ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥ ΩΝ Η ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΩΝ ΚΑΠΠΑ ΟΚΩΝ

Transcript

1 ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥ ΩΝ Αρχιµανδρίτης ΒΑΡΘΟΛΟΜΑΙΟΣ ΙΑΤΡΙ ΗΣ Η ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΩΝ ΚΑΠΠΑ ΟΚΩΝ ιπλωµατική Εργασία Σύµβουλος Καθηγητής κ. ΑΘ. Ε. ΚΑΡΑΘΑΝΑΣΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2013

2 Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α ΜΕΡΟΣ Α Εισαγωγή 1. Συνοπτική Ιστορία της Καππαδοκίας 2. Οι µάρτυρες των διωγµών στην Καππαδοκία. Συνάντηση Χριστιανισµού και Ορθοδοξίας 3. Οι Πατέρες της Εκκλησίας και η Καππαδοκία ΜΕΡΟΣ Β 1. Οι υπόσκαφοι ναοί και τα πετροµονάστηρα έκφραση της θρησκευτικότητας των Καππαδοκών 2. Oι κύριες εορτές των Καππαδοκών 3. Εκφάνσεις της θρησκευτικότητας των Καππαδοκών 4. Η αντοχή και η άµυνα των Καππαδοκών απέναντι στις ξένες θρησκευτικές και άλλες προπαγάνδες. Οι µισσιονάριοι και ο Πάπα Ευθύµ. 5. Τα θρησκευτικά καραµανλίδικα βιβλία ΜΕΡΟΣ Γ 1. Νεώτερες ασκητικές µορφές της Καππαδοκίας 2. Οι εν λειτουργία ως το 1924 Μονές στην Καππαδοκία 3. Τα ιερά λείψανα των Καππαδοκών ΜΕΡΟΣ 1. Άνθη Ευλαβείας Καππαδοκίας στην Ελλάδα 2. Η Έξοδος 3. ΕΠΙΛΟΓΟΣ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Βιβλιογραφία 2

3 Μ Ε Ρ Ο Σ Α 3

4 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Συνέγραψα την παρούσα διπλωµατική εργασία µε αγάπη, συναίσθηµα και την απαιτούµενη, κατά την δύναµή µου, επιστηµονική και µεθοδική τεκµηρίωση εξ οφειλοµένης υποχρεώσεως προς την µνήµη τεθνεώτων προγόνων µου και προς τιµήν των ηµετέρων ζώντων. Γίνεται, εκ τούτων, αντιληπτόν ότι οι ρίζες της καταγωγής µου είναι καππαδοκικές και βαθυτάτη επιθυµία µου ήταν να ασχοληθώ µε την αγιοτόκο Καππαδοκία. Την επιθυµία µου αυτήν εξέφρασα προς τον σύµβουλο καθηγητήν µου κ. Αθ. Ε. Καραθανάση, γνώστη της καππαδοκικής ιστορίας, ο οποίος ασµένως ανταποκρίθηκε στο αίτηµά µου αυτό και σε από κοινού συνεννόηση επιλέξαµε ως θέµα την θρησκευτικότητα των Καππαδοκών. Άλλωστε το κεφάλαιο αυτό της Ιστορίας της Καππαδοκίας, η θρησκευτικότητα δηλ. των κατοίκων της, εναρµονίζεται και µε το λειτούργηµά µου, του κληρικού. Ο σύµβουλος καθηγητής µου, γνωστόν και εκλεκτόν τέκνον της µαρτυρικής Ιωνίας, υπέδειξε στην ταπεινότητά µου την σχετική βιβλιογραφία, επί τη βάσει της οποίας πορευθέντες εφέραµεν σε πέρας, συν Θεώ, την παρούσα µέλετη. Οφείλοµεν χάριτας εις τους αναθρέψαντάς µε γονείς, Γεώργιο και Αικατερίνη, µε το διακεκριµένον και βαθύτατον θρησκευτικόν αίσθηµα των Καππαδοκών. Η βιβλιογραφία, η οποία µου υποδείχθηκε από τον σύµβουλόν µου καθηγητήν, υπήρξε διά τον γράψαντα το παρόν πολύτιµη. Οι σχετικές µελέτες, άλλωστε, έχουν ως συγγραφείς ερευνητές ευσεβείς και εµπείρους, µάλιστα δε οι περισσότεροι εξ αυτών, αν όχι άπαντες, είναι Καππαδόκες. Πρώτος εξ αυτών ο σοφώτατος και ορθοδοξώτατος αείµνηστος ιδάσκαλος Αναστάσιος Λεβίδης 1, ο συγγραφεύς εγκυροτάτων µελετών ο κ. Ν. Σ. Ρίζος 2, ο Ιω. Αρχέλαος Σαραντίδης 3 από τους πρώτους συγγραφείς της Ιστορίας της Καππαδοκίας, όταν οι λοιποί Έλληνες αγνοούσαν ακόµη και την γεωγραφική της θέση. Έπρεπε να παρέλθει χρόνος πολύς για να ξαναβρούµε µελέτες περί Καππαδοκίας, όπως αυτή του αείµνηστου καθηγητού Βασ. Τατάκη για τους Καππαδόκες Πατέρες το Εν προκειµένω η δεκαετία του Κλασσική είναι η µελέτη του «Αι εν µονολίθοις µοναί της Καππαδοκίας και Λυκαονίας», Κπολις 1899 και η Ιστορικόν οκίµιον, τ. Α, Εκκλησιαστική Ιστορία, Αθήνα Ν. Σ. Ρίζος, Καππαδοκικά, ήτοι δοκίµιον ιστορικής περιγραφής της Αρχαίας Καππαδοκίας και ιδίως των επαρχιών Καισαρείας και Ικονίου, Κπολις Ι. Αρχέλαος Σαραντίδης, Η Σινασός, ήτοι θέσις, ιστορία, ηθική και διανοητική κατάστασις, ήθη, έθιµα και γλώσσα της εν Καππαδοκία κωµοπόλεως Σινασού κλπ., Αθήνα Β. Τατάκης, Η συµβολή της Καππαδοκίας στη χριστιανική σκέψη, Αθήνα

5 παρουσίασε σωρεία µελετών για την Καππαδοκία χάρη στο Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών (Κ.Μ.Σ.), οπότε ερευνητές και συνεργάτες του συνέθεσαν πολύτιµες µελέτες για την Καππαδοκία. Τέτοιες µελέτες γράφησαν από τους. Πετρόπουλο Εµµ. Ανδρεάδη 5, την Μ. Ασβέστη 6, την Ευ. Μπαλτά και τον Ηλ. Αναγνωστάκη 7, τους. Λουκόπουλο και. Πετρόπουλο 8, τον Θαν. Κωστάκη 9, τον µεγάλο ιδάσκαλο των Καππαδοκών Γ. Μαυροχαλυβίδη 10, και τους νεώτερους Συµ. Κοιµίσογλου 11, Αθ. Ε. Καραθανάση 12, Κων. Νίγδελη 13, ηµ. Κατσίκα 14 και άλλους παλαιότερους και νεώτερους, όσους συνήντησα στην βιβλιογραφία και αναγράφονται σ αυτήν. Ασφαλώς και χωρίς να υποτιµήσω την προσφορά τους στις καππαδοκικές σπουδές, καθώς δεν µνηµονεύονται εδώ. Σηµαντική είναι και η δραστηριότητα των διαφόρων σωµατείων, που ιδρύθηκαν σε διάφορες πόλεις της Ελλάδος, όπως η «Νέα Σινασός» στο Μοσχάτο Πειραιώς, ο Σύλλογος Προκοπιέων ο «Άγιος Ιωάννης ο Ρώσσος» στην Θεσσαλονίκη, η Ν. Καρβάλη του κ. Καπλάνη Ιωσηφίδη κ.ά. Θα ήταν παράλειψη να µην αναφέρουµε την εργώδη προσπάθεια του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών για την ανάδειξη των καππαδοκικών σπουδών. 15 Θεωρώ, στο τέλος της παρούσης Εισαγωγής, να ευχαριστήσω όσους µε βοήθησαν στην εκπόνηση της ανά χείρας µεταπτυχιακής εργασίας. Και πρώτον τον Σεβασµιώτατο Μητροπολίτη Τρίκκης και Σταγών κ. Αλέξιο, για τις πολλές ευεργεσίες του στην ταπεινότητά µου ως και τον Γέροντά µου Σεβασµιώτατο Μητροπολίτη ιδυµοτείχου, Ορεστιάδος και Σουφλίου κ. αµασκηνό για το ανύστακτο προς την ταπεινότητά µου ενδιαφέρον και την καθοδήγησή του. Ολόθερµες ευχαριστίες οφείλω, επίσης, στον Σεβασµιώτατο Μητροπολίτη Γαλλίας κ. Εµµανουήλ, υπό την πνευµατική καθοδήγηση του οποίου διατελώ στον παρόντα χρόνο. Ευχαριστώ, ακόµη, τον φίλο ιατρό κ. Χρ. Χολέβα, την κ. Αναστ. 5 ηµ. Πετρόπουλος Εµµ. Ανδρεάδης, Η θρησκευτική ζωή στην περιφέρεια Ακσεράι Γκέλβερι, εκδ. Κ.Μ.Σ., Αθήνα Μ. Ασβέστη, Επαγγελµατικές ασχολίες των Ελλήνων της Καππαδοκίας, Αθήνα Ηλ. Αναγνωστάκης Ευ. Μπαλτά, Η Καππαδοκία των «ζώντων µνηµείων, εκδ. Πορεία, Αθήνα Λουκόπουλος. Πετρόπουλος, Η λαϊκή λατρεία των Φαράσων, έκδ. Κ.Μ.Σ., Αθήνα Θανάσης Κωστάκης, Η Ανακού, εκδ. Κ.Μ.Σ., Αθήνα 1964 και το Μιστί της Καππαδοκίας, έκδ. Ακαδηµίας Αθηνών τ. 1 2, Αθήνα Γ. Μαυροχαλυβίδης, Η Αξός της Καππαδοκίας, Αθήνα Συµ. Κοιµίσογλου, Καππαδοκία, εκδ. ILP, Θεσσαλονίκη 2005 και ο ίδιος, Μισθί, η Μάνη της Καππαδοκίας, Θεσσαλονίκη Αθ. Ε. Καραθανάσης, Καππαδοκία, Θεσσαλονίκη 2001 (εκδ. Μαίανδρος) και β έκδ (εκδ. αφών Κυριακίδη). 13 Ο Κ. Νίγδελης συνέγραψε σειρά µικρών τόµων. 14 ηµ. Κατσίκας, Φορητές εικόνες και κειµήλια από την Καππαδοκία στο Οµορφοχώρι Λαρίσης, Θεσσαλονίκη Λάρισα 2001 (2006). 15 Καραθανάσης, ό.π.,

6 Φωτιάδου, Γραµµατέα της Σχολής Καλών Τεχνών του Α.Π.Θ. για την πολύτιµη και ποικιλότροπη βοήθειά τους. Ολοκάρδιες είναι οι ευχαριστίες µου προς τον ιατρό κ. Νίκο Χόρµπο που µου παραχώρησε για δηµοσίευση ανέκδοτες φωτογραφίες της Καππαδοκίας. Ευχαριστίες και ευγνωµοσύνη οφείλω στον σύµβουλο καθηγητή κ. Αθ. Ε. Καραθανάση, που παρηκολούθησε από την αρχή την παρούσα µελέτη, µου υπέδειξε την βιβλιογραφία και µε εισήγαγε στις Καππαδικικές Σπουδές. Έγραφον εν Τρικάλοις και Παρισίοις Αρχιµ. Βαρθολοµαίος Ιατρίδης 6

7 1. Συνοπτική ιστορία της Καππαδοκίας Στο υποκεφάλαιο που θα ακολουθήσει θα επιχειρήσουµε να οριοθετήσουµε γεωγραφικά την Καππαδοκία. Και πρώτα το όνοµα που έλαβε από τον ποταµό Καππάδοκο ή κατ άλλους από τον γιο του µυθικού βασιλιά των Ασσυρίων Νινύο. Κατά τους ερευνητές το όνοµα Καππαδοκία είναι λέξη περσική και κατ άλλους σηµαίνει η χώρα των αλόγων. 1 Ασσυριακά κείµενα µνηµονεύουν Καππαδοκικό βασίλειο µε αρχαίες πόλεις, όπως η Mazaka (η κατοπινή Καισάρεια), η Νίγδη, το Προκόπι. Τούρκοι ιστορικοί υποστηρίζουν ότι κατοικήθηκε το πρώτον το 6500 π.χ. σαν µια πρώτη αγροτική κοινωνία, ενώ αργότερα στην χώρα αυτήν εγκαταστάθηκαν σηµιτικά φύλα γύρω στο 3000 π.χ. Αυτούς τους διαδέχτηκαν Χιττίτες και νεοχιττίτες και αργότερα λυδικά και φρυγικά φύλα. Στα χιττιτικά και φρυγικά φύλα οφείλονται, κατά τους ερευνητές, και οι πρώτες υπόσκαφες πολιτείες. 2 Το 547 π.χ. η χώρα κατελήφθη από τους Πέρσες που την χώρισαν σε δύο περιφέρειες, την Ποντική Καππαδοκία που είχε πρωτεύουσα την Αµάσεια και την Μεγάλη Καππαδοκία µε πρωτεύουσα την Mazaka (Καισάρεια). 3 Και η µεν Αµάσεια βρίσκεται στα βόρεια της Καππαδοκίας, στην θεωρητική γραµµή που χωρίζεται νοερά την Καππαδοκία από τον Πόντο, η δε Mazaka (Καισάρεια) βρίσκεται στο κέντρο της Καππαδοκίας. Το περσικό κράτος καταλύθηκε από τον Μακεδόνα στρατηλάτη Μ. Αλέξανδρο το 333 π.χ. καθώς είχε φθάσει στα Τύανα στις Κιλίκιες Πύλες. Μετά τον θάνατό του κατά την ελληνιστική περίοδο ο Μακεδόνας στρατηγός Ευρυµένης διοικούσε την Καππαδοκία, στην οποία εγκαταστάθηκαν Μακεδόνες βετεράνοι και άλλοι Έλληνες που συνέβαλαν στον εξελληνισµό της. Ακολούθησαν έτερος Μακεδών ο Αντίγονος (315 π.χ.) και οι Σελευκίδες που διαίρεσαν, κατά τον ρωµαϊκό τρόπο, την Καππαδοκία σε δύο ευρείες περιοχές, αυτήν προς τον Πόντο και την άλλη νοτιότερα την προς Ταύρο, οπότε και συνεχίσθηκε ταχέως ο εξελληνισµός της. Η Καππαδοκία κατέστη τοιουτοτρόπως µία άλλη Ελλάδα µες την Καππαδοκία. Μετά την κατάλυση του βασιλείου των Μιθριδατών από τους Ρωµαίους άρχισε µία νέα περίοδος στην ιστορία της Καππαδοκίας : η Ρωµαιοκρατία. 4 Οι εκάστοτε διοικητές 1 Αρκετά για την ονοµασία και την γεωγραφία περιέχονται στην έκδοση Tabula Imperii Byzantini Z, Hield Restle, Kappadokien, Wien 1981, Ekrem Akurgal, Les grandes civilisations de l Anatolie, Cappadoce 1971, Yücel Akate, Göreme, Cappadoce. Anatolie. A World Heritage, έκδ. Unesco, χ.χρ Akat, ό.π., 188. Για τα ανωτέρω βλ. και Πλούταρχος, Ευµένης, Ε, 1 2, Στράβων, Γεωγρ. ΙΒ 4, Πολύβιος, Ιστοριών Γ 2 3, ΛΒ 1, 5. Για τον εξελληνισµό της Καππαδοκίας γράφει περί το 188 π.χ. ο Φιλόστρατος, Τα εις τον Τυονέα Απολλώνιον, βιβλία Α, IV). 7

8 της ακολούθησαν, και αυτοί, την παλαιά πολιτική του εξελληνισµού και τούτο µαρτυρεί πλήθος ελληνικών επιγραφών της ρωµαϊκής περιόδου που σώζονται στην Καππαδοκία. Στα πρώτα χριστιανικά χρόνια βασιλεύς της Καππαδοκίας ήταν ο Αρχέλαος (36 π.χ. 19 µ.χ.) κατά παραχώρηση των Ρωµαίων κυριάρχων, σοφός και δραστήριος άνδρας, ο οποίος µάλιστα ίδρυσε και δύο ξακουστές την εποχή τους πόλεις, την Αρχελαΐδα (αρχαία Γαρσαύρα) και την Σεβαστή. Ο Στράβων, Γεώργ. ΙΒ παρ. 4 µας πληροφορεί ότι µετά τον θάνατο του Αρχελάου η κυρίαρχη Ρώµη διόριζε δικούς της διοικητές (provocatores) και µιµούµενη το παράδειγµα του Μ. Αλεξάνδρου εγκατέστησε στην Καππαδοκία βετεράνους των πολέµων της. 5 Μετά την λήξη της Ρωµαιοκρατίας η Καππαδοκία ενσωµατώθηκε στην βυζαντινή αυτοκρατορία, για την οποία θα ασχοληθούµε στην συνέχεια. Σηµειώνουµε εδώ ότι επί Μ. Θεοδοσίου διαιρέθηκε στα δύο : η λεγόµενη πρώτη Καππαδοκία που είχε πρωτεύουσα την Καισάρεια και η δεύτερη µε πρωτεύουσα τη Τύανα. Ο Ιουστινιανός αντιλαµβανόµενος την γεωστρατηγική θέση της την διαίρεσε σε δύο θέµατα, το της µικρής Καππαδοκίας και αυτό του θέµατος των Χαρσιανών. Γεωγραφία της Καππαδοκίας. Η Καππαδοκία γεωγραφικά σήµερα ανήκει στο κέντρο περίπου της Τουρκικής ηµοκρατίας και ορίζεται περί τα 100 χιλιόµετρα νότια της Άγκυρας φθάνοντας σε νοητή ευθεία γραµµή χαµηλά ως το Ικόνιο και την Νίγδη, δυτικά από το Νεβσεχίρ και ανατολικά περίπου ως το Ιντζεσού. Βλ. και τον χάρτη στο Παράρτηµα. Στο κέντρο δεσπόζει το όρος Αργαίος (άλλως βουνό του Αγίου Βασιλείου), όπου είναι σκαρφαλωµένα ορισµένα από τα χωριά της Κεντρικής Καππαδοκίας (Ανδρονίκι, Άγιος Κωνσταντίνος, Στέφανα, Βέξε, Κερµίρα) δυτικά και νότια βρίσκεται ο Ταύρος και ανατολικά και νότια ο Αντίταυρος, όπου και εδώ συναντούµε συστάδα ορεινών χωριών(..). Ιστορικός είναι ο Άλυς ποταµός, στην τουρκική Κιζίλ Ιρµάκ, καθώς τα νερά γίνονται κόκκινα παρασέρνοντας κόκκινα χώµατα που απαντώνται σε ορισµένα σηµεία της Καππαδοκίας. Ο Άλυς, που πηγάζει από τον Αργαίο χωρίζει στα δύο την Καππαδοκία, φθάνει ως τον Πόντο και εκβάλλει στον Εύξεινο Πόντο. Άλλος ποταµός είναι ο Μέλος, στην τουρκική Καρά σου (µαύρο νερό). Μικρότεροι ποταµοί είναι ο Σάµος, ο Σκορδίσκος ο Πύραµος. Στην Καππαδοκία και δυτικά από την Καισάρεια βρίσκεται η λίµνη Τάττα (στην τουρκική Τουζ Γκιολ, δηλ. Αλµυρά λίµνη, η Στεφάνη στα βόρεια και η Ιντζέ Σου, ανάµεσα στην 5 Για την Ρωµαιοκρατία βλ. R. Teja Die römische Provinz Kappadokien in der Prinzipatzeit ANRWII 7, 2 (1980)

9 οµώνυµη πόλη και στην Καισάρεια. Η Καππαδοκία κατά τον Ηρόδοτο είναι «άξυλος και άνυδρος», ωστόσο δεν λείπουν και οι πεδιάδες µικρές και µεγάλες. Η πιο γνωστή σήµερα είναι η πεδιάδα του Κοράµατος (Göreme), όπου τα πετροµονάστηρα, αξιοθέατα σήµερα και πόλος έλξεως των επισκεπτών, της Σοανδού (Soğanli), του Περιστρέµµατος (Ihlara, χλιαρά νερά), των Κυζίστρων (Yeşilhisar, κίτρινου κάστρου), της Νεαπόλεως (Nevşehir). Οι ιστορικοί σταθµοί της Καππαδοκίας. Ο καθηγητής της Ιστορίας στο Πανεπιστήµιο Αθηνών Παύλος Καρολίδης, Καππαδόκης την καταγωγή από το Ανδρονίκιο (Endürlük) συνέθεσε τους ιστορικούς σταθµούς της Καππαδοκίας, ως κάτωθι : 1. Φρυγική περίοδος (αρχαιότατοι χρόνοι 876 π.χ., οπότε καταλαµβάνεται από τους πρώτους Ασσυρίους). 2. Ιρανική π.χ., οπότε καταλύεται η ιρανική κυριαρχία από το νεώτερο ασσυριακό βασίλειο. 3. Μακεδονική του Μ. Αλεξάνδρου και των επιγόνων (Ευµένης, Αντίγονος, Σελευκίδες) π.χ. 4. ελληνική εξελληνισµένο καππαδοκικό κράτος 301 π.χ. 66 µ.χ. 5. Ρωµαιοκρατία 66 µ.χ. 400 µ.χ. 6. βυζαντινή 400 µ.χ µ.χ. Ο Καρολίδης εδώ προσθέτει και αραβική, εξαιτίας της καταλήψεως, προσωρινής ή µόνιµης καππαδοκικών εδαφών, τα οποία κατά καιρούς ελευθέρωναν οι βυζαντινοί αυτοκράτορες Νικηφόρος Φωκάς, Ιω. Τσιµισκής, Αλέξιος Κοµνηνός. 7. οθωµανική από το 1070 ως την οριστική κατάκτησή της από τους Οθωµανούς ως σήµερα. 6 Η Γλώσσα. Η αρχαία καππαδοκική είναι, κατά τους ειδικούς (Mordtmann) παρεφθαρµένη φρυγική µε ιρανικές και αρµενικές επιρροές. Ο Καρολίδης, πάντως έγραψε ότι η καππαδοκική διάλεκτος προέκυψε από ανάµειξη της αρχαίας φρυγικής µε την χαλδαϊκή που σταδιακώς εξαφανίσθηκε και δη µετά την εγκατάσταση Ελλήνων στην Καππαδοκία. Προσέθεσε, όµως, ότι, παρά την κυριαρχία της ελληνικής γλώσσας, η καππαδοκική διάλεκτος διετήρησε και τα παλαιά φρυγικά ή χαλδαϊκά στοιχεία. 7 Ένας εκ των πρώτων µελετητών της ιστορίας της Καππαδοκίας, Καππαδόκης και ο ίδιος, υπεστήριζε ότι η καππαδοκική διάλεκτος συνιστά ένα µείγµα ελληνικής και λατινικής, περσικής και 6 Π. Καρολίδης, Καππαδοκικά, 1874, 161 κεξ. 7 ό.π.,

10 αρµενικής προσοµοιάζουσα µε τις βόρειες ινδογερµανικές γλώσσες. Αυτό το µείγµα, αν ερµηνεύουµε ορθώς τα του Σαραντίδη, εξαφανίσθηκε σταδιακώς κατά τον εξελληνισµό της Καππαδοκίας. Ο Σαραντίδης γράφει, ακόµη, ότι η καππαδοκική διάλεκτος έχει έξη υποδιαιρέσεις : α. το ποντιακό ιδίωµα στα βόρεια της Καππαδοκίας, που µιλούνταν στην νοητή διαχωριστική γραµµή Πόντου Καππαδοκίας, β. το ιδίωµα των Φαράσων που µοιάζει µε την αρχαία Καππαδοκική, γ. της Σινασού µε την κοινή ελληνική, δ. των Τυάνων µε πολλές επιδράσεις της τουρκικής, ε. το ιδίωµα της Λυκαονίας (στην Σίλλη) που µοιάζει µε αυτό των Τυάνων και στ. το ιδίωµα του Προκοπίου που µοιάζει µε ελληνικά ιδιώµατα (της Ηπείρου, του Πόντου, των νησιών του Αιγαίου, και αργότερα της Κωνσταντινουπόλεως). 8 Η άποψη αυτή, κατά την γνώµη µας, είναι λανθασµένη, καθώς οι πλείστοι των Προκοπιέων κατά την Ανταλλαγή ήσαν τουρκόφωνοι. Είν αλήθεια, πάντως, στις τελευταίες δεκαετίες προ της Ανταλλαγής, οι δίγλωσσοι (τουρκόφωνοι και ελληνόφωνοι) του Προκοπίου στην ελληνοφωνία τους είχαν επηρεασθεί από την Κωνσταντινουπολίτικη διάλεκτο, λόγω της µεταναστεύσεως πολλών απ αυτούς στην Κπολη. Ο καθηγητής των Αρχαίων και Μικρασιατικών Ελληνικών στο Πανεπιστήµιο της Γάνδης (Βέλγιο, Μαρκ Γιάνσε υποστηρίζει εν περιλήψει τα παρακάτω για την ιστορία και την γλώσσα των Καππαδοκών. Κατ αυτόν η Καππαδοκία αρχικά περιλάµβανε και τον Πόντο κατά την άποψή µας αυτό δεν είναι ορθό, γι αυτό και παραπάνω γράψαµε για νοητή γραµµή. Στηρίζεται επ αυτού στον Στράβωνα που αναφέρει ότι Καππαδόκες και Πόντιοι ήσαν «οµόγλωττοι». Η άποψη αυτή του Μαρκ Γιάνσε στηρίζεται στο γεγονός ότι οι δύο περιοχές συνορεύουν και είναι φυσικό να υπάρχουν αλληλεπιδράσεις. Γράφει, επίσης, ότι ο Μ. Βασίλειος, ο οποίος γνώριζε την αρχαία καππαδοκική και την µιλούσε, αναφέρει ότι δεν ήταν ελληνική. Ο ίδιος ορθώς αναφέρει ότι ο Ηρόδοτος γράφει ότι οι Έλληνες ονοµάζουν τους Καππαδόκες Πέρσες Καππαδόκες. Ο Στράβων προσέθεσε ότι οι Καππαδόκες ονοµάζονται και Λευκόσυροι. Γι αυτό, κατά τον Μαρκ Γιάνσε, οι αρχαίοι Καππαδόκες είναι απόγονοι των Χετταίων ή Χιττιτών, που κυριάρχησαν στην Μ. Ασία και την Συρία, επεκτεινόµενοι από την πρωτεύουσά τους την Χαττούσα της Καππαδοκίας την µακρά περίοδο π.χ. Γι αυτό γράφει ότι η αρχαία καππαδοκική είχε σχέση µε την χεττιτική γλώσσα. Ο Γιάνσε υποστηρίζει ότι ο τελευταίος σατράπης της Καππαδοκίας 8 Ι. Αρχέλαος Σαραντίδης, Η Σινασός, Αθήνα 1899, , 135 κεξ. 10

11 (Κατπατούκα στην περσική) αρνήθηκε να υποταχθεί στον Μ. Αλέξανδρο και ανακηρύχθηκε βασιλιάς της Καππαδοκίας το 332 π.χ. Ένας εξ αυτών ο Αριαράθης Ε ( π.χ.), αρκούντως φιλέλλην, ήταν γνωστός ως «Ευσεβής Φιλοπάτωρ». Και όταν κατάλαβαν οι Ρωµαίοι την Καππαδοκία µε τον Τιβέριο το 17 µ.χ. ονόµασαν την παλαιά πρωτεύουσά της από Mazaka σε Καισάρεια. Ο Στράβων έγραφε ότι τότε σταδιακά οι λαοί της Μ. Ασίας απώλεσαν τις φυσικές τους γλώσσες. Έτσι οι Καππαδόκες, Έλληνες και εξελληνισµένοι, µιλούσαν την ελληνική. Ορθώς γράφει επ αυτού ο Γιάνσε γιατί τον 1 ο µ.χ. αι. ο Απ. Πέτρος στην Α Επιστολή του απευθύνται «εκλεκτοίς παρεπιδήµοις διασποράς, Πόντου, Γαλατίας, Καππαδοκίας και Βιθυνίας». Αυτονόητο ότι ο Απ. Πέτρος απευθύνεται και στους Καππαδόκες, οι οποίοι, κατά τον Στράβωνα, µιλούσαν «άσχηµα ελληνικά». Γι αυτό και ο Λουκιανός (Παλατινή Ανθολογία, ) τους ειρωνεύεται γράφοντας : θάττον έην λευκούς κόρακας πτηνάς τε χελώνας ευρείν ή δόκιµον ρήτορα Καππαδόκην δηλ. ευκολώτερον να βρεις κόρακες και χελώνες παρά καλό ρήτορα Καππαδόκη εν γνωρίζουµε την πηγή του Γιάνσε που υποστηρίζει ότι οι Καππαδόκες Πατέρες της Εκκλησίας που έγραφαν άψογα ελληνικά, παραδέχονταν ότι ήσαν δίγλωσσοι. Ο Γιάνσε βρήκε στις πηγές του τον ρήτορα Παυσανία από την Καισάρεια, που ήταν µαθητής του Ηρώδου του Αττικού, για τον οποίο ο Φλάβιος Φιλόστρατος έγραψε «απήγγειλε παχεία τη γλώττη και ως Καππαδόκες σύνηθες, συγκρούων µεν τα σύµφωνα των στοιχείων συστέλλων δε τα µηκυνόµενα και µηκύων τα βραχέα» δηλ. µιλούσε µε παχειά προφορά και όπως συνηθίζουν οι Καππαδόκες, ανακάτευε τα σύµφωνα, µίκρυνε τα µακρά φωνήεντα και µάκρυνε τα βραχέα (Βίοι Σοφιστών, 2.13). Η καππαδοκική διάλεκτος άρχισε να χάνει την µορφή της από τον 11 ο και 12 ο αι., όταν η Καππαδοκία αποκόπτεται από τις γειτονικές ελληνόφωνες περιοχές της Μ. Ασίας. Άρχιζε, έτσι, ένας εκτουρκισµός της καππαδοκικής διαλέκτου, τόσο που στις αρχές του 20 ου αι. από τις 45 περίπου, κατ άλλους 150, ελληνορθόδοξες κοινότητες της Καππαδοκίας, 20 ήσαν ελληνόφωνες. Ο καθηγ. Ρίτσαρντ Ντώκινς, ο πρώτος που µελέτησε in situ την καππαδοκική διάλεκτο, το 1910, παρατήρησε την σταδιακή εξαφάνισή της φθάνοντας να γράψει ότι «το τουρκικό πνεύµα έχει 11

12 αντικαταστήσει το ελληνικό. Το σώµα παραµένει ελληνικό, αλλή η ψυχή έχει γίνει τουρκική». 9 Οπωσδήποτε η διαπίστωση του Dawkins όσον αφορά ότι «η ψυχή έχει γίνει τουρκική» είναι και λανθασµένη, αν όχι υποβολιµαία. Και τούτο, διότι οι Καππαδόκες παρέµειναν αµετανόητα Ορθόδοξοι Ρωµηοί καθόλη την Τουρκοκρατία και δέχτηκαν να αφήσουν τις πατρογονικές εστίες τους κατά την Ανταλλαγή προτιµήσαντες να έλθουν σε ένα άγνωστο περιβάλλον, παρά να τουρκέψουν παραµένοντες Ορθόδοξοι κατά της προπαγάνδας του Τουρκορθόδοξου αρνησιπάτριδος Παπαευθύµ, για τον οποίο θα γράψουµε σε άλλο υποκεφάλαιο. Ανεξαρτήτως όλων αυτών οι Καππαδόκες όσοι τουρκοφώνησαν παρέµειναν πιστοί στις παραδοσιακές αρχές της Ορθοδοξίας, παρόλη την ειρηνική συµβίωσή τους, εν πολλοίς, µε τους µουσουλµάνους συγχωριανούς τους. Πολύ νωρίτερα, περί το 1867 ο George Perrot παρατηρούσε ότι παρά τις επιρροές που δέχθηκε η καππαδοκική διάλεκτος, διατηρούσε τύπους και χαρακτηριστικά της οµιλουµένης κατά την ελληνορωµαϊκή περίοδο. 10 Καππαδόκης προφανώς ο υπό τα αρχικά Β.Μ.Α. γράφει ότι ελληνόφωνα ήσαν τα χωριά ΝΑ του οροπεδίου του Αργαίου (Σινασός, Ζαλέλα, Ποτάµια, Μαλακοπή, Ανακού, Αξός, Τροχός, Λήµνος, Φλογητά, Σεµένδρα, Αραβανάν, Κουρτουνούς, Μισθί, Τελµησός, Ανδαβάλ, Φερτέκι, Φάρασα, το γλωσσικό ιδίωµα των οποίων έχει χαρακτηριστικά της ποντιακής, που είναι κληρονοµιά από την ιωνική διάλεκτο, αλλά και πολλές αρχαιοελληνικές και βυζαντινές λέξεις. 11 Ο Καππαδόκης, όπως είπαµε, καθηγητής Παύλος Καρολίδης που γνωρίζει πολύ καλά την πατρίδα του έγραφε χαρακτηριστικά το 1909 ότι στην ευρεία περιοχή Ταύρου και Αντιταύρου υπάρχουν πάµπολλες ελληνόφωνες και ορθόδοξες κοινότητες των οποίων οι κάτοικοι µιλούν µία «αρχαϊκώτατη» ελληνική γλώσσα και που ως Έλληνες έχουν εθνική συνείδηση. υτικά από τον Ταύρο και βόρεια από τον Αντίταυρο, γράφει ο ίδιος, καθώς και στην νότια Καππαδοκία και την Λυκαονία «εν µέσω τουρκόφωνων Ελλήνων των µεγάλων πόλεων ευρίσκοµεν πλήθος ελληνόφωνων κωµών και κωµοπόλεων Καππαδοκικών, ευρίσκοµεν δε πάντας τους τε τουρκοφώνους και τους ελληνοφώνους εν στερρή εθνική συνειδήσει στερρώς εχοµένους των πατρίων» M. Dawkins, Modern Greek in Asia Minor, 1910, G. Perrot, Souvenir d un voyage en Asie Mineure, Paris Β. Α. Μ., Παρνασσός 15 (1982) 24 κεξ. Τα αυτά παρατηρούν και οι Ιωακείµ Βαλαβάνης, Μικρασιατικά, Αθήναι 1891, 13 14, 59 και Συµεών Φαρασόπουλος, Τα Σύλατα, Μελέτη του νοµού Ικονίου υπό γεωγραφικήν, φιλολογικήν και εθνολογιήν άποψιν, Αθήναι 1895, Π. Καρολίδης, Περί της εθνικής καταγωγής των Ορθόδοξων Χριστιανών Συρίας και Παλαιστίνης, Αθήναι 1909,

13 2. Οι µάρτυρες των διωγµών στην Καππαδοκία Προ της διαδόσεως του Χριστιανισµού, οι Καππαδόκες λάτρευαν διάφορες θεότητες, τις οποίες εισήγαγαν οι κατά καιρούς κατακτητές της. Έτσι η περσική κυριαρχία στην Καππαδοκία είχε εισαγάγει την λατρεία του Ήλιου, ενώ άγνωστο πότε και από ποιους είχε εισαχθεί η αίρεση των Υψισταρίων, που τιµούσαν τα είδωλα, την φωτιά και τα λύχνα. Αναφέρεται µάλιστα και από τον Γρηγόριο τον Ναζιανζηνό. Λάτρευαν, επίσης, οι Καππαδόκες το όρος Αργαίος που τους εντυπωσίαζε µε την εκχεόµενη λάβα του, την Αναΐτιδα, τον µήνα Φαρνάκη, τον θεό των Περσών Μίθρα, τον θεό των Αιγυπτίων Σέραπι. Και όταν εξελληνίστηκε η Καππαδοκία εισήχθησαν οι ελληνικές θεότητες, όπως ο Ζευς που λατρευόταν στην Καισάρεια και τα Τύανα, ο Απόλλων, η Αθηνά, ο Ερµής κ.ο.κ. 13 Οι Καππαδόκες είχαν καθιερώσει στην χώρα τους και ιερούς τόπους. Τέτοιοι ήσαν το Κόραµα ή Καλλίων, η αρχαία Ματιανή. Κόραµα, τουρκιστί Göreme είναι προφανώς παραφθορά του ονόµατος Καλλίων. Άλλος ιερός τόπος είναι η Ιχλάρα στην κοιλάδα του Περιστρέµµατος Ιχλάρα είναι ονοµασία παραφθορά του Χλιαρά νερά από το διερχόµενο φαράγγι µε νερά. Η εισαγωγή και διάδοση του Χριστιανισµού στην Καππαδοκία οφείλεται, κατά την παράδοση, σε εξελληνισµένους Ιουδαίους που παραβρέθηκαν στα Ιεροσόλυµα την µέρα της Πεντηκοστής και ως αυτόπτες µάρτυρες µετέφεραν τα όσα θαυµαστά είδαν στην Καππαδοκία. 14 Στην συνέχεια το θεόπνευστο κήρυγµα της νέας διδασκαλίας του Κυρίου κήρυξε ο Απόστολος Ανδρέας, ίσως και ο Απόστολος Παύλος. Πρώτος επίσκοπος της Εκκλησίας της Καππαδοκίας θεωρείται, κατά την παράδοση, ο εκατόνταρχος Λογγίνος, αυτός που κατά την Σταύρωση του Κυρίου ανέκραξε το Αληθώς Θεού Υιός ην Ούτος (Ματθ., 27, 54). Και ενώ ο Χριστιανισµός εξαπλωνόταν στην Καππαδοκία, άρχισαν οι διωγµοί κατά των Χριστιανών, που κράτησαν ως τα χρόνια του Μ. Κωνσταντίνου. ικαίως ο ιστορικός της Καππαδοκίας, διαπρεπής δάσκαλος της εποχής του, που διέτρεξε επί όνου όλη την Καππαδοκία, για να γράψει τόπους, εκκλησίες, µονές, έγραψε υπερηφανευόµενος για τους προγόνους του : ουδέν έθνος, ουδείς λαός ασµενέστερον εδέξατο τας αρχάς του Χριστιανισµού ή όσον οι Καππαδόκαι ουδαµώς ίσως αλλαχού η ουράνιος του Ιησού Χριστού διδασκαλία, ούτω ταχέως προόδευσε και βαθέως 13 Αναστ. Λεβίδης, Αι εν µονολίθοις, 151, Ρίζος, Καππαδοκικά, Πράξεις Αποστόλων β, 9 και Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός, Λόγος ΜΑ, Ελληνική Πατρολογία, ΛΣΤ, 452α. 13

14 ερριζώθη. 15 Και ο κλεινός Γρηγόριος που γνώριζε ότι οι Καππαδόκες της εποχής του κατηγορούνταν για πονηρία, δεισιδαιµονία, φαυλότητα έγραψε : µαθόντες µη ραδίως Καππαδοκών καταφρονείν, ει και ταύτων ανθρώπων, ως ουδέν ούτως ίδιον, ως το πίστεως αρραγές και προς την Τριάδα πιστόν και γνήσιον, παρ ης και το ηνώσθαι και το ισχύειν αυτοίς, α βοηθούσι βοηθουµένους µάλλον δε πολλά κρείττων και ισχυρότερα. 16 Κατά τους διωγµούς κατά των Χριστιανών επί Μάρκου Αυρηλίου µαρτύρησαν οι τρίδυµοι αδελφοί Σπεύσιππος, Ελεύσιππος και Μελάσιππος, επί Σεπτίµου Σεβήρου οι άγιοι Θεοπέσιος και Θεοδότη, επί εκίου ο Αλέξανδρος, επί Καρακάλλα διακρίθηκαν οι ιεράρχες Γρηγόριος ο Νεοκαισαρείας και Φιρµιλιανός ο Καισαρείας. Στα χρόνια του Μαξιµίνου Α (263 περίπου µ.χ.) κατέφυγε κρυπτόµενος στην Καισάρεια ο Ωριγένης του εκίου ο Μερκούριος και Κύριλλος. Στους διωγµούς του Αυρηλιανού, ο Μάµας, καταγόµενος από την Καισάρεια ή την Γάγγρα, για τον οποίο έγραψαν εγκώµια ο Βασίλειος και ο Γρηγόριος Ναζιανζηνός, 17 καθώς και ο Πορφύριος (περί το 272 µ.χ.). Στους διωγµούς του ιοκλητιανού ο Βαρλαάµ, εγκωµιασθείς από τον Μ. Βασίλειο και Ιω. Χρυσόστοµο, η Ιουλίττα, εγκωµιασθείσα, αυτή, από τον Μ. Βασίλειο, η Καπιτωλίνη. Αργότερα µαρτύρησαν η Καπιτωλίνη, η ωροθέα, ο Σέργιος ο Καππαδόκης, ο Μεγαλοµάρτυς Άγιος Γεώργιος, από τα Ποτάµια. Για τον Άγιο Γεώργιο είναι γνωστός ο θρύλος που θέλει τον άγιο να φονεύει τον δράκο στο όρος Αργαίος, στο κέντρο της Καππαδοκίας. Στα Ποτάµια σώζεται (;) µικρός ναός του αγίου Γεωργίου του 13 ου αι. (;). Πράγµατι είναι µεγάλος ο αριθµός των Καππαδοκών µαρτύρων των πρώτων χριστιανικών αιώνων από τους οποίους ξεχωρίζουν οι : Αυξέντιος, Μαρδάριος, Αθηνογένης από την Σεβάστεια, άγιος Βλάσιος από την Καισάρεια, Ματρώνη, Γόρδιος, Σάββας ο ηγιασµένος από την Μουταλάσκη (Τάλας της Καισαρείας), Ευθύµιος ο µέγας, Θεοδόσιος ο Κοινοβιάρχης, Ορέστης ο ιατρός, οι Τεσσαράκοντες µάρτυρες. Νοµίζουµε ότι θα ήταν κουραστικό να απαριθµήσουµε το πλήθος των Καππαδοκών 15 Λεβίδης, Εκκλησιαστική Ιστορία, Λεβίδης, Εκκλησιαστική Ιστορία, 41 και Γρηγόριος Ναζιανζηνός, Λόγος Κ. 17 Άννα Μαραβά Χατζηνικολάου, Ό άγιος Μάµας, Αθήνα 1953 και β έκδ Θαυµατουργός άγιος τιµώµενος από Χριστιανούς και Μουσουλµάνους, τόσον που οι πρώτοι αρνήθηκαν να πάρουν το σκήνωµά του και να το φέρουν στην Ελλάδα κατά την Ανταλλαγή. Βλ. και P. G. ΛΑ 593α. 14

15 µαρτύρων των διωγµών, για τους οποίους, κατά την άποψή µας, αξίζει να γραφεί Ειδική µονογραφία Οι Πατέρες της Εκκλησίας και η Καππαδοκία Και είναι αλήθεια ότι, κατά την άποψή µας, η Καππαδοκία, και οι Καππαδόκες οπωσδήποτε, δικαίως είναι υπερήφανοι για την αγιοτόκο πατρίδα τους. Εξάλλου αυτή η παράδοση των αγίων των πρώτων χριστιανικών χρόνων και των Καππαδοκών Πατέρων της Εκκλησίας δηµιούργησαν και στερέωσαν την θρησκευτικότητα των Καππαδοκών. Η Μ. Ασία δικαίως θεωρείται η κοιτίς του Χριστιανισµού κατά τον επιτυχή χαρακτηρισµό του αοιδίµου, και πολυγραφοτάτου Αρχιεπισκόπου Αθηνών και Πάσης Ελλάδος, κυρού Χρυσοστόµου Παπαδοπούλου. 19 Αυτήν την πραγµατικότητα της αγιοσύνης της Καππαδοκίας ενίσχυσαν µε το σπουδαιότατο λόγο τους οι Πατέρες της Εκκλησίας. Μέσα στον κλύδωνα των διωγµών οι Καππαδόκες µπόρεσαν, όχι µόνον να αντισταθούν, αλλά και να καλλιεργήσουν τις εκκλησιαστικές σπουδές µε εισηγητή, στα χρόνια µάλιστα των διωγµών του Σεπτίµου Σεβήρου, τον Επίσκοπο Καισαρείας Αλέξανδρο, µαθητή του Πανταίνου και του Κλήµεντος του Αλεξανδρείας και συµµαθητή του Ωριγένη. Ο Αλέξανδρος µαρτύρησε το 251 µ.χ. αφού πρόλαβε να οργανώσει στα Ιεροσόλυµα Χριστιανική, κυριολεκτικώς, βιβλιοθήκη µε τα έργα των πρώτων Χριστιανών συγγραφέων. ιετέλεσε µάλιστα τότε επίσκοπος Ιεροσολύµων. 20 Γι αυτόν έγινε λόγος παραπάνω, όπως και για τον Φιρµιλιανό επίσκοπο Νεοκαισαρείας, που υπερασπίσθηκε την χριστιανική διδασκαλία έναντι των πρωτοεµφανιζόµενων αιρέσεων, στερέωσε τα δόγµατα, τον τύπο της διοικήσεως της Εκκλησίας. Το έργο του συνέχισε ο Γρηγόριος ο Θαυµατουργός, επίσκοπος Νεοκαισαρείας που θεωρείται, και αυτός, όπως και ο επίσκοπος Καισαρείας Αλέξανδρος, από τους εισηγητές της Αλεξανδρινής Σχολής στην Καππαδοκία και τον Πόντο. 21 Ο αείµνηστος καθηγητής Β. Τατάκης που έγραψε ειδική µελέτη για τους Καππαδόκες Πατέρες, γράφει πολλά για την εποχή αυτή και ειδικώς για τους προς των Καππαδοκών Πατέρων 18 Στην βιβλιοθήκη της Θεολογικής Σχολής υπάρχει µεταπτυχιακή διατριβή συγγραφείσα το 1980 από τον νυν καθηγητή του Παιδαγωγικού Τµήµατος του Πανεπ. Κρήτης κ. Γ. Κυριακού, Οι άγιοι της Καππαδοκίας. 19 Χρυσόστοµος Παπαδόπουλος, Η Μικρά Ασία ως κοιτίς του Χριστιανικού πολιτισµού, Αθήνα 1959, 11 κεξ. 20 Ευσέβιος, Εκκλησιαστική Ιστορία, στ 26, ζ, 28, ό.π., στ,

16 χριστιανούς Καππαδόκες συγγραφείς. 22 Μέγα µέρος του βιβλίου αυτού του καθηγητή Β. Τατάκη κατέχει το έργο των Πατέρων. Ο Μ. Βασίλειος ( ), επίσκοπος Καισαρείας, µε το έργο του συνέδεσε την χριστιανική διδασκαλία µε την αρχαιοελληνική γραµµατεία της οποίας ήταν εγκρατής. Ήταν και η εποχή της εµφανίσεως των αιρέσεων των οποίων ο Μ. Βασίλειος υπήρξε δριµύτατος κατήγορος και όχι µόνον αυτό, αλλ ήταν, µαζί µε τους σύγχρονούς του Πατέρες, αυτός που διετύπωσε µε σαφήνεια το δόγµα της Αγίας Τριάδος εκφράζοντας την ενότητα της θείας ουσίας και διακρίνοντας τα τρία πρόσωπά της (υποστάσεις). Ο Μ. Βασίλειος γνώριζε τον Αριστοτέλη και τον Πλωτίνο που τους αξιοποιεί στην διδασκαλία του, χωρίς, οπωσδήποτε, να παρασύρεται από αυτούς. Για τον Μ. Βασίλειο αξία πρώτιστη έχει ο υπέρ λόγος και όχι η αναγκαιότητα της λογικής στην οποία στηρίζεται η αρχαιοελληνική φιλοσοφία, της οποίας η γνώση, κατ αυτόν, είναι προετοιµασία για να γνωρίσουµε την τελειότητα. Κλασσικό παραµένει για την µελέτη της αρχαιοελληνικής πραγµατείας το έργο του Προς τους νέους, όπως αν εξ ελληνικών οφελούντο λόγων, όπου εκφράζει την θέση απέναντι στην κλασσική µας γραµµατεία τόσον για την ωφέλεια της εµβαθύνσεως στο νόηµα της Χριστιανικής διδασκαλίας, αλλά και στην ανάγκη συνεχίσεως της µελέτης των κλασσικών συγγραφέων, που δίδουν παραδείγµατα άξια προς µίµηση. Ο Μ. Βασίλειος, παρατηρεί ο καθηγητής Β. Τατάκης, µαζί µε τους δύο Γρηγορίους, συνέβαλαν στην οργάνωση του µοναχισµού, για τον οποίο δίδασκαν ότι ο ασκητής οφείλει µε αγώνα και δοκιµασία να γνωρίσει τον έσω άνθρωπο, για να πορευθεί κατόπιν προς την αγνότητα και µέσω αυτής στην αγνότητα του Μονογενούς και στην θέωση. Και κοντά σ αυτήν την άσκηση ο Βασίλειος και οι Πατέρες διδάσκουν την αγάπη, την εγκράτεια, τα αγαθά που προκύπτουν από την εργασία και την φιλανθρωπία, τον αγώνα για την κατανίκηση του εγωισµού κλπ. Στις οµιλίες του Μ. Βασιλείου µε δογµατικό περιεχόµενο ο Μ. Βασίλειος θίγει την ελευθερία, το αυτεξούσιον που η λανθασµένη διαχείρισή του οδηγεί στο κακό και στην ανελευθερία. Αλλού ο Μ. Βασίλειος µιλά για την ατοµική και κοινωνική ευθύνη και στις 366 γνωστές επιστολές του, µερικές µάλιστα είναι ψευδεπίγραφες, διακρίνει κανείς την βαθύτατη πίστη του, τον αγώνα του κατά των αιρέσεων, τον ασκητισµό, την βαθύτατη παιδεία του, το αίσθηµα τα ης φιλανθρωπίας του, που τον οδήγησε στην ίδρυση της πασίγνωστης Βασιλειάδος, του πρώτου παγκοσµίως 22 Β. Τατάκης, Η συµβολή της Καππαδοκίας στη Χριστιανική σκέψη εκδ. Γαλλικού Ινστιτούτου Αθηνών Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών, Αθήνα

17 οργανωµένου φιλανθρωπικού ιδρύµατος. 23 υναµικός ιεράρχης ο Μ. Βασίλειος αγωνίσθηκε για την ενότητα των Ορθοδόξων και κατά του παπικού θρόνου, αλλά και για την αποκατάσταση της ενότητος της Εκκλησίας της Αντιοχείας και κατά των Αρειοφρόνων. Η πληθωρική εργογραφία του διαιρείται σε τέσσερις µεγάλες ενότητες: α. ογµατικά Αντιαιρετικά (Ανατρεπτικός του απολογητικού του δυσεβούς Ευνοµίου ή κατά Ευνοµίου ή Κατά Ευνοµίου Περί Αγίου Πνεύµατος), η οποία θεωρείται ως η πρώτη συστηµατική διδασκαλία της Εκκλησίας περί Αγίου Πνεύµατος µε αφορµή τις κακοδοξίες του Ευνοµίου και των οπαδών του Αρείου β. Ασκητικά (Ηθικά, Όροι κατά πλάτος, στο οποίο µε την µέθοδο των ερωτοαποκρίσεων απαντά σε θέµατα ασκητικού βίου). Το Όροι κατ επιτροπήν ασχολείται µε την ίδια µέθοδο και γράφει για ζητήµατα του καθηµερινού βίου των µοναχών) γ. Πρακτικά (Όπως αν εξ ελληνικών οφελούντο λόγων για το οποίο έργο έγινε λόγος παραπάνω) δ. Οµιλίες (Ερµηνευτικές που είναι 9 οµιλίες εις το Εξαήµερον, 14 οµιλίες για τους Ψαλµούς ογµατικές µε δογµατικά θέµατα, οµιλίες Περί νηστείας, Περί βαπτίσµατος, Περί Ευχαριστίας, Προς τους πλουτούντας, Εν λιµώ και αυχµώ, Κατά οργιζοµένων κ.ά. Εγκωµιαστικές οµιλίες σε διάφορους αγίους (Ιουλίττα, Βαρλαάµ, Γόρδιο, αγίους Τεσσαράκοντα, και Μάµαντα) ε. Επιστολές. Ο Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός ( /90) από την Ναζιανζό, το σηµερινό χωριό Νέζενι, λίγα χιλιόµετρα από την Καρβάλη, φίλος, και συµµαθητής και συνασκητής του Μ. Βασιλείου, µε καλές σπουδές στην Καισάρεια, τα Ιεροσόλυµα, την Αλεξάνδρεια, την Αθήνα, την οποία εγκατέλειψε το 359. Ο Μ. Βασίλειος είχε αποχωρήσει το 355 µ.χ. Τότε ο Μ. Βασίλειος βρισκόταν στις βαθειές ερήµους της ασκήσεως στον Πόντο, όπου προσκαλούσε να έλθει και ο Γρηγόριος. Τελικά µετέβη «βία τε και µόλις είξαντα» µόλις είχε χειροτονηθεί σε ιερέα από τον επίσκοπο πατέρα του. Το όνειρό του έγινε πραγµατικότητα, αν κρίνουµε από τις επιστολές που αντήλασσε µε τον Βασίλειο, γραµµένες µε αγωνία για την τέλεια ζωή, αλλά και την κλίση του προς την αποµόνωση, την ανεξαρτησία, την µελέτη. Λίγο αργότερα και όταν ο Μ. Βασίλειος αντιδικούσε µε τον µητροπολίτη Τυάνων χώρισε την µητρόπολη Καισαρείας σε δύο επισκοπές, την µία παρεχώρησε στον Γρηγόριο που φοβόταν ότι είχε γίνει όργανο του Μ. Βασιλείου. Η αποµόνωση και η ανεξαρτησία τον έφερε στην γενέτειρά του Ναζιανζό στην θέση του βοηθού επισκόπου του πατέρα του. Λίγο 23 Β. Τατάκης, Η συµβολή της Καππαδοκίας, Βλ. και του καθηγ. Π. Κ. Χρήστου, Ο Μέγας Βασίλειος, Θεσσαλονίκη 1978, ο ίδιος, «Ο Μ. Βασίλειος και η ελληνική παιδεία» στον τόµο Βασιλειάς, έκδ. Ι. Μητρ. Θεσσαλ. 1979, 97 κεξ. 17

18 αργότερα έφυγε για την Κπολη, για να φθάσει στον πατριαρχικό θρόνο, όπου έµεινε µόνο για ένα µικρό διάστηµα, µόλις ένα µήνα, τον Μάιο Ιούνιο 381, µη ανεχόµενος δολοπλοκίες και µηχανορραφίες. Ξανά στην Ναζιανζό στην ηρεµία του γραφείου και στην αφοσίωση της µελέτης, ώσπου παρέδωσε το πνεύµα του στον Θεό λίγο πριν το 390. Αν συγκρίνουµε τους δύο άνδρες, ο Μ. Βασίλειος έµεινε πάντα µαχητικός και ακλόνητος µπρος τις κακότητες των καιρών, ο Γρηγόριος αγαπούσε την µελέτη και την αποµόνωση. Με τα έργα του θεµελίωσε τις τρεις υποστάσεις για την Αγία Τριάδα και των δύο φύσεων του Χριστού, της θείας και ανθρώπινης. Για τον άγιο Γρηγόριο ο λόγος και η θεωρία δεν οδηγούν στον πλατωνικό κόσµο των ιδεών, αλλά στον Θεό και στην θέωση και ότι το τέρµα της πορείας της αναζητήσεως δεν είναι ο τόπος των ιδεών, όπως λέει ο Πλάτων, αλλ εστία του θείου Πνεύµατος. Ο Γρηγόριος ασχολήθηκε µε την σύνδεση του Ελληνισµού και της Χριστιανικής διδασκαλίας και τον µεν πρώτο θεωρούσε ότι δεν πρέπει να ταυτίζουµε µε την εθνική θρησκεία, αλλά να τον θεωρούµε ως πηγή παιδείας που δεν ανήκει σε κανένα φυσικά και στους εθνικούς και ότι µπορεί να συµπορευθεί µε την Χριστιανική διδασκαλία. Στις οµιλίες του ο Γρηγόριος (όπως στην ΜΓ, στην ΛΣΤ 509 κλπ.) εκφράζει την άποψη ότι φωτισµένοι Ορθόδοξοι οφείλουν να αγαπήσουν, να διαφυλάξουν, να φροντίσουν να µην χαθούν οι θησαυροί της αρχαιοελληνικής παιδείας και να τους ενσωµατώσουν στην Χριστιανική διδασκαλία. Αυτήν την θεωρία ο άγιος Γρηγόριος την έκανε πράξη, καθώς στα γραπτά του, πεζά και έµµετρα, αντανακλάται ο Χριστιανισµός και η αρχαιοελληνική γραµµατεία. Η ρητορική του ήταν αξεπέραστη και τα λυρικά του θησαυροί της παγκόσµιας λογοτεχνίας. Ποιος άρα γε δεν γνωρίζει το «Χριστό γεννάται δοξάσατε Χριστός εξ ουρανού απαντήσατε Χριστός επί γης, υψωθήτω», Πάσχα Κυρίου Πάσχα, και πάλιν ερώ Πάσχα κλπ. Το συγγραφικό του έργο διακρίνεται σε α. Λόγους, β. Επιστολές και γ. Ποιήµατα. Οι λόγοι του Γρηγορίου είναι αντιαιρετικοί, εόρτιοι, εγκωµιαστικοί κ.ά. αλλά όλοι έχουν θεολογική βάση, θεολογικά νοήµατα και εκκλησιαστικά προβλήµατα, διακρινόµενοι για την ρητορική και το λυρικό τους ύφος. Πολλοί από τους λόγους του Γρηγορίου έχουν προσωπικό χαρακτήρα (Απολογητικός της εις Πόντου φυγής, Απολογητικός εις τον εαυτού πατέρα Γρηγόριον, Εις Καισάριον επιτάφιος, Εις Γοργονίαν επιτάφιος κλπ.). Άλλοι λόγοι έχουν θεολογικό χαρακτήρα (Εις την Πεντηκοστήν, Εις τα Θεοφάνεια, Εις το Άγιον Βάπτισµα κλπ.), άλλοι αναφέρονται στην εκκλησιαστική ευταξία, άλλοι είναι απολογητικοί (Στηλιτευτικοί εις Ιουλιανόν). Στις Επιστολές του, από 18

19 τις 246 µερικές εκ των οποίων είναι νόθες, ο άγιος Γρηγόριος κάµνει λόγο για την βοήθεια προς ασθενείς, τους πτωχούς, τους αναξιοπαθούντες. Χαρακτηριστικά της επιστολογραφίας του είναι η χάρη, η σαφήνεια, η συντοµία. Ο άγιος Γρηγόριος έγραψε 407 ποιήµατα σε προσωδιακό µέτρο, διαιρούµενα σε θεολογικά και ιστορικά. Έγραψε και 94 επιγράµµατα. Ο Γρηγόριος Νύσσης ( ;) είναι ο διεισδυτικός και συστηµατικός στην διαπραγµάτευση των θεµάτων, τα οποία προσήγγιζε µε φιλοσοφική διάθεση και µεθολογολία. Γι αυτόν προείχε η γνώση και η πίστη για να προσεγγίσουµε την αλήθεια και το αποκαλυπτικό περιεχόµενό της. Ο Γρηγόριος ο Νύσσης πίστευε ότι η φιλοσοφία και η παιδεία πρέπει να εκκινούν από την θεογνωσία για να καταλήξουν σ αυτήν σε αναζήτηση της σωτηρίας µας. Πίστευε, ακόµη, ο Γρηγόριος ότι, µε την έρευνα όπου βοηθός θα είναι η αρχαιοελληνική φιλοσοφία, θα οµορφύνουµε την αλήθεια της Χριστιανικής διδασκαλίας υπό την προϋπόθεση ότι οφείλουµε να ξεπεράσουµε τον φλοιό που καλύπτει το κείµενο και να προχωρήσουµε στην µελέτη του πνεύµατος και του νου των κειµένων. Και όταν µελετούµε τα κείµενα, έγραφε, ο Γρηγόριος πρέπει να τα εγγίζουµε µε ψυχική συγκατάβαση ακολουθώντας στην µεθοδολογία τον Αριστοτέλη και τους στωικούς φιλοσόφους από τους οποίους διαφοροποιείται. Για παράδειγµα ο Γρηγόριος δεν αναζητά το τυχαίο, όπως ο Αριστοτέλης, αλλά πιστεύει ότι ο άνθρωπος είναι αυτουργός της µοίρας του. Ο άγιος Γρηγόριος ασχολήθηκε και µε την δηµιουργία του κόσµου πιστεύοντας ότι ο Θεός δηµιούργησε τον κόσµο, χωρίς να υπάρχει µες σ αυτόν, αλλά µόνον τον περικρατεί, ευρισκόµενος έξω απ αυτόν, αφού ανάµεσά τους υπάρχουν οι νοητές δυνάµεις. Αυτό, άλλωστε, ορίζει η χριστιανική διδασκαλία, ότι δηλ. ο Θεός είναι κατ ενέργειαν παντού παρών, αλλά κατ ουσίαν είναι έξω και πέραν του κόσµου. Από την άλλη, ο άνθρωπος προστατεύεται και περιφρουρείται µε την έννοια ότι έχει αυθυποστασία στην διάρκεια του βίου του ετοιµάζοντας την τελείωσή του που αξίζει στην φύση του κατά την άλλη ζωή. Πιστεύει ότι στο Τριαδικό δόγµα είναι το βασικό θεµέλιο του Χριστιανισµού. Θα ασχοληθεί µάλιστα και σε άλλα έργα του µε το ακατάληπτο του Θεού, την ανοδική πορεία που οδηγεί την ψυχή προς τον Θεό δεχόµενος ότι κατά την πορεία αυτή ο ανθρώπινος νους καθίσταται ικανός να δεχθεί την καθαρή αλήθεια. Ο άγιος Γρηγόριος µιλεί, επίσης, για την αδυναµία µας να γνωρίσοµε το ανέφικτο του Θεού όχι βεβαίως για να απογοητευθούµε, αλλά για να βρούµε την οδό της καθάρσεως που ωθεί την ψυχή µας προς την υπερούσια ώθηση που τονώνει την 19

20 επιθυµία µας προς τον Θεό και µας γεµίζει µε θείο φως. 4. Συνάντηση Ελληνισµού και Ορθοδοξίας Η Καππαδοκία ευτύχησε να έχει, πλην βεβαίως των εκατοντάδων µαρτύρων, τους µεγάλους Πατέρες της Εκκλησίας µε την γενναία παιδεία τους, την κλασσική και την χριστιανική, έννοιες που ταυτίστηκαν από τους Πατέρες σ αυτά τα άξυλα και άνυδρα µέρη. Ήταν ευτυχία και συγκλονιστική στιγµή για την πορεία του Γένους που στην Καππαδοκία σηµειώθηκε αυτή η ταύτιση και καθίσταται, τοιουτοτρόπως, η Καππαδοκία µία ευλογηµένη για την Ρωµηοσύνη περιοχή. Εγνώριζαν οι Πατέρες την ουσία και τον προορισµό του Χριστιανισµού για την ανθρωπότητα και ορθώς, όπως ελέχθη, έγραψε ο Αναστ. Λεβίδης ότι οι πρόγονοί του µε τόση χαρά δέχθηκαν τον Χριστιανισµό. Οι Καππαδόκες είχαν την τύχη να γνωρίσουν τα κλασσικά γράµµατα, που τα έθεσαν στην διάθεση του Χριστιανισµού διατυπώνοντας την δογµατική διδασκαλία του. Και η συµβολή τους στην διατήρηση των ελληνικών γραµµάτων είναι µοναδική, γιατί αυτά θα χάνονταν, αν δεν τα αξιοποιούσε ο Χριστιανισµός και στην προκείµενη περίπτωση, οι Πατέρες της Εκκλησίας µας. Αναµφισβήτως και ο Χριστιανισµός επωφελήθηκε από τον αρχαιοελληνική γραµµατεία (φιλολογία, φιλοσοφία), αφού τα χρησιµοποίησε επωφελώς για την διάδοσή του και την διατύπωση των δογµάτων. Με ένα λόγο πέτυχαν τον εξελληνισµό του Χριστιανισµού, αλλά µαζί και έθεσαν στην διάθεση του Χριστιανισµού τα πολύτιµα στοιχεία του αρχαίου ελληνικού πνεύµατος. Ο γνωστός θεολόγος Florovsky υπεστήριξε ότι ο Ελληνισµός απέκτησε τον αιώνιο χαρακτήρα του χάρη στον Χριστιανισµό. Από την άλλη ο γνωστός ιστορικός και µεσαιωνολόγος και άριστος γνώστης των ιστορικών γεγονότων στην Μ. Ασία έγραψε ότι ο αιώνας των Πατέρων της Εκκλησίας υπήρξε ο 4 ος χρυσός αιώνας του Χριστιανισµού ίσως, για µερικούς, ανώτερος από τον 5 ο π.χ. γνωστό χρυσού αιώνα των Αθηνών. Μερικοί ερευνητές (A. H. Jones) πρόσεξαν, επίσης, ότι χάρη στην ταύτιση Χριστιανισµού και Ελληνισµού εξελληνίσθηκαν πόλεις της Μ. Ασίας, που ως τότε δεν ανήκαν στον κορµό του συνολικού Ελληνισµού. Ταυτοχρόνως, όµως µε τον εξελληνισµό αυτών των πόλεων χάθηκαν και οι τοπικές γλώσσες µπρος την ραγδαία εξάπλωση του ελληνοχριστιανισµού. 24 Χρησιµοποιήσαµε τον όρο 24 Βρυώνης, Η παρακµή του Μεσαιωνικού Ελληνισµού, 57. Βλ.,και Χρ. Κρικώνης, «Καππαδοκία, Καππαδόκες Πατέρες και η συµβολή τους στην επικράτηση του Χριστιανικού Πνεύµατος» Καππαδοκία, Ιστορία, Θεολογία, Παιδεία, Πολιτισµός, Α Επιστηµονικό Συµπόσιο, Θεσσαλονίκη 2002,

21 αυτόν, ελληνοχριστιανισµός, για τον λόγο ότι στην Καππαδοκία έγινε αυτή η συν ταύτιση. Τον όρο αυτόν µάλιστα τον πρώτον χρησιµοποίησε ο Λευκαδίτης λόγιος Σπυρίδων Ζαµπέλιος ( ) που µαζί µε τον Κ. Παπαρρηγόπουλο, του οποίου προηγήθηκε, συνέβαλαν στην διαχρονική τρισηµία του Ελληνισµού στο σχήµα Αρχαιότητα Βυζάντιο Νέος Ελληνισµός Αθαν. Ε. Καραθανάσης, Η τρίσηµη ενότητα του Ελληνισµού, Αρχαιότητα, Βυζάντιο, Ν. Ελληνισµός, εκδ. αφών Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1985 και

22 Μ Ε Ρ Ο Σ Β 22

23 1. Οι υπόσκαφοι ναοί και τα πετροµονάστηρα έκφραση της θρησκευτικότητας των Καππαδοκών Πανάρχαια και χαµένα µες τον χρόνο, και κάτω από την γη βρίσκονται τα πετροµονάστηρα και υπόσκαφα µοναστήρια και ναοί της Καππαδοκίας. Αυτά χρονολογούνται από την εποχή των Χετταίων και Φρυγών που και αυτοί τα χρησιµοποιούσαν ως καταφύγια για να προφυλάσσωνται από τους ξένους εισβολείς. Και αυτά αξιοποίησαν κρυπτόµενοι στους καιρούς των διωγµών οι Χριστιανοί Καππαδόκες, αλλά και αργότερα, όταν επικράτησε ο Χριστιανισµός αυτά αξιοποίησαν για τις λατρευτικές τους ανάγκες. Άλλωστε ήταν εύκολο σ αυτούς να τα διευρύνουν ή να κατασκευάσουν νέα. Ωστόσο οι αρχαίες και βυζαντινές πηγές δεν παρέχουν και πολλές πληροφορίες γι αυτά τα υπόσκαφα µοναστήρια και τους λαξευτούς ναούς. Στην vita του Αγίου Ιέρωνος που φαίνεται ότι είχε καταφύγει σε κάποιο από τα σπήλαια αυτά στην κοιλάδα του Göreme. ιαβάζει κανείς στο σχετικό χωρίο του βίου του, ενός βίου δηλ. των καταδιωκοµένων από τους Ρωµαίους πρώτων Χριστιανών της Καππαδοκίας : και δη πλησίον που της αυτής περιοικίδος οχυρώτατον εν υπογείω λόφω σπήλαιον ευρηκώς, όπερ τέχνη λατοµίας εις υπόκενον γλυφήν διεσκεύασεν, επί τινα χρόνον εν αυτώ κατακρυπτόµενος διεσώζετο που σηµαίνει «και µάλιστα κοντά στο χωριό του, αφού βρήκε σ ένα λόφο ένα οχυρώτατο σπήλαιο, το οποίο µε τέχνη ελάξευσε και έκαµε ένα κενό χώρο, µες σ αυτό για µερικό καιρό κρυβόταν και έτσι σώθηκε». Λίγο αργότερα ο άγιος Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός έγραφε στον Μ. Βασίλειο γι αυτά τα υπόσκαφα µέρη, που πολλά από αυτά κατέστησαν λατρευτικοί χώροι των Καππαδοκών ως την Ανταλλαγή (1924). Έγραφε ο άγιος Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός : Τους τε υπέρ κεφαλής λόφους και θήρας λόγµας τε αγρίων φυτών, και βαθυκρήµνων υµών στεφάνου Έστι γαρ όσον µε διαπέφευγε τας πέτρας, χαραδρεών όσον δε τας χαράδρας ακάνθεων όσον δε υπέρ τας ακάνθας, κρηµνός ποταµός δε κάτω ροχθεί και ουκ ιχθυοφόρος µάλλον ή λιθοφόρος. 1 ίνει το απόσπασµα αυτό µία εικόνα του εδάφους της Καππαδοκίας. Είχε προηγηθεί αυτών ο Ξενοφών που κατερχόµενος µε τους µυρίους πέρασε από την Καππαδοκία και γράφει : Αι δ οικίαι ήσαν κατάγειοι, το µεν στόµα ώσπερ φρέατος, κάτω δ ευρείαι αι δε είσοδοι τοις µεν υποζυγίος ορυκταί, οι δε άνθρωποι 1 Migne, P.G., 37,

24 κατέβαινον επί κλίµακος. Εν δε ταις οικίαις ήσαν αίγες, οίες, βόες, όρνιθες, και τα έκγονα τούτων και τα σπίτια ήσαν υπόγεια, σαν στόµιο πηγαδιού και κάτω ευρείς χώροι. Και οι είσοδοι και αυτές είναι λαξευτές και οι άνθρωποι κατέβαινον µε σκάλα. Και στα σπίτια βρίσκονταν κατσίκες, πρόβατα, βόδια, κότες και τα έκγονά τους. 2 Και ο Στράβων τα είδε και αυτός και τα περιέγραψε παρόµοια. 3 Σ ένα τέτοιο φυσικό περιβάλλον ζούσαν οι Καππαδόκες ως το Εννοείται βέβαια ότι µετά το 1850 βελτιώθηκαν οι όροι της ζωής τους, καθώς οι Μεταρρυθµίσεις του Τανζιµάτ τούς έδωσαν το δικαίωµα να κτίσουν εκκλησίες και σπίτια υπέργεια. Μία πλήρη εικόνα, όχι µόνο περιγραφική, αλλά µε φωτογραφίες έδωσε ο Ιησουΐτης µοναχός G. de Jerphanion (1877 γενν.), που ήταν ιεραπόστολος και καθηγητής της γαλλικής και των φυσικών επιστηµών στην Τοκάτη της Σεβαστείας, που εργάσθηκε στην Καππαδοκία τα έτη , 1921, Αυτός µε συνεργούς τον Αρµένιο φοιτητή Oxaning Chourelian, ο Ιταλός ζωγράφος Tito Ridolfi, του Ernest Manburg που ήταν δάσκαλος του σχεδίου στην Κπολη. Ποικιλοτρόπως, τον βοήθησαν και Έλληνες της Κπόλεως, ο Β. Μυστακίδης και ο Μακρίδης βέης. Ο Jerphanion προσέφερε µέγα έργο για την γνώση του ευρέος κοινού για την Καππαδοκία εργαζόµενος µε µεθοδικότητα και επιµόνως για την φωτογράφηση των θρησκευτικών µνηµείων κάτω από τις αντίξοες συνθήκες του κλίµατος και του χώρου της Καππαδοκίας, αλλά και µε την έλλειψη των τεχνικών µέσων. Στις περιπλανήσεις του στις υπόγειες µονές και εκκλησίες της Καππαδοκίας ο Jerphanion είχε την αµέριστη βοήθεια των Ρωµηών χωρικών. Ο ίδιος γράφει ότι κατά τις φωτογραφίσεις τον συνόδευε ένα Ρωµηόπουλο που στο κοντάρι που κρατούσε είχε προσαρµόσει ένα κερί για να φωτίζει τις τοιχογραφίες των υπόσκαφων σπηλαίων. Γι αυτό και όταν τελείωσε το πολύτιµο έργο του σαν γνήσιος βυζαντινός µοναχός έγραφε : Ετελειώθη συν τω Θεώ τούτο το έργον µηνί Ιουλίου εις τας ιβ, ινδ. ι, έτους ζυν και οι αναγιγνώσκοντες εύχεσθέ µου διά τον Κύριον. Αµήν. 4 Την θρησκευτικότητα των Καππαδοκών χαµένη µες στους αιώνες µαρτυρούν τα ανεκτίµητης αξίας και αµέτρητα, κατά κυριολεξίαν, πετροµονάστηρα. Όλα αυτά είναι µονόκλιτα µε κυλινδρικό θόλο, µία αψίδα, λαξευτή, και αυτή Τράπεζα, λαξευτούς στο σπήλαιο 2 Ξενοφώντος, Κύρου Ανάβασις,, 5, 25, 3 Στράβων, Γεωγρ. ΙΒ, VI 5 (15). 4 G. Jerphanion, Une nouvelle province di l art byzantin. Les églises rupestres de Cappadoce, τ. 1 2, Paris

25 χώρους και µία είσοδο. Άλλος τύπος κατασκευής τέτοιων ναών είναι αυτός µε τρούλο βασταζόµενο από τέσσερις κίονες, κυλινδρικούς θολωτούς, εγκάρσιους βραχίονες γνωστούς και ως στυλωτές. Αυτός ο τύπος απαντάται κυρίως στην κοιλάδα του Göreme, όπου το συγκρότηµα των περισσοτέρων ναών. Ο επισκέπτης διαπιστώνει ότι στους ναούς αυτούς µπορούσαν να χωρέσουν ανάµεσα στα 10 ή στις καλύτερες περιπτώσεις 40 άτοµα. Αυτό σηµαίνει ότι στις µονές αυτές οι αδελφότητες συγκροτούνταν από το πολύ, κατά την άποψή µας, µοναχούς. Η συγκρότηση υφίστατο ήδη από τους βυζαντινούς χρόνους. Γνωστά µοναστηριακά συγκροτήµατα στην κοιλάδα του Göreme είναι τα ακόλουθα : η Εκκλησία των Σανδάλων (Tsakili Kilise) εξαιτίας των σανδάλων που φορούν οι αγιογραφούµενοι άγιοι, η Εκκλησία των Πορπών (Tokali Kilise), η Εκκλησία των Μήλων (Elmali Kilise), η Μαύρη ή Σκοτεινή Εκκλησία (Karanlik Kilise), η Κρυµµένη Εκκλησία (Sakli Kilise), επειδή επί αιώνες ήταν άγνωστη και κρυµµένη. υστυχώς δεν γνωρίζουµε τα ονόµατα των αγίων στους οποίους οι θεοσεβούµενοι Καππαδόκες αφιέρωναν τους ναούς αυτούς. Τα εγνώριζαν ασφαλώς οι Καππαδόκες των γειτονικών χωριών, ήλθαν στην Ελλάδα κατά την Ανταλλαγή, ήλθαν και οι επόµενες δύσκολες γι αυτούς και τους άλλους Έλληνες, δεκαετίες, έφυγαν για την άνω Μ. Ασία, ξεχάστηκαν τα ονόµατα των αγίων. Και οι εντόπιοι Τούρκοι ούτε που φρόντισαν να τα µάθουν, ούτε και οι Ανταλλάξιµοι Μουσουλµάνοι. Έτσι έµειναν, και µένουν, γνωστές σήµερα σύµφωνα µε στοιχεία που διακρίνουν την µία από την άλλη : Εκκλησία των Πορπών, γιατί οι άγιοι των τοιχογραφιών φέρουν πόρπες στα ιµάτιά τους, Εκκλησία των Μήλων, για τις µηλιές που έχει έξω από την εκκλησία, Εκκλησία µε τα φίδια (Yilanli Kilise), γιατί οι εικονιζόµενοι άγιοι Θεόδωρος και Προκόπιος σκοτώνουν ένα φίδι που µαζί µε άλλα εικονογραφούνται, Εκκλησία του Ξίφους (Kiliklar Kilise). Ποιοί εικονογραφούσαν τις ταπεινές αυτές υπόσκαφες εκκλησίες; Η πιο λογική, και απλουστευτική, νοµίζουµε απάντηση στο ερώτηµα αυτό είναι ότι οι ίδιοι οι µοναχοί, που προέρχονταν από κοντινές περιοχές, αυτοδίδακτοι ζωγράφοι οι ίδιοι µε ζωντανή την θρησκευτική συνείδηση και παράδοση που γνώριζαν από γενιά σε γενιά. Λέγουν ειδικοί ερευνητές ότι στο Göreme (Κόραµα) οι υπόσκαφες εκκλησίες χρονολογούνται τον 7 ο αι. από το τέλος του 9 ου αι. ως τα µέσα του 11 ου αι. Είναι οι περίοδοι της ηρεµίας που γνώριζε η Καππαδοκία, πριν από τις µεγάλες και τραγικές εισβολές, µε πρώτη αυτήν των Σελτζούκων Τούρκων. Άλλο ερώτηµα αν αυτές οι µονές υφίσταντο σ όλη την διάρκεια της ιστορικής πορείας τους ή αν γνώριζαν διακοπές στην λειτουργία 25

26 τους και ποιες είναι οι περίοδοι της συνεχούς και συγκροτηµένης λειτουργίας τους. Οι πηγές σιωπούν. Αν κρίνει κανείς, απ όσα έγραψαν οι σοφοί Καππαδόκες ερευνητές, όπως ο Αναστ. Λεβίδης και ο Αρχέλαος Σαραντίδης, δεν φαίνεται να υφίστανται και να λειτουργούν στις τελευταίες δεκαετίες του 19 ου αι. Θρησκευόµενοι Καππαδόκες εραστές του µοναχικού βίου ασκούνταν σε ερηµητήρια, πολλά από τα οποία και εικονογραφούσαν, όπως είναι τα πολλά ασκηταριά στις χαράδρες του Περιστρέµµατος (Ιhlara), της Σοανδού (Soğanli). Εντυπωσιάζει ο τύπος των ασκηταριών αυτών στο Περίστρεµµα και στην Σοανδό µε τις δεκάδες των ασκηταριών, πολλά από τα οποία κανείς µπορεί να επισκεφθεί και άλλα που πρέπει να τα αναζητήσει σε απόκρηµνες χαράδρες και βράχους. Η τελευταία άσκηση στην αποµόνωση. Άρα γε πότε έφυγε ο τελευταίος ασκητής. Κανείς δεν το γνωρίζει. Ούτε και ο Jerphanion µπόρεσε να τα φωτογραφίσει, άλλα λόγω της ασηµαντότητός τους και άλλα από το δύσβατο των περιοχών. Για εµάς τους Έλληνες είναι κρίµα που δεν µπόρεσαν, ως τώρα, οι αρχαιολόγοι µας να τα δουν, να τα µελετήσουν, να τα χρονολογήσουν, να τα καταγράψουν έστω. Ας ελπίσουµε ότι θα έλθει ο καιρός. Ευρωπαίοι και Αµερικανοί ιστορικοί της τέχνης, 5 ωστόσο, έγραψαν, κατά καιρούς, µονογραφίες γι αυτά τα µοναστηριακά συγκροτήµατα ή τις εκκλησίες και όχι βέβαια για τα ταπεινά ιστορηµένα ασκηταριά. Η µελέτη τους είναι καθαρά αισθητική, τεχνική, ξηρή, κατά την άποψή µας, γιατί δεν γνώρισαν Καππαδόκες, δεν γνώρισαν, ούτε µελέτησαν την θρησκευτική τους συνείδηση ούτε την ορθόδοξη θεολογία. Τα ορθόδοξα ελληνικά µνηµεία προσεγγίζονται µε την γνώση της διδασκαλίας των Πατέρων, αλλά και µε την γνώση του ψυχισµού και της ιδιοσυγκρασίας του Ρωµηού και στην προκείµενη περίπτωση του ταπεινού και αδέξιου Καππαδόκη αγιογράφου. Υπάρχουν, όµως, και περιπτώσεις λαξευµένων εκκλησιών που γνωρίζουµε τα ονόµατα των κτητόρων. Τέτοια είναι η περίπτωση σε εκκλησία στο Çavusin, όπου εικονίζεται µία οικογένεια γύρω από τον αυτοκράτορα Νικηφόρο Φωκά ( ), Καππαδόκη την καταγωγή. Άρα γε να είναι συγγενείς ή συνεργάτες του γενναίου αυτού αυτοκράτορα; Η εκκλησία αυτή είναι γνωστή ως εκκλησία του Περιστερεώνα. Καππαδόκες πρέπει να είναι και το ζεύγος των δωρητών, αν κρίνει κανείς από τις ενδυµασίες, που είναι µεν βυζαντινές, αλλ έχουν τα χαρακτηριστικά των µεταβυζαντινών ενδυµάτων της Καππαδοκίας, που συνέχισαν την 5 S. Kostov, Gaves of God. The monastic environment of Byzantine Cappadocia, Cambridge, Mass. 1972, Restle, Die Byzantinische Wandmalerei in Kleinasien, Recklinghausen 1967, N. et M. Thierry, Nouvelles églises rupestres de Cappadoce, Règion du Hassan Dagi, Paris