ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑ: ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΟΜΕΑΣ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ

Transcript

1 ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑ: ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ ΤΟΜΕΑΣ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ Α. Ο Αριστοτέλης στο κείμενο αυτό διαχωρίζει τις αρετές σε διανοητικές και ηθικές αρετές («τῆς μὲν διανοητικῆς τῆς δὲ ἠθικῆς»). Η διάστασή τους δεν σχετίζεται μόνο με τον χαρακτήρα τους, αλλά και με τον τρόπο απόκτησης και επαύξησής τους («τὴν γένεσιν καὶ τὴν αὔξησιν»). Έτσι, οι παράγοντες που συμβάλλουν στη γένεση και την επαύξηση των διανοητικών αρετών είναι κατά κύριο λόγο η διδασκαλία, η οποία απαιτεί εμπειρία και χρόνο. Η φράση «τὸ πλεῖον» (= κατά κύριο λόγο) υποδηλώνει την ύπαρξη κι άλλων παραγόντων που δεν αναφέρονται στο κείμενο. Την κύρια, λοιπόν, ευθύνη για τη μετάδοσή τους (πέρα από άλλους παράγοντες και το ίδιο το άτομο) την έχει ο δάσκαλος. Από την άλλη, η κατάκτηση των ηθικών αρετών οφείλεται στον εθισμό («ἔθος»), δηλαδή στη συνήθεια που δημιουργείται με την επανάληψη μιας ενέργειας. Μάλιστα, ο Αριστοτέλης, για να στηρίξει αυτή του την άποψη, συνδέει ετυμολογικά τη λέξη «ἠθική», όρο τον οποίο δημιούργησε ο ίδιος, με τη λέξη «ἔθος». Ο ετυμολογικός συσχετισμός των λέξεων «ἦθος» και «ἔθος» είναι σωστός, καθώς το «ἦθος» είναι ο εκτεταμένος τύπος του όρου «ἔθος» (J.B.Hofmann, Ετυμολογικόν Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής). Οι δύο όροι συμπίπτουν και σημασιολογικά και μάλιστα με σχέση αιτίου - αποτελέσματος, γιατί το «ἔθος» (=συνήθεια, έθιμο) ως αίτιο οδηγεί στο «ἦθος» (=ο χαρακτήρας) που προκύπτει ως αποτέλεσμα. Ο χαρακτήρας του ανθρώπου και τα ποιοτικά γνωρίσματά του διαμορφώνονται με τη συνειδητή επανάληψη των ίδιων ενεργειών, με αποτέλεσμα να γίνονται αναπόσπαστο στοιχείο της προσωπικότητάς του. Έτσι, καταλήγει ο Αριστοτέλης να μας πείσει ότι οι δύο λέξεις δεν συνδέονται μόνο ετυμολογικά, αλλά και σημασιολογικά. Από τα παραπάνω προκύπτει ότι την απόλυτη ευθύνη για την κατάκτηση των ηθικών αρετών την έχει ο ίδιος ο άνθρωπος. Και για να το κατορθώσει, πρέπει να καταβάλει επίπονη προσπάθεια και αγώνα, να εθίσει την ψυχή του σε πράξεις ενάρετες, να την καλλιεργήσει «διὰ τοῦ ἔθους. Β.1. Ο Σταγειρίτης φιλόσοφος στα Ηθικά Νικομάχεια επιχειρηματολογεί σχετικά με την φύση της αρετής και τον τρόπο κατάκτησής της. Συγκεκριμένα, η βασική του θέση «οὔτ ἄρα φύσει οὔτε παρὰ φύσιν ἐγγίνονται αἱ ἀρεταί ἀλλὰ πεφυκόσι μὲν ἡμῖν δέξασθαι αὐτάς τελειουμένοις δὲ διὰ τοῦ ἔθους» αναφέρει πως η ηθική αρετή από τη μια δεν προκύπτει ως κάτι φυσικό, ούτε όμως και ενάντια στην φύση μας. Από την φύση είμαστε προικισμένοι με τις κατάλληλες προϋποθέσεις, ώστε να την δεχθούμε. Από την άλλη, υποστηρίζει πως, για να την καλλιεργήσουμε και να τελειοποιηθούμε, απαιτείται ο εθισμός σε ενάρετες πράξεις. Προκειμένου να στηρίξει ο Αριστοτέλης τη θέση του, ότι οι ηθικές αρετές δεν υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως («οὐδεμία τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει ἡμῖν ἐγγίνεται»), χρησιμοποιεί Φροντιστήρια ΣΥΣΤΗΜΑ Σελίδα 1

2 έναν επαγωγικό συλλογισμό. Επικαλούμενος δύο γνωστά παραδείγματα παρμένα από τον χώρο της φύσης (την πέτρα και τη φωτιά). Η πέτρα πάντοτε θα κινείται με πορεία προς τα κάτω, διότι υπακούει στον φυσικό νόμο της βαρύτητας, που είναι σταθερός και αμετάβλητος («ὁ λίθος φύσει κάτω φερόμενος»). Η φωτιά πάντοτε θα έχει πορεία προς τα πάνω λόγω της φυσικής ιδιότητας των θερμών αερίων, που επίσης είναι σταθερή και δεν μεταβάλλεται. Άρα, από τα παραπάνω προκύπτει ότι οι φυσικοί νόμοι δεν μεταβάλλονται, όσο κι αν προσπαθήσει κάποιος («οὐθὲν γὰρ τῶν φύσει ὄντων ἄλλως ἐθίζεται»). Επομένως, εφόσον οι ηθικές αρετές μεταβάλλονται και δεν μένουν σταθερές, όπως τα πράγματα που γεννιούνται με μια ιδιότητα εκ φύσεως, αποδεικνύεται ότι δεν είναι έμφυτες. Έτσι, ο Αριστοτέλης καταφέρνει να αποδείξει τη θέση του μέσα από έναν επαγωγικό συλλογισμό. Β.2. Είναι θεμελιώδης στη φιλοσοφία του Αριστοτέλη η διάκριση συχνά αντιθετική των εννοιών δύναμις και ἐνέργεια. Δύναμις είναι η δυνατότητα που έχει ένα πράγμα ή ένα ον να γίνει ή να κάνει κάτι, ενώ η ἐνέργεια είναι η πραγμάτωση αυτής της δυνατότητας. Γενικά ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι η δεύτερη έχει μεγαλύτερη αξία από την πρώτη. Εδώ συνδέει τὰς δυνάμεις με το πρότερον και τὰς ἐνεργείας με το ὕστερον, εννοώντας ότι αἱ δυνάμεις έχουν χρονική μόνο προτεραιότητα έναντι τῶν ἐνεργειῶν. Αξιολογικά ανώτερη, λοιπόν, είναι η ενέργεια. Μάλιστα, η κίνηση και η μετάβαση από το δυνάμει ὄν στο ἐνεργείᾳ ὄν λέγεται ἐντελέχεια. Η λέξη ἐντελέχεια (<ἐντελῶς + ἔχω) δηλώνει τη μορφοποίηση της ὕλης, δηλαδή τη μετάβασή της από την αδρανή κατάσταση στην ενεργό με την πρόσληψη της μορφής (του εἴδους, της ιδέας) είναι η εντελής πραγματικότητα, η πλήρης ανάπτυξη. Ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί το αντιθετικό αυτό ζεύγος με αναφορά σε όσα ο άνθρωπος έχει από τη φύση και όχι από εθισμό. Αυτά, λοιπόν, που δόθηκαν από τη φύση, δόθηκαν αρχικά ως δυνατότητες («δύναμις») και, όταν αναπτύχθηκαν πλήρως τα γνωρίσματά τους, έγιναν έπειτα ικανότητες, περιήλθαν δηλαδή στην ἐνεργείᾳ κατάσταση. Στην κατηγορία αυτή κατατάσσει τις αισθήσεις, οι οποίες δόθηκαν ως a priori στοιχεία της ύπαρξης του ανθρώπου. Έτσι, ο άνθρωπος διαθέτει εκ των προτέρων τα αισθητήρια όργανα, τα οποία του δίνουν τη δυνατότητα να αισθάνεται, όταν ολοκληρωθεί η ανάπτυξή τους. Για γίνει πιο συγκεκριμένος, ο Αριστοτέλης αναφέρει την ακοή και την όραση ως εμπειρικά παραδείγματα, με τα οποία δείχνει ότι ο άνθρωπος διαθέτει πρώτα τη δυνατότητα να ακούει και να βλέπει και στη συνέχεια ακούει και βλέπει. Γ. α. Λάθος β. Λάθος γ. Λάθος δ. Λάθος ε. Λάθος Φροντιστήρια ΣΥΣΤΗΜΑ Σελίδα 2

3 Δ. ευφυΐα => πεφυκότων, πεφυκόσι νοερός => διανοητικῆς παρόν => οὔσης, ὄντων κόμιστρο => κομιζόμεθα σχέση => ἔχει, ἔσχηκε, ἔχοντες, ἔσχομεν Το αλκοόλ αποτελεί εξαιρετικά εθιστική ουσία. Στην πρώτη σελίδα φιλοξενείται το εισαγωγικό σημείωμα του εκδότη του μυθιστορήματος. Ε. Με βάση τα αποσπάσματα των έργων του Αριστοτέλη και του Ομήρου γίνεται φανερή η διαμετρική τους αντίθεση στο θέμα της αρετής. Από τη μια, ο Αριστοτέλης έρχεται σε διάσταση με τις παραδεδομένες αντιλήψεις, καθώς υποστηρίζει πως η αρετή δεν αποτελεί ένα φυσικό γνώρισμα στον άνθρωπο, αλλά προκύπτει ως αποτέλεσμα εντατικής προσπάθειας. Η θέση του Αριστοτέλη, ότι δηλαδή η αρετή δεν είναι έμφυτη, έρχεται σε αντίθεση με την παλιά αριστοκρατική αντίληψη, όπως εκφράζεται στην Οδύσσεια. Σύμφωνα μ αυτήν, η αρετή είναι δώρο της φύσης ή των θεών, το οποίο τελεσίδικα δίνεται ή δεν δίνεται στον άνθρωπο τη στιγμή της γέννησής του και είναι προνόμιο των ευγενών («τῶν ἀρίστων»). Φυσικά, κληροδοτείται και στους απογόνους τους, αλλά δεν δίνεται στους πολλούς. Ο Οδυσσέας, λοιπόν, θεωρεί ως δεδομένο τον φυσικό χαρακτήρα της αρετής. Μάλιστα, ο επικός ποιητής την παρουσιάζει ως κάτι το αμετάβλητο. Ο άνθρωπος δεν μπορεί να επέμβει με κανέναν τρόπο πάνω της. Αντίθετα, ο Σταγειρίτης φιλόσοφος διδάσκει πως η αρετή διαμορφώνεται είτε με τον εθισμό σε ενάρετες πράξεις (στην περίπτωση της ηθικής), είτε -κυρίως- με την επέμβαση της εκπαίδευσης (στην περίπτωση της διανοητικής). Ο μόνος κοινός τόπος του Αριστοτέλη και του Ομήρου είναι πως η αρετή δεν έχει αμιγώς ηθικό χαρακτήρα, όπως την αντιλαμβανόμαστε σήμερα. Για τον φιλόσοφο υποδηλώνει την υπεροχή, την τελειότητα σε κάθε έκφανση της ανθρώπινης προσωπικότητας, δραστηριότητας ή τέχνης, ενώ στην Οδύσσεια ταυτίζεται με την φρόνηση στην καθημερινότητα και την γενναιότητα στη μάχη. ΤΙΣ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΕΠΙΜΕΛΗΘΗΚΑΝ ΟΙ ΚΑΘΗΓΗΤΕΣ: ΒΑΣΙΛΕΙΑΔΟΥ ΕΛΙΣΑΒΕΤ ΠΑΠΠΑΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΣΚΑΡΛΑΤΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Φροντιστήρια ΣΥΣΤΗΜΑ Σελίδα 3

4 ΚΕΝΣΡΟ Αγίαρ οθίαρ ΝΣΕΠΩ Β. Όλγαρ ΕΤΟΜΟ Μ.Αλεξάνδπος Αδίδακτο κείμενο. ΔΜΔΡΑΕΝΚΔΛΝ ΚΑΘΖΚΑ: ΑΟΣΑΗΑ ΔΙΙΖΛΗΘΑ Γ ΙΘΔΗΝ ΡΝΚΔΑΠ ΑΛΘΟΩΞΗΠΡΗΘΩΛ ΠΞΝΓΩΛ ΔΛΓΔΗΘΡΗΘΔΠ ΑΞΑΛΡΖΠΔΗΠ Α. Τώξα όκωο, πνπ ν αγώλαο είλαη γηα ηε δηθή ζαο ζωηεξία, αλακθίβνια ηαηξηάδεη λα είζηε πνιύ γελλαηόηεξνη θαη πξνζπκόηεξνη. Αιιά ηώξα πξέπεη λα έρεηε θαη κεγαιύηεξε ηόικε απέλαληη ζηνπο ερζξνύο. Γηαηί ηόηε, παξ' όιν πνπ δελ είραηε γλώζε απηώλ θαη βιέπαηε ην ακέηξεην πιήζνο ηνπο, όκωο ηνικήζαηε λα βαδίζεηε ελαληίνλ ηνπο κε ηελ παηξνπαξάδνηε παιηθαξηά. Τώξα όκωο πνπ θαη έρεηε ήδε πείξα θαη πνπ δε ζέινπλ λα αληηζηέθνληαη ζε ζαο, παξ' όιν πνπ είλαη πνιύ πεξηζζόηεξνη, γηαηί αθόκε ηαηξηάδεη ζε ζαο λα ηνπο θνβάζηε; Κονάδες 10 Β. Σην παξαηηζέκελν απόζπαζκα, ν Ξελνθώληαο επηρεηξεί λα αλαπηεξώζεη ην εζηθό ηωλ ζπκπνιεκηζηώλ ηνπ, ώζηε λα αληηκεηωπίζνπλ κε ζάξξνο ηνπο ερζξνύο ηνπο. Τν κεγαιύηεξν θόβεηξν απνηειεί ν κεγάινο αξηζκώλ ηνπ αληίπαινπ ηππεπηηθνύ ζθέινπο. Ο έκπεηξνο αμηωκαηηθόο, ινηπόλ, κεηξηάδεη ηηο αλεζπρίεο ηωλ Μπξίωλ ππνζηεξίδνληαο πωο ην δήηεκα έρεη λα θάλεη κόλν κε ηελ απόδνζε ηωλ ζηξαηηωηώλ εθαηέξωζελ θαη όρη ηωλ αιόγωλ. Τα άινγα δελ απνηεινύλ νπζηαζηηθή απεηιή, αθνύ πνηέ θαλείο δε ζθνηώζεθε ζηε κάρε από δάγθωκα ή θιωηζηά αιόγνπ. Οη δέθα ρηιηάδεο ηππείο είλαη απιώο δέθα ρηιηάδεο άλζξωπνη. Μάιηζηα, νη ερζξνί ζα αληηκεηωπίζνπλ πξόζζεηεο δπζθνιίεο, δηόηη πξέπεη λα πξνθπιάζζνληαη από ηνπο αληηπάινπο ηνπο θαη λα πξνζέρνπλ ηαπηόρξνλα κήπωο πέζνπλ θάηω. Οη Μύξηνη έρνπλ πξνθαλέο πξνβάδηζκα, αθνύ κάρνληαη ζε ζηαζεξό έδαθνο θαη δελ ηνπο απαζρνιεί ηίπνηα άιιν πέξα από ην ρηππήζνπλ δπλαηά θαη λα πεηύρνπλ εύθνια όπνηνλ βξεζεί κπξνζηά ηνπο. Τν κόλν ζεκείν ζην νπνίν νη ηππείο ππεξηεξνύλ είλαη πωο έρνπλ κεγαιύηεξε επθνιία θαη αζθάιεηα ζηελ άηαθηε ππνρώξεζε. Ο Ξελνθώληαο, ινηπόλ, εληέρλωο παξαιείπεη λα αλαθεξζεί ζε θνκβηθά ζεκεία ηωλ ζπλζεθώλ ηεο κάρεο θαη ζηα πιενλεθηήκαηα ηωλ ηππέωλ θαηαθεύγνληαο ζε επηθίλδπλεο απινπζηεύζεηο. Κονάδες 10 Γ. α. ἀκείλνλαο: ἀξίζηνπο, βειηίζηνπο, θξαηίζηνπο, ιῴστους πιῆζνο: πιήζεζη(λ) ηί: ηίλαο Φπονηιζηήπια ΣΥΣΤΗΜΑ ελίδα 1

5 ΚΕΝΣΡΟ Αγίαρ οθίαρ ΝΣΕΠΩ Β. Όλγαρ ΕΤΟΜΟ Μ.Αλεξάνδπος πνιινὶ: πιένλ ἄλδξεο: ἄλεξ β. Λέγω: ἐξεῖλ ὁξῶληεο: ὁρᾶν ἀπέζαλελ: ἀποζαλεῖζζαη θνβνύκελνη: θνβεῖζζαη θαηαπεζεῖλ: θαηαπεζεῖζζαη Γ. α. εἶναι: ηειηθό απαξέκθαην ωο ππνθείκελν ζην απξόζωπν ξήκα προζήκει (εηεξνπξνζωπία) θαρραλεωτέροσς: θαηεγνξνύκελν ηνπ ὑμᾶς κέζω ηνπ ζπλδεηηθνύ απαξεκθάηνπ εἶναι ἰέναι: ηειηθό απαξέκθαην ωο αληηθείκελν ηνπ ξήκαηνο ἐηολμήζαηε ὄντες: επηξξεκαηηθή ελαληηωκαηηθή κεηνρή ωο επηξξεκαηηθόο πξνζδηνξηζκόο ηεο ελαληίωζεο ζην ξήκα οὐ θέλοσζι ὑμῖν: δνηηθή πξνζωπηθή ζην προζήκει β. ἄπειροι ὄνηες: επηξξεκαηηθή ελαληηωκαηηθή κεηνρή. Αλαιύεηαη ζε δεπηεξεύνπζα επηξξεκαηηθή ελαληηωκαηηθή πξόηαζε (πνπ δειώλεη ην πξαγκαηηθό). Δειαδή, εἰ καὶ ἄπειροι ἦηε. Κονάδες 2 γ. ἐάλ δέ ηις ὑμῶν ἀθσμῇ ἐνθσμεῖζθε Κονάδες 3 ΡΗΠ ΑΞΑΛΡΖΠΔΗΠ ΔΞΗΚΔΙΖΘΖΘΑΛ ΝΗ ΘΑΘΖΓΖΡΔΠ: ΠΘΑΟΙΑΡΝΠ ΘΩΛΠΡΑΛΡΗΛΝΠ ΣΟΗΠΡΝΓΝΙΝ ΗΩΑΛΛΑ Φπονηιζηήπια ΣΥΣΤΗΜΑ ελίδα 2