ΙΕΡΑΤΙΚΗ ΣΧΟΛΗ «ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΒΑΡΝΑΒΑΣ» ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΣΤΟ ΜΑΘΗΜΑ ΤΗΣ ΥΜΝΟΛΟΓΙΑΣ

Transcript

1 ΙΕΡΑΤΙΚΗ ΣΧΟΛΗ «ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΒΑΡΝΑΒΑΣ» ΠΑΡΑΣΚΕΥΑ ΑΓΑΘΩΝΟΣ ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΣΤΟ ΜΑΘΗΜΑ ΤΗΣ ΥΜΝΟΛΟΓΙΑΣ Α ΑΝΩΤΕΡΑ ΛΕΥΚΩΣΙΑ

2 ΕΙΣΑΓΩΓΗ ρισµός. µνολογία εναι τό µάθηµα, τό ποο σχολεται µέ τήν ν γένει µνογραφική παραγωγή τ#ς νατολικ#ς %κκλησίας. Συγκεκριµένα ξετάζει: α) τή γένεση το- πρωτοχριστιανικο-.σµατος, /πως καί τήν διαχρονική ξέλιξη καί νάπτυξή του. ιακρίνονται τέσσερεις περίοδοιφάσεις ξέλιξης τ#ς κκλησιαστικ#ς µνογραφίας: 1 η περίοδος α - δ α4., 2 η περίοδος ε - ζ α4., 3 η περίοδος, 6 τ7ν σαββα τ7ν, στουδιτ7ν καί 4ταλοελλήνων ποιητ7ν η - ια α4., καί 4 η περίοδος, 6 τ7ν νεωτέρων µνογράφων ιγ - ιστ α4. β) τά διάφορα ε;δη τ#ς µνογραφικ#ς παραγωγ#ς, π.χ. τροπάριον, κοντάκιον, κανόνας, πολυτίκιον, 4διόµελον, προσόµοιον κ... γ) τόν βίο τ7ν διαφόρων µνογράφων, <ς καί τή µέσω τ7ν =µνων τους διδασκαλία τους. δ) τή µετρική καί τή ρυθµοποιία τ7ν ποιητικ7ν στίχων. ε) %πίσης 6 µνολογία σχολεται καί µέ τήν >ρµηνεία τ7ν =µνων. Σκοπός το µαθήµατος. Σκοπός το- µαθήµατος τ#ς µνολογίας εναι: α) νά καταστήσει τόν σπουδαστή γνώστη µφάνισης καί νάπτυξης τ7ν διαφόρων τροπαρίων τ#ς κκλησιαστικ#ς µνογραφίας, β) νά τόν διδάξει τά ε;δη τ7ν =µνων, τους, τή δοµή τους, καί τή θέση τους στή λατρεία, καί γ) νά το- δaσει τήν εbκαιρία νά ντρυφήσει σέ θέµατα τάξης τ#ς λατρείας τ#ς %κκλησίας, φο- ο@ =µνοι εναι συνυφασµένοι µέ τό τυπικό τ7ν διαφόρων κκλησιαστικ7ν κολουθι7ν. ιάκριση µεταξύ!µνολογίας καί!µνογραφίας. µνολογία εναι τό µάθηµα C καλύτερα 6 πιστήµη, 6 ποία σχολεται µέ /σα ναφέρθησαν προηγουµένως, ν7 µνογραφία εναι 6 τέχνη, τό χάρισµα, γιά συγγραφή- ποίηση καί µελώδηση =µνων. Eς κ τούτου µνογράφος θά πρέπει νά γνωρίζf καλά τήν >λληνική γλ7σσα, /πως καί τούς τρόπους µελωδίας τ7ν =µνων. %πίσης θά πρέπει νά διακρίνεται πό.φθονη πηγαία ποιητική φλέβα καί νά εναι καλός γώστης τ#ς Gρθόδοξης θεολογίας. 2

3 ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Α ΠΕΡΙΟ ΟΙ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗΣ ΥΜΝΟΓΡΑΦΙΑΣ Hπως προαναφέραµε 6 κκλησιαστική µνογραφία γνώρισε τέσσερεις φάσεις- περιόδους νάπτυξης καί ξέλιξης. Πρώτη περίοδος (α - δ α4.). Εναι 6 περίοδος τ#ς πρώιµης µνογραφίας. %πικρατε 6 ντιφωνική ψαλµωδία ψαλµ7ν πό τό Ψαλτήριο το- αυίδ. Lκόµη πιλέγονται ποιητικές βιβλικές Mδές πό τήν Nγία Γραφή. Γνωστή ν προκει- µένp τυγχάνει 6 µαρτυρία το- ποστόλου Παύλου «lalou/ntej eàutoi/j yalmoi/j kai. u[mnoij kai. wv dai/j pneumatikai/j a; dontej kai. ya,llontej evn th/ kardi,a u`mw/n tw/ kuri,w» (%φ. 5, 19. Κολ. 3,16). Τέτοιες Mδές εναι 6 τ#ς Θεοτόκου «Μεγαλύνει ψυχή µου τόν Κύριον» (Λουκ. α 46-55), 6 Mδή το- Ζαχαρίου «Ελογητός Κύριος Θεός» (Λουκ. α 68-79) καί 6 Mδή το- Συµεών «Νν πολύεις τόν δολόν σου Κύριε» (Λουκ. β 29-32). Σιγά - σιγά µεταξύ τ7ν ψαλµικ7ν στίχων C τ7ν στίχων τ7ν Mδ7ν.ρχισαν νά παρεµβάλλονται µικροί πωδοί (φύµνια), π.χ. Ψαλµός 81 ος : πωδός: «$νάστα Θεός κρίνων τήν γ)ν» στίχος: «*ως πότε κρίνετε δικίαν» πωδός: «$νάστα Θεός κρίνων τήν γ)ν». Καί ο=τω καθεξ#ς. ]λλο δείγµα ψαλµωδίας τ#ς πρώτης περιόδου εναι τό ε4ς τό Μεγάλο Lπόδειπνο ψαλλόµενο «Μεθ µ.ν Θεός»: Στίχος: «Μεθ µ.ν Θεός, γν.τε 0θνη καί 1ττ2σθε» πωδός: «3τι µεθ µ.ν Θεός» στίχος: «4πακούσατε 5ως 6σχάτου τ)ς γ)ς» πωδός: «3τι µεθ µ.ν Θεός». ]λλο δείγµα αbτ#ς τ#ς περίόδου εναι 6 ψαλµωδία τ#ς Gγδόης βιβλικ#ς Mδ#ς, 6 ποία ψάλλεται µέχρι καί σήµερα στόν >σπερινό το- Μεγάλου Σαββάτου: Στίχος: «Ελογε7τε πάντα τά 0ργα Κυρίου τόν Κύριον» πωδός: «Τόν Κύριον :µνε7τε καί :περυψοται ε;ς πάντας τούς α;.νας», καί ο=τω καθεξ#ς. 3

4 Lκολούθως πωδοί (τά φύµνια) πετέλεσαν τή βάση γιά τή δηµιουργία τ7ν τροπαρίων. Στό µικρό ρχικό φύµνιο προστέθηκαν καί.λλοι µικροί ποιητικοί στίχοι µέ ποτέλεσµα τήν ξέλιξη το- µικρο- φυµνίου σέ τροπάριο. Κλασσικό παράδειγµα ποτελε τό καί µέχρι σήµερα ψαλλόµενο στήν Mδή τ#ς Θεοτόκου τροπάριο «Τήν τιµιωτέραν τ.ν χερουβίµ». Τό ρχικό φύµνιο τ#ς Mδ#ς `ταν: «4ν >µνοις µεγαλύνοµεν». Σ αbτή τήν περίοδο νάγονται καί γνωστοί =µνοι «Φ.ς Aλαρόν», /πως πίσης καί µία προδροµική µορφή τ#ς δοξολογίας. b µετά τήν ε;σοδο το- >σπερινο- ψαλλόµενος =µνος, «Φ.ς Aλαρόν», χαρακτηρίζεται πό το- Μεγάλου Βασιλείου <ς ρχαία φωνή, πρdγµα τό ποο δηλώνει /τι =µνος εναι ρχαιότερος το- δ α47να, κατά τόν ποο ζε Μέγας Βασίλειος. Πέραν τούτου Μέγας Βασίλειος µιλd καί γιά τήν πό το- λαο- φιέµενη φωνή «α;νοµεν Πατέρα, ΥAόν καί Dγιον Πνεµα Θεο». Στόν Lλεξανδρινό κώδικα περιλαµβάνονται καί τά κόλουθα δύο ποιητικά τεµάχια, τά ποα µετέπειτα νσωµατώθηκαν στήν ν χρήσει δοξολογία: «Καθ Eκάστην µέραν ελογήσω σε καί α;νέσω τό Fνοµά σου ε;ς τόν α;.να καί ε;ς τόν α;.να το α;.νος. Καταξίωσον, Κύριε, καί τήν µέραν ταύτην ναµαρτήτους φυλαχθ)ναι µ2ς. Ελογητός εi, Κύριε, Θεός τ.ν πατέρων µ.ν καί α;νετόν καί δεδοξασµένον τό Fνοµά σου ε;ς τούς α;.νας. $µήν. Ελογητός εi, Κύριε, ίδαξόν µε τά δικαιώµατά σου. Κύριε, καταφυγή 6γεννήθης µ7ν 6ν γενεl καί γενεl. 4γώ εiπα Κύριε, 6λέησόν µε, Mασε τήν ψυχήν µου, Nτι Oµαρτόν σοι. Παράτεινον τό 0λεός το7ς γινώσκουσί σε». %πί πλέον, /πως φαίνεται καί πό ρητές µαρτυρίες το- eγίου fωάννου το- Χρυσοστόµου καί το- eγίου Κυρίλλου hεροσολύµων, νσωµατώθηκε στήν εbχή τ#ς eγίας ναφορdς πινίκιος =µνος τ7ν γγέλων: «Pγιος, Dγιος, Dγιος Κύριος Σαβαώθ πλήρης ορανός καί γ) τ)ς δόξης σου». 4

5 Στή συνέχεια προστέθηκαν <ς συµπλήρωµα αbτο- καί στίχοι: «Rσαννά 6ν το7ς :ψίστοις ελογηµένος 6ρχόµενος 6ν Sνόµατι Κυρίου Tσαννά 6ν το7ς :ψίστοις». εύτερη περίοδος (ε - ζ α4.). Χαρακτηρητικό αbτ#ς τ#ς περιόδου εναι τό /τι /λοι ο@ ψαλµοί το- αυίδ ποκτο-ν σύντοµα φύµνια C πακοές /πως ποκλήθηκαν ργότερα. ΑBτά πετέλεσαν τό πρ7το κύτταρο πό τό ποο προ#λθαν, κτός πό τά τροπάρια, καί τά στιχηρά,ο@ πακοές, τά καθίσµατα. είγµατα τ#ς µνογραφίας αbτ#ς τ#ς περιόδου εναι τό τροπάριο τ#ς ναστάσεως «Χριστός νέστη 6κ νεκρ.ν» µετά τ7ν στίχων «$ναστήτω Θεός» κλπ. ]λλα δείγµατα αbτ#ς τ#ς περιόδου εναι τά τροπάρια τ7ν προφητει7ν τ7ν >σπεριν7ν τ7ν Χριστουγέννων καί τ7ν Θεοφανείων «Λαθών 6τέχθεις :πό τό σπήλαιον», ψαλµ. 86, στίχ. «ΟA θεµέλιοι ατο 6ν το7ς Fρεσι» κλπ., καί «4πεφάνης 6ν τx κόσµy», ψαλµ. 66, στίχ. «Z Θεός ο;κτειρήσαι µ2ς» κλπ., ντίστοιχα. Σ αbτή τήν περίοδο νήκει καί τό ψαλλόµενο στό Μεγάλο Lπόδειπνο τροπάριο «Κύριε τ.ν δυνάµεων», τό ποο ψάλλεται <ς στιχηρό στόν 150 ο ψαλµό. ΑBτή τήν περίοδο µφανίζεται καί kνα πό τά σπουδαιότερα ε;δη τ#ς κκλησιαστικ#ς µνογραφίας, τό κοντάκιον, µέ κυριότερους ντιπροσώπους τούς Ρωµανό τόν Μελωδό καί Κυριακό τόν Μελωδό. Γιά τό κοντάκιο θά µιλήσουµε κτεταµένα κατωτέρω. mνα.λλο δείγµα τ#ς µνογραφίας τ#ς περιόδου αbτ#ς εναι τά γνωστά ντίφωνα το- nρθρου τ#ς Μεγάλης Παρασκευ#ς «[ρχοντες λα.ν συνήχθησαν». Τρίτη περίοδος (η - ια α4.). Κατ αbτήν διακρίνονται µεγάλοι σαββα τες, στουδίτες καί 4ταλοέλληνες ποητές, /πως εναι ο@ Lνδρέας Κρήτης, fωάννης αµασκηνός, Κοσµdς Μελωδός, Θεοφάνης Γραπτός, Θεόδωρος καί fωσήφ Στουδίτες, Lνατόλιος µοναχός, Γερµανός Κωνσταντινουπόλεως, Μεθόδιος Κωνσταντινουπόλεως, fωσήφ µνογράφος, Γεώργιος Σικελιώτης κ... Κύρια ποιητικά ε;δη τ#ς περιόδου αbτ#ς εναι ο@ κανόνες, τά 4διόµελα, τά µεγαλυνάρια, τά προσόµοια, ο@ ναβαθµοί, τά δοξαστικά. είγµατα =µνων τ#ς περιόδου αbτ#ς εναι µεγάλος κανόνας τοeγίου Lνδρέου Κρήτης «Βοηθός καί σκεπαστής», τά τροπάρια τ#ς νεκρωσίµου κολουθίας (fω. αµασκηνο-), ο@ 4αµβικοί κανόνες τ7ν Χριστουγέννων καί τ7ν Θεοφανείων (fω. αµασκηνο-), τά πρ7τα θεοτοκία τ7ν GκτA Cχων (Παρακλητική), ο@ ναβαθµοί τ7ν Gκτώ Cχων, ποίηµα κατά πdσαν πιθανόνητα το- eγίου Θεοδώρου το- Στουδίτου (Παρακλητική), τά µεγαλυνάρια τ#ς >ορτ#ς τ#ς παπαντ#ς το- Κυρίου «$κατάληπτόν 6στι», τά 11 >ωθινά δοξαστικά τ7ν nρθρων τ7ν Κυ- 5

6 ριακ7ν (Παρακλητική), ποίηµα το- αbτοκράτορος Λέοντος Στ το- Σοφο- (+ 912). Τέταρτη περίοδος (ιγ - ιστ α4.). Εναι 6 περίοδος τ7ν νεωτέρων µνογράφων. Κατ αbτήν δέν παρατηρείται 6 µφάνιση κάποιων νέων ε4δ7ν κκλησιαστικ#ς µνογραφίας, λλά 6 µφάνιση κάποιων σηµαντικ7ν κλλησιαστικ7ν προσωπικοτήτων, ο@ ποες.φησαν kνα ξιόλογο γιά τήν ποχή τους µνογραφικό qργο. %νδεικτικά ναφέρουµε τούς Θεόδωρο Λάσκαρη (1204), ποος συνέγραψε τόν µεγάλο παρακλητικό κανόνα στή Θεοτόκο, Συµεών Θεσσαλονίκης (+1429), ποος qχει νά παρουσιάσει kνα πλούσιο µνογραφικό qργο, κδοµένο πό τόν καθηγητή fω. Φουντούλη (+24/1/2007), Νικηφόρο Κάλλιστο Ξανθόπουλο (14 ος α4.), ποος συνέγραψε τήν κολουθία στή Ζωοδόχο Πηγή (Παρασκευή τ#ς ιακαινησίµου), /πως πίσης καί τά συναξάρια το- Τριωδίου καί το- Πεντηκοσταρίου, Φιλόθεο Κόκκινο (14 ος α4.), ποος qγραψε τήν κολουθία στόν vγιο Γρηγόριο τόν Παλαµd, κ... 6

7 Στὶς παρακάτω τυπικὲς διατάξεις σηµειῶστε τὰ εἴδη τῶν ὕµνων. Τῇ δ Σεπτεµβρίου. Κυριακὴ ιβ Ματθαίου. Ἦχος γ. Ἑωθινὸν α. Μνήµη τοῦ ἁγίου ἱεροµάρτυρος Βαβύλα, ἐπισκόπου Ἀντιοχείας καὶ τοῦ ἁγίου καὶ θεόπτου Μωϋσέως τοῦ προφήτου. Εἰς τὴν θ : τὰ δύο ἀπολυτίκια καὶ τὸ κοντάκιον τῆς γ Σεπτεµβρίου. Εἰς τὸν ἑσπερινόν: τὸ Μακάριος ἀνήρ. Εἰς τὸ Κύριε ἐκέκραξα ἀναστάσιµα στιχηρὰ 4 καὶ ἐκ τοῦ Μηναίου τὰ 3 προσόµοια τοῦ ἱεροµάρτυρος καὶ τὰ 3 τοῦ προφήτου. όξα τοῦ ἱεροµάρτυρος Βάσιµον κρηπῖδα, Καὶ νῦν τὸ α θεοτοκίον τοῦ ἤχου. Εἴσοδος. Φῶς ἱλαρὸν καὶ τὸ προκείµενον τῆς ἡµέρας. Ἀπόστιχα τὰ ἀναστάσιµα. όξα τοῦ ἱεροµάρτυρος Βήµατι τυράννου, Καὶ νῦν θεοτοκίον Ὁ ποιητὴς καὶ λυτρωτής µου. Ἀπολυτίκια τὸ ἀναστάσιµον, όξα τοῦ ἱεροµάρτυρος Καὶ τρόπων µέτοχος, Καὶ νῦν θεοτοκίον Τὸ ἀπ αἰῶνος ἀπόκρυφον. Εἰς τὸ µεσονυκτικόν: µετὰ τὸν ν, ὁ τριαδικὸς κανὼν καὶ τὰ τριαδικὰ Ἄξιόν ἐστιν. Τρισάγιον καὶ ἡ ὑπακοὴ τοῦ ἤχου. Εἰς τὸν ὄρθρον: εῦτε προσκυνήσωµεν καὶ ἡ βασιλικὴ ἀκολουθία. Ὁ ἑξάψαλ- µος. Εἰς τὸ Θεὸς Κύριος ἀπολυτίκια ὡς εἰς τὸν ἑσπερινόν. Καθίσµατα τὰ ἀναστάσιµα. Τὰ εὐλογητάρια, ἡ ὑπακοή, οἱ ἀναβαθµοὶ τοῦ ἤχου, τὸ προκεί- µενον καὶ τὸ ἑωθινὸν εὐαγγέλιον κατὰ τὴν συνήθη τάξιν. Κανόνες ὁ ἀναστάσιµος µετὰ στίχου όξα τῇ ἁγίᾳ ἀναστάσει σου, Κύριε καὶ οἱ δύο τοῦ Μηναίου µετὰ στίχου Ἅγιε τοῦ Θεοῦ πρέσβευε ὑπὲρ ἡµῶν. Ἀπὸ γ ᾠδῆς τὸ κάθισµα τοῦ ἱεροµάρτυρος, όξα τὸ τοῦ προφήτου, Καὶ νῦν τὸ θεοτοκίον. Ἀφ στ ᾠδῆς τὸ ἀναστάσιµον κοντάκιον καὶ ὁ οἶκος καὶ τὸ συναξάριον. Καταβασίαι Σταυρὸν χαράξας. Εἰς τὴν θ στιχολογοῦµεν Τὴν τιµιωτέραν. Ἐξαποστειλάρια τὸ ἀναστάσιµον µετὰ τοῦ οἰκείου θεοτοκίου. Εἰς τοὺς αἴνους τὰ ἀναστάσιµα. όξα τὸ ἑωθινόν, Καὶ νῦν Ὑπερευλογηµένη. οξολογία µεγάλη. Σήµερον σωτηρία. Εἰς τὴν λειτουργίαν: τὰ τυπικά, καὶ ἐν τοῖς µακαρισµοῖς τὰ ἀναστάσιµα τροπάρια τοῦ ἤχου. Εἰσοδικὸν εῦτε προσκυνήσωµεν...ὁ ἀναστάς. Μετὰ τὴν εἴσοδον ἀπολυτίκια τὸ ἀναστάσιµον, τοῦ ἱεροµάρτυρος καὶ τὸ τοῦ ναοῦ. όξα, καὶ νῦν κοντάκιον Ἰωακεὶµ καὶ Ἄννα. Προκείµενον καὶ ἀλληλουάριον τοῦ ἤχου. Ἀπόστολος ιβ Κυριακῆς Ἐπιστολῶν καὶ εὐαγγέλιον ιβ Κυριακῆς Ματθαίου. Εἰς τὸ Ἐξαιρέτως τὸ Ἄξιόν ἐστιν. Κοινωνικὸν Αἰνεῖτε τὸν Κύριον. Μετὰ τὴν θείαν κοινωνίαν τὸ Εἴδοµεν τὸ φῶς. 7

8 ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Β ΤΑ ΙΑΦΟΡΑ ΕΙ Η ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗΣ ΥΜΝΟΓΡΑΦΙΑΣ Α. ΤΟ ΚΟΝΤΑΚΙΟΝ Τό κοντάκιον εναι τό πρ7το λοκληρωµένο εδος τ#ς >λληνικ#ς κκλησιαστικ#ς ποίησης. b /ρος κοντάκιον χρησιµοποιεται πό τόν 10ο α47να καί ντε-θεν. Πρίν πό τόν 10ο α47να ο@ ;διοι ο@ ποιητές τ7ν κοντακίων χρησιµοποιο-ν γιw τά ποιήµατά τους τίς Gνοµασίες =µνος, ανος, qπος, δέηση, προσευχή κ... G ν ο µ α σ ί α. Παλαιότερα εχε ποτεθε /τι 6 Gνοµασία κοντάκιον λήφθηκε πό τόν κοντό, τό κυλινδρικό δηλ. τεµάχιο ξύλου, πάνω στό ποο `ταν περιτυλιγµένος =µνος. x.ποψη αbτή δέν εναι πειστική διότι παρόµοια χρήση κοντο- γινόταν καί σέ πλ#θος.λλων λειτουργικ7ν κειµένων. %ξ.λλου κοντάκια διατηρο-νται καί σέ κώδικες (βιβλία). x Gνοµασία πίσης κοντάκιον χρησιµοποιεται προκειµένου νά χαρακτηριστο-ν καί.λλα κκλησιαστικά κείµενα, /πως γιά παράδειγµα τό «κοντάκιον τ#ς θείας λειτουργίας». Γιά τό πο- Gφείλεται 6 Gνοµασία κοντάκιον θά ναφερθο-µε καί παρακwτω. ο µ ή. πό τήν πλήρη του µορφή τό κοντάκιον ποτελεται πό τό προοίµιον καί πό µία σειρά στροφ7ν C ο:κων, /πως διαφορετικά Gνοµάζονται. Τό προοίµιον C κουκούλιον εναι µία νεξάρτητη πό τό κύριο µέρος στροφz, γραµµένη σέ 4διαίτερο µετρικό καί µελωδικό σχ#µα. Στό προοίµιο ποιητής ξαγγέλλει τήν πόθεση το- =µνου, τήν ποία ναπτύσσει παρκ7ς κατά kνα διηγηµατικό καί διδακτικό τρόπο στίς πακολουθο-σες στροφές. Ο@ στροφές, τ7ν ποίων ριθµός κειµένεται πό κοντάκιον σέ κοντάκιον, δηµιουργο-νται πί τ βάσει τ#ς πρώτης στροφ#ς, 6 ποία ποτελε τό µετρικό καί µελωδικό πόδειγµα. ]λλα χαρακτηριστικw στοιχεα το- κοντακίου εναι τό <φύµνιον καί 6 =κροστιχίδα. Τό φύµνιο εναι µία σύντοµη καί στερεότυπη φράση, συνήθως ο@ τελευταοι kνας C δύο στίχοι, ο@ ποοι παναλαµβwνονται στό τέλος το- προοιµίου καί κάθε στροφ#ς. x κροστιχίδα εναι ξωτερικό χαρακτηριστικό το- κοντακίου. Συγκροτεται πό τό ρχικό γράµµα κάθε στροφ#ς, τά ποα.λλοτε σχηµατίζουν τό λφάβητο, πότε qχουµε λφαβητική κροστιχίδα, καί.λλοτε µία σύντοµη φράση, 6 ποία µολογε τίς πλεστες φορές τό nνοµα το- ποιητ#, /πως γιά παράδειγµα «Το- ταπεινο- Ρωµανο- =µνος». h σ τ ο ρ ί α. b µεταγενέστερος τίτλος το- =µνου (κοντάκιον) καί 6 κατά πολύ κολοβωµένη σηµερινή λειτουργική του χρήση πιβεβαιώνουν τό γεγονός τ7ν πολλ7ν ταλαιπωρι7ν, τίς ποες qχει ποστε =µνος αbτός. Τό κοντάκιον qχει προ καί πίλογο. Προ στορία το- κοντακίου εναι /λες κενες ο@ διαδοχικές µορφές πό τίς ποες 8

9 πέρασε πό το- 2ου α47νος µέχρι καί το- 6ου α47νος, πότε π#ρε καί τήν ριστική του µορφή. x καλλιέργειά του πό τούς µεγάλους ποιητές το- 6ου, 7ου καί 8ου α47νος, Ρωµανό, Κυριακό, Lναστάσιο, Γεώργιο Πισίδη, οµίτιο, }λία κ..., καθώς καί 6 λατρευτική του χρήση ποτελο-ν του. %πίλογος δε χαρακτηρίζεται 6 πό το- 9ου α47νος καί >ξ#ς πιβίωσή του. Hπως εναι γνωστό τό κοντάκιον κτοπίστηκε πό τή λατρεία πό kνα.λλο ποιητικό εδος, τόν κανόνα. Lποτέλεσµα τούτου `ταν νά περιοριστ 6 χρήση το- κοντακίου µόνο στό προοίµιο, τό ποο Gνοµάζεται πλέον κοντάκιον καί στήν πρώτη στροφή. ΑBτή 6 σύντµηση το- =µνου, αbτό τό κόντεµα το- =µνου το- προσέδωσαν τελικά καί τή νέα του Gνοµασία κοντάκιον. x σηµερινή, λοιπόν, χρήση το- κοντακίου περιορίσθηκε στό προοίµιο καί στόν πρ7το οκο. Το-τα ναγινώσκονται µετά τήν στ' Mδή το- κανόνα καί πρό τ#ς ναγνώσεως το- συναξαρίου στήν κολουθία το- nρθρου. Στή λειτουργία ψάλλεται µόνο τό προοίµιο- κοντάκιο τ#ς >ορτ#ς C τ#ς περιόδου στό τέλος τ7ν πολυτικίων µετά τήν ε;σοδο το- ΕBαγγελίου. x σηµερινή µελωδική πόδοση το- κοντακίου στηρίζεται στά νεώτερα µουσικά κούσµατα. έν διασώζεται δηλ. στίς 6µέρες µας ρχα κός τρόπος ψαλµωδίας το- κοντακίου. Τέλος νά ναφέρουµε /τι τό µόνο λοκληρωµένο κοντάκιο τό ποο βρίσκεται σήµερα ν χρήσει εναι τό κοντάκιο το- ΕBαγγελισµο-, τό ποο ψwλλεται σύµφωνα µέ τά νεώτερα κρατο-ντα κατά τήν Παρασκευή τ#ς Ε' >βδοµάδος τ7ν νηστει7ν σέ συνδυασµό πρός τόν κανόνα το- καθίστου =µνου καί τό µικρό πόδειπνο. x /λη κολουθία Gνοµάζεται πλέον κολουθία το- Lκαθίστου µέ ποτέλεσµα καί τό κοντάκιο το- ΕBαγγελισµο- νά χαρακτηρισθ <ς κοντάκιο το- Lκαθίστου. Β. Ο ΚΑΝΟΝΑΣ Μεγάλο νδιαφέρον παρουσιάζει γιά τόν Τοµέα τ#ς µνολογίας 6 qρευνα γύρω πό τόν τρόπο παρτισµο- το- κανόνα. x πορεία 6 ποία διεγράφη µέσα στόν χρόνο πό τήν πρώτη κιόλας περίοδο νάπτυξης τ#ς µνογραφίας, πότε.ρχισε νά γίνεται χρήση βιβλικ7ν ποιητικ7ν Mδ7ν, µέχρι καί τόν η α47να, περίοδος κατά τήν ποία θεωρεται /τι συνεπληρώθη κανόνας, θά ποτελέσf τό ντικείµενό µας γιά τή µελέτη του. b κανόνας µέχρι τήν λοκλήρωσή του πέρασε πό διάφορες φάσεις νάπτυξης. b κανόνας εναι ποιητικό λειτουργικό στοιχεο τ#ς κολουθίας το- nρθρου. Ψάλλεται µετά τz α «Σ.- σον, Θε]ς, τ]ν λα]ν σου» κα τzν κφaνηση «4λ^ει κα_ ο;κτιρµο7ς». h σ τ ο ρ ί α: Μετά λοιπόν τήν πιό πάνω κφώνηση στιχολογο-νται, κατw τzν ρχα α τwξη, ο@ νν α βιβλικές δές κα µαζί µέ αbτές ψwλλονται τw τροπwρια τ7ν κανƒνων τ#ς 6µ ρας. Πρƒκειται γιw µ α πολ πλοκη µνολογικz πƒθεση, γιw τzν κατανƒηση τ#ς πο ας χρειwζονται ρισµ νες ε4δικές κα παρα τητες γνaσεις. Απƒ το ς πρaιµους ꃵη χριστιανικο ς χρƒνους παρατηρzθηκε 6 τwση γιw τƒν ντοπισµƒ τ7ν ποιητικ7ν κε νων τεµαχ ων τ#ς Αγ ας Γραφ#ς, τά ποα µαζί µέ τό κατ' ξοχzν ποιητικό βιβλ ο, τό Ψαλτήριο, θά διάνθιζαν τz λατρε α τ#ς 9

10 Εκκλησ ας. Ετσι συνελ γησαν ρκετw ποιητικw γραφικw τεµwχια ( δές), τw ποα προσαρτzσθησαν στƒ Ψαλτzριο γιw εbκολώτερη χρήση. Ο ρι赃ς τ7ν δ7ν π µακρƒ χρονικƒ διwστηµα παρ µενε σταθzς. Τελικά /µως στƒ Ιεροσολυµιτικƒ µοναχικƒ ψαλτzριο 6 συλλογz αbτή περι λαβε GκτA Mδές πƒ τzν Παλαιw ιαθzκη κα δ ο πƒ τzν Καινz, ο@ ποες γιw το- ριθµο- νν α συνενaθηκαν σέ µ α. Ετσι πηρτ σθη µ α συλλογz ποτελούµενη πό νν α βιβλικές δές. Ο@ νν α αbτές βιβλικές δές το- nρθρου εναι α?δ@ το- Μω σ ως µετw τz διwβαση τ#ς Ερυθρdς θάλασσας «`aσωµεν τx Κυρ_Y 6νδ]ξως γbρ δεδ]ξασται...» ( Εξοδ. ιε 1-19). Πρƒκειται γιw kνα πιν κιο πανηγυρικƒ =µνο, ποος qχει νικητzριο πα뵃 κα δοξολογ α γιw τzν προστασ α το- Θεο- πρƒς το ς Ισραηλ τες κα τzν πελευθ ρωσή τους πƒ τz µακρw δουλε α στο ς Α4γυπτ ους. β Aδή τƒ κ κνειον, προθανwτιον Œσµα το- Μω σ ως «Πρ]σεχε, οραν^, κα_ λαλcσω, κα_ κου^τω γ) dcµατα 6κ το στ]µατ]ς µου...» ( ευτ. λβ 1-43). Αναφ ρεται στίς εbεργεσ ες το- Θεο- πρƒς τƒν Ισραzλ στzν qρηµο κα στzν γνaµονα διαγωγz το- λαο- qναντι το- προστwτη του. Η Mδz εναι π νθιµη κα πειλητικz. γ Aδή 6 προσευχz τ#ς Αννας τ#ς µητέρας το- προφzτου κα κριτο- Σαµουzλ «eεστερεfθη καρδ_α µου 6ν Κυρ_Y, :ψfθη κ^ρας 6ν ΘεX µου» (Α Βασ. β κεφ.). Η πρaην στερα κα.τεκνος γυνα κα δοξολογε τƒν Θεƒ γιw τzν πƒκτηση το- τ κνου της κα γιw τƒν θαυµαστƒ τρƒπο τ#ς βοήθειας το- Θεο-. δ Aδή 6 προσευχz κα =µνος το- προφzτου Αββακο µ «Κgριε ε;σακcκοα τcν κοcν σου, κα_ 6φοβcθην...» ( Αββ. γ 1-34). Η Mδz προφητικw ναφ ρεται στz σwρκωση το- Θεο- Λƒγου. ε Aδή 6 προσευχz το- προφzτου xσαžου «eεκ νυκτ]ς Sρθρ_ζει τ] πνεµά µου πρ]ς σ^, Θε]ς...» (xσ. κστ 1-20). Πρƒκειται γιw νυκτερινz προσευχz το- προφzτου, στzν πο α πρυτανε ει 6 α;τηση γιw τzν ε4ρzνη κα τzν.νωθεν βοzθεια. στ Aδή 6 προσευχz το- προφzτου Ιωνd «eεβ]ησα 6ν θλ_ψει µου πρ]ς Κgριον τ]ν Θε]ν µου κα_ ε;σcκουσ^ µε...» ( Ιωνd β 3-10). Εναι 6 προσευχz - 6 δz, τzν πο α qψαλλε Ιωνdς, ερισꃵενος στήν κοιλ α το- κzτους. Εναι δ ηση νθρaπου θλιβοµ νου, ποος ναποθ τει τzν λπ δα του στƒ qλεος κα τzν ντ ληψη το- Θεο-. ζ Aδή 6 προσευχz τ7ν eγ ων τρι7ν πα δων στήν κάµινο τοπυρός τήν καιοµένη «Ελογητ]ς εi, Κgριε, Θε]ς τ.ν πατ^ρων µ.ν...» ( αν. γ 2-33). ΟBσιαστικά πρƒκειται γιw τzν προσευχz το- Αζαρ ου, >νƒς κ τ7ν τρι7ν πα δων µ σα στzν κwµινο τ#ς Βαβυλ7νος. η Aδή =µνος τ7ν eγ ων τρι7ν πα δων «Ελογε7τε πbντα τb 0ργα Κυρ_ου τ]ν Κgριον...» ( αν. γ 34-65). Πρƒκειται γιw τƒν =µνο πρƒς τƒν Θεƒ, τƒν ποο ν πεµψαν ο@ τρες παδες Αναν ας, Αζαρ ας κα Μιχαzλ, ερισꃵενοι µ σα στzν κwµινο το- πυρƒς τ#ς Βυβαλ7νος, /ταν αbτο ρνzθηκαν νw προσκυνzσουν τz χρυσή ε4κƒνα το- βασιλ ως Ναβουχοδονƒσορος. 10

11 θ τ#ς Θεοτƒκου «Μεγαλgνει ψυχc µου τ]ν Κgριον...» (Λουκ. α 46-55) κα 6 προσευχz το- Ζαχαρ ου, το- πατρƒς το- Προδρƒµου (Λουκ. α 68-79). Τƒ πρ7το τµ#µα τ#ς δ#ς ποτελεται πό τόν =µνο τ#ς Θεοτƒκου, τƒν ποο ν πεµψε κατw τzν π σκεψή της στzν Ελισwβετ, µετw τƒν εbαγγελισµƒ, κα τƒ δε τερο πό τήν Mδή το- Ζαχαρ ου, τzν πο α qψαλλε πρƒς τƒν Θεƒ <ς εbχαριστ α µετw πƒ τz γ ν- νηση το- Ιωwννου το- Προδρƒµου. fδια τερο νδιαφ ρον παρουσιwζει κα τƒ σ στηµα στιχολογίαςψαλµωδίας τ7ν νν α βιβλικ7ν δ7ν. Τƒ παλαιƒ σ στηµα στιχολογ ας τους προ βλεπε τzν ψαλµpδ α τρι7ν δ7ν κάθε 6µ ρα. Κατ αbτƒ ψwλλονταν παραιτzτως κάθε µέρα 6 η κα θ δz. τσι, /λες ο@ δές στιχολογο-νταν ντƒς τ7ν χρονικ7ν ρ ων µιdς >βδοµwδος. Ακολουθο-- σαν δηλαδz τƒ >ξ#ς διwγραµµα Κυριακz: α, η κα θ δές. ευτ ρα: β, η κα θ δές. Τρ τη: γ, η κα θ δές. Τετwρτη: δ, η κα θ δές. Π µπτη: ε, η κα θ δές. Παρασκευz: στ, η κα θ δές. Σwββατον: ζ, η κα θ δές. Hπως φα νεται, τƒ σ στηµα το-το, δ ν διατηρzθηκε γιά µακρƒ χρονικƒ διwστηµα. Πρƒς qξαρση προφαν7ς τ#ς 6µ ρας τ#ς Κυριακ#ς θεσπ σθηκε νw ψwλλονται /λες ο@ δές κατ αbτzν, ν γιw τίς λοιπές 6µ ρες qγινε προσπwθεια διατήρησης το- προηγουµ νου συστzµατος, νw τρες δηλ. Mδές κάθε 6µ ρα, µ διαφορετικz /µως σειρw, κα µ περισσότερες δές γιw τƒ Σwββατο. Μ τz ν α διευθ τηση κολουθόταν 6 >ξ#ς διwταξη Κυριακz: α, β, γ, δ, ε, στ, ζ, η κα θ δές. ευτ ρα: α, η κα θ δές. Τρ τη: β, η κα θ δές. Τετwρτη: γ, η κα θ δές. Π µπτη: δ, η κα θ δές. Παρασκευz: ε, η κα θ δές. Σwββατον: στ, ζ, η κα θ δές. %ν τ µεταξ, 6 β δz, λƒγp το- πένθιµου κα λεγκτικο- περιεχοµ νου της, περιωρ σθη µƒνον γιw τίς πένθιµες 6µ ρες τ#ς Μεγwλης Τεσσαρακοστ#ς, µ ποτ λεσµα στίς >ορτάσιµες 6µ ρες, 6 Τρ τη, γιw τzν πο α προβλεπόταν 6 ψαλµωδ α της, νw µε νf µ δ ο µƒνον δές, τzν η κα τzν θ. Τƒ προκ-ψαν πό τόν ν ο τρƒπο κατανοµ#ς κα ψαλµpδ ας τ7ν δ7ν σ στηµα διετηρzθη ν µ ρει µ χρι σzµερα κατw τίς κολουθ ες τοnρθρου τ#ς συντηρητικ#ς λειτουργικ#ς περιƒδου τ#ς Μεγwλης Τεσσαρακοστ#ς, ν7 γιw τίς πόλοιπες 6µ ρες το- qτους πικρwτησε kνα νεaτερο σ στηµα. Lφο- θεωρzθησαν /λες ο@ 6µέρες το- qτους >ορτάσιµες, πεξετwθη 6 ψαλµpδ α κα τ7ν νν α δ7ν, C µdλλον τ7ν GκτA, φο- 6 β εχε πλ ον διαγραφ#, σέ /λες τίς 6µ ρες. Ενδιαφ ρον παρουσιwζει κα τρƒπος ψαλµpδ ας τ7ν δ7ν, 11

12 /πως κα 6 ξ λιξή του, ποος παρατηρεται µ χρι κα τz δηµιουργ α το- κανƒνος. Κατ' ρχwς ο@ δές στιχολογο-νταν ντιφωνικά, /πως κα ο@ ψαλµο. Παρwδειγµα στz σηµερινz λειτουργικz πράξη ποτελε 6 ψαλµωδ α το- 50ο- ψαλµο- κατw το ς nρθρους τ7ν Κυριακ7ν. Ακολο θως πελ γη γιά κάθε δz πƒ kνα σ ντοµο φ µνιο, τƒ ποο παναλαµβανƒταν µετw πƒ κwθε στ χο τ#ς δ#ς. Το ς στ χους πάγγελλεν ψwλτης κα τw φ µνια qψαλλεν λαƒς. Γιw τzν α δz <ς φ µνιο πελ γη τƒ «ΤX Κυρ_Y iσωµεν, 6νδ]ξως γbρ δεδ]ξασται», γιw τz β τƒ «]ξα σοι, Θε]ς µ.ν, δ]ξα σοι» κ.ο.κ. ΑBτƒς τρƒπος στιχολογ ας τ7ν δ7ν σaζεται σzµερα κατw τƒν >σπερινƒ το- Πwσχα (Μ γα Σwββατον πρω ), κατw τƒν ποο πρƒ το- ποστƒλου στιχολογο-µε τzν η δz «Ελογε7τε, πbντα τb 0ργα Κυρ_ου, τ]ν Κgριον» ( αν. γ 34-65), ψwλλοντας σέ κάθε στ χο τƒ φ µνιƒ της «Τ]ν Κgριον :µνε7τε (τb 0ργα) κα_ :περυψοτε ε;ς πbντας τοgς α;.νας». Τƒ >πƒµενο στwδιο ξέλιξης τ#ς ψαλµωδ ας τ7ν δ7ν `ταν τƒ >ξ#ς Στƒ ρχικƒ φ µνιο τ7ν δ7ν προσ θεσαν ο@ κκλησιαστικο ποιητές κα.λλους στ χους, µ ποτ λεσµα τz διƒγκωση το- φυµν ου κα τzν πƒληξή του σέ τροπwριο. Κλασσικz περ πτωση ποτελε τƒ φ µνιο τ#ς θ δ#ς (Θεοτƒκου), τƒ ποο πƒ µονƒστιχο φ µνιο, «Τcν Θεοτ]κον 6ν >µνοις µεγαλgνοµεν», γίνεται στό >ξ#ς τετρwστιχο τροπwριο «Τcν τιµιωτ^ραν τ.ν Χερουβ_µ κα_ 6νδοξοτ^ραν συγκρ_τως τ.ν σεραφ_µ, τcν διαφθ]ρως Θε]ν Λ]γον τεκοσαν, τcν Fντως Θεοτ]κον, σ^ µεγαλgνοµεν». Νw σηµειaσωµεν δ7 /τι τƒ τροπwριο το-το, παναλαµβα탵ενο σέ κάθε στ χο το- α µ ρους τ#ς θ δ#ς (Θεοτƒκου) εναι τƒ µƒνο, τƒ ποο παρ µεινε σzµερα ν χρzσει, ψαλ냵ενον σwκις στιχολογεται στzν κολουθ α το- nρθρου «Τιµιωτ^ρα», πενθυµ ζοντας ταυτόχρονα κα τzν συγκεκριµ νη φwση, πό τήν πο α π ρασε 6 χρήση τ7ν βιβλικ7ν δ7ν στή λατρε α. Μέ τήν νwπτυξη το- ρχικο- φυµν ου σέ τροπwριο δηµιουργήθησαν νν α (GκτA) τροπwρια, /σα δηλ. κα ο@ δές. Σ' αbτw ποιητικά πεδƒθη τƒ περιεχƒµενο >κwστης δ#ς, C σέ.λλες περιπτaσεις, παρατηρεται συνδυασµƒς το- περιεχοµ νου τ#ς δ#ς µέ τƒ θ µα κάποιων >ορτ7ν, wν φυσικά τw τροπwρια αbτw προορ ζονταν γιw νw διακοσµzσουν τzν ψαλµωδ α τ7ν δ7ν κατw τz συγκεκριµ νη >ορτz. Κλασσικƒ κα πwλιν παρwδειγµα ποτελε τƒ τροπwριο «Τcν τιµιωτ^ραν...», στƒ ποο συνυπwρχουν τƒσο τƒ περιεχƒµενο τ#ς θ δ#ς, /σο κα θεοµητορικ ς θεολογικ ς πƒψεις, ο@ ποες ξα ρονταν κατw το ς γινόµενους πρƒς τιµzν τ#ς Θεοµzτορος >ορτασµο ς. Μ α.λλη µνολογικz ξ λιξη, 6 πο α σηµειaνεται π τοπροκειµ νου, εναι κε νη το- πολλαπλασιασµο- το- ριθµο- τ7ν τροπαρ ων σέ κάθε δz. Πρƒς ποφυγz προφαν7ς τ#ς µονοτον ας κατw τzν ψαλµωδ α κα τzν πανwληψη το- 4δ ου τροπαρ ου σέ /λους το ς στ χους τ#ς δ#ς, συνετ θησαν κα.λλα τροπwρια, µελοποιηµ να πρƒς τƒ ;διο µ τρο το- πρaτου-παλαιο- πλέον τροπαρ ου. Ολα µαζί τw τροπwρια κάθε δ#ς ψwλλονταν, ε;τε σέ κwθε στ χο, ε;τε στο ς τελευτα ους 12

13 στ χους τ#ς Mδ#ς. Τw πρ7τα τροπwρια Gνοµwσθησαν εbρµοc, διƒτι, π τ βwσει αbτ7ν, ε ροντο, συνετ θεντο δηλ. ποιητικά κα ψwλλονταν τw ν α τροπwρια. Τƒ περιεχƒµενο τ7ν ν ων τροπαρ ων ναφερƒταν κυρ ως στƒ θ µα τ#ς γοµ νης >ορτ#ς, κα εχαν τίς περισσότερες φορές γκωµιαστικƒ περιεχόµενο. ο µ ή: Ετσι δηµιουργzθηκαν κανƒνες, ποοι ποτελο-νται πƒ Dµάδες τροπαρίων (Aδές). x κάθε Mδή ποτελεται πό τόν ε@ρµό καί τά τροπάριά της (3-6 C καί περισσότερα). Lναλƒγως το- ριθµοτ7ν προβλεποµ νων πƒ τό Τυπικό γιά κάθε 6µ ρα δ7ν, προ κυψαν καί ο@ δι διοι κανƒνες (µ δ ο δές), ο@ τριaδιοι (µ τρες), ο@ τετρα διοι (µ τ σσερεις), ο@ Gκτα διοι (µ GκτA), κα ο@ ννεα διοι (µ νν α δές). Ο@ πλεστοι τ7ν κανόνων εναι Gκταώδιοι. %ν τούτοις δέν ξέλειπαν καί ο@ ννεαώδιοι κανόνες, είγµατα σωζόµενων σzµερα ν χρzσει ννα- Pδ ων κανƒνων εναι Μ γας ΚανAν «Βοηθ]ς κα_ σκεπαστcς...» τοeγ ου Ανδρ ου Κρzτης, ψαλ냵ενος τµηµατικά µ ν πƒ τz ευτ ρα µ χρι κα τzν Π µπτη τ#ς Α >βδοµwδος τ7ν νηστει7ν (στw Απƒδειπνα), λƒκληρος δ, κατw τzν Π µπτη τ#ς Ε >βδοµwδος τ7ν νηστει7ν (το- Μεγwλου Κανƒνος), καί κανόνας στόν vγιο Λάζαρο «Νεκρόν τετραή- µερον 6ξαναστήσας Σωτήρ µου», ποίηµα πίσης το- eγίου Lνδρέου Κρήτης. Κατw τz στιχολογ α τ7ν δ7ν κα τzν ψαλµωδ α τ7ν κανƒνων παναλαµβανόταν στƒ τ λος κάθε δ#ς ε@ρµƒς της, C σέ.λλες περιπτaσεις, ε@ρµƒς τ#ς πλησιέστερης δεσποτικ#ς C θεοµητορικ#ς >ορτ#ς. τσι δηµιουργzθηκαν ο@ καταβασcες, ο@ ποες Gφε λουν τzν Gνοµασ α τους στƒ /τι κατw τzν ψαλµωδ α τους, ο@ ψwλτες, κατ βαιναν πό τά στασίδιά τους κα πορε ονταν στƒ µ σον το- ναο- π' /που κα τ ς qψαλλαν. Χ ρ ή σ η: α) % ν ο ρ ί ε ς. Τw /σα γρwψαµε µ χρις δ7 γιw νw δείξουν τό π7ς δηµιουργήθηκαν καί ξελίχθηκαν ο@ κανόνες, λλά καί τό π7ς χρησιµοποιήθηκαν στή λατρεία. Τƒ >πƒµενον β#µα, τƒ ποο φορd στz χρήση τ7ν κανƒνων, 4δ στίς νορ ες, `ταν ρνητικƒ. Η π εση το- χρƒνου κατά τή διαξαγωγή τ#ς λατρείας εχεν <ς ποτέλεσµα τz συντƒµευση τ7ν κολουθι7ν. Τƒ Ψαλτzριον παραγκων σθηκε, ν qπαυσαν πλ ον νw ψwλλονται κα ο@ βιβλικές δές, κτƒς πƒ κε νη τ#ς Θεοτƒκου. Τw τροπwρια πογυµνaθηκαν πƒ το ς στ χους τ7ν δ7ν. Στzν προσπwθεια γιw νw κρατηθ κwποιος στ χος - πρƒψαλµα πρίν πό κάθε τροπάριο, δηµιουργzθηκαν ν οι στ χοι, νwλογοι πρƒς τƒ θ µα το- κανƒνος. Τ τοιοι στ χοι εναι «]ξα τl mγ_n ναστbσει σου, Κgριε», «]ξα σοι, Κgριε, δ]ξα σοι», «oυπεραγ_α Θεοτ]κε, σ.σον µ2ς», «pαγιε το Θεο πρ^σβευε :π^ρ µ.ν» κλπ. Η ποψ λωση δυστυχ7ς, δ σταµwτησε µ χρις δ7. Βαθµηδƒν.ρχισαν νw παραλε πονται µερικές δές µ ποτ λεσµα σzµερα νw ψwλλονται, /που ψwλλονται, µƒνον δ ο, 6 α κα 6 γ. Στή σηµερινή λειτουργική πράξη τ7ν νορι7ν λάχιστοι κανόνες διατηρήθηκαν ν χρήσει. Τέτοιοι εναι κανόνας το- Lκαθίστου =µνου «$νοίξω τό στόµα µου», µικρός καί µεγάλος παρακλητικός κανόνας, ο@ ποοι ψάλλονται πρός τιµή τ#ς Θεοτόκου κατά τίς 6µέρες τ7ν νηστει7ν το- εκαπενταυγούστου, µέγας κανών το- eγίου Lνδρέου Κρήτης (Πέµπτη τ#ς ε' >βδοµάδος τ7ν νηστει7ν), ο@ κανόνες τ#ς µεγάλης 13

14 >βδοµάδος καί κανόνας τ#ς Lναστάσεως. Τό τελευταο διάστηµα κατάβάλλεται σέ κάποιους ναούς προσπάθεια παναφορdς το- κανόνα στή λατρεία C τοbλάχιστον τ#ς α καί τ#ς γ Mδ#ς τ7ν κανόνων τ#ς 6µέρας. Πάντως τό µόνο τό ποο qµεινε ν χρήσει πό τούς κανόνες στούς νοριακούς ναούς εναι ο@ καταβασίες. β) Μ ο ν έ ς: %ν ντιθ σει πρƒς τίς νορ ες, στίς Μονές, στιχολογο-νται σχεδƒν πwντοτε ο@ βιβλικές δές, κα στο ς τελευτα ους στ χους κάθε Mδ#ς πισυνwπτονται τw τροπwρια τ#ς ντίστοιχης δ#ς τοκανƒνος. Αλλοτε δε στιχολογο-νται πό κάθε δή τƒσοι µƒνον στ χοι, /σα κα τw τροπwρια. Σέ.λλες πάλιν περιπτaσεις παραλε πονται ντελ7ς ο@ στ χοι τ7ν βιβλικ7ν δ7ν, κα ντ' αbτ7ν προτwσσονται τ7ν τροπαρ ων, ναλƒγως το- περιεχοµ νου τ7ν κανƒνων, στ χοι π' αbτούς τούς ποίους µνηµονεύσαµε στzν προηγούµενη παρwγραφο. Στw τελευταα δ ο τροπwρια κάθε δ#ς ντ στ χου προτwσσονται τw δ ο δοξολογικw 6µιστ χια «]ξα Πατρ_...», κα «Κα_ νν...». Ο@ ε@ρµο ψwλλονται πwντοτε χωρίς στ χο. ν ο µ α σ ί α: b σχολιαστής τ7ν µνογράφων, µοναχός Θεοδόσιος Lλεξανδρινός, περιγράφοντας τούς κανόνες λέγει χαρακτηριστικά: «4άν τις θέλει ποι)σαι κανόνα, πρ.τον δε7 µελίσαι τόν εaρµόν, εmτα 6παγαγε7ν τά τροπάρια ;σοσυλλαβοντα καί µοτονοντα τx εaρµx καί τόν σκοπόν ποσώζοντα». x νέργεια αbτή, /πως ε κολα ντιλαµβανόµαστε, παιτε ποιητή µέ ξαιρετικό συνθετικό τάλαντο. x λέξη κανόνας τυµολογεται πό τό ρ#µα κανονίζω, τό ποο ν προκειµένp σηµαίνει τήν πλήρη ντιστο χιση (4σοσυλλαβία καί µοτονία) το- ποιητικο- µέτρου τ7ν τροπαρίων πρός τό ποιητικό µέτρο το- ε@ρµο-. b κανόνας, /πως Cδη ναφέραµε, κτόπισε πό τή λατρεία τό κοντάκιο. Το-το Gφείλεται στό /τι κανόνας `ταν, κατά τούς σχολιαστές του, «µουσικ7ς λαοφιλέστερον καί θεολογικ7ς πλουσιότερον» ποιητικό εδος. Σπουδαιότεροι ποιητές τ7ν κανόνων εναι ο@ Lνδρέας Κρήτης, fωάννης αµασκηνός, Κοσµdς Μελωδός καί ο@ Στουδίτες fωσήφ, Θεόδωρος καί Θεοφάνης. Τό µεγαλεο τ7ν κανόνων πό πόψεως µουσικ#ς κτελέσεως εναι τό >ξ#ς: mνας κανόνας ψάλλεται σέ kνα `χο. Τό µελωδικό /µως =φος πό Mδή σέ Mδή παραλλwσσει, διότι παραλλwσσει τό µελωδικό =φος τ7ν ε@ρµ7ν. τσι qχοµε π.χ.: Κανόνας το- Lκαθίστου, `χος δ. Τά τροπάρια τ#ς α Mδ#ς ψάλλονται πρός τό «$νοίξω τό στόµα µου» (ε@ρµός α Mδ#ς), τ#ς τρίτης πρός τό «Τούς σούς :µνολόγους» (ε@ρµός γ Mδ#ς), τ#ς τέταρτης πρός τό «Z καθήµενος 6ν δόξr» (ε@ρµός δ Mδ#ς) καί ο=τω καθεξ#ς. Τέλος νά ναφέρουµε /τι σέ πολλούς κανόνες παρατηρεται τό φαινόµενο τ#ς κροστιχίδας. ΑBτή σέ σχέση µέ τίς κροστιχίδες τ7ν κοντακίων εναι πιό qντεχνη καί πιό πολύπλοκη. Γ. ΣΤΙΧΗΡΑ Lπό τή µελέτη τ7ν διαφόρων περιόδων νάπτυξης τ#ς µνογραφίας διαπιστώνοµε /τι τά στιχηρά εναι τά ρχαιότερα τροπάρια. Στιχηρά τροπάρια ψάλλονται τόσο στήν κολουθία το- >σπερινο- /σο καί 14

15 στήν κολουθία το- nρθρου. Στόν >σπερινό εναι συνδεδεµένα µέ τούς στίχους τ7ν ψαλµ7ν 129 καί 116, καί κολουθο-ν τήν ψαλµωδία το- «Κύριε κέκραξα», ν7 στόν nρθρο συνάπτονται στούς στίχους τ7ν ψαλ- µ7ν τ7ν α:νων, καί ε4δικaτερα στόν τελευταο στίχο το- 149 ψαλµο- καί σ' αbτούς το- 150 ψαλµο-. x Gνοµασία τους Gφείλεται στό γεγονός /τι τ#ς ψαλµωδίας τους προτάσσονται ψαλµικοί στίχοι. Κατ' ρχάς τό στιχηρό τροπάριο `ταν kνα καί ψαλλόταν σέ /λους τούς στίχους. Lργότερα /µως, καί πρός ποφυγή τ#ς µονοτονίας, συνετέθησαν καί.λλα τροπάρια, γιά τά ποα διατηρήθηκε τόσο τό µελωδικό σχ#µα /σο καί ρυθµός το- πρωταρχικο- τροπαρίου. τσι, τό πρ7το τροπάριο Gνοµάσθηκε αfτόµελο, ν7 τά πόλοιπα προσόµοια. Hπως γίνεται ντιληπτό τά αbτόµελα qχουν δικό τους ρυθµό καί µέλος, ψάλλονται συνήθως ε@ρµολογικ7ς, καί πί τ βάσει αbτ7ν µπορο-ν νά τονισθο-ν, νά ψαλο-ν δηλ. καί.λλα τροπάρια, τά προσόµοια. Στήν ρχή κάθε µάδας προσοµοίων σηµειώνεται παραίτητα `χος καί 6 ρχή το- αbτοµέλου πί τ βάσει το- ποίου θά ψαλο-ν τά πακολουθο-ντα προσόµοια. Π.χ. χος α. Τ.ν ορανίων ταγµάτων, καί κολουθο-ν τά προβλεπόµενα προσόµοια. χος δ. sδωκας σηµείωσιν, καί κολουθο-ν καί πάλιν τά προβλεπόµενα προσόµοια.. ΑΠΟΣΤΙΧΑ Μία.λλη µάδα στιχηρ7ν τροπαρίων εναι τά πόστιχα. Τά πόστιχα εναι τροπάρια, τά ποα /πως δηλώνει καί 6 Gνοµασία τους ψάλλονται πό στίχου. Τ#ς ψαλµωδίας τους δηλ. προτάσσονται ε4δικοί κατ' κλογήν ψαλµικοί στίχοι, κατάλληλοι /µως γιά τήν 6µέρα C τό θέµα τ#ς >ορτ#ς. Τά πόστιχα εναι δυνατόν νά εναι 4διόµελα C προσόµοια. Ψάλλονται πρός τό τέλος το- >σπερινο- καί το- καθηµερινο- nρθρου, καί συγκεκριµένα µετά τίς εbχές τ#ς Κεφαλοκλισίας καί τ7ν δύο κολουθι7ν. Χαρακτηριστικό τ7ν ποστίχων εναι /τι τό πρ7το τροπάριο ψάλλεται πάντοτε.νευ στίχου. τους εναι ρκετά νδιαφέρουσα. Σέ παλαιότερες ποχές, στίς µεγάλες >ορτές, µετά τό τέλος το- >σπερινο- γινόταν λιτανεία. Κατά τή διαδροµή της ψαλλόταν kνα τροπάριο πολλές φορές, /πως π.χ. τό τροπάριο «Τήν νάστασίν σου Χριστέ Σωτήρ» κατά τήν κολουθία τ#ς ναστάσεως. Σιγά σιγά στό ρχικό το-το τροπάριο τ#ς λιτανείας προστ θηκαν καί.λλα (/πως π.χ. τά κατ' λφάβητον τροπάρια τ7ν ποστίχων το- >σπερινο- τ7ν Σαββάτων), χωρίς /µως νά καταργηθ# 6 λιτανεία. Κατάλοιπο αbτ#ς τ#ς ρχαίας πράξης σήµερα ποτελε 6 λιτανεία καί 6 περιφορά το- πιταφίου πό στό κέντρο το- ναο- κατά τήν ψαλµωδία τ7ν ποστίχων το- >σπερινο- τ#ς Μεγάλης Παρασκευ#ς «3τε 6κ το ξύλου σέ νεκρόν». Τά πόστιχα πέραν τ#ς Gνοµασίας αbτ#ς Gνοµάζονται καί «στιχηρά πό στίχου» C «ε4ς τόν στίχον». Ε. Ι ΙΟΜΕΛΑ Τά τροπάρια αbτά ποτελο-ν ξεχωριστόν εδος τ#ς κκλησιαστικ#ς σµατουργίας. Εναι κτεν#, µέ πλούσιο ννοιολογικό περιεχό- µενο. Κατά τή µελώδησή τους δέν κολουθο-ν καµµία ρυθµοτεχνική 15