ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΑΙ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΙΣΜΟΣ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΟΛΥΤΕΧΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΧΩΡΟΤΑΞΙΑΣ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΑΙ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΙΣΜΟΣ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΕΠΙΠΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΚΑΛΟΓΕΡΕΣΗΣ Α. ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2015 ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ

2 Περιεχόμενα Ευχαριστίες 2 Εισαγωγή ο Κεφάλαιο: Ανάπτυξη, περιφερειακή και τοπική Ανάπτυξη Η έννοια της ανάπτυξης Δείκτες Μέτρησης της Ανάπτυξης Διαφορές στην ερμηνεία της ανάπτυξης Περιφερειακή Ανάπτυξη Η έννοια της περιφέρειας και της περιφερειακής ανάπτυξης Θεωρίες Περιφερειακής Ανάπτυξης Χαρακτηριστικές περιπτώσεις περιφερειακής ανάπτυξης Τοπική Ανάπτυξη Τι είναι τοπική ανάπτυξη Πολιτικές τοπικής ανάπτυξης Εμπειρικό παράδειγμα: Χερέθ στην Ισπανία Εμπειρικό παράδειγμα: η περίπτωση του Μπρίστολ στην Αγγλία ο Κεφάλαιο: Προγραμματισμός στην Ευρωπαϊκή Ένωση Οι έννοιες του σχεδιασμού και του προγραμματισμού Περιφερειακή Πολιτική και Ευρωπαϊκή Ένωση Η σημασία της Κοινής Περιφερειακής Πολιτικής Ιστορική Αναδρομή στην Ευρωπαϊκή Ένωση και στην περιφερειακή πολιτική της Μελλοντικές τάσεις της Ευρωπαϊκής Περιφερειακής Πολιτικής Ορισμοί εννοιών και μέσων άσκησης περιφερειακής πολιτικής στην Ευρωπαϊκή Ένωση Η εδαφική συνοχή και η χωρική ανάπτυξη στην Ευρωπαϊκή Ένωση Κριτική στον ευρωπαϊκό περιφερειακό προγραμματισμό.38 3 ο Κεφάλαιο: Ο Περιφερειακός Σχεδιασμός στην Ελλάδα Εμφάνιση και θεμελίωση του Περιφερειακού Προγραμματισμού στη Ελλάδα Η χρονική εξέλιξη του Περιφερειακού Προγραμματισμού στην Ελλάδα Προγράμματα Οικονομικής και Περιφερειακής Ανάπτυξης Η σημασία του προγραμματισμού στην περίπτωση της Ελλάδας 48 1

3 3.5 Κριτική στον ελληνικό προγραμματισμό...48 Συμπεράσματα..50 Σύνοψη. 53 Abstract 55 Βιβλιογραφία Περιεχόμενα Εικονογράφησης Πίνακας 1: Τρεις πολιτικές επιλογές για την τοπική ανάπτυξη...16 Χάρτης 1: Προσομοίωση επιλεξιμότητας (ΑΕγχΠ/κεφαλή (PPS), δείκτης ΕΕ27=100)...30 Σχήμα 1: Μεταβολή ελληνικού οικιστικού δικτύου Εικόνα 1: Η θέση της Χερέθ στην Ισπανία..18 Εικόνα 2: Απεικόνιση της πόλης του Μπρίστολ στο χάρτη της Αγγλίας...20 Εικόνα 3: Φωτογραφία της πόλης του Μπρίστολ 20 Εικόνα 4: Χάρτης μίας συνοικίας της πόλης του Μπρίστολ δημιουργία χώρων πρασίνου...22 Εικόνα 5: Σύνδεση Διαρθρωτικών Ταμείων με τους στόχους της προγραμματικής περιόδου: Εικόνα 6: Κατευθύνσεις της πολιτικής συνοχής της Ευρωπαϊκής Ένωσης.32 Εικόνα 7: Τρεις κατευθύνσεις επιδιώξεις του ΣΑΚΧ...37 Εικόνα 8: Στρατηγικές επιδιώξεις του ΕΣΠΑ ( )...47 Ευχαριστίες Ευχαριστώ ιδιαίτερα τον καθηγητή κ. Καλογερέση για τις χρήσιμες συμβουλές και τις παραπομπές στη βιβλιογραφία, που με βοήθησαν στην ολοκλήρωση της ερευνητικής εργασίας. 2

4 Εισαγωγή Ο σχεδιασμός του χώρου και ο αναπτυξιακός προγραμματισμός αποτελούν κυρίαρχα ζητήματα στην άσκηση πολιτικής. Οι ανισότητες ανάμεσα σε κράτη αλλά κυρίως ανάμεσα σε περιφέρειες ανέδειξαν τη σημασία άσκησης περιφερειακής πολιτικής για την αντιμετώπιση του φαινομένου αυτού, που καλείται περιφερειακό πρόβλημα. Στρατηγικές αποφάσεις κυβερνήσεων που εκφράζονται και υλοποιούνται από τους κρατικούς μηχανισμούς παύουν να αποτελούν το μοναδικό τρόπο άσκησης περιφερειακής πολιτικής, με το ενδιαφέρον όλο και περισσότερων να εμπίπτει στις κοινές δράσεις μέσω συνεργασιών (διακρατικών και διαπεριφερειακών) με έντονο στοιχείο την συμμετοχή όλων στο σχεδιασμό. Ο βαθμός ανάπτυξης και τα συγκριτικά πλεονεκτήματα μίας περιφέρειας παίζουν πολύ σημαντικό ρόλο στην αναπτυξιακή πολιτική που θα ακολουθήσει. Ο προγραμματισμός αντικατοπτρίζει στην ουσία την προσπάθεια της ίδια της περιφέρειας για βελτίωση του επίπεδου διαβίωσης των κατοίκων της, την τόνωση της ανταγωνιστικότητάς της και την διασφάλιση της κοινωνικής συνοχής στο εσωτερικό της. Αυτά είναι και τα κύρια θέματα που αναλύονται στην παρούσα ερευνητική εργασία, η οποία αποτελείται από τρία κεφάλαια. Το πρώτο αναφέρεται στην ανάπτυξη, περιφερειακή και τοπική, το δεύτερο στον προγραμματισμό στην Ευρωπαϊκή Ένωση και τρίτο επικεντρώνεται στην περιφερειακή πολιτική στην περίπτωση της Ελλάδας. Το πρώτο κεφάλαιο αναφέρεται στην ανάπτυξη. Αρχικά, δίνεται ο ορισμός της, εστιάζοντας κυρίως στην οικονομική ανάπτυξη, μελετούνται οι διάφοροι δείκτες που χρησιμοποιούνται για την μέτρηση της και παρουσιάζονται οι παράμετροι που την επηρεάζουν. Η ανάπτυξη αποτελεί μια έννοια που το περιεχόμενο της μεταβάλλεται ανάλογα με το που και με το πότε εξετάζεται και συμπερασματικά προκύπτει η εξάρτηση της σε μεγάλο βαθμό από τον χώρο και τα χαρακτηριστικά του. Στην συνέχεια του πρώτου κεφαλαίου αναλύονται οι έννοιες της περιφερειακής και τοπικής ανάπτυξης. Δύο έννοιες που η μία δρα συμπληρωματικά της άλλης και η μία ενέχεται στην άλλη. Γίνεται μία συνοπτική παρουσίαση των θεωριών περιφερειακής ανάπτυξης και η αναπτυξιακή πορεία τριών περιφερειών με διαφορετικά γνωρίσματα (μητροπολιτική, βιομηχανική και τουριστική περιοχή). Εξετάζεται η επιρροή που ασκείται από τοπικούς φορείς αλλά και τον απλό πολίτη στην διαδικασία λήψης αποφάσεων, διαμορφώνοντας την ενδογενή τοπική ανάπτυξη. Τέλος, παρουσιάζονται δύο παραδείγματα αυτού του τύπου ανάπτυξης: το πρώτο είναι η Χερέθ στην Ισπανία και το δεύτερο το Μπρίστολ της Αγγλίας. Το δεύτερο κεφάλαιο αναφέρεται στον προγραμματισμό και στην κοινή περιφερειακή πολιτική της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Αφού, ερμηνευτούν οι έννοιες του 3

5 σχεδιασμού και του προγραμματισμού εξηγείται η αλληλοσύνδεση τους και πως η μία (προγραμματισμός) είναι η εφαρμογή και η συνέχεια της άλλης (σχεδιασμός). Μετέπειτα, γίνεται αναφορά στη σημασία της περιφερειακής πολιτικής της Ε.Ε, ακολουθεί μία ταυτόχρονη ιστορική αναδρομή της πορείας της Ε.Ε και της πολιτικής που ακολουθεί για να οδηγηθούμε στο τι προβλέπει να κάνει ο ευρωπαϊκός προγραμματισμός τα επόμενα χρόνια. Επιπλέον, εξηγούνται τα μέσα άσκησης κοινής περιφερειακής πολιτικής και γίνεται αναφορά στην σημασία του χώρου και της εδαφικής συνοχής που προωθεί η κοινή περιφερειακή πολιτική της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Για την ολοκλήρωση του κεφαλαίου πραγματοποιείται μία κριτική στον ευρωπαϊκό περιφερειακό προγραμματισμό. Το τρίτο και τελευταίο κεφάλαιο της εργασίας εστιάζει στον ελληνικό προγραμματισμό. Αυτός αλλάζει άρδην από την ένταξη της χώρας στην ευρωπαϊκή κοινότητα. Έπεται η παρουσίαση του τρόπου άσκησης περιφερειακής πολιτικής στην Ελλάδα με χρονική σειρά και η αναφορά στα ευρωπαϊκά προγράμματα που έπαιξαν σπουδαίο ρόλο στην διαμόρφωση του ελληνικού προγραμματισμού. Γίνεται αναφορά στην σημασία του περιφερειακού προγραμματισμού στην περίπτωση της Ελλάδας, πως μεταβλήθηκε με την είσοδο της χώρας στην Ευρωπαϊκή Ένωση, τι έχει επιφέρει θετικά αποτελέσματα και τι πρέπει να διορθωθεί στο μέλλον. Τέλος, η εργασία ολοκληρώνεται με τη εξαγωγή βασικών συμπερασμάτων γύρω από την αναπτυξιακή διαδικασία και την κοινή περιφερειακή πολιτική για την αντιμετώπιση του περιφερειακού προβλήματος στην ευρωπαϊκή ήπειρο. 4

6 1 ο Κεφάλαιο:Ανάπτυξη, περιφερειακή και τοπική 1. 1Ανάπτυξη Η έννοια της ανάπτυξης Το πρώτο κεφάλαιο της παρούσας ερευνητικής εργασίας αποτελεί μια σημαντική εισαγωγή για τον σχεδιασμό και κυρίως για τον προγραμματισμό, των κεντρικών ζητημάτων της εργασίας. Στο κεφάλαιο αυτό, επιχειρείται μια εννοιολογική προσέγγιση θεωρητικών εννοιών, όπως της ανάπτυξης, σε παγκόσμιο, περιφερειακό και τοπικό επίπεδο. Επίσης, η ιστορική εξέλιξη και η παρουσίαση θεωριών περιφερειακής ανάπτυξης βοηθά στην κατανόηση των όρων και στην καλύτερη μετάβαση στα επόμενα κεφάλαια της εν λόγω εργασίας. Στην συγκεκριμένη ενότητα, παρουσιάζεται η έννοια της ανάπτυξης, από τι εξαρτάται και πως μπορεί να μετρηθεί, με την βοήθεια κατάλληλων δεικτών. Με οικονομικά κριτήρια ανάπτυξη αποτελεί την ικανότητα μιας κοινωνίας να παράγει διαρκώς αυξανόμενο όγκο αγαθών και υπηρεσιών (Λαμπριανίδης, 2011). Η ανάπτυξη όμως δεν μπορεί να οριστεί μόνο μέσα από οικονομικά κριτήρια, καθώς αποτελεί μια πολυδιάστατη έννοια. Η οικονομική ανάπτυξη λοιπόν, (economic development) σχετίζεται άμεσα με μεταβολές, όχι μόνο στους παραγωγικούς τομείς της οικονομίας, αλλά και σε τεχνολογικό, κοινωνικό και πολιτικό επίπεδο μίας περιφέρειας ή μίας χώρας (Λαμπριανίδης, 2011). Επιπλέον, η οικονομική ανάπτυξη σε μία περιοχή, μπορεί να χαρακτηριστεί ως μία διαδικασία μετάβασης των κατοίκων της περιοχής από χαμηλότερα σε υψηλότερα στάδια οικονομικής και κοινωνικής οργάνωσης (Dunford, 2009). Η δημιουργία κατάλληλων οικονομικών και κοινωνικών συνθηκών συμβάλλουν επίσης, στην ολοκλήρωση της προσωπικότητας του ατόμου, με θετικό αντίκτυπο στις συλλογικές δραστηριότητες της κοινωνίας (Πολύζος, 2011). Συμπληρωματικά, στο σημείο αυτό πρέπει να τονιστεί πως η οικονομική ανάπτυξη είναι μια διαφορετική έννοια από αυτή της οικονομικής μεγέθυνσης. Η οικονομική μεγέθυνση (economic growth) είναι η προσπάθεια για αύξηση παραγόμενων προϊόντων μέσω της βελτίωσης της παραγωγικής ικανότητας μιας περιοχής (Λαμπριανίδης, 2011). Στην ουσία, αποτελεί μία διαδικασία που θα επιφέρει στο μέλλον θετική μεταβολή στα οικονομικά μεγέθη μιας περιφέρειας ή μιας χώρας (Πολύζος, 2011). Η οικονομική μεγέθυνση μετριέται κυρίως με δύο δείκτες: το Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν (ΑΕΠ) και το ΑΕΠ κατά κεφαλή. 5

7 1.1.2 Δείκτες Μέτρησης της Ανάπτυξης Σε ότι αφορά τώρα την οικονομική ανάπτυξη, αφού έχει δοθεί ο ορισμός της, μπορούν να αναλυθούν οι παράμετροί της. Στην βιβλιογραφία, είναι κοινά αποδεκτό ότι η μέτρηση της δεν μπορεί να επιτευχθεί με έναν τρόπο. Χρησιμοποιείται μία πληθώρα δεικτών για την ποιοτική και ποσοτική ερμηνεία της. Εκτός του ότι αποτελεί μια πολύπλευρη διαδικασία, ένα άλλο χαρακτηριστικό γνώρισμά της είναι το γεγονός ότι μεταβάλλεται στο πέρασμα του χρόνου. Κατ επέκταση, μεταβάλλονται και οι δείκτες μέτρησής της (Λαμπριανίδης, 2011, Πολύζος, 2011). Μία πρώτη προσπάθεια μέτρησης της οικονομικής ανάπτυξης ήταν μέσω του ΑΕΠ (GNP) και του κατά κεφαλήν ΑΕΠ. Οι δύο δείκτες όμως δεν προσμετρούν την ανισοκατανομή του εισοδήματος και επηρεάζονται σε μεγάλο βαθμό από τα εκάστοτε επίπεδα τιμών των προϊόντων. Έτσι, κρίθηκε αναγκαίος ο προσδιορισμός της ανάπτυξης κάνοντας χρήση και άλλων δεικτών, όπως: Δείκτες επιπέδου διαβίωσης, που περιλαμβάνουν μετρήσεις και ποιοτικές αναφορές σε θέματα όπως η υγεία, η διατροφή, η εκπαίδευση, η αναψυχή και η ασφάλεια. Σύνθετοι δείκτης ανάπτυξης (με γνωστότερο τον δείκτη Human Development Index HDI του Ο.Η.Ε) που περιλαμβάνει φυσικά μεγέθη που σχετίζονται με χαρακτηριστικά της οικονομίας, όπως η κατανομή του εργατικού δυναμικού, η διάρθρωση της οικονομίας με βάση τους τομείς παραγωγής, την συμμετοχή της μεταποίησης στη βιομηχανία κλπ. ( Λαμπριανίδης, 2011, Πολύζος, 2011) Παράλληλα, η έννοια της ανάπτυξης έχει διαφορετική σημασία και ερμηνεία ανά περιοχή. Σχετίζεται και εξαρτάται, ταυτόχρονα, από τις κοινωνικοοικονομικές και πολιτικές συνθήκες, από τον τρόπο άσκησης πολιτικής, από το σύστημα αξιών μιας περιοχής και από το θεσμικό της πλαίσιο (Pike et al, 2007). Από τα προηγούμενα, προκύπτει η εμφάνιση και άλλων δεικτών, που στην ουσία εκφράζουν διαφορές ανάμεσα σε κράτη και ανάμεσα σε περιοχές. Σε ότι αφορά το επίπεδο ζωής των κατοίκων, υπάρχουν δείκτες μέτρησης του ποσοστού ανεργίας, της εξέλιξης και της κατανομής του πληθυσμού, της μετανάστευσης, της γεννητικότητας και της θνησιμότητας, του μορφωτικού επιπέδου, της χρησιμοποίησης της τεχνολογίας, μετρήσεις στις συγκοινωνίες, και στην επιλογή μέσου μετακίνησης και σε καταναλωτικές ανάγκες κλπ (Πολύζος, 2011). Ακόμα, διαφορές εντοπίζονται σε φυσικά χαρακτηριστικά των περιφερειών, όπως το ανάγλυφο και η διάθεση φυσικών πόρων που εμμέσως προκύπτον συγκριτικά πλεονεκτήματα σε κάποιες περιοχές για 6

8 ανάπτυξη του αγροτικού τομέα, ή της βιομηχανίας ή της τουριστικής δραστηριότητας ( Λαμπριανίδης, 2011, Πολύζος, 2011) Διαφορές στην ερμηνεία της ανάπτυξης Η οικονομική ανάπτυξη, όπως ειπώθηκε, μεταβάλλεται στο πέρασμα του χρόνου. Το παραγωγικό σύστημα, αυτό καθεαυτό, τροποποιείται: αλλάζουν οι τιμές των προϊόντων, οι καταναλωτικές ανάγκες, η ζήτηση και η προσφορά (Amin, Thrift, 1995). Αποκορύφωμα των παραπάνω είναι το φαινόμενο της παγκοσμιοποίησης. Βασικό χαρακτηριστικό της είναι η μείωση της σημασίας των μεταβολών στις επιμέρους εθνικές οικονομίες και στον αντίποδα, η αύξηση της σημασίας των επιδράσεων από τις ριζικές μεταβολές στην παγκόσμια οικονομία και αγορά (Κόνσολας, 1997). Επιπρόσθετα, η αέναη οικονομική ανάπτυξη, που παρατηρήθηκε κυρίως σε Αμερική και Δυτική Ευρώπη, δημιούργησε αρνητικά αποτελέσματα στο περιβάλλον. Τα περιβαλλοντικά ζητήματα εμφανίστηκαν μετά την δεκαετία του 80 και απασχολούν πλέον το σύνολο των κρατών, ανεπτυγμένων και μη ( Rodriguez Pose, Pike, Tomaney, 2007). Έτσι, επινοήθηκε ο όρος «αειφόρος ανάπτυξη», δηλαδή η ανάπτυξη που προσπαθεί να καλύψει τις ανάγκες της σημερινής γενιάς, χωρίς όμως να θέτει σε κίνδυνο την προσπάθεια των μελλοντικών γενιών να καλύψουν τις δικές του ανάγκες (Παγκόσμια Επιτροπή για το Περιβάλλον και την Ανάπτυξη Επιτροπή Brundtland, 1987). Επιπλέον, η άνιση οικονομική ανάπτυξη ανά χώρα και ανά περιοχή προκαλεί περιφερειακές ανισότητες. Η ισόρροπη ανάπτυξη αποτελεί μορφή ανάπτυξης που επινοήθηκε λόγω του περιφερειακού προβλήματος, που δεν είναι κάτι άλλο πέρα από την ασυμμετρία της αναπτυξιακής διαδικασίας ενός γεωγραφικού χώρου. Επομένως, με τον όρο «ισόρροπη ανάπτυξη» εννοούμε την ανάπτυξη που δεν κατευθύνει τις περισσότερο αναπτυγμένες περιφέρειες να προοδεύουν με ταχύτερους ρυθμούς από τις λιγότερο αναπτυγμένες (Πολύζος, 2011). Η βαθύτερη ουσία του περιφερειακού προβλήματος (ύπαρξη ανισοτήτων ανάμεσα σε περιφέρειες) πηγάζει από τη διαπίστωση ότι ο μηχανισμός της αγοράς δεν δημιουργεί αυτόματα περιφερειακή ισορροπία και ακόμα ότι οι περιφερειακές ανισότητες που παρατηρούνται διαχρονικά μεταξύ ή/και εντός χωρών προσδιορίζονται με μία σειρά πολυχρησιμοποιούμενων δεικτών (Κολτσαράς, 2012). Οι περιφερειακές πολιτικές επινοήθηκαν για να μειώσουν το περιφερειακό πρόβλημα. Σύμφωνα με τον Maillat (1998) παρατηρούνται τέσσερις διαφορετικοί τύποι περιφερειακής πολιτικής: Η πρώτη πολιτική εμφανίστηκε γύρω στο 1960 και αφορούσε την οικονομική ανάπτυξη περιοχών μέσω εξωτερικών παρεμβάσεων. 7

9 Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι οι επενδύσεις και η έμφαση σε οικονομικές δραστηριότητες στις λιγότερο ανεπτυγμένες περιοχές. Από τα μέσα της δεκαετίας του 70 εμφανίζεται ένας δεύτερος τύπος, αυτός της ενδογενούς ανάπτυξης, με έμφαση στα ξεχωριστά χαρακτηριστικά, στις διαφορετικές αναπτυξιακές διαδικασίες και στη γεωγραφική κατανομή των οικονομικών δραστηριοτήτων ανά περιοχή. Η τρίτη μορφή που αναφέρεται, επηρεασμένη από την παγκοσμιοποίηση, αποτελεί συνδυασμό ενδογενούς και εξωγενούς ανάπτυξη, με τάσεις τόνωσης των συγκριτικών πλεονεκτημάτων του κάθε τόπου. Τέλος, ο τέταρτος τύπος περιφερειακής πολιτικής, που συναντάται πιο πρόσφατα, στρέφεται στις πόλεις μεσαίου μεγέθους, τονώνοντας την προσβασιμότητά τους με σεβασμό στη διαφορετικότητα και την ποικιλομορφία στις αναπτυξιακές δραστηριότητες (Maillat, 1998). Συμπεραίνεται λοιπόν ότι υπάρχει αλληλεξάρτηση της οικονομικής ανάπτυξης, του χρόνου και του χώρου, και κατ επέκταση η οικονομική ανάπτυξη έχει διαφορετική εννοιολογική σημασία για κάθε κράτος, κάθε περιφέρεια και κάθε τοπική κοινωνία. 1.2 Περιφερειακή Ανάπτυξη Στην συγκεκριμένη ενότητα του πρώτου κεφαλαίου επιχειρείται μια εννοιολογική προσέγγιση της περιφερειακής ανάπτυξης. Επίσης, επιχειρείται μία σύντομη περιγραφή των θεωριών της παραπάνω έννοιας και με τη βοήθεια παραδειγμάτων ερμηνεύεται το θέμα της ενότητας αυτής Η έννοια της περιφέρειας και της περιφερειακής ανάπτυξης Αρχικά, είναι αναγκαίο να δοθεί ένας ορισμός για την περιφέρεια, προκειμένου να γίνει αντιληπτή η χωρική υπόσταση της περιφερειακής ανάπτυξης. Η περιφέρεια εκτός από μια γεωγραφική ενότητα, είναι ένα συνονθύλευμα ποικίλων οικονομικών, κοινωνικών κ.α χαρακτηριστικών, που της προσδίδουν μία ταυτότητα (Λαμπριανίδης, 2011). Ο Glasson (1974) (όπως αναφέρεται από τις Γιαουτζή και Στρατηγέα, 2011), διακρίνει μια αντικειμενική και μία υποκειμενική οπτική σε μία προσπάθεια αποσαφήνισης του όρου. Στην αντικειμενική οπτική, δίνεται έμφαση στα φυσικά χαρακτηριστικά ενός γεωγραφικού συνόλου, ενώ αντίθετα στην υποκειμενική τονίζεται η ανθρώπινη δραστηριότητα και η συμπεριφορά του πληθυσμού μίας συγκεκριμένης περιοχής. Η ανάγκη για διαχωρισμό των περιφερειών στην πράξη επέφερε μια κατηγοριοποίηση στην εννοιολογική προσέγγιση της περιφέρειας. Σύμφωνα με τον 8

10 Boudeville, (1966) (όπως αναφέρεται από τον Λαμπριανίδη, 2011) οι κατηγορίες των περιφερειών είναι τρεις: οι ομοιογενείς, οι πολικές και οι περιφέρειες προγραμματισμού / σχεδιασμού. Οι ομοιογενείς περιφέρειες παρουσιάζουν ομοιότητες σε οικονομικά, κοινωνικά, πολιτικά και γεωγραφικά χαρακτηριστικά. Ενώ, οι πολικές περιφέρειες εμφανίζουν στενή αλληλεξάρτηση μεταξύ τους και στηρίζονται κυρίως σε δίκτυα, όπως ροή ανθρώπων, υπηρεσιών και αγαθών (Λαμπριανίδης, 2011, Πολύζος, 2011, Στρατηγέα, Γιαουτζή, 2011). Τέλος, οι περιφέρειες προγραμματισμού ή σχεδιασμού είναι γεωγραφικές οντότητες που αποτελούνται από όμορες χωρικές μονάδες και οριοθετούνται με σκοπό την άσκηση περιφερειακής πολιτικής και τη εφαρμογή του περιφερειακού προγραμματισμού (Χριστοφάκης, Παπαδασκολόπουλος, 2009). Αφού παρουσιάστηκε η έννοια της περιφέρειας και οι διαφορές στην ερμηνεία που συναντώνται στην βιβλιογραφία, θα αναλυθεί η περιφερειακή ανάπτυξη μία έννοια άρρηκτα συνδεδεμένη και με την τοπική ανάπτυξη. Στη συνέχεια θα γίνει αναφορά και στις θεωρίες περιφερειακής ανάπτυξης μέσω της ιστορικής εξέλιξης. Οι έννοιες της περιφερειακής και τοπικής ανάπτυξης είναι δύσκολο να ερμηνευτούν με απλούς ορισμούς. Η μία έννοια εξαρτάται από την άλλη και υπάρχει σε κάποιο βαθμό αλληλεξάρτηση μεταξύ τους (Pike et al., 2006). Ανατρέχοντας στην ιστορία των όρων αυτών, διαπιστώνεται μια ταύτιση τους με οικονομικά μεγέθη και κριτήρια, όπως η οικονομική ευημερία, η ανάπτυξη, το εισόδημα και η απασχόληση (Armstrong, Taylor, 2000). Βέβαια στις παραπάνω έννοιες συμπεριλαμβάνονται και άλλες συνιστώσες όπως αναφέρεται από τους Haughton, Counsell (2004) και Keating (2005). Τέτοιες είναι η μείωση των κοινωνικών ανισοτήτων, η κοινωνική συνοχή, η ανταγωνιστικότητα, η προώθηση της περιβαλλοντικής αειφορίας και οι νέες μορφές στον τρόπο διακυβέρνησης, με την συμμετοχή όλο και περισσότερων ατόμων συμβάλλοντας στην πολιτική ποικιλομορφία. Συνεπώς, αποτελούν χαρακτηριστικά γνωρίσματα της σύγχρονης έννοιας της περιφερειακής ανάπτυξης. Επιπλέον, η περιφερειακή ανάπτυξη, συνήθως, λογίζεται διαφορετικά για την κάθε περιφέρεια προγραμματισμού, ακόμα και αν πρόκειται για τις περιφέρειες της ίδιας χώρας. Αυτό συμβαίνει διότι η ανάπτυξη ερμηνεύεται και επιτυγχάνεται ξεχωριστά για κάθε περιφέρεια. Τα οικονομικά προβλήματα και οι οικονομικές προκλήσεις σε συνδυασμό με το κοινωνικό και πολιτικό υπόβαθρο ποικίλουν ακόμη και σε γειτονικές περιοχές. Επιπρόσθετα, σημαντικό ρόλο κατέχει και η παγκοσμιοποίηση, ανάλογα με το πόσο έχει επηρεάσει τις οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες ενός τόπου ή αν αυτές παραμένουν αναλλοίωτες (Pike, Rodriguez- Pose, Tomaney, 2007). 9

11 1.2.2 Θεωρίες Περιφερειακής Ανάπτυξης Σχετικά με τις θεωρίες περιφερειακής ανάπτυξης, υπάρχουν διάφορες προσεγγίσεις που συναντώνται στη βιβλιογραφία. Μία συνηθισμένη προσέγγιση είναι η ομαδοποίηση τους. Πιο συγκεκριμένα, παρατηρείται ομαδοποίηση των θεωριών βάση του θέματος, βάση της αναλυτικής θεωρητικής συγγένειας ή ακόμα και βάση της εξέλιξης στο χρόνο. Μία άλλη προσέγγιση είναι η ομοιογένεια της παρουσίασης των θεωρητικών προσεγγίσεων καθώς και η περιγραφή τους με βάση τη χρησιμότητα στην περιφερειακή ανάλυση και πολιτική (Παπαδασκολόπουλος, 2007). Στην συγκεκριμένη εργασία ακολουθείται η προσέγγιση των θεωριών περιφερειακής ανάπτυξης βασισμένη στην ιστορική εξέλιξη, όπως παρουσιάζεται από τον Λαγό, (2007), προκειμένου να αναδειχθεί η προβληματική γύρω από τα ζητήματα της περιφερειακής ανάπτυξης και να κατανοηθεί η εξέλιξη των πολιτικών που οδηγεί στην σημερινή αντίληψη για την περιφερειακή ανάπτυξη. Από το 1940 μέχρι το 1960 κυριαρχούσαν οι κλασικές θεωρίες περιφερειακής ανάπτυξης, με κύριους εκφραστές τους Σμιθ, Ρικάρντο, Μιλ και Μαρξ. Οι κλασικές θεωρίες συμπεριλαμβάνουν τη θεωρία της έλλειψης / αφθονίας πόρων, την θεωρία της οικονομικής βάσης και αυτής του διαπεριφερειακού εμπορίου. Οι παραπάνω θεωρίες επικεντρώνονται στη λειτουργία του οικονομικού συστήματος που γεννά αναπτυγμένες και αναπτυσσόμενες περιφέρειες, στον ρυθμό οικονομικής μεγέθυνσης και παραγωγής και στην συσχέτιση εργασίας και κεφαλαίου. Επιπλέον, χρησιμοποιούνται απλές ποσοτικές μέθοδοι δίνοντας παράλληλα έμφαση στους παράγοντες χωροθέτησης των επιχειρήσεων και στην προσπάθεια εξισορρόπησης των περιφερειακών ανισοτήτων. Η κλασική θεώρηση ταυτίζεται με έναν δυισμό ανάμεσα σε ανεπτυγμένες περιοχές και μη καθώς και στη σχέση εργασίας κεφαλαίου αγνοώντας άλλες παραμέτρους πχ. γνώση, τεχνολογία ενώ ταυτόχρονα δεν εστιάζουν στην πολυπλοκότητα των περιφερειακών ζητημάτων (Λαγός, 2007). Τις κλασικές θεωρίες διαδέχθηκαν οι νεοκλασικές σε ένα χρονικό φάσμα τριάντα ετών, δηλαδή από το 1960 έως το Τα βασικότερα στοιχεία τους είναι η προσφορά εργασίας, η συσσώρευση κεφαλαίου καθώς και η τεχνολογική πρόοδος. Οι περιφερειακές ανισότητες προκύπτουν από την ανισοκατανομή των παραγωγικών συντελεστών, δηλαδή τη διαφορετική τεχνολογική πρόοδο και τη διαφορετική μεταβολή του λόγου των εισροών μίας περιφέρειας. Η τεχνολογία και η καινοτομία αποτελούν παράγοντες που μπορούν να συμβάλουν στην οικονομική μεγέθυνση. Επίσης, η παραγωγικότητα εξαρτάται από το λόγο: κεφάλαιο / εργαζόμενο, αλλά σε βάθος χρόνου, λόγω φθίνουσας οριακής αποδοτικότητας, η περαιτέρω αύξηση του κεφαλαίου, οδηγεί σε μείωση της παραγωγικότητας. Μέσω του προηγούμενου, αναδεικνύεται η τάση των αγορών για σύγκλιση, καθώς λιγότερο ανεπτυγμένες οικονομίες με μικρό κεφάλαιο εμφανίζουν υψηλότερους ρυθμούς ανάπτυξης 10

12 (αντιθέτως με τις πιο εξελιγμένες, όπου το μεγάλο κεφάλαιο δεν αποδίδει ίση παραγωγικότητα) (Λαγός, 2007). Τη χρονική περίοδο εμφανίζεται ο Κεϋνσιανισμός. Ο Κέυνς, ως κύριος πρεσβευτής των θεωρητικών προσεγγίσεων της εποχής του, στην προσπάθεια για εύρεση λύσης των οικονομικών προβλημάτων, όπως οι κρίσεις και η ανισορροπία του οικονομικού συστήματος, πρότεινε μια θεώρηση στηριζόμενος στο ρόλο του κράτους ως ρυθμιστής της ανισοκατανομής του πλούτου και των διαφορών ανάμεσα σε περιοχές. Ο κρατικός παρεμβατισμός του Κέυνς συμπεριελάμβανε θεωρίες όπως αυτές της άνισης περιφερειακής ανάπτυξης του Whitman, της εξαγωγικής βάσης και της περιφερειακής εκδοχής των υποδειγμάτων Harrod Domar, της τομεακής διάρθρωσης και της κλαδικής διάρθρωσης. Ως μεθοδολογικά εργαλεία χρησιμοποιήθηκαν υποδείγματα γενικής ισορροπίας, ποσοτικές και ποιοτικές μέθοδοι (Λαγός, 2007). Από το 1950 και έπειτα στην βιβλιογραφία συναντώνται οι φιλελεύθερες εξελικτικές θεωρίες, που συμπεριλαμβάνουν πλήθος θεωρητικών προσεγγίσεων σχετικά με την περιφερειακή ανάπτυξη. Κυριότερες είναι η θεωρία της σωρευτικής αιτιότητας του Mydral, η θεωρία διατομεακής διάχυσης της οικονομικής ανάπτυξης του Hirschman, αυτή της θεωρίας των πόλων του Perroux, των σχέσεων πυρήνα περιφέρειας του Friedman και των σταδίων ανάπτυξης του Rostow. Επιπρόσθετα, εντοπίζονται θεωρίες όπως αυτές της ενδογενούς ανάπτυξης, του κύκλου ζωής, της νέας οικονομικής γεωγραφίας και της νέας περιφερειακότητας. Στην φιλελεύθερη προσέγγιση της περιφερειακής ανάπτυξης χρησιμοποιηθήκαν τόσο ποσοτικές όσο και ποιοτικές μέθοδοι σε συνδυασμό με αναλύσεις στο εσωτερικό και στο εξωτερικό περιβάλλον των λειτουργιών και των δράσεων των επιχειρησέων. Τέλος, εντοπίζεται μια σύνδεση και αλληλεξάρτηση του χώρου με την οικονομία και επικέντρωση στην γνώση, την εξειδίκευση και την τεχνολογική πρόοδο (Λαγός, 2007). Από το 1920 μέχρι και σήμερα, οι θεωρίες περιφερειακής ανάπτυξης συμπεριλαμβάνουν και ριζοσπαστικές προσεγγίσεις. Αυτές εντοπίζονται κυρίως στις κλασικές θεωρίες ιμπεριαλισμού, στις στρουκτουραλιστικές και στις νεομαρξιστικές θεωρίες. Αντικείμενο τους αποτελεί η άνιση μετατόπιση της υπεραξίας ανάμεσα στις περιφέρειες, οι μακροοικονομικές ανισότητες του καπιταλισμού και η αναδιάρθρωσή του. Αν και οι θεωρίες που παρουσιαστήκαν προσπαθούν να ερμηνεύσουν την προβληματική γύρω από τις περιφερειακές ανισότητες και να τις αντιμετωπίσουν μέσω πολιτικών, το ίδιο το οικονομικό σύστημα και οι κανόνες που το διέπουν, καθιστούν αυτό το έργο εξαιρετικά δύσκολο. Η φύση του οικονομικού συστήματος είναι τέτοια που αναπαράγει τις ανισότητες σε οικονομικό αλλά και σε κοινωνικό επίπεδο (Λαγός, 2007, Λαμπριανίδης, 2011, Πολύζος, 2011). 11

13 1.2.3 Χαρακτηριστικές περιπτώσεις περιφερειακής ανάπτυξης Τα παραδείγματα περιφερειακής ανάπτυξης χαρακτηρίζονται από έντονη ποικιλομορφία, με πλήθος οικονομικών δραστηριοτήτων και πολιτικών που ακολουθούνται. Στη συγκεκριμένη ενότητα γίνεται αναφορά σε τρεις διαφορετικές περιπτώσεις πετυχημένης περιφερειακής ανάπτυξης στο νέο διεθνοποιημένο περιβάλλον, με βάση το έργο των Pike, Rodriguez- Pose, Tomaney (2007). Η πρώτη περιφέρεια αναφέρεται σε μία μεγάλη μητροπολιτική περιοχή, η δεύτερη σε μια βιομηχανικά ανεπτυγμένη περιφέρεια και η τρίτη σε μια περιοχή που η ανάπτυξη της στηρίζεται κατά κύριο λόγο στον τουρισμό. Μεγάλη μητροπολιτική περιοχή: Τέτοιες περιφέρειες συναντώνται τόσο στα αναπτυγμένα κράτη όσο και σε αναπτυσσόμενες χώρες. Πρόκειται κυρίως για μεγάλα αστικά κέντρα που συγκεντρώνουν υπηρεσίες και αποτελούν έδρα των οικονομικών και επιχειρηματικών δραστηριοτήτων (Taylor and Walker, 2001, όπως αναφέρεται από τους Pike, Rodriguez- Pose, Tomaney, 2007 ). Συγκεντρώνουν ξένες άμεσες επενδύσεις και σε πολλές περιπτώσεις αποτελούν τα πιο σημαντικά οικονομικά κέντρα των χωρών, στις οποίες ανήκουν. Επιπλέον, τα μεγάλα αστικά κέντρα προσελκύουν την ερεύνα και την καινοτομία σχετικά με την ανάπτυξη και το σχεδιασμό των δραστηριοτήτων για τις παγκόσμιες μητροπολιτικές περιφέρειες (Scott and Storper 2003, όπως αναφέρεται από τους Pike, Rodriguez- Pose, Tomaney, 2007). Σε αυτές όμως τις περιοχές, παρατηρείται ένα φαινόμενο που ονομάζεται «δυική οικονομία». Με άλλα λόγια από τη μία πλευρά υπάρχουν μεγάλες ομάδες του πληθυσμού που αντιμετωπίζουν οικονομικά προβλήματα και από την άλλη, ομάδες ατόμων που απολαμβάνουν υψηλές απολαβές, όπως τα στελέχη των μεγάλων επιχειρησέων (ως παράδειγμα αναφέρεται η Μαδρίτη) (Buck et al. 2002; Hamnett 2003, όπως αναφέρεται από τους Pike, Rodriguez- Pose, Tomaney, 2007). Βιομηχανικές περιφέρειες: Περιφέρειες που συνδυάζουν πλεονεκτήματα για την προσέλκυση βιομηχανικών μονάδων. Χαρακτηρίζονται από την διαθεσιμότητα πόρων, την προσβασιμότητα και τη διαθεσιμότητα ανθρώπινου δυναμικού προσελκύοντας κεφάλαια. Τέτοιες περιοχές είναι ορισμένες πολιτείες των ΗΠΑ, το Μεξικό, περιοχές στον Καναδά, περιφέρειες στην Ιταλία και την Γερμανία και κυρίως η Κίνα. Σχετικά χαμηλοί μισθοί ενός στοιχειωδώς εξειδικευμένου ανθρώπινου δυναμικού, σε περιοχές που είναι κοντά σε μεγάλες παγκόσμιες αγορές συγκεντρώνουν την βιομηχανική παραγωγή της εποχής (Pike, Rodriguez- Pose, Tomaney, 2007). Τουριστικές περιοχές: Περιοχές που έχουν δημιουργήσει και στηρίζονται στην τουριστική βιομηχανία. Αποτελούν πόλους προσέλκυσης τουριστών και έχουν επωφεληθεί από την παγκοσμοποιημένη αγορά και οικονομία. Παραδείγματα τέτοιων 12

14 περιοχών αποτελούν το Κανκούν στο Μεξικό και το Μπαλί στην Ινδονησία (Pike, Rodriguez- Pose, Tomaney, 2007). Ο προγραμματισμός των περιοχών, που η οικονομία τους βασίζεται στον τουρισμό, επικεντρώνεται εύλογα στον τουρισμό. Η περιφερειακή οικονομική ανάπτυξη αυτής της μορφής μπορεί να επιφέρει πολλά θετικά αποτελέσματα όταν συνάδει με τις αρχές της αειφορίας, είναι αποτέλεσμα προγραμματισμού και είναι ισόρροπη και αρμονική, δηλαδή δεν επισκιάζει τους υπόλοιπους οικονομικούς κλάδους της περιοχής (Ηγουμενάκης, 2001). Συνοψίζοντας τα παραπάνω, η κάθε περιοχή περιφέρεια προσπαθεί να εκμεταλλευτεί τα συγκριτικά της πλεονεκτήματα, προκειμένου να αποκτήσει θέση στην παγκοσμιοποιημένη αγορά του σήμερα. Ταυτόχρονα, επιδιώκει την υλοποίηση των στόχων της και το να κάνει βήματα προόδου στην αναπτυξιακή διαδικασία. Στη συνέχεια της εργασίας αυτής, εξειδικεύεται περισσότερο η έννοια της περιφερειακής ανάπτυξης μέσω της τοπικής ανάπτυξης. Έτσι, επιτυγχάνεται η καλύτερη κατανόηση των ανισοτήτων, τονίζοντας τις τοπικές διαφοροποιήσεις και τα συγκριτικά πλεονεκτήματα της μίας περιοχής έναντι της άλλης. Αναδεικνύεται, επίσης, η τοπική αυτοδιοίκηση συμπληρωματικά του κρατικού παρεμβατισμού και επισημαίνεται ο ενεργός ρόλος του τοπικού πληθυσμού. 1.3 Τοπική Ανάπτυξη Σε αυτή την ενότητα της ερευνητικής εργασίας παρουσιάζεται η έννοια της τοπικής ανάπτυξης, οι παράμετροι που την διαφοροποιούν από την περιφερειακή ανάπτυξη, και τέλος παρουσιάζονται δύο εμπειρικά παραδείγματα Τι είναι η τοπική ανάπτυξη Εισαγωγικά, η τοπική ανάπτυξη δεν είναι μία διαφορετική έννοια από αυτή της περιφερειακής ανάπτυξης. Θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε ότι είναι μια παρεμφερής προσέγγιση με ιδιαίτερη έμφαση στο τοπικό επίπεδο, δηλαδή αναφέρεται σε μια χωρική έκταση μικρότερη της περιφέρειας (Χριστοφάκης, 2001). Ο στόχος της τοπικής ανάπτυξης είναι η διατήρηση του οικιστικού δικτύου, χωρίς τη συγκέντρωση του πληθυσμού στα μεγάλα αστικά κέντρα. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί μέσω των οικονομικών δραστηριοτήτων, που αξιοποιούν τα τοπικά πλεονεκτήματα και τον ενδογενή δυναμισμό των εν λόγω περιοχών, και μέσω της ενδογενούς ανάπτυξης από «κάτω» με έντονο στοιχείο τη συμμετοχικότητα στη λήψη αποφάσεων που σχετίζονται με αναπτυξιακές διαδικασίες (Παπαδασκαλόπουλος 1995, όπως αναφέρεται από τον Χριστοφάκη, 2001). Η θεώρηση αυτή στηρίζεται σε 13

15 μεγάλο βαθμό στην έννοια της ισόρροπης ανάπτυξης, όπως παρουσιάστηκε στην ενότητα του πρώτου κεφαλαίου. Η έννοια της τοπικής ανάπτυξης εμφανίστηκε για πρώτη φόρα την δεκαετία του 1940 αλλά χωρίς ιδιαίτερη σημασία μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του Ιστορικά αποτέλεσε μια προσπάθεια για διέξοδο από τις εκάστοτε οικονομικές κρίσεις που εμφανίζονταν ανά καιρούς. Η τοπική ανάπτυξη, λοιπόν, μπορεί να οριστεί ως ένα πολυδιάστατο σύνολο καινοτόμων πολιτικών, που συμπεριλαμβάνει οικονομικές στρατηγικές. Παράλληλα ξεκίνησε να ασκείται λόγω κυρίως της αποτυχίας των παραδοσιακών πολιτικών για την περιφερειακή ανάπτυξη, μέχρι εκείνη την εποχή (Barnes and Hayter, 1997). Συμπληρωματικά, η τοπική ανάπτυξη αποτελεί μια προσπάθεια για μείωση των περιφερειακών ανισοτήτων και στην βελτίωση του επιπέδου διαβίωσης, ιδίως σε περιφέρειες χωρών του Τρίτου Κόσμου (Χατζημιχάλης, 1992). Παρ όλα αυτά, σύμφωνα με τον Bagnasco (1992) (όπως αναφέρεται από τον Χριστοφάκη, 2001) η έμφαση στο «τοπικό» προήλθε λόγω της λεγόμενης Τρίτης Ιταλίας, που χαρακτηριζόταν από ένα χαμηλό επίπεδο ανάπτυξης σε σύγκριση με τον ανεπτυγμένο Βορρά, που στηριζόταν στην βαριά βιομηχανία. Ως αποτέλεσμα, η περιοχή αυτή πέτυχε γρήγορους ρυθμούς βιομηχανικής ανάπτυξης και εξασφάλισε υψηλά επίπεδα κατά κεφαλήν εισοδήματος. Παρόμοια παραδείγματα συναντώνται και σε άλλες ευρωπαϊκές περιοχές, όπως στην Φλάνδρα, στην κεντρική Πορτογαλία και στη Δυτική Γερμανία (Χριστοφάκης, 2001). Εκτός όμως από την Ευρώπη, και στις Η.Π.Α. την ίδια περίοδο εφαρμόσθηκαν προγράμματα ρύθμισης του χώρου. Ειδικότερα, η περιφερειακή πολιτική στηρίχθηκε αρχικά σε προγράμματα οργάνωσης και ενίσχυσης των μεγάλων πόλεων, ενώ αργότερα η ένταση των περιφερειακών ανισοτήτων έστρεψε το ενδιαφέρον του προγραμματισμού στην κοινωνική και χωροταξική αναδιοργάνωση των πόλεων, καθώς και στην υποβοήθηση των λιγότερο αναπτυγμένων περιοχών (Nelson 1993, Blakely 1994, όπως αναφέρεται από τον Χριστοφάκη και τον Παπαδασκαλόπουλο, 2003). Σύμφωνα με τους Bennet and Krebs (1991, όπως αναφέρεται από το Χριστοφάκη, 2001) η τοπική ενδογενής ανάπτυξη στηρίζεται σε συγκεκριμένους παράγοντες και στη συνεργασία σε τοπικό επίπεδο. Οι κύριοι παράγοντες είναι οι ακόλουθοι: Έδαφος, υποδομή και χωροθέτηση Δημιουργία κεφαλαίου και επένδυση Καινοτομία, επιχειρηματικότητα και τεχνολογική πρόοδος Έμφαση στους ανθρώπινους πόρους Ανάπτυξη κατάλληλου θεσμικού πλαισίου 14

16 Ακόμα, η συνεργασία έγκειται στην ατομική ολοκλήρωση ρόλων και σκοπών που θα συμβάλουν στις αναπτυξιακές διαδικασίες της περιοχής. Μεγάλη έμφαση δίνεται και στους τρόπους λήψης αποφάσεων που σχετίζονται με τις τοπικές αναπτυξιακές δραστηριότητες. Ιδιαίτερη σημασία κατέχει η συλλογικότητα, η συμμετοχικότητα και η διαβούλευση από τον τοπικό πληθυσμό, διαμορφώνοντας ένα πρότυποo ανάπτυξης «από κάτω προς τα πάνω» (Bottom Up) (Stohr, 1981, όπως αναφέρεται από τον Κουρλιούρο, 2014). Συμπερασματικά, από τα προηγούμενα προκύπτει ότι ο όρος τοπική ανάπτυξη δεν σχετίζεται μόνο με μια συγκεκριμένη χωρική μονάδα (συνήθως μικρότερη από κράτος και περιφέρεια) αλλά αναφέρεται σε κάθε δραστηριότητα ή διαδικασία που υποστηρίζεται από τους τοπικούς φορείς και γενικότερα τον τοπικό πληθυσμό (Coffey and Polese, 1985). Στο σημείο αυτό παρατηρείται και η εννοιολογική συσχέτιση της τοπικής με την περιφερειακή ανάπτυξη. Πιο συγκεκριμένα, η τοπική ανάπτυξη αποτελεί μια μορφή περιφερειακής ανάπτυξης αλλά σε αυτή οι τοπικοί παράγοντες, όπως οι τοπικοί φορείς και οι τοπικές επιχειρήσεις, συνδράμουν ουσιαστικά στην διαμόρφωση της αναπτυξιακής διαδικασίας (Χριστοφάκης, 2001) Πολιτικές τοπικής ανάπτυξης Όσο όμως η τοπική ανάπτυξη εξαρτάται από τους ενδογενείς παράγοντες, άλλο τόσο επηρεάζεται από εξωγενείς μεταβλητές. Η αναπτυξιακή διαδικασία δεν διαμορφώνεται από τους τοπικούς εμπλεκόμενους φορείς, αφού αποφάσεις λαμβάνονται από κρατικούς και διακρατικούς μηχανισμούς και παρεμβατικές πολιτικές. Επομένως, η ανάπτυξη αυτού του είδους χαρακτηρίζεται από μια ιδιαίτερη φύση, που πρέπει να λυθεί υπόψη (Garofoli, 1990, 1992, όπως αναφέρεται από τον Χριστοφάκη, 2001). Σύμφωνα τώρα με τους Coffey and Polese (1984, 1985), υπάρχουν τέσσερα στάδια που διαμορφώνουν την ενδογενή ανάπτυξη και την αναπτυξιακή της πορεία. Τα στάδια αυτά είναι τα εξής: 1. Ανάδυση της τοπικής επιχειρηματικότητας 2. Ανάπτυξη και επέκταση των τοπικών επιχειρήσεων 3. Διατήρηση των τοπικών επιχειρήσεων κάτω από τον τοπικό έλεγχο 4. Επίτευξη μίας οικονομικής διάρθρωσης με λειτουργίες και επιχειρηματικές υπηρεσίες, που βρίσκονται υπό τον τοπικό έλεγχο 15

17 Σε μία προσπάθεια για περαιτέρω ερμηνεία και εμβάθυνση στην τοπική ενδογενή ανάπτυξη, οι Coffey and Polese (1984,1985) προτείνουν τρεις διαφορετικές επιλογές, μέσω των οποίων μπορεί να επιτευχθεί η ανάπτυξη σε τοπικό επίπεδο. Οι τρεις αυτές επιλογές συνοψίζονται στον ακόλουθο πίνακα (Πίνακας 1): Πίνακας 1: Τρεις πολιτικές επιλογές για την τοπική ανάπτυξη Ομάδες Στόχοι Εμπόδια που πρέπει να προσπεραστούν Προτεραιότητες Μηχανισμοί εφαρμογής Κριτήρια αξιολόγησης Επιλογή 1: Χρηματοδότηση Μικρές επιχειρήσεις Έλλειψη κεφαλαίου 1.Χρηματοδότηση 2.Πληροφόρηση Κατάρτιση 3.Οργάνωση Δάνεια, επιχορηγήσεις Δυνητικό κέρδος αποφάσεων σε έργα Επιλογή 2: Πληροφόρηση Όλος ο πληθυσμός Έλλειψη και δυσκολία πρόσβασης στην πληροφορία 1. Πληροφόρηση Κατάρτιση 2. Οργάνωση 3. Χρηματοδότηση Ενίσχυση της εκπαίδευσης, πρόσβαση στην πληροφόρηση, χρήση νέων τεχνολογιών Εξοπλισμός υπηρεσιών Επιλογή 3: Εμψύχωση Κοινοτικές ομάδες Αδυναμία οργάνωσης, επιχειρηματικών δράσεων 1.Οργάνωση 2. Πληροφόρηση Κατάρτιση 3. Χρηματοδότηση Τοπικές οργανώσεις για την ανάπτυξη Ανομοιογενή κριτήρια για μακροπρόθεσμες προοπτικές για τη δημιουργία ανάπτυξης Πηγή: Coffey and Polese (1984,1985), Local Development: Conceptual Bases and Policy Implications, p.90 Η πρώτη επιλογή εστιάζει στις μικρές επιχειρήσεις και στο νέο επιχειρηματία. Ο επιχειρηματίας αυτός καλείται να πάρει ρίσκα προκειμένου να δραστηριοποιηθεί και να συμβάλει στην ανάπτυξη του τόπου του. Η επιλογή αυτή, επίσης, επικεντρώνεται στους μηχανισμούς στους οποίους μπορεί να στηριχτεί ένας επιχειρηματίας, όπως τον δανεισμό και τις επιχορηγήσεις. Στην δεύτερη επιλογή δίνεται έμφαση στην κοινωνία. Στο επίκεντρο βρίσκονται η πληροφόρηση, η γνώση, η καινοτομία και η χρήση των νέων τεχνολογιών: παράμετροι που οδηγούν στην ανάπτυξη της οικονομίας και στην βελτίωση του επιπέδου διαβίωσης των κατοίκων της περιοχής. 16

18 Τέλος, η τρίτη επιλογή, επικεντρώνεται στις τοπικές οργανώσεις με έντονο στοιχείο την εμπλοκή των τοπικών φορέων τόσο στη λήψη αποφάσεων, όσο και στην βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης και διαμόρφωσης ενός επιχειρηματικού περιβάλλοντος για τις τοπικές δραστηριότητες. Μετά τους Coffey and Polese (1984, 1985), ήταν η σειρά των Barnes and Hayter (1997) να διατυπώσουν τις απόψεις τους για την τοπική ανάπτυξη. Ως μεταγενέστερο το έργο τους ασκεί κριτική στους πρώτους και εμπεριέχει μια διαφορετική προσέγγιση. Οι Barnes and Hayter (1997) υποστήριξαν πως η επιχειρηματική ικανότητα αποτελεί σημαντικό στοιχείο της ενδογενούς ανάπτυξης. Η τεχνογνωσία και οι ικανότητες των ατόμων που δραστηριοποιούνται οικονομικά στα πλαίσια μίας τοπικής κοινωνίας μπορούν να συμβάλουν στη λήψη αποφάσεων και στη διαμόρφωση ενός κατάλληλου επιχειρηματικού περιβάλλοντος. Ως απόρροια του παραπάνω, οι κάτοικοι της περιοχής αυτής δεν θα αναζητήσουν την μετάβαση τους σε κάποια άλλη περιφέρεια, και με αυτόν τον τρόπο θα διατηρηθεί το ανθρώπινο δυναμικό. Επίσης, η επένδυση στο ανθρώπινο δυναμικό μιας τοπικής κοινωνίας για την εκπαίδευση, την κατάρτιση και την πληροφόρηση είναι σημαντικότερη από επενδύσεις σε άλλους τομείς. Αυτό το ανθρώπινο δυναμικό θα είναι εκείνο που μέσα από συλλογικές και ατομικές δράσεις θα επιφέρει την ανάπτυξη της περιοχής. Επιπρόσθετα, η αρωγή από κρατικούς φορείς σε συνδυασμό με τους τοπικούς φορείς και τις τοπικές κοινότητες θα μπορέσουν να υλοποιήσουν τα τέσσερα στάδια των Coffey and Polese στην πορεία για την οικονομική ανάπτυξη της τοπικής κοινωνίας. Ακόμη, επισημαίνεται η συνεργασία ανάμεσα σε περιοχές προκειμένου να επιτύχουν τους στόχους και τις στρατηγικές τους. Πιο συγκεκριμένα, στόχος των τοπικών συνεργασιών είναι η εξάλειψη του ανταγωνισμού. Για παράδειγμα αναφέρονται οι δράσεις και οι τοπικές αρχές τόσο σε τουριστικές όσο και σε βιομηχανικές περιοχές, όπου παρατηρείται πως η συνεργασία επιφέρει περισσότερα πλεονεκτήματα έναντι του ανταγωνισμού των τοπικών κοινωνιών (Barnes and Hayter, 1997). Ολοκληρώνοντας την ενότητα για την τοπική ανάπτυξη, καλό είναι να γίνει αναφορά στην ενδογενή ώθηση. Η έννοια αυτή επινοήθηκε για την δημιουργία ισχυρών και βιώσιμων διοικητικών μονάδων, μικροπεριφέρειες προγραμματισμού, με κοινά αναπτυξιακά χαρακτηριστικά. Η ενδογενής ώθηση στηρίζεται στην ενεργοποίηση και την οργάνωση των τοπικών φορέων με απαραίτητη και ταυτόχρονη 17

19 την ενεργή συμμετοχή όλου του πληθυσμού που αποτελεί την συγκεκριμένη τοπική κοινωνία, σε διαδικασίες λήψης αποφάσεων και σχεδιασμού (Stohr, 1981). Η εμπλοκή και συμμετοχή όλων των κατοίκων μιας περιοχής κρίνεται ιδιαιτέρως σημαντική για τη διαμόρφωση επιχειρηματικού περιβάλλοντος, την ανάπτυξη της τοπικής επιχειρηματικότητας και τη δημιουργία δικτύων για την ανάπτυξη της συνεργασίας και της εξωστρέφειας της περιφέρειας ή της τοπικής κοινωνίας (Χριστοφάκης, 2001). Από τα παραπάνω προκύπτει πως η ενεργοποίηση και η συμμετοχή του συνόλου του πληθυσμού είναι, ίσως, η σημαντικότερη προϋπόθεση για την επίτευξη της τοπικής ανάπτυξης και των παραμέτρων (από τους Coffey and Polese και τους Barnes and Hayter) που αναλύθηκαν Εμπειρικό Παράδειγμα: Χερέθ στην Ισπανία Η Χερέθ είναι μία πόλη με πληθυσμό κατοίκων, που ανήκει στην επαρχία της Κάδιθ της Ανδαλουσίας στη νότια Ισπανία. Η Κάδιθ αποτελεί μητροπολιτική περιφέρεια που εκτός της Χερέθ διαθέτει και άλλες πόλεις. Επιπλέον, είναι μία περιοχή με σημαντικές δημόσιες επιχειρήσεις, εργοστάσια αεροσκαφών και εξοπλισμού άμυνας, ναυπηγεία και καπνοβιομηχανίες αλλά εξαρτημένη σε μεγάλο βαθμό από τις κρατικές πολιτικές και χρηματοδοτήσεις. Εικόνα 1: Η πόλη Jerez (Χερέθ) στην Ισπανία Πηγή: Από την άλλη πλευρά, η Χερέθ μέχρι και το 1993 χαρακτηριζόταν από γεωργικό πληθυσμό (με σημαντικότερο προϊόν το τοπικά παραγόμενο κρασί), χωρίς βιομηχανική παράδοση και με πολύ υψηλά ποσοστά ανεργίας, ιδίως στους νέους και 18

20 στις γυναίκες. Ακόμη, η πόλη δεν διέθετε επαρκείς υποδομές. Ενώ απορροφούσε σημαντικούς πόρους από τα διαρθρωτικά ταμεία της Ευρωπαϊκής Ένωσης εμφάνιζε αδυναμία στη προώθηση αναπτυξιακών πολιτικών και έλλειψη επιχειρησιακού σχεδιασμού. Με διαφορετική πολιτική από τις γειτονικές πόλεις, το 1993 η τοπική αυτοδιοίκηση προσπάθησε να εφαρμόσει το μοντέλο της τοπικής ενδογενούς ανάπτυξης, διαμορφώνοντας δική της αναπτυξιακή στρατηγική με μεσοπρόθεσμους και μακροπρόθεσμους στόχους γύρω από την οικονομική ανάπτυξη και τη βελτίωση του βιοτικού επιπέδου των κατοίκων της. Αρχικά, αξιοποίησε τη γεωγραφική της θέση βελτιώνοντας τις μεταφορικές υποδομές και τη σύνδεση της, αναβαθμίζοντας το λιμάνι, το αεροδρόμιο και το σιδηροδρομικό δίκτυο. Παράλληλα, διαφοροποίησε την οικονομική πολιτική της, αφενός διατηρώντας την τοπική παραγωγή κρασιού, αφ ετέρου προωθώντας εναλλακτικές μορφές τουρισμού όπως ο αθλητικός, ο συνεδριακός και ο πολιτιστικός, αφού είχε πρώτα διαμορφώσει τις απαιτούμενες υποδομές. Στη συνέχεια, στράφηκε στην επιμόρφωση και εξειδίκευση του τοπικού πληθυσμού, προκειμένου να τονώσει την επιχειρηματικότητα. Ακόμη, σημαντικό ρόλο κατείχε η υπεύθυνη και ιδιαίτερα δραστήρια τοπική αυτοδιοίκηση, με αποτελεσματικό προσωπικό και σημαντικές επενδύσεις τόσο στο δημόσιο όσο και στον ιδιωτικό τομέα. Τα αποτελέσματα δεν άργησαν να εμφανιστούν και ήταν άκρως θετικά, με χαρακτηριστικότερο τη σταδιακή μείωση της ανεργίας στον τοπικό πληθυσμό. Η τοπική αναπτυξιακή στρατηγική είχε τη συναίνεση των κατοίκων, οι οποίοι είχαν ερωτηθεί προηγουμένως σχετικά με τη συγκεκριμένη πολιτική. Η συνεργασία μεταξύ επιχειρήσεων και τοπικής αρχής ήταν πολύ καλή. Επίσης, τα αποτελέσματα της οικονομικής ανάπτυξης της περιοχής αντανακλούν στην πολεοδομία της πόλης μέσω αναπλάσεων και στα δίκτυα και τις υποδομές μέσω αναβαθμίσεων. Το παραπάνω παράδειγμα (της Χερέθ) αποτελεί επιτυχημένο πρότυπο τοπικής ενδογενούς ανάπτυξης, με πρωτοβουλία της τοπικής αρχής, συμμετοχή και αποδοχή των κατευθύνσεων από τον τοπικό πληθυσμό και είναι προϊόν στρατηγικού αναπτυξιακού σχεδιασμού. (Πηγή για το παράδειγμα της Χερέθ: df) 19

21 1.3.4 Εμπειρικό παράδειγμα: η περίπτωση του Μπρίστολ στην Αγγλία Στην ενότητα αυτή παρουσιάζεται το δεύτερο εμπειρικό παράδειγμα, αυτό του Μπρίστολ, στην Αγγλία. Μέσα από το στρατηγικό πλάνο της πόλης του Μπρίστολ, με έντονο το τοπικό χαρακτήρα και τα ιδιαιτέρα χαρακτηριστικά της περιοχής, εμφανίζονται οι κατευθύνσεις για την ενίσχυση της οικονομικής ανάπτυξης και την βιώσιμη αστική ανάπτυξη. Το πλάνο που εξετάζεται δόθηκε στην δημοσιότητα το Σεπτέμβριο του 2013, προς ενημέρωση των κατοίκων και προτροπή για ενασχόληση με κοινά ζητήματα σχεδιασμού της περιοχής και προγραμματισμού της αναπτυξιακής στρατηγικής. Κατ επέκταση κρίνεται ενδιαφέρον και πρόσφατο, για τις αναπτυξιακές ανάγκες μίας περιοχής στην εποχή (Bristol City Council, Bristol Central Area Plan Preferred Options September 2013, 2013). Εικόνα 2: Απεικόνιση της περιφέρειας του Εικόνα 3: Φωτογραφία της πόλης του Μπρίσολ στον χάρτης της Αγγλιας Μπρίστολ 2 Η περιφέρεια του Μπρίστολ και η θέση της στον χάρτη της Αγγλίας Bristol Φωτογραφία του Μπρίσολ, από τον ποταμό Avon. 3 Πηγές: (τελευταία πρόσβαση 3/10/2014),Bristol Central Area Plan, Bristol City Council, 2013 Η περιφέρεια Μπρίστολ βρίσκεται στα νοτιοδυτικά της Αγγλίας, η πόλη της αποτελεί σημαντικό οικονομικό κέντρο, διαθέτοντας ιστορικό και πολιτιστικό κέντρο. Ο πληθυσμός της εκτιμάται στις 430 χιλιάδες κατοίκους (2009). Το στρατηγικό πλάνο, λοιπόν, απευθύνεται κυρίως στη πόλη και τις λειτουργίες της. Εκπονήθηκε από το τοπικό συμβούλιο, λαμβάνοντας όμως υπόψη ευρωπαϊκές 20

22 αρχές, όπως της αειφόρου και βιώσιμης ανάπτυξης, και εθνικές πολιτικές κατευθύνσεις. Επίσης, η τοπική κοινότητα είχε την δυνατότητα για ένα χρονικό διάστημα, δύο μηνών, μετά την δημοσίευση του από τους τοπικούς φορείς, να παρέμβει με σκοπό την τροποποίηση του ( τελευταία πρόσβαση 3/10/2014). Αν και το σχέδιο αυτό δημοσιεύτηκε στα τέλη του 2013, οι στόχοι του και η στρατηγική του αποβλέπουν μέχρι και το Εμπεριέχει άξονες και δράσεις με χρονοδιαγράμματα για τα έτη 2014, 2015 και 2016 και κάποιες πιο μακροπρόθεσμες πολιτικές υλοποίησης του. Στο σχέδιο του Μπρίστολ, που εκπονήθηκε από το τοπικό διοικητικό συμβούλιο της πόλης, εντοπίζονται πολεοδομικές κατευθύνσεις, αλλαγές στις χρήσεις γης, αστικές παρεμβάσεις και πολιτικές για ποικίλα τοπικά ζητήματα. Πιο αναλυτικά, αφού έχει αναφερθεί η υπάρχουσα κατάσταση της περιοχής, διατυπώνεται το όραμα, το οποίο εξειδικεύεται στη συνέχεια του πλάνου. Στο όραμα, συγκεκριμένα, αποτυπώνονται οι κατευθύνσεις για την αναπτυξιακή πολιτική της περιοχής και στην συνέχεια επεξηγούνται περαιτέρω ανά θεματική ενότητα. Για την οικονομική ανάπτυξη ακολουθούνται πολιτικές για την απασχόληση μέσω καινοτόμων επιχειρήσεων, προσέλκυση επενδύσεων και τουριστών, υπηρεσίες και παροχές εκπαίδευσης και υγείας που θα συμβάλλουν στην βελτίωση του επιχειρηματικού περιβάλλοντος της πόλης. Γίνεται ξεχωριστή αναφορά σε διάφορες οικονομικές δραστηριότητες, τομείς παραγωγής και κλάδους επιχειρήσεων. Επίσης, εντοπίζεται η ιεράρχηση χρήσεων γης στην περιοχή με βάση τις οικονομικές δραστηριότητες που υπάρχουν ή που θα δημιουργηθούν μέσω της υλοποίησης του συγκεκριμένου πλαισίου. Τα παραπάνω συνοψίζουν το στόχο για ουσιαστική ενίσχυση της οικονομικής ανάπτυξης. Το σχέδιο για το Μπρίστολ συμπεριλαμβάνει ακόμη, στόχους και δράσεις για την βελτίωση της παιδείας στην περιφέρεια. Διαθέτει κατευθύνσεις για την προώθηση της καινοτομίας, της έρευνας και της τεχνολογίας. Όσον αφορά το βιοτικό επίπεδο των κατοίκων, προτείνονται διάφορες δράσεις. Μία από αυτές είναι η ιεράρχηση στις χρήσεις γης που σχετίζονται με την κατοικία, η βελτίωση της ποιότητας του αστικού κέντρου μέσω αστικών παρεμβάσεων, η μείωση της ηχορύπανσης και της ατμοσφαιρικής μόλυνσης. Επιπρόσθετα, υπάρχει ένα ξεχωριστό κεφάλαιο, που αφιερώνεται στις αστικές παρεμβάσεις που θα βελτιώσουν αισθητικά το τοπίο μέσω δημιουργίας ανοιχτών δημόσιων χώρων και χώρων πρασίνου, καθώς και δενδροφυτεύσεις σε συγκεκριμένα σημεία του αστικού ιστού. 21

23 Εικόνα 4: Χάρτης μιας συνοικίας της πόλης του Μπρίστολ δημιουργία χώρων πρασίνου Σχέδιο Πλαισίου για την συνοικία Redcliffe Way Πηγή: Bristol City Council, Bristol Central Area Plan Preferred Options September 2013 Τέλος, το πλάνο αυτό διαθέτει στρατηγικές κατευθύνσεις για τον σχεδιασμό στις μετακινήσεις των κατοίκων. Σε μία προσπάθεια για μείωση της χρήσης του Ι.Χ, προωθούνται τα μέσα μαζικής συγκοινωνίας και τα μέσα σταθερής τροχιάς, ενθαρρύνεται η χρήση συνδυασμένων μεταφορών,όπως το park & ride (χρήση μαζικών μέσων μεταφοράς και ποδηλάτου), και δημιουργία δικτύων πεζοδρόμων (Bristol City Council, Bristol Central Area Plan Preferred Options September 2013). Συμπερασματικά, το παράδειγμα του «Μπίστρολ» αποτελεί μια πολιτική στρατηγική σχεδιασμού τοπικής ανάπτυξης. Είναι ένα σχέδιο με ενδιαφέρουσα θεματολογία, καλύπτει την οικονομική ανάπτυξη της περιοχής, ενσωματώνει πολιτικές για την βελτίωση του βιοτικού επιπέδου με παράλληλο σεβασμό στο περιβάλλον και δίνει στους πολίτες της περιοχής την δυνατότητα συμμετοχής για την τροποποίηση του, λαμβάνοντας υπόψη τις προτάσεις και τις ανάγκες τους. Επιπλέον, το σχέδιο αυτό ενσωματώνει τις τρεις επιλογές που αναφέρθηκαν από τους Coffey and Polese, δίνοντας παράλληλα έμφαση στο ανθρώπινο δυναμικό της περιοχής, σε μία προσπάθεια για παροχή υπηρεσιών υψηλών προδιαγραφών βελτιώνοντας το επίπεδο διαβίωσης στην πόλη του Μπρίστολ. 22

24 2 ο Κεφάλαιο: Προγραμματισμός στην Ευρωπαϊκή Ένωση Έχοντας αναλύσει την έννοια της ανάπτυξης και των προσεγγίσεων σχετικά με την περιφερειακή και τοπική ανάπτυξη, οδηγούμαστε στο κεντρικό θέμα της ερευνητικής εργασίας. Η άνιση κατανομή της ανάπτυξης στο χώρο και οι ανάγκες για βελτίωση της ευημερίας των περιοχών και των κοινωνιών, αντιμετωπίζονται μέσω του περιφερειακού προγραμματισμού και του σχεδιασμού του χώρου Οι έννοιες του σχεδιασμού και του προγραμματισμού Ο ορισμός του σχεδιασμού δεν αποτελεί ένα εύκολο εγχείρημα, καθώς ενέχει ένα ευρύ φάσμα ποικίλων δραστηριοτήτων (Γιαουτζή, Στρατηγέα, 2011). Σύμφωνα με τον Faludi (1973) (όπως αναφέρεται από τις Γιαουτζή και Στρατηγέα, 2011), ο σχεδιασμός είναι η εφαρμογή της επιστημονικής μεθόδου στην άσκηση πολιτικής. Μια διαφορετική οπτική δίνει ο Etzioni (1968) (όπως αναφέρεται από τις Γιαουτζή και Στρατηγέα, 2011), στην οποία, ο σχεδιασμός είναι ένας συνδυασμός του «ολοκληρωμένου» και του «μερικού» σχεδιασμού. Με άλλα λόγια, στην πρώτη περίπτωση, ένα σύνολο διαδικασιών και προβλημάτων αλληλεπιδρούν και αποτελούν ένα σύνολο, ενώ στην δεύτερη περίπτωση ο σχεδιασμός αντιμετωπίζει ένα άθροισμα μεμονωμένων στοιχείων, που το καθένα έχει τα δικά του χαρακτηριστικά. Από την άλλη πλευρά, ο περιφερειακός προγραμματισμός αποτελεί βασικό εργαλείο των κρατών για την αντιμετώπιση των προβλημάτων, που προέρχονται από την άνιση κατανομή της ανάπτυξης, και παράλληλα καταλαμβάνει σημαντικό ρόλο στην προώθηση της συνοχής και της ισόρροπης ανάπτυξης, όπως συμβαίνει στην Ευρωπαϊκή Ένωση (Παπαδασκαλόπουλος, Χριστοφάκης, 2009). Όμως, η έννοια του προγραμματισμού παρουσιάζεται στην βιβλιογραφία ως πολύπλευρη και αποτελείται από γενικά στοιχεία που προσδιορίζουν το περιεχόμενο της έννοιας αυτής (Friedmann 1963, Nilson 2007, όπως αναφέρεται από τους Παπαδασκολόπουλο και Χριστοφάκη, 2009). Κατά γενική ομολογία, ο προγραμματισμός συνδέεται με δημόσιους φορείς, σε μία προσπάθεια για την επίτευξη μίας επιθυμητής μελλοντικής κατάστασης, που απαιτεί όμως την εναρμονισμένη δράση και του ιδιωτικού τομέα (Martins, 1986, Ρέππας, 1991, όπως αναφέρεται από τους Παπαδασκολόπουλο και Χριστοφάκη, 2009). Ως προγραμματισμός νοείται η διαδικασία οργάνωσης, λήψης αποφάσεων και χρηματοδότησης που πραγματοποιείται σε περισσότερα του ενός στάδια και αποσκοπεί στην εφαρμογή, σε πολυετή βάση, της κοινής δράσης της Κοινότητας και 23

25 των κρατών μελών για την επίτευξη των βασικών στόχων τους (Κοινοτικός Κανονισμός 1260/1999). Στην ξενόγλωσση βιβλιογραφία χρησιμοποιείται ευρέως ο όρος «planning» που εμπεριέχει τις πτυχές και τις παραμέτρους τόσο του σχεδιασμού όσο και του προγραμματισμού. Ο όρος αυτός υποδηλώνεται είτε με την εκπόνηση ενός σχεδίου είτε μέσω ενός προγράμματος (Γιαουτζή, Στρατηγέα, 2011). Δεν πρέπει όμως να δημιουργείται σύγχυση ανάμεσα στους όρους: σχεδιασμός και προγραμματισμός. Στις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης (στην Ε.Ε εστιάζει η εν λόγω εργασία) ο σχεδιασμός σχετίζεται με τη διαμόρφωση της αναπτυξιακής στρατηγικής, δηλαδή αφορά στο επιλεγμένο πρότυπο ανάπτυξης, στον προσδιορισμό των κύριων αναπτυξιακών επιλογών και στην επιλογή των μέσων άσκησης πολιτικής (Παπαδασκαλόπουλος, Χριστοφάκης, 2009). Από την άλλη πλευρά, ο προγραμματισμός είναι ουσιαστικά η εφαρμογή του αναπτυξιακού σχεδιασμού και περιλαμβάνει την εξειδίκευση σκοπών και μέσων σε στόχους, άξονες παρεμβάσεων, μέτρα και ομάδες δράσεων και έργων (Παπαδασκαλόπουλος, Χριστοφάκης, 2009). Με άλλα λόγια, ο Περιφερειακός Στρατηγικός Σχεδιασμός καθορίζει την αναπτυξιακή πορεία, που θα επιφέρει τα προσδοκώμενα αποτελέσματα στο μέλλον σε μία περιοχή. Ενώ, ο Περιφερειακός Επιχειρησιακός Προγραμματισμός αποτελεί την λογική συνέχεια του σχεδιασμού, εμπεριέχοντας την εξειδίκευση που απαιτείται και τον σαφή προσδιορισμό της οργάνωσης και της εφαρμογής του προγράμματος (Kasza, 2009, όπως αναφέρεται από τους Παπαδασκολόπουλο και Χριστοφάκη, 2009). 24