες που εργάζονται σε ειδικές νοσηλευτικές μονάδες και γενικά νοσηλευτικά τμήματα. Διδακτορική διατριβή, Πάτρα, Herzlich CL. Κοινωνιολογία της ασθένειας και της Ιατρικής. ΕΑΠ, Πάτρα, Greenglass ER, Burke RJ. Hospital restructuring and burnout. J Health Hum Serv Admin 2002, 25: Κουτούζης ΕΜ. Η διοίκηση του ανθρώπινου δυναμικού. ΕΑΠ, Πάτρα, Blau G, Tatum DS, Ward-Cook K. Correlates of work exhaustion for medical technologists. J Allied Health 2004, 32: Da Silva Sobral De Matos H, Daniel Vega E, Perez Urdaniz A. A study of the burnout syndrome in medical personnel of a general hospital. Actas Espana Psiquiatria 1999, 27: Stordeur S, Vandenberghe C, D hoore W. Predictors of nurses professional burnout: a study in a university hospital. Recherces Soins Infirmiere 1999, 59: Αδαλή Ε, Πριάμη Μ, Πλατή Χ. Επίδραση των δημογραφικών και επαγγελματικών χαρακτηριστικών των νοσηλευτών στην εμφάνιση της επαγγελματικής εξουθένωσης. Νοσηλευτική 2000, 39: Anderson CS. Burnout of young doctors affects careers, recruiting and patient care. Am Coll Phys 2002 www. andersonc.msn.com 39. Ποτήρη Θ, Τσατσούλη Α, Δημοπούλου Κ. Η ανεργία των λευκών κολάρων. Οικονομικός Ταχυδρόμος 2002, 47: Μάντης Π. Κοινωνικές πολιτιστικές πτυχές της υγείας και της αρρώστιας. Κοινωνιολογική και ψυχολογική προσέγγιση των νοσοκομείων. ΕΑΠ, Πάτρα, Fujiwara K, Tsukishima E, Tsutsumi A, Kawakami N, Kishi R. Interpersonal conflict, social support, and burnout among home care workers in Japan. J Occup Health 2003, 45: Stordeur S, D hoore W, Vandenberghe C. Leadership, organizational stress, and emotional exhaustion among hospital nursing staff. J Adv Nurs 2001, 35: Σιγάλας Ι. Βασικές αρχές διοίκησης διαχείρισης υπηρεσιών υγείας. ΕΑΠ, Πάτρα, Χαραλαμπίδου Ε. Αδικημένη η Νοσηλευτική. Αφιέρωμα στην ημέρα του νοσηλευτή. Metrorama 2004, 33:2 3 Yποβλήθηκε: 15/11/2005 Επανυποβλήθηκε: 30/5/2006 Εγκρίθηκε: 3/7/2006