Ορθολογική Επιλογή/Δημόσια Επιλογή. Γ. Τσίρμπας

Transcript

1 Πολιτική Επιστήμη ΙΙ Ορθολογική Επιλογή/Δημόσια Επιλογή Γ. Τσίρμπας

2 Η Ορθολογική επιλογή Εφαρμογή μεθόδων οικονομικής επιστήμης στη μελέτη της πολιτικής Και Δημόσια επιλογή (λειτουργία κράτους κλπ«ορθολογική επιλογή» περισσότερο εκλογές κλπ) Όχι συγκροτημένη άποψη για το τι είναι το κράτος (συνήθως επιθυμούν λιγότερο από αυτό-είναι κάτι αρνητικό ) Όλοι οι άνθρωποι είναι ορθολογικά, εγωιστικά άτομα που επιδιώκουν τη μεγιστοποίηση της ωφέλειάς τους. Homo economicus.

3 Προέλευση: Οικονομική επιστήμη: Η πολιτική ως αγορά-homo economicus Downs, A. (1957) An Economic Theory of Democracy. New York: Harper. Buchanan, J. and Tullock, G. (1962) The Calculus of Consent, Ann Arbor: University of Michigan Press. Υπάρχουν αμφότερα στη βιβλιοθήκη του τμήματος, με αντίστοιχους τίτλους «Οικονομική Θεωρία της Δημοκρατίας» και «Ο Λογισμός της Συναίνεσης» (Εκδόσεις Παπαζήση) 3

4 Ορθολογική επιλογή Κλασική άποψη: η συγκεκριμένη θεωρία είναι μια «δεξιά» ή νεοφιλελεύθερη θεωρία oμόνο εν μέρει σωστή. Αποτέλεσε, πάντως το βασικό θεωρητικό οπλοστάσιο για την ατζέντα της Νέας Δεξιάς, δηλαδή για τον Ρ. Ρέιγκαν στις ΗΠΑ («το κράτος δεν είναι η λύση στο πρόβλημα, το κράτος είναι το πρόβλημα») και τη Μ. Θάτσερ στη Μ. Βρετανία. Συνδυάστηκε με τον μονεταρισμό του Μίλτον Φρίντμαν, τον οικονομικό φιλελευθερισμό του Χάγεκ και τον κοινωνικό συντηρητισμό κάποιων άλλων συγγραφέων, όπως ο Ίρβινγκ Κρίστολ.

5 Ορθολογική επιλογή Κάποιοι ισχυρίζονται ότι δεν πρόκειται για μία συνεκτική θεωρία, αλλά περισσότερο για μια «χαλαρή ομοσπονδία» θεωρητικών προσεγγίσεων που μοιράζονται κοινά στοιχεία και παραδοχές Μέχρι και υπογραφές έχουν μαζευτεί σε κάποιο σημείο για τον περιορισμό της. Είναι και μέθοδος και θεωρία. oείναι μέθοδος γιατί έχει συγκεκριμένες προϋποθέσεις και τεχνικές. o Είναι θεωρία γιατί η εφαρμογή της μεθόδου παράγει ένα θεωρητικά συνεκτικό σύνολο επιχειρημάτων. (Hindmoor, σ. 141)

6 Ορθολογική επιλογή Οι Φωκά-Καβαλιεράκη & Χατζής (2012) αναφέρουν διάφορους ορισμούς για την «οικονομική» συμπεριφορά. Richard Posner (1977): «ορθολογική επιλογή σε ένα κόσμο όπου οι πόροι είναι περιορισμένοι σε σχέση με τις ανθρώπινες επιθυμίες.» Reinhard Selten (βραβείο νόμπελ) (1990): Rational economic behavior is the maximization of subjectively expected utility. /«Ορθολογική οικονομική συμπεριφορά είναι η μεγιστοποίηση της υποκειμενικά προσδοκώμενης ωφέλειας.» George Bernhard Shaw «ορθολογική συμπεριφορά (οικονομία) είναι η τέχνη του να παίρνεις όσο το δυνατόν περισσότερα από τη ζωή». Schopenhauer: «Η ζωή είναι μια επιχείρηση που δεν βγάζει τα λεφτά της»

7 3 βασικές προκείμενες: 1) Μεθοδολογικός ατομισμός Αφετηρία είναι το άτομο και όχι συλλογικότητες/δομές Ο J. S. Mill έγραφε το 1843 σε ένα πολύ γνωστό απόσπασμα ότι οι «νόμοι των φαινομένων της κοινωνίας δεν είναι και δεν μπορούν να είναι παρά οι νόμοι των δράσεων και των παθών των ανθρώπων, ενωμένων μαζί σε μια κοινωνική κατάσταση» (σ.10) «τα άτομα είναι οι δημιουργοί του κοινωνικού κόσμου και όχι τα δημιουργήματά του» (Hollis, 1994, σ. 115) Στην αυστηρή εκδοχή του, ο μεθοδολογικός ατομισμός απορρίπτει οποιαδήποτε προσπάθεια εξήγησης των κοινωνικών φαινομένων που δεν βασίζεται αποκλειστικά σε δεδομένα που αφορούν ατομικούς δρώντες (Lukes, 1968, σ. 125) 7

8 1 Μεθοδολογικός ατομισμός Σημείο εκκίνησης: Οι ήδη διαμορφωθείσες ατομικές προτιμήσεις. 8

9 2 Ατομικό συμφέρον Αντικειμενικός ορισμός (θεωρητική ευρωστία) για λόγους θεωρητικής απλότητας και δυνατότητας εμπειρικής επαλήθευσης των ορθολογικών μοντέλων, όλοι οι ατομικοί δρώντες πρέπει να αντιμετωπίζονται σαν να διαθέτουν τις ίδιες δομές προτιμήσεων μεταξύ τους, οι οποίες μάλιστα πρέπει να είναι μόνο εξωγενείς ως προς τον δρώντα, υλικές και αντικειμενικά προσδιορίσιμες. vs Υποκειμενικός ορισμός (εγγύτερα στα φαινόμενα) δεν είναι δυνατόν οι δρώντες να έχουν ίδιες μεταξύ τους προτιμήσεις και επιθυμίες και ότι θα πρέπει η θεωρία να επιτρέπει στις ατομικές επιδιώξεις να περιλαμβάνουν σχεδόν τα πάντα, άσχετα αν πρόκειται για εξωγενείς ή εσωτερικές προτιμήσεις, όπως προσωπικές αξίες, αλτρουισμό, ακόμα και το όφελος κάποιου τρίτου και όχι του ίδιου του δρώντος (Frank, 1990, σ. 65) 9

10 Υπόθεση της ορθολογικότητας α) Μεγιστοποίηση χρησιμότητας (maximization) β) Οι δράσεις είναι σκοπούμενες (purposive actions)/ερμηνεύονται ως μέσα για την επίτευξη ενός σκοπού (means to an end) «Ορθολογικά κατά το σκοπό πράττει όποιος προσανατολίζει την πράξη του προς το σκοπό, τα μέσα και τις παρεπόμενες συνέπειες, και έχει, κατά τον προσανατολισμό αυτό της πράξης του, σταθμίσει ορθολογικά τόσο τη σχέση μέσων προς σκοπούς, όσο και τη σχέση σκοπών προς παρεπόμενες συνέπειες, όσο τέλος και τη σχέση διαφορετικών πιθανών σκοπών μεταξύ τους. Συνεπώς δεν πράττει ούτε συναισθηματικά ούτε παραδοσιακά» Weber, M. (1922/1997) Βασικές Έννοιες Κοινωνιολογίας. Αθήνα: Κένταυρος, σ

11 Υπόθεση της ορθολογικότητας γ) Εσωτερική συνέπεια των προτιμήσεων i) Μπροστά σε αμοιβαία αποκλειόμενες επιλογές, ο ορθολογικός δρων θα προτιμά πάντα εκείνη που του προσπορίζει τη μεγαλύτερη χρησιμότητα ceteris paribus. ii) Ικανότητα ιεράρχησης ολοκληρωτικά και με συνέπεια (μπροστά στις ίδιες εναλλακτικές κάνω κάθε φορά την ίδια επιλογή). -Μεταβατική ιδιότητα. Αν Α>Β και Β>Γ, τότε και Α>Γ. 11

12 Υπόθεση της ορθολογικότητας δ) Πλήρης και αδάπανη πληροφόρηση στην περίπτωση που η πληροφόρηση έχει κόστος, τότε αυτό πρέπει να συνυπολογιστεί στην αριθμητική πράξη «όφελος μείον κόστος».το κόστος πληροφόρησης για τις εναλλακτικές επιλογές δράσης μπορεί να καθορίσει την τελική δράση ή ακόμα και τη μη δράση. Άλλωστε, για τη θεωρία της ορθολογικής επιλογής, η άρνηση επιλογής είναι μία ακόμα επιλογή. ε) Βεβαιότητα για το αποτέλεσμα Η δυνατότητα υπολογισμού των πιθανών οφελών από κάθε δυνητική δράση προϋποθέτει ένα βαθμό βεβαιότητας για το αποτέλεσμα κάθε δράσης, όπως και για το αποτέλεσμα της μη δράσης. 12

13 Σύνοψη-H ορθολογική επιλογή Μεθοδολογικός Ατομισμός Ατομικό Συμφέρον Ορθολογικότητα Η ατομική δράση ως μοναδικό ερμηνευτικό εργαλείο εξήγησης των κοινωνικών φαινομένων Αντικειμενική ή υποκειμενική δομή προτιμήσεων -Μεγιστοποίηση προσωπικού οφέλους -Σκοπούμενη δράση -Συνεπής ιεράρχηση προτιμήσεων/μεταβατική ιδιότητα -Πλήρης και αδάπανη πληροφόρηση -Βεβαιότητα για το αποτέλεσμα 13

14 Περιορισμοί στην ορθολογικότητα (βασισμένο σε Φωκά-Καβαλιεράκη & Χατζή, 2012, σ ) 1) Χρόνος. 2) Γνωστικοί περιορισμοί. 3) Φυσικοί περιορισμοί: το σώμα μας. Χώρος και χρόνος. 4) Κοινωνία: Εισόδημα. 5) Κοινωνία: Θεσμοί. Πολύ σημαντικό κομμάτι, με το οποίο ασχολείται η RCT. Νόμοι (τυπικοί θεσμοί)/κοινωνικές νόρμες. 6) Ηθικοί περιορισμοί. 14

15 Δημόσια επιλογή Ορθολογική προσέγγιση εστιασμένη κυρίως στη λειτουργία του κράτους. Μάλλον εχθρική προς το κράτος. Aν λειτουργεί τέλεια η αγορά, όλοι θα είμαστε ευτυχισμένοι (Adam Smith, 1776/Arrow & Debreu, 1954). Επιχειρήσεις και καταναλωτές θα φτάσουν σε μια ισορροπία μεγιστοποίησης της ευημερίας τους, λειτουργώντας ιδιοτελώς. Όμως, οι αγορές δεν λειτουργούν τέλεια. Αντιθέτως, αποτυγχάνουν. Και οι αιτίες είναι 3:

16 1. Το μονοπώλιο Όταν κάποιος μπορεί μόνος του (μια επιχείρηση) να επηρεάσει τις τιμές προς τα πάνω, αυτό αλλοιώνει τον ανταγωνισμό και επιδρά αρνητικά στην ευημερία του καταναλωτή, την οποία υποτίθεται ότι προάγει. Ο Olson (1965) λέει ότι ιδεατός στόχος κάθε (ορθολογικά δρούσας) επιχείρησης είναι να εκδιώξει όλες τις άλλες και να καταλήξει σε μονοπώλιο.

17 2. Οι εξωτερικές οικονομίες Τα κόστη και τα οφέλη παραγωγής και κατανάλωσης ενός αγαθού δεν οφελούν/επιβαρύνουν μόνο τους παραγωγούς-καταναλωτές (όπως θα απαιτούσε ο τέλειος ανταγωνισμός), αλλά και άλλους. Πχ ένας ωραίος κήπος ωφελεί και τους περαστικούς, ένα εργοστάσιο επιβαρύνει το περιβάλλον για όλους. Με άλλα λόγια, αυτός που παράγει με αρνητικές εξωτερικές οικονομίες δεν πληρώνει όλο το κόστος και αυτός που παράγει με θετικές δεν καρπούται όλο το όφελος. Στο πλαίσιο της ορθολογικής συμπεριφοράς, θα παραχθούν, λοιπόν, πάρα πολλά αγαθά που γεννούν αρνητικές εξωτερικές οικονομίες και πολύ λίγα που γεννούν θετικές.

18 3. Τα δημόσια αγαθά Για να είναι τέλειος ο ανταγωνισμός, τα αγαθά θα πρέπει να είναι ιδιωτικά, με την έννοια ότι θα είναι δυνάμει αποκλειστικά και ανταγωνιστικά. Να μπορεί να ελεγχθεί η πρόσβαση σε αυτά. Όμως αυτό δεν συμβαίνει πάντα. Πολύ συχνά έχουμε πρόσβαση σε αγαθά/υπηρεσίες/δικαιώματα χωρίς να έχουμε καταβάλλει κόστος για αυτά. Olson (1965): Get something for nothing.

19 Η ανάγκη κρατικής παρέμβασης Για να σπάσουν τα μονοπώλια Για να επιδοτηθεί είτε να φορολογηθεί η παραγωγή (για τις θετικές και αρνητικές εξωτερικές οικονομίες αντίστοιχα) Για κρατικές παροχές (δημόσιων αγαθών) Η Δημόσια επιλογή έρχεται ως απάντηση στη θεωρία της αποτυχίας της αγοράς

20 Η δημόσια επιλογή και η αποτυχία του κράτους Όπως αποτυγχάνει η αγορά αποτυγχάνει και το κράτος Δεν αρκεί να δείξουμε τις αποτυχίες της αγοράς, πρέπει να αποδείξουμε και τη δυνατότητα του κράτους να πετύχει τη διόρθωσή τους Οφείλουμε να συγκρίνουμε μια ατελή αγορά με ένα εξίσου ατελές κράτος

21 1. Προσοδοθηρία (rent-seeking) Πρόσοδος, σύμφωνα με τον Άνταμ Σμιθ: μαζί με τους μισθούς και το κεφάλαιο, αποτελεί μέρος της συνολικής παραγωγής και εργασίας μιας χώρας και προέρχεται κυρίως από την εκμετάλλευση πάγιων αγαθών και όχι από άμεσες παραγωγικές δραστηριότητες. Ο Σμιθ λέει ότι οι ομάδες που ζουν από προσόδους χαρακτηρίζονται από νωθρότητα («εισοδηματίες»). Οι κρατικές παρεμβάσεις (επιδοτήσεις, δάνεια, οδηγίες υγιεινής και ασφάλειας κλπ) δημιουργούν κερδισμένους και χαμένους. Οι επιδοτήσεις της ΚΑΠ π.χ. ευνοούν τους αγρότες με μεγάλες εντατικές καλλιέργειες (κυρίως στην κεντρική-βόρεια Ευρώπη) και βλάπτουν τους καταναλωτές ή τους αγρότες αλλού στον κόσμο.

22 1. Προσοδοθηρία (rent-seeking) Θεωρητικοί της δημόσιας επιλογής: το κράτος δεν το κάνει αυτό για λόγους δημόσιου συμφέροντος, αλλά για να δημιουργήσει ειδικά προνόμια προς όφελος ειδικών ομάδων-εκλογικών πελατειώνχορηγών της προεκλογικής καμπάνιας. Αν μια χώρα (κράτος) παρέμβει προστατευτικά υπέρ μιας βιομηχανίας της ή μιας αγροτικής της καλλιέργειας (παραδείγματα χάλυβα και βάμβακος στις ΗΠΑ), αυτό λειτουργεί καταστροφικά για τον ανταγωνισμό (Tullock).

23 2. Ελλείμματα, εκλογές και τα οικονομικά Keynes: Σε ύφεση πρέπει να αυξάνονται οι δημόσιες δαπάνες και να μειώνεται η φορολογία, σε ανάπτυξη πρέπει να γίνεται το αντίθετο Buchanan Η δημόσια επιλογή ως απάντηση στον Keynes. Οι (ιδιοτελείς) πολιτικοί (που θέλουν να μεγιστοποιήσουν τις ψήφους τους) γνωρίζουν ότι οι ψηφοφόροι προτιμούν υψηλές δημόσιες δαπάνες και χαμηλούς φόρους. Άρα σε προεκλογική περίοδο (ή σε εκλογική χρονιά) θα κάνουν αυτό, δημιουργώντας ελλειμματικούς προϋπολογισμούς. «Υπάρχουν τόσες πιθανότητες να αυξήσουν οι πολιτικοί τους φόρους σε μια εκλογική χρονιά, όσες υπάρχουν να ψηφίσουν οι γαλοπούλες για να έρθουν τα Χριστούγεννα.»

24 3. Η πολιτική της ψηφοθηρίας (the politics of Pork) Ανταλλαγή ψήφων σε μικρά σώματα. Pork barrel politics. Ειδικά στις ΗΠΑ, όπου υπάρχει χαλαρή κομματική πειθαρχία. Ψηφίζουμε τώρα την τροπολογία κάποιου βουλευτή, η οποία ευνοεί τους ψηφοφόρους της περιφέρειάς του, ώστε να κάνει αυτός το ίδιο στο μέλλον για μας. Αναποτελεσματικά νομοσχέδια, αρνητικό εξωτερικό κόστος για όσους δεν συμμετέχουν.

25 4. Γραφειοκρατία και μεγιστοποίηση του προϋπολογισμού William Niskanen (1971) Αφού μιλάμε με όρους ορθολογικότητας, ο Niskanen αναρωτήθηκε ποιο είναι το ατομικό συμφέρον που οι κρατικοί γραφειοκράτες θα προσπαθήσουν να μεγιστοποιήσουν. Απάντηση: θα προσπαθήσουν να μεγιστοποιήσουν το μέγεθος του προϋπολογισμού που τους αντιστοιχεί, διότι αυτό μπορεί να τους αυξήσει το μισθό, την εξουσία, το κύρος, τη δυνατότητα ελέγχου (1971). Niskanen: τα καταφέρνουν οι γραφειοκράτες να αυξάνουν τον προϋπολογισμό, λόγω του ότι λειτουργούν σε καθεστώς μονοπωλίων (μόνο μία διεύθυνση για κάθε θέμα), δηλαδή σε καθεστώς αποτυχίας της αγοράς-ελλιπούς ανταγωνισμού.

26 Η κριτική στη δημόσια επιλογή Πού πήγαν οι δομές, τι γίνεται με τους ρόλους και τους κανόνες; Oι άνθρωποι τον περισσότερο καιρό ακολουθούν κανόνες, δεν κάνουν επιλογές. (Elster, 1989) Μετανόρμες: Νόρμες σχετικά με την αντίδραση στην παραβίαση των νορμών. Αν η παραβίαση των νορμών εξηγείται ορθολογικά (free rider problem-olson), η γέννηση των μετανορμών ασκεί μεγάλη πίεση στον μεθοδολογικό ατομικισμό (είναι η νόρμα που παράγει μετανόρμα-μια δομή «γεννά» μια συμπεριφορά) Η έννοια της επιλογής για τα άτομα είναι μια αυταπάτη (Hindess, 1988, ch 6, σε Ward, 82).

27 Η κριτική στη δημόσια επιλογή Neo-institutionalism: Οι θεσμικές δομές της κυβέρνησης διαμορφώνουν την εικόνα που έχουν για τον κόσμο οι πολιτικοί και οι γραφειοκράτες, «καλουπώνουν» της προτιμήσεις τους και ορίζουν τις εναλλακτικές επιλογές τους όταν κάνουν επιλογές πολιτικής. Miles law (Truman era bureaucrat): Where you stand depends on where you sit. Ιδεολογία/Συμβολικές και τελετουργικές συμπεριφορές. H σύγκριση μεταξύ κράτους και αγοράς είναι, απλώς, λανθασμένη.

28 Περιορισμένη ορθολογικότητα (bounded rationality) Simon, H. A. (1982) Models of Bounded Rationality, Cambridge: MIT Press. Οικονομική Πολιτική Αγορά Barry, B. (1970) Sociologists, Economists and Democracy. Chicago: University of Chicago Press. De facto αδυναμία πλήρους γνώσης και κατανόησης των σύνθετων θεμάτων πολιτικής στρατηγικά παίγνια ομάδων συμφερόντων και γραφειοκρατών Η κριτική στη δημόσια επιλογή (εκ των έσω) Buchanan, J. M. (1988) The Political Economy of the Welfare State. Sweden: The Industrial Institute for Economic and Social Research. 28

29 Λογοδοσία-Αναδρομική ψήφος Incumbent advantage Αγνοούνται οι άλλες δύο διαστάσεις ενός κόμματος: η κομματική οργάνωση και οι ψηφοφόροι Key, V. O. (1958) Politics, Parties and Pressure Groups. New York: Thomas Y. Crowell. Reasoning voter Η κριτική στη δημόσια επιλογή (εκ των έσω) Popkin, S.L. (1991) The Reasoning Voter. Chicago: University of Chicago Press. 29