λουί αλτουσέρ γιά τόν μάρξ γραμματα

Transcript

1 λουί αλτουσέρ γιά τόν μάρξ γραμματα

2 ΛΟΥΙ ΑΛΤΟΥΣΕΡ ΠΑ ΤΟΝ ΜΑΡΞ

3

4 Λουί 'Αλτουσέρ Γιά τόν Μάρξ γραμματα 1978

5 Ή μετόφραση!γινε όπό τόν Τάιιη Kαφετζtι όπό τό γαλλικό Rρωτότυπo LouIs Altnusser, Ρου, Marx. Franι;οis Maspero Στήν tλληνική l:κδοση τού 6ιθλΙου txouv προστεθεί τό. κεlμενα, Γιά τ6ν 'Αναγνώστη ποιι ΙΙπό.ρχει aτήν άυυλlκ1ί και γερμανική l:κδοση, Σuνtvτεuξη μt τ6ν ΛουΙ 'AAroυotp ποιι ΙΙπό.ρχει aτή γερμανική l:κδοση και τ6 Γλωσσάρι όπό την άγγλική l:κδοση.., 1965 Franι;οls Maspero.., 1978 Γιό την tλληνικ,\ γλώοοα 'Εκδόσεις -Υραμματα., 'Αθήνα ΦwtΟΟΤΟQιcι08cT1Jtηιιιc στι'ι.atof'pλlιiιm ΕΠΕ KcρoμcllCou 23, τηλ , 'Αθήνο Υιό λογαριασμό tuw tιιιδόο"eων -ΥΡομμοτο. 'Ε1ιδ6cιcις "Υρομμοτο. KcρoμclΚou 23, 'Αθήνο Κεντρική Διάθεση: ΑΜΦΟΡΕΑΣ, 8aλτετσloυ 50 τηλ ΑθΗΝΑ

6 ΟΙ σελιδες αύτtς ειναι όφιερωμtνες aτή μνήμη τού Jacques Μθπίπ, τού φιλσυ "ού, μtοα στήν "ιό τρομερή δοκιμασια, μόνος όνακάλυψε τό δρόμο Υιά τη φιλοσοφια τού Μόρξ - και όδήυησε και μtνα. Λ.Α.

7

8 ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΝΑΓΝΩΣΤΗ Τό Γιά τόν Μάρξ κυκλοφόρησε στη ΓαλλΙα σrό 'Ωστόσο μονάχα ή ΕΙσαγωγή του (-Σήμερα..) γράφτηκε κε{νη τή χρονιά. Oλα τ' όλλσ κεφάλαια ετχον δημοσιευτεί π/ό πριν, ατό διάστημα , μέ τι') μορφή όρθρων σέ έφημεριδες τού ΓαλλJKOύ Κομμουνιστικού Κόμματος. Τά συγκέντρωσα σ' αυτό τόν τόμο μέ τή μορφή πού ΠΡωΤΟΥράφτηκαν, χωρίς διορθώσεις ι? άλλουές. Γιό νά καταλάθετε αύτά τά δοκιμια και νά τά κρινετε. ούσιαστική προυπόθεση ειναι νό καταλάθετε δτι ειναι Ιδέες, Kεlμενo κοί δημοσιεύσεις ένός κομμουνιστή φιλόσοφου. μέσα σέ μιά ε/δική Ιδεολογική και θεωρητική συγκυρ[ο. Πρέπει λοιπόν γ ' άντιμετωπισετε τά κειμενο σάν αύτό πού ειναι. ΕΙνοι φιλοσοφικό δοκιμιο, τά πρώτα στά δια μιάς μακροπρόθεσμης διερεύνησης, προκαταρκτικά όποτελέσματα πού ειναι φανερό δτι χρειόζονται διόρθωση ή διερεύνηση αύτή όφορά τή συγκεκριμένη φύση τών όρχών τfjς έπιστήμης και τής φιλοσοφιας πού θεμελlωσε ό Μόρξ. Παρ' δλα αύτό, τούτα τό φιλοσοφικό δοκιμια δέν προέρχονται όπό μιό Ιρευνα, όπλώς λόγια καί θεωρητική. ΕΙναι ταυτόχρονα έπεμθόσεις σέ μιό καθοριστική συγκυρία. Oπως δειχνει ή ΕΙσαγωγή, ή συγκυρια αύτή ειναι πριν όπ' δλα ή θεωρητική και Ιδεολογική συγκυρια aτή Γαλλ1α, και πιό συγκεκριμένα ή σημερινή συγκυρια τού ΓαλλJKOύ κομμουνιστικού Κόμματος και της γαλλjkής φιλοσοφιας. Παρόλληλα δμως μ' αύτή τήν ειδικό γαλλική συγκυρια, ειναι και ή σημερινή Ιδεολογική και θεωρητική συυκυρια μέσα στό διεθνές κομμουνιστικό κινημα.

9 Φυσικά, τά δοκlμια πού θά διαθάσετε δέ Βαοlζονται στά πολιτικό στοιχεία τής ουγκυριας (τήν πολπική rών Κομμουνιστικών Κομμάτων, τή διάσπαση τού διεθνούς κομμουνιστικού κινήμαroς). 'Ασχολούνται μέ τά Ιδεολογικά και θεωρητlκά προβλήματα πού ύπάρχουν μέσα οέ, καί πού παράγονται άπό αύτή τή συγκυρια. Άπό όρισμένες άπόψεις τά προβλήματα αύτά ετναι καινούργια' άπό δλλες άπόψεις πάλι, μας κάνουν ν' άναrρέξoυμε στό παρελθόν, σέ διαμάχες πού άπό καιρό χαρακτηρίζουν τήν ΙστορΙα τού έργατικού κινήματος. Μιά έξέταοη rών πρόσφατων στοιχείων αύτής τής συγκυρfας άποκαλύmει δτι, άπό τό θάνατο τού Στάλιν και μετά, τό διεθνές κομμουνιστικό κίνημα ζεί οέ μιά συγκυρία όπου δεοπόζουν δυό μεγάλα γεγονότα: ή κριτική τής.προοωπολατρlας- άπό τό ΕΙκοστό Συνέδριο, και ή ρήξη πού Ιγινε άνάμεοα στό Κινέζικο Κομμουνιστικό Κόμμα καί τό ΣοΒιετικό Κομμουνιστικό Κόμμα Ή άποκήρυξη τής -πρoσωπoλαrρίας-, οι άπότομες συνθήκες και φόρμες μέσα στις όποίες συντελέστηκε, ετχαν Βαθύτατο άντίχτυπο, όχι μόνο στόν πολιτικό χώρο άλλά καί στόν Ιδεολογικό. Στά παρακάτω θά άοχοληθώ μόνο μέ τίς Ιδεολογικές άντιδράσεις τών κομμουνιστών διανοούμενων 'Η κριτική τού σταλινικού.δογματισμού- σέ γενικές γραμμές.βιώθηκε- άπό τούς κομμουνιστές διανοούμενους σάν.άπελευθέρωοη-. Αύτή ή.άπελευθέρωση_ γέννησε μιά Βαθιά Ιδεολογική άντιθεση, μέ.φιλελεύθερες_ και -ήθικές_ τάσεις, πού άνακάλυψε ξανά αύθόρμητα τά παλιά φιλοσοφικά θέματα τής.έλευθεριας_, τού.άνθρώπου-, roύ.άνθρώπινου προσώπου_ και t1)ς.άλλorρiωoης_. Αύτή ή Ιδεολογική τάση άναζήτησε θεωρητική δικαιωοη στά νεανικά Ιργα τού Μάρξ, πού πραγματικά περιέχουν όλα τά έπιχειρήματα μιάς φιλοσοφlας τού άνθρώπου, τής άλλorρlωoης και τής χειραφέτησής του. ΟΙ συνθήκες αύτές, παράδοξα, στράφηκαν κατά τής μαρξιστικής φιλοσοφίας. 'Από τή δεκαετια τού 1930, τά νεανικά Ιργα τού Μάρξ Ιχουν γινει όπλο τών μικροαστών διανοούμενων στή μάχη τους ένάντια στό μαρξιομό' σιγά σιγά όμως, κι Ιπειτα μαζικά, μπαινουν στήν ύπηρεοlα μιάς νέας.έρμηνειας- τού μαρξισμού, πού σήμερα άναmύσσεrαι άπροκάλυmα άπό πολλούς κομμουνιστές διανοούμενους,.άπελευθερωμένους_ άπό τό σταλινικό δογματισμό, άπό τό ΕΙκοστό Συνέδριο. Τά θέματα,ού -μαρξιστικού άνθρωπισμού- και τής _άνθρωπιστικής_ έρμηνειας τού Ιργου τού Μάρξ, έπιβλήθηκαν προοδευτικά και άναπόrρεmα στήν πρόοφατη μαρξιστική φιλοσοφια άκόμα φαl μέσα στό ΣοΒιετικό και τά Δυτικά Κομμουνιστικά Κόμματα. Aν αύτή ή Ιδεολογική άντιθεση, χαρακτηριστική κυριως τών κομμουνιστών διανοουμένων, κατάφερε νά έξελιχθεί τόοο, παρά την κάποια άντlσrαση πού συνάντηοε, ειναι έπειδή έπωφελήθηκε άπό την άμεση ή Ιμμεση ύποστήριξη κάποιων πολιτικών συνθημάτων, άπό τά Κομμουνιστικά Κόμματα 1ής ΕΣΣΔ Kaf της Δύσης. Άπό τή μιά μεριά, γιά παράδειγμα, τό ΕΙκοστό Δεύτερο Συνέδριο τού KJα.E διακήρυξε

10 πώς μέ 'fήν έξαφάνιση τής πάλης τών τάξεων, ή δικτατορια τού προλεταριάτου _ξεπεράσπικε. σrήν ΕΣΣΔ, πώς τό σobιεrιkό κράτος δέν ετναι πιά ταξικό κράτος άλλά -κράτος όλ6κληρου τού λαού... και πώς ή ΕΣΣΔ έχει ξεκινήσει τήν _οικοδόμηση τού κομμουνισμού., καθοδηγημένη άπό τό _όνθρώπισrιkό. σύνθημα, "Όλα γιά τόν ΜΑνθρωπο. Άπό τήν δλλη μεριά, γιά παράδειγμα, τά Δυηκά Κομμουνιστικά Κόμματα άκολούθησαν πολιηκή ένότητας μέ τούς σοσιαλιστές, τούς δημοκράτες και τούς καθολικούς, καθοδηγημένα όπό όρισμένα συνθήματα πού ΒρΙσκουν σχετική άπήχηση, κι δπου τονιζεται τό _ειρηνικό πέρασμα στό σοσιαλισμό., ό _μαρξισηκός_ ή _σοσιαλιστικός όνθρωπισμός., ό _διάλογος'" κλπ. ΟΙ.άνθρωπισηκές... έρμηνείες τής μαρξιστικής θεωρίας πού έχουν όναmυχθεί κάτω όπ' αύτές τίς καθοριστικές συνθήκες, άντιπροσωπεύουν νέο φαινόμενο σέ σύγκριση μέ τήν όμέσως προηγούμενη περιοδο (τό διάσπιμα ). ΜΕχουν δμως πολλά Ιστορικά προηγούμενα στήν Ιστορία τού έργαηκού κινήματος. Ό Μάρξ, ό "Ενγκελς και ό Λένιν, γιά ν' όναφερθώ μόνο σ' αύτούς, πάλεψαν άδιάκοπα ένόνηα στίς Ιδεολογικές έρμηνείες κάθε ΙδεαλιστΓι όνθρωπιστγι, πού ήταν όπειλή γιά τή μαρξιστική θεωρία. Θ' άρκεστώ έδώ νά θυμισω τή ρήξη τού Μάρξ μέ τόν άνθρωπισμό τού Φόυερμπαχ, τή μάχη τού -Ενγκελς ένάντια στόν Ντύρινγκ, τό μακρόχρονο άγώνα τού Λένιν μέ τούς ρώσους πoπoυλισrές, κλπ. 'Όλο αύτό τό παρελθόν, δλη αύτή ή κληρονομιά, ετναι όλοφάνερα μέρος τγις σημερινγις θεωρηrιkγις και ΙδεολογικΓις συγκυρίας τού διεθνούς κομμουνιστικού κινήματος. Γιά νά ξαναγυρίσουμε στίς πρόσφατες άπόψεις αύτγις τής συγκυριας, θά προσθέσω τήν παρακάτω παρατήρηση. Στό κείμενο _Μαρξισμός καί Άνθρωπισμός., γραμμένο στά 1963, έρμήνευσα ήδη τό σημερινό πληθωρισμό τών θεμάτων τού μαρξιστικού ή σοσιαλιστικού Άνθρωπισμού... σάν ίδεολογικό φαινόμενο. Δέν καταδικάζω μέ κανένα τρόπο τήν ΙδεολογΙα σάν κοινωνική πραγμαrικόπιτα: δπως λέει ό Μάρξ. μέσα στήν Ιδεολογιά οι δνθρωποι _συνειδητοποιούν. τήν ταξική τους σύγκρουση και _πολεμούν γι' αύτήν... στις θρησkευrιkές, ηθικές, νομικές, πολιτικές κλπ. μορφές Πjς, ή ίδεολογια όποτελεί όντικειμενική κοινωνική πραγματικό111τα' ή Ιδεολογική πάλη ετναι όργανικό τμήμα τγις ταξικής πάλης. Άπό τήν δλλη δμως, κρίνω τά θεωρητικό όποτελέσματα τγις Ιδεολογlας, πού πάντα ετναι όπειλή ή έμπόδιο στήν έπισπιμονική γνώση. ΚαΙ έπισημαlvω δη ό πληθωρισμός τών θεμάτων τού _μαρξιστικού άνθρωπισμού- πού σφετεριζονται τή μαρξιστική θεωρία, θά πρέπει νό έρμηνευτεί σάν πιθανό Ιστορικό σύμmωμα μιάς διπλής όνικανότητας κι ένός διπλού κινδύνου Μιάς όνικανό111τας νά σκεφτούν τό συγκεf(ριμένο χαρακτήρα τγις μαρξιστικγις θεωρίας και, συσχεηκά, ένός άντίστοιχου κινδύνου νά τή μπερδέψουν μέ τις προμαρξιστικές Ιδεολογικές έρμηνείες. Μιάς άνικανότητας νά λύσουν τά πραγμαrιkά (κατά Βάση πολιτικό και οίκονομικό) προβλήματα πού θέτει ή συγκυρια όπό τό ΕΙκοστό Συνέδριο και μετά, κι ένας κίνδυνος νό συγκαλύψουν αύτά τά

11 προβλήματα μέ τήν πλαστή «λύση_ κάποιας καθαρά ίδεολουικής φόρμουλας. 11 'ΑκριΒώς μέσα σ' αύτή τή συγκυρια συνέλαβα και δημοσιεψα τά κειμενα πού θά διαβάσετε. Πρέπει νά τά συσχετισετε μ' αύτή τή συγκυρια, γιά νά έκτιμήσετε όλοκληρωμένα τή φύση και τή λειτουργια τους: ειναι φιλοσοφικό δοκιμια, πού άντικείμενό τους txouv θεωρητικές tρευνες, και σκοπό τους μιά έπέμβαση στή σημερινή θεωρητικο-ιδεολογική συγκυρια, σάν όντιδροση στις έπικινδυνες τάσεις της. Πολύ σχηματικά, θά taeya ότι αύτά τά θεωρητικά κειμενα περιέχουν μιά διπλή.. έπέμβαση- f), lιν προτιμάτε, «έπεμβαινουν- σέ δύο μέτωπα, γιά ν' όνιχνεύσουν, σύμφωνα μέ τή θαυμάσια διατύπωση τού Λένιν, μιά.. όριοθετική γραμμή- όνάμεσα στή μαρξιστική θεωρια όπό τή μιά μεριά, και τις Ιδεολογικές τάσεις πού ειναι ξένες στό μαρξισμό, όπό τήν lιλλη. 'Αντικειμενικός σκοπός τής πρώτης έπέμβασης ειναι.. νά χαράξει μιά όριοθετική γραμμή- όνάμεσα στή μαρξιστική θεωρια καί τις μορφές τού φιλοσοφικού (και πολιτικού) ύποκειμενισμού πού τήν έκθέτουν f) τήν όπειλούν: πάνω όπ' όλα, τού έμπειρισμοίι και τών παραλλαγών του, κλασικών και σύυχρονων - τού πραγματισμού, τού Βολονταρισμού, τού Ιστορικισμού κλπ. Ούσιαστικά στοιχεία αύτής τής πρώτης έπέμβασης ειναι: μιά άναγνώριση τής σημασιας τής μαρξιστικής θεωρίας στήν έπαναστατική ταξική πάλη, μιά διάκριση τών διάφορων πρακτικών, μιά κατάδειξη τού συγκεκριμένου χαρακτήρα τής.. θεωρητικής πρακτικής_, μιά πρώτη διερεύνηση τού έπαναστατικού προσδιορισμού τής μαρξιστικf)ς θεωριας (μιά καθολική διάκριση άνάμεσα στήν Ιδεαλιστική καί τήν ύλιστική διαλεκτική) κλπ. Αύτή ή πρώτη έπέμβαση έδράζεται ούσιαστικά στό πεδίο τής άντιπαράθεσης Μάρξ-Χέγκελ. 'Αντικειμενικός σκοπός τής δείιτερης έπέμβασης ειναι.. νά χαράξει μιά όριοθετική γραμμή- άνάμεσα στις πραγματικές θεωρητικές Βάσεις τής μαρξιστικής έπιστήμης τής ΙστορΙας και τής μαρξιστικής φιλοσοφιας όπό τή μιά, και, όπό τήν lιλλη, στις προμαρξιστικές Ιδεαλιστικές tννοιες πάνω στις όποίες ΒασΙζονται οι σύγχρονες έρμηνείες τού μαρξισμού σάν "φιλοσοφιας τού όνθρώπου_ ι? «όνθρωπισμού_. Ούσιαστικά στοιχεία αύτής τής δεύτερης έπέμβασης ειναι: ή κατάδειξη μιάς.. έπιστημολογικf)ς τομής_ στήν ΙστορΙα τής μαρξιστικής σκέψης, μιάς Βασικής διαφοράς όνάμεσα στήν Ιδεολογική.. προβληματική_ τών νεανικών tργων τού Μάρξ και τήν έπιστημονική.. προ Βληματική_ τού ΚεφαλαΙου' πρώτες διερευνήσεις στό συγκεκριμένο χαρακτήρα τής θεωρητικής όνακάλυψης τού Μάρξ κλπ. Ή δεύτερη αύτή έπέμβαση έδράζεται ούσιαστικά στό πεδιο τής άντιπαράθεσης νεανικών tργων Μάρξ-ΚεφαλαΙου 10

12 ΠΙσω όπό τις λεmομέρειες τών έπιχειρημάτων, τών άναλύσεων τών κειμένων και τών θεωρητικών συζητήσεων, αύτές ΟΙ δύο έπεμβάσεις όποκαλύmουν μιό μεγαλύτερη όντιθεση: την όντιθεση πού χωριζεl τήν έπlσrήμη άπό την ΙδεολογΙα 1), άkρl8έσrερα, πού χωριζεl μιά νέα έπlσrήμη πού όδεύεl στήν αύτοσυγκρότησή της, όπό τις προεπιστημονlκές θεωρητικές lδεολογιες πού καταλαμβάνουν τό cπεδιο_ μέσα σrό όποίο έδραιώνεταl. Τό σημείο αύτό ειναl σημαντικό' αύτό πού άντψετωπιζουμε μέσα σrήν όντίθεση έπlσrήμης Ι Ιδεολογιών άφορά τή σχέση cτομής_ όνάμεσα σrήν έπιστήμη και τή θεωρητική ΙδεολογΙα μέσα σrήν όποια τό άντικειμενο τού όποιου δινεl τή γνώση, ειχε.περόσεl όπό τή σκέψη_ πριν άπό τή θεμελιωση τής έπlσrήμης. Αύτή ή τομή όφήνεl όνέπαφο τόν όντlκειμενlκό κοινωνικό χώρο πού καταλαμβάνεται όπό ΙδεολογΙες (θρησκεια, ήθlκή, νομικές και πολιτικές ΙδεολογΙες κλπ.). ΚαΙ σ' αύτό τό χώρο τών μή θεωρητικών Ιδεολογικών, ύπάρχουν cχόσματα_ και _τομές_, άλλά ειναl πολιτικές (όποτέλεσματα τής πολιτικής πρακτικής, τών μεγόλων έπαναστατικών γεγονότων) κι όχι.. έπιστημολογικές... Αύτή ι'ι όντιθεση έπιστήμης και ίδεολογιας, και ή Ιννοια τής «έπιστημολογικής τομής" πού μας Βοηθάει νό στοχαστοίιμε τόν Ιστορικό χαρακτήρα της, όναφέρονται σέ μιά θέση πού, δν και ύπάρχει πάντα στό Βάθος αύτών τών όναλύσεων, δέν όναmύσσεται ποτέ καθαρό' τή θέση δτι ή όνακόλυψη τού Μόρξ είναι έπιστημονική άνακόλυψη χωρις Ιστορικό προηγούμενο, και στή φύση και στά όποτελέσματά της. Πραγματικό, συμφωνώντας μέ τήν παράδοση όπου όνατρtχoυν σταθερά οί κλασικοι τού μαρξισμοίι, μποροίιμε νά ίοχυριστοίιμε πώς ό Μόρξ ίδρυσε μιό νέα έπιστήμη: τήν έπιστήμη τής lστοριας τών cκοινωνlκών σχηματισμών_. Γιά νά γινω περισσότερο όκρlβής, θά tλεγα δτι ό Μάρξ cάνοιξε_ σrήν έπιστημονlκή γνώση μιά νέα cl)πεl ΡΟ-, τήν "πειρο τής ΙστορΙας - δπως άκρlβώς 6 Θαλής ό"νοιξε τήν."πειρο_ τών μαθηματικών στήν έπιστημονlκή γνώση και ό Γαλιλαίος την c"πειρο_ τής φυσικής έπlσrήμης. Θά πρόσθετα δτι, δπως όκρlβώς ή ϊδρυση τών μαθηματικών όπό τόν Θαλi) _προκάλεσε_ τή γέννηση τής πλατωνικής φιλοσοφιας, δπως άκριθώς ή Ιδρυση τής φυσικής όπό τόν Γαλιλαίο cπροκάλεσε_ τή γέννηση τής καρτεσιανής φιλοσοφιας κλπ., έτσι και ή ίδρυση της έπιστήμης τής lστοριας όπό τόν Μάρξ «προκάλεσε- τη γέννηση μιός νέας, θεωρητικά και πρακτικά έπαναστατικής φιλοσοφιας: τής μαρξιστικής φιλοσοφιας " διαλεκτικού ύλισμού. Τό γεγονός δτι, όπό τή σκοπιά τής θεωρητικής της έπεξεργασιας, αύτή ή άνεπανάληπτη φlλοσοφια ύσrερεί άκόμα σέ σχέση μέ τή μαρξιστική έπιστήμη τής lστοριας (Τόν Ιστορικό ύλισμό), έρμηνεύεταl άπό Ιστορικοπολlτικούς λόγους και έπισης ταυτόχρονα όπό θεωρητικούς: ΟΙ μεγάλες φιλοσοφικές έπαναστάσεις όκολουθούν πάντα και.παρασύρονταl_ όπό μεγάλες έπιστημονlκές έπανασrάσεlς πού -δρούν_ μέσα τους, άλλά όπαιτείταl μακρόχρονη θεωρητική έργασια καί μακρόχρονη Ιστορική "

13 ώριμανση πριν άποκτήσουν μιά σαφή και κατάλληλη μορφή. -Αν τό θόρος ριχνεται στή μαρξιστική φιλοσοφια στά κείμενα πού θά διαβάσετε, ειναι γιά ν' άποτιμήσει και τήν πραγματικότητά της και τό δικαιωμά της νά ύπάρχει, άλλά και τήν καθυστέρησή της, και ν' άρχισει νά τήν έφοδιάζει μέ μιά θεωρητική μορφή ύπαρξης κάπως πιό ταιριaτή στή φύση της. 111 Φυσικά στά κείμενα Ούτά υπάρχουν, και κάποιες φορές ειναι εύνόητο, όχι μόνο λάθη και άνακριθειες, άλλά και άποσιωπήσεις - " ή μι-άποσιωπήσεις. Ούτε ή άδυναμια νά ειπωθούν όλα μεμιάς, ούτε ο/ έπιτακτικές πιέσεις τής συγκυρίας φτάνουν νά έξηγήσουν άπόλυτα αύτές τίς άποσιωπήσεις και τά άποτελέσματά τους. Ή άλήθεια ειναι πώς δέν ειχα τότε τά Ιφόδια γιά μιά κατάλληλη άvτιμετώπιση όρισμένων θεμάτων, μερικά δύσκολα σημεία μού φαίνονταν σκοτεινά' κατά συνέπεια, στά κειμενά μου δέν ΙλαΒα ύπόψη όρισμένα σημαντικά προβλήματα καί πραγματικότητες, όπως θά 'πρεπε Ιάν _αύτο_ κριτική", θά 'θελα νά τονίσω δύο σημεία ειδικότερα. "Αν καί έπισήμανα τή ζωτική άνάγκη μιάς θεωρίας γιά έπαναστατική πρακτική, κα; Ιπομένως άπέρριψα όλες τις μορφές τού έμπειρισμού, δέ συζήτησα τό πρόθλημα τής.lνωσης θεωρίας καί πραkτιkiίς- πού Ιπαιξε τόσο σημαντικό ρόλο στή μαρξιστική-λενινιστική παράδοση. ΜΙλησα ΒέΒαια γιά τήν ένωση θεωριας και πραkτιkiίς μέσα στή _θεωρητική πρακτική_, άλλά δέ μπiίkα στό θέμα τής ένωσης θεωριας και πρακτικής μέσα στήν πολιτική πρακτική. "Ας γινω πιό συγκεκριμένος: δέν έξέτασα τή γενική μορφή τ"ς ΙστoΡΙKiΊς ύπαρξης αύτής τής ένωσης. τή -συγχώνευση- τ"ς μαρξιστικής θεωρίας καί τού έργατικοίι κινήματος. Δέν έξέτασα τίς συγκεκριμένες μορφές ϋπαρξης αύτής τής -συγχώνευσης_ (όργάνωση τiίς ταξιkiίς πάλης - συνδικάτα - κόμματα - μέσα καί μέθοδοι καθοδήγησης τής ταξικής πάλης άπ' αύτές τίς όργανώσεις κλπ.). Δέν Ιδωσα άκριθείς ένδείξεις όσο άφορά τή λειτουργια, τή θέση και τό ρόλο τiίς μαρξιστιkiίς θεωρίας σ' αύτές τις συγκεκριμένες μορφές ύπαρξης: πού και πώς έπεμβαίνει ή μαρξιστική θεωρία στήν άνάmυξη τiίς πολιτικής πρακτικής, πού και πώς ή πολιτική πρακτική έπεμβαίνει στήν άνάmυξη τής μαρξιστιkiίς θεω ριας. Ή πε/ρα μου μ' Ιχει διδάξει στι ή σιωπή μου σ' αύτά τά ζητήματα δέν Ιμεινε χωρίς συνέπειες γιά μερικές ("θεωρητίστικες_) "άναγνώσεις. τών δοκιμίων μου. Παρόμοια, δν έπέμεινα στό θεωρητικά έπαναστατικό χαρακτήρα τiίς άνακάλυψης τού Μάρξ, καί έπισήμανα δτι ό Μάρξ ϊδρυσε μιά νέα έπιστήμη καί μιά νέα φιλοσοφια, δφησα άπροσδιόριστη τή διαφορά πού ξεχωρ/ζει τή φιλοσοφ{α άπό τήν έπιστήμη, μιά διαφορά πού Ιχει ώστόσο μεγάλη σημασια. Δέν Ιδειξα τί ειναι αύτό, σάν κάτι ξεχωριστό άπό τήν έπιστήμη, πού άποτελεί τήν καθαυτό φιλοσοφ[α: τήν όρ- 12

14 γανική σχέση όνόμεσα σέ κόθε φιλσσσφία, σόν θεωρητική έnιστήμη Ιστω και μέσα στίς θεωρητικές μορφές ϋnαρξης καί τίς ύnερθολές της, καί τήν πολιτική. Δέν έnισήμανα τή φύση αύτγις τγις σχέσης πού, στή μαρξιστική φιλοσοφια, δέν Ιχει τιποτα κοινό μέ μιό πραγματιστική σχέση. "Ετσι δέν tδειξα όρκετό καθαρό τι ξεχωρίζει όn' αύτή τήν δποψη τή μαρξιστική φιλοσοφία όπό τίς παλιότερες φιλοσοφιες. Ή nεlρα μου μ' Ιχει διδόξει δτι ή ήμι-όnοσιώπηση σ' αύτό τό ζητήματα δέν Ιμεινε χωρίς συνέπειες γιό όρισμένες (<<θετικιστικές_) «όναγνώσεις- τών δοκιμιων μου. Θό ξαναγυρίσω δμως σ' αύτό τό δυό σημαντικό ζητήματα, πού συνδέονται στενότατα όπό θεωρητική και πρακτική δnοψη, σέ κόποιες δλλες μελέτες. Όκτώθρης 1967 ΛουΙ Αλτουσέρ Βλέπε στό τέλος του τόμου τό l(ειμενο της ουνέντευξης της 1 Φλεθόρη,... '3

15

16 Πρόλογος ΣΗΜΕΡΑ

17

18 Αποφασίζω νό δημοσιέψω τή σuλλογή αίιτών τών σημειώσεων, πού παροuσιόστηκαν σέ διό.φορες έπιθεωρήσεις στή διόρκεια τών τεσσόρων τελεuταίων χρόνων. 'Ορισμένα άπό αύτό τό 6ρθρα ειναι άπρόσιτα - κι αύτός ειναι ό πρώτος τελείως πρακτικός λόγος γιό τη δημοσίεuσή τοuς, Έόν l:xouv άκόμη κάποιο νόημα, μέσα στήν όναζήτηση και τη μή όλοκλήρωσή τοuς, αύτό θό προέκuπτε ό.πό τη OUyκέντρωσή τοuς: νό ό δεύτερος λόγος μοu. Τέλος, τό παροuσιόζω γι' αύτό πού ειναι, τό ντοκοuμέντα μιας όρισμένης ΙσropΙας. 'Όλα σχεδόν τό κειμενα αύτό γεννήθηκαν όπό κόποια OUYΚUpia; στοχασμός πόνω σ' l:va βιβλιο, όπόντηση σέ μιό κριτική " σέ άντιρρήσεις, bvmuoη ενός θεόματος κλπ. Φέροuν την ήμερομηνια και τό διακριτικό σημει0 της γέννησής τοuς, μέχρι και στις όντιφόσεις τοuς, πο" δέ θέλησα νό διορθώσω. Άφαlρεσα όρισμένα κομμότια πoλίj προσωπικής πολεμικής' όποκατέστησα τις κόποιες λέξεις, σημειώσεις " σελιδες πού τότε l:πρεπε νό άφαιρέσω, ε1τε γιό νό μή θιξω τήν εύαισθησια κόποιων προκατειλημμένων, ε1τε γιό νό περιορίσω στό σωστό μέτρο τίς άναmίjξεις μοu' διεuκρινισα άκόμη όρισμένες παραπομπές. Άν και καθένα άπό αίιτό τό κεψενα γεννήθηκε άπό μιό ίδιαιτερη είικαιρια, ώστόσο ειναι προϊόντα τής 1διας εποχής και τής ίδιας ΙστορΙας Μέ τό δικό τοuς τρόπο ειναι 0\ μαρτuριες μιας μοναδικής εμπειριας, πού θό ζοίισαν όλοι οι φιλόσοφοι πoίj ειχαν την ήλικια μοu, και πού επιχειρησαν νό σuλλογιστοίιν μέσα στόν Μόρξ: τής Ιρευνας τής φιλοσοφικής σκέψης τοίι Μόρξ, άπαραιτητης γιό νό βγοίιμε δπ' τό άδιέξοδο όπου μας ειχε βάλει ή ΙστορΙα. Ή ΙστορΙα. κuριεψε την εφηβεια μας άπ' την εποχή τοίι Λαικοίι Μετώποu και τοίι Ίσπανικοίι Έμφύλιοu Πολtμοu, γιό νό τuπώσει έπόνω μας ξεκόθαρα στόν πόλεμο, την τρομερή παιδεια τών γεγονότων Μας αίφνιδιασε τη στιγμή δποu l'ίρθαμε στόν κόσμο, και όπό τoίjς φοιτητές μέ όστική Ι'Ί μικροαστική ρ!ζα πoίj l'ίμασταν, l:φτιαξε άνθρώποuς διαπαιδαγωγημένοuς μέ την ύπαρξη τών τόξεων, μέ την πάλη τοuς και τό στόχο της, 'Από τις ένδειξεις πού μας ειχε επιβόλει, δντλήσαμε τό μόνο δuνατό σuμπέρασμα, και τρέξαμε στήν πολιτική όργόνωση τής εργατικής τόξης, τό Κομμοuνιστικό Κόμμα. Ήταν άμέσως μετό τόν πόλεμο. ΒΙαια, ριχτηκαμε στις μεγάλες πο- 2 Γιά τόν Mάρ 17

19 λιτικές και ίδεολογικές μόχες ποίι καθοδηγούσε τό Κόμμα. όφείλαμε τότε νό έκτιμήσουμε τις διαστόσεις τής έκλογής μας καί νό έπωμιστούμε τις συνέπειές της Στήν πολιτική μας μνήμη, ή έποχή αυτή μένει σόν έποχή τών μεγόλων απεργιών καί τών μαζικών διαδηλώσεων, ή έποχή της ωεκκλη_ σης τής Στοκχόλμη ς καί τού Κινήματος της Είρήνης - δταν ταλαντείιονταν οι απέραντες έλπιδες ποίι γεννήθηκαν από τήν Άντίσταση, κι όρχιζε ή σκληρή καί μακρόχρονη πόλη ποίι θό l:kavt νό υποχωρήσει στόν ClpIζoVTQ τού ψυχρού πoλtμoυ - σπρωγμένη από άμέτρητα ανθρώπινα χέρια - ή σκιό της καταστροφής. Στή φιλοσοφική μας μνήμη, ή έποχή αυτή μένει σόν έποχή τών l:νοnλων διανοοίιμενων πού KαταδlωKαν τό σφόλμα σέ δλα τό κρυσφίιγετα, ή έποχή τών φιλόσοφων χωρίς l:pya, δπως i'jμασταν, ποίι l:kavav πολιτική από κόθε l:pyo, καί πού χωρίζανε τόν κόσμο - τέχνες, φιλολογίες, φιλοσοφιες κι έπιστήμες - μέ τή μιό και μοναδική λεπιδα, της ανελέητης τομής τών τόξεων - ή έποχή που τήν καρικατούρα της συνοψίζει μιό φρόση, λό6αρο υψωμένο ποίι ανέμιζε στό κενό, "αστική έπιστήμη, προλεταριακή έπιστήμη.. Γιό νό ύπερασπίσουν l:va μαρξισμό - πού τότε διακινδυνευόταν μέσα στή.. 6ιολογΙα.. τού Λυσένκο - από τή μανια τών αστικών έπιθέσεων, διόφοροι ήγέτες ξαναπρό6αλαν αύτή τήν παλιό αριστερίστικη φόρμουλα, ποίι στό παρελθόν f)tav τό σύνθημα τού Μπογκντόνοφ καί της nρολετκοίιλτ. 'Όταν αναγγέλθηκε, κυριόρχησε πόνω στό καθετί. Κότω από τήν έπιτακτική της γραμμή αύτό, nol{. τότε λογαριαζόταν σόν φιλοσοφια, δέν ειχε νό διαλέξει παρό ανόμεσα στό σχόλιο καί τή σιωπή, ανόμεσα σέ μιό θεοφώτιστη fί μιό έξαναγκασμένη πεποιθηση, καί τή σιωπή από τήν ένόχληση. nαρόδοξα, δέ χρειόστηκε παρό ό Στόλιν - τοίι όποίου τό μεταδοτικό αδιόλλακτο σύστημα διακυβέρνησης και σκέψης, l:onpωxvt σ' αυτό τό παραληρήματα - γιό νό μεταστραφεί αύτή ή τρέλα σέ κόποια λογική, Άνόμεσα στις γραμμές όρισμένων αnλoιkών σελιδων, δταν κατέκρινε τό ζήλο έκεινων πού αξιωναν μέ κόθε δύναμη νό δημιουργήσουν όπό τή γλώσσα μιό υπερδομή, δια6λέπαμε δτι ή χρήση τοίι ταξικοίι κριτήριου δέν f)tav απεριόριστη και δτι μας κόνανε νό μεταχειριζόμαστε Τήν έπιστήμη - της όποιας ό τιτλος KMumE αύτά τό Ιδια τό l:pya τού Μόρξ - σόν τήν όπoιαδr'ιπoτε ίδεολογια. "Επρεπε νό υποχωρήσουμε, και μέσα σέ μιά κατάσταση ήμι-αταξιας, νό ξαναρχισουμε από τό στοιχειώδη, Γράφω αυτές τις γραμμές μέ προσωπική ευθύνη και σόν κομμουνιστής, ποίι δέν ψάχνει τιποτ' δλλο στό παρελθόν μας παρό δ,τι χρειόζεται γιά νά διασαφηνιστεί τό παρόν μας, και στή συνέχεια νό φωτιστεί τό μέλλον μας. Δέ φέρνω στή μνήμη αίιτό τό έπεισόδιο ούτε από είιχαριστηση ούτε από πικρα - άλλό γιά νά τό έπικυρώσω μέ μιά παρατήρηση πού τό ξεπερνάει, Βχαμε τήν ήλικια τοίι ένθουσιασμοίι και της έμπιστοσύνης' ζοίισαμε σέ μιά έποχή δπου ό άντιπαλος δέ χάριζε ζωή, μι- 18

20 λώντας τή γλώσσα της προσβολης γιό νό υποστηρίξει τήν έπιθεσή του Αυτό δέν έμπόδιζε νό μένουμε γιά πολύ καιρό συγχισμένοι άπ' αυτή τήν περιπέτεια όπου, όρισμένοι ηγέτες, χωρίς καθόλου νό μας συγκρατήσουν όπ' τή ροπή τού θεωρητικού «όριστερισμού.., μας είχαν σύρει βίαια - χωρις οί όλλοι νό κόνουν ότιδι')ποτε,!στω κι έπιφανειακό, γιό νά τούς συγκρατήσουν, νό μας προειδοποιήσουν fj νό μας προλάβουν. Περάσαμε τότε τις καλύτερες μέρες μας μέ τήν όγκιτότσια, ένώ θό 'πρεπε νό υπερασπίσουμε τό δικαίωμό μας καί τήν υποχρέωσή μας νά άποκτι')σουμε γνώση καί νά μελετήσουμε τήν παραγωγι') καθαυτή. Γιατl οuτε γι' αυτό δέ βρήκαμε χρόνο. 'Αγνοούσαμε τόν Μπογκντάνοφ και τι')ν Προλετκούλτ, καθώς και τήν Ιστορικι') πάλη τού Λένιν ένάντια στόν πολιτικό καί θεωρητικό όριστερισμό' όγνοούσαμε κι αυτό τό Ίδιο τό γρόμμα τών κειμένων τής ώριμότητας τού Μάρξ, όντας πολύ ευτυχισμένοι και πιεσμένοι νά ξαναβρούμε μέσα στήν ίδεολογικι') φλόγα τών!ργων της νεότητάς του τό δικό μας όρμητικό πόθος. "Αλλά οι μεγαλύτεροί μας; Αυτοl πού είχαν τήν ευθύνη νά μας δείξουν τους δρόμους - πώς ζούσαν κι αυτοι μέ τήν Ίδια ό.γνοια; Πώς μπόρεσε όλη αυτή ή μακρόχρονη θεωρητικι') παρόδοση, έπεξεργασμένη μέσα άπό τόσες μόχες και δοκιμασlες, σημαδεμένη άπό τόσα μεγάλα κείμενα μαρτυρίας, πώς μπόρεσε νά είναι γι' αυτούς νεκρό γρόμμα; 'Απ' αυτό τό σημείο, καταλι')ξαμε ν' όναγνωρισουμε ότι, κότω άπ' τήν προστασlα το ύ δογματισμού πού έπικρατούσε, μιό 6λλη άρνητικι') παράδοση, γαλλική αύτή έδώ, είχε κυριαρχήσει τήν πρώτη, μιά όλλη παράδοση, fj μάλλον αυτό πού θά μπορούσαμε νά όνομάσουμε - σάν ήχώ στή "γερμανική άθλιότητα- τού Χόινε - δική μας "γαλλική άθλιότητα.. : τήν έπιμονη, βαθιό άπουσlα μιας πραγματικης θεωρητικής κουλτούρας, στήν Ιστορlα τού γαλλικού έργατικού κινήματος.. Αν τό γαλλικό Κόμμα είχε μπορέσει νό προχωρήσει τόσο, δινοντας τή μορφή μας ριζοσπαστικης διακήρυξης στή γενική θεωρια τών δύο έπιστημών, 6ν ειχε μπορέσει νά δώσει έξετόσεις γι' αυτό και νά άποδεlξει τό άδιαμφισθήτητο πολιτικό του θόρρος, είναι γιατl ζούσε μέ άδύνατες θεωρητικές έφεδρείες: έκείνες πού τού 'χε κληροδοτήσει όλο τό παρελθόν τού γαλλικού έργατικού κινήματος Πρόγματι, έκτός άπό τούς ουτοπιστές ΣαΙν-Σιμόν και Φουριέ, που τόσο άρέσει το ύ Μόρξ νό τους έπικαλείται, έκτός άπό τόν Προυντόν που δέν ήταν μαρξιστής και όπό τόν Ζωρές που ήταν λιγο μαρξιστής, πού είναι οι θεωρητικοl μας: Ή ΓερμανΙα ειχε τόν Μάρξ και τόν Ένγκελς, και τόν πρώτο Κόουτσκι' ή Πολωνlα, τή Ρόζα Λούξεμπουργκ' ή ΡωσΙα τόν Πλεχάνοφ και τόν ΛένιΥ' η ΊταλΙα τόν Λαμπριόλα, ό όποίος (όταν ε1χαμε τόν Σορέλ!) άντιστοιχούσε σάν 1σος πρός 1σο μέ τόν Ένγκελς, και κατόπι τόν Γκράμσι. Πού είναι οι θεωρητικοl μας; Ό Γκέντ; Ό Λαφάργκ; Θά χρειαζόταν όλόκληρη Ιστορική άνόλυση γιά νό έξηγήσουμε μιά φτώχια, ποίι!ρχεται σέ!ντονη άντιθεση μέ τόν πλούτο ό.λλων παραδόσεων. ΧωρΙς νά ίσχυριζόμαστε ότι άρχ[ζουμε αυτή τήν άνόλυ- 19

21 ση, δ.ς καθορισουμε τουλάχιστον όρισμένα σημεία έντoπισμoίj, Μιά θεωρητική παρόδοση (θεωρια τής ΙστορΙας, φιλοσοφική θεωρία) στό έργατικό κινημα τoίj 190υ και τών άρχών τoίj 200ίJ αίώνα, δέ μπορεί νά άπαλλαγεί άπό τά fpya τών έργαζόμενων διανοούμενων ΕΙναι διανοούμενοι (ό Μάρξ κι ό "Ενγκελς) αύτοι πού θεμελιωσαν τόν Ιστορικό ύλισμό καί τό διαλεκτικό ύλισμό, ειναι διανοούμενοι (Κάουτσκι, Πλεχάνοφ, Λαμπριόλα, Ρόζα Λούξενμπουργκ, Λένιν, Γκράμσι) αύτοι πού άνέπτυξαν τη θεωρία τοίι ΙσΤOΡΙKOίJ και τoίj διαλεκτικοίι ύλισμoίj Δέ μπoρoίjσε νό ειναι διαφορετικό, OUTE στις άπαρχές, O(JTE και πολύ μετά, δέ μπορεί νά ειναι διαφορετικά ο(ιτε τώρα, ο(ιτε στό μέλλον: αύτό πού μπόρεσε ν' όλλόξει και θό όλλάξει, ειναι ή ταξική Kαταγωγι'J τών έργαζόμενων διανοούμενων, όλλά δχι ή ίδιότητά τους ώς διανοούμενων! Κι ftot γιά λόγους άρχής ό Λένιν τούς έπέβαλε, μετά τόν Κάουτσκι' άπ' τη μιό ή.. αύθόρμητη ΙδεολογΙα τοίι έργατικοίι κινήματος δέ μποροίισε, άφημένη μόνη της, νό παραγόγει παρά τόν ούτοπικό σοσιαλισμό, τόν τρε'ιντγιουνιονισμό, τόν άναρχισμό και τόν άναρχο-συνδικαλισμό' άπ' την όλλη ό μαρξιστικός σοσιαλισμός - προ υποθέτοντας τή γιγαντιαια θεωρητική έργοσια γιό την έγkαθιδρuση καί τήν άνόπτυξη μιας έπιστημης και μιας φιλοσοφιας χωρις προηγούμενο - δι μπoρoίjσε νά ειναι παρά fpyo άνθρώπων πού διέθεταν μιό βαθιό Ιστορική, έπιστημονική και φιλοσοφική μόρφωση, fpyo διανοούμενων πολύ μεγάλης άξιας. "Αν έμφανιστηκαν τέτοιοι διανοούμενοι στη ΓερμανΙα, τη ΡωσΙα. την Πολω" νια και τήν ΊταλΙα, είτε γιά νά θεμελιώσουν τή μαρξιστική θεωρια εττε γιά νό γινουν οί δάσκαλοι της, αύτό δέν ειναι άποτέλεσμα μεμονωμένων τυχαιων περιστάσεων' σημαινει δτι οι κοινωνικές. πολιτικές, θρησκευτικές, ίδεολογικές και ήθικές συνθήκες πού έπικρατοίισαν σ' αύτές τις χώρες fkqvav άπλούστατα άδύνατη τή δραστηριότητα τών διανοούμενων, στούς όποιους οι κυριαρχες τάξεις (φεουδαρχια και άστική τάξη συνασπισμένες κα! ένωμένες πάνω στά ταξικό τους συμφέροντα και στηριγμένες στις έκκλησιες) πρόσφεραν κατά κανόνα άοχολιες δουλοπρεπείς και εύτελείς, Έκεί. οί διανοούμενοι δέ μπoρoίjσαν νό άναζητησουν έλευθερια και μέλλον παρό 1 "Ασφαλώς ό δρος.. διανοούμενοι- δηλώνει l:va πολύ είδικό κι άπό πολλές άπόψεις μοναδικό τύπο άγωνιστών διανοουμένων ΕΙναι πραγματικοι έπιατήμονες, έξοπλισμένοι μέ τήν πιό αύθεντική έπιστημονική και θεωρητική κουλτούρα, διαπαιδαγωγημένοι μέ τη σuνθλιmική πραγματικότητα και τούς μηχανισμούς όλων τών μορφών τής κυριαρχης ιδεολογιας, όντας διαρκώς σέ έπαγρύπνηση ένάντια σ' αύτές τις μορφές, και Ικανοl νά δανειστοον, ατή θεωρητική τους πρακτική - σέ άντιθετη κατεύθυνση μέ δλες τις.. έπισημες άλήθειες.. - τούς γόνιμους δρόμους πού άνοlχτηκαν άπό τόν Μάρξ, άλλά πού άπαγορεύτηκαν καί φράχτηκαν άπό δλες τις έπικρατοίισες προλήψεις Μιά έπιχειρηση τέτοιας φύσης και τέτοιας δύναμης ειναι όδιανόητη χωρις άκατανlκητη και ξεκάθαρη έμπιστοσύνη στήν έργατική τάξη. και χωρις δμεση συμμετοχή στόν άγώνα της 20

22 μόνο δίπλα στην έργατική τόξη, τή μόνη έπαναστατική τόξη. Στη Γαλλία άντιθετα, ή άστική τόξη ίιπηρξε έπαναστατική, ΙΊξερε καί μπόρεσε, άπό παλιό, νό συνδέσει τούς διανοούμενους μέ τήν έπανόσταση πού ειχε κόνει, και νό τούς κρατήσει στό σύνολό τους στό πλόι της μετό τήν κατόληψη καί τήν έδραιωση τής έξουσιας. Ή γαλλική άστική τόξη /Ίξερε και μπόρεσε νό όλοκληρώσει τήν έπανόστασή της, μιό έπανόσταση ξεκόθαρη καί χωρίς δισταγμούς, νό παραμερίσει τή φεουδαρχία άπό τήν πολιτική σκηνή (1789, 1830, 1848), νό έπισφραγίσει μέ τήν υπεροχή της μέσα στην ίδια τήν έπανόσταση τήν ένότητα τοίι l:θνους, νό πολεμήσει τήν έκκλησία, μετό νό την υιοθετήσει άλλά, όταν ήρθε ή στιγμή, νό χωριστεί άπό αύτή, καί νό καλυφθεί μέ συνθήματα έλευθερίας καί ίσότητας. -Ηξερε νό χρησιμοποιεί ταυτόχρονα και τις θέσεις ίσχύος της καί όλους τούς τίτλους πού κατακτήθηκαν στό παρελθόν, γιό νό προσφέρει στούς διανοούμενους άρκετό μέλλον καί χώρο, άρκετές τιμητικές λειτουργίες, Ικανό περιθώρια γιό έλευθερία κι αύταπότες, ωστε νό τούς κρατά ύπό τήν κυριαρχια της καί νό τούς διατηρεί ίιπό τόν l:λεύχο της ΙδεολογΙας της. Εκτός άπό όρισμένες μεγόλες έξαιρέσεις, πού ήσαν άκριθώς έξαιρέσεις, οί γάλλοι διανοούμενοι άποδέχτηκαν τήν κατόστασή τους, και δέν αίσθόνθηκαν τή ζωτική άνόγκη νό άναζητήσουν τή σωτηρία τους στό πλευρό τής έργατικης τόξης: κι όταν συντόχθηκαν μ' αύτήν, δέ μπόρεσαν νό έγκαταλείψουν ριζικό τήν αστική ίδεολογια μέ τήν όποια ήσαν σημαδεμένοι, καί ή όποία έπιβιώνει μέσα στόν ίδεαλισμό καί τό ρεφορμισμό ΙΖωρές), iί τό θετικισμό τους. ΟΙ:Ιτε κι ειναι τυχαίο γεγονός, τό ότι τό γαλλικό κόμμα χρειόστηκε νό κάνει θαρραλέες κι έπίμονες πρoσnόθειες γιό νά περιορίσει καί νό έξαφανlσει τήν ένστικτώδη άντίδραση τής υέργατιστικης» δυσπιστιας ένόντια στούς διανοούμενους, ή όποία έξέφραζε μέ τό δικό της τρόπο τήν έμπειρία καί Τή διόψευση - πού ξαναγεννιόντουσαν άσταμότητα άπό μιό μακρόχρονη ίστορία. ΕΙναι μ' αύτό τόν τρόπο πού οι Ίδιες οι μο!'φές τής άστικης κυριαρχίας στέρησαν γιό πολύ καιρό τό γαλλικό έργατικό κίνημα άπό τους διανοούμενους πού ειναι άπαραιτητοι στή διαμόρφωση μιας αυθεντικής θεωρητιkfίς παρόδοσης. Χρειάζεται δ-ραγε νό προσθέσουμε έδώ δ.:λλον l:ναν έθνικό λόγο; Προέρχεται άπό τήν οικτρή ίστορlα της γαλλικής φιλοσοφίας στό 130 χρόνια πού άκολούθησαν τήν έπανόσταση τοίι 1789 άπό τήν πνευματοκρατική Ισχυρογνωμοσύνη της [τής φιλοσοφlας] όχι μόνο συντηρητικής όλλό και άντιδραστικής, άπό τόν Μέν ντέ Μπιρόν και τόν Κουζέν ως τόν Μπεργκσόν, άπό τήν περιφρόνησή της γιό τήν Ιστορία τοίι λαοίι, άπό τούς βαθιούς καί στενοκέφαλους δεσμούς της μέ τή θρησκεια, άπό τή μανlα της ένόντια στό μόνο πνείιμα πού ειχε δημιουργήσει και πού δ-ξιζε τό ένδιαφέρον, τόν Α. Κόμτ- κι άπό τήν άπιστευτη άμορφωσιό και δγνοιό της. Εδώ και 30 χρόνια τό πρόγματα πήραν μιό τελεlως διαφορετική στροφή. Oμως τό θόρος ένός μακροίι αίώνα έπlσημης φιλοσοφικής άποβλόκωσης, θόρυνε, μέ τή 21

23 σειρά του πάρα πολύ ατή συμπιεση τής θεωριας μέσα στό Ιδιο τό εργατικό κίνημα. Τό γαλλικό κόμμα γεννήθηκε μέσα σ' αυτές τις συνθήκες τού θεωρητικού κενοίι, και άναπτuxθηκε σέ πείσμα αυτοίι τοίι κενού, γεμίζοντάς τό μέ ό,τι καλύτερο ειχε, συντηρούμενο όπό τή μόνη αυθεντική έθνική μας παράδοση, γιά τήν όποια ό Μάρξ Ιτρεφε τό βαθύτερο σεβασμό τήν πολιτική παράδοση. Παραμένει σημαδεμένο, παρά τή θέλησή του, άπό αυτή τήν πρωταρχια τού πολιτικού κι άπό κάποια παραγνώριση τοίι ρόλου τής θεωριας - λιγότερο τής πολιτικής καί ο\κονομικής θεωριας παρά της φιλοσοφικής θεωριας "Αν μπόρεσε νά συγκεντρώσει γύρω του διάσημους διανοούμενους, αυτοι ήσαν πρίν όπ' όλα μεγάλοι συγγραφείς, μυθιστοριογράφοι, ποιητές και καλλιτέχνες, μεγάλοι είδικοι τών έπιστημών τής φοσης, κι έπισης κάποιοι ΙστορικοΙ και ψυχολόγοι υψηλοίι έπιπέδου - και προπάντων γιά πολιτικούς λόγους - άλλά πολύ σπάνια άνθρώπους ποίι θά ήσαν φιλοσοφικά όρκετά μορφωμένοι, ώστε νά πιστεύουν ότι ό μαρξισμός δφειλε νά ειναι όχι μόνο μιά πολιτική θεωρ[α, μιά μέθoδος» άνάλυσης και δράσης, άλλά έπισης και πάνω άπ' όλα ό θεωρητικός χώρος Υιά μιά θεμελιακή Ιρευνσ, όπαραιτητη ατήν άνάmυξη όχι μόνο της έπιατήμης τών κοινωνιών και τών διάφορων.. άνθρώπινων έπιστημών.., άλλά έπισης και τών έπιστημών της φύσης καί της φιλοσοφιας Τό γαλλικό κόμμα Ιμελλε νά γεννηθεί και νά όναmυχθεί μέσα σ' αυτές τις συνθήκες χωρις τήν πειρα και τή βοήθεια μιας έθνικής θεωρητικής παράδοσης και. πράγμα πού ειναι άναπόφευκτα έπακόλουθο της παράδοσης αυτης, χωρις μιά θεωρητική σχολή άπό τήν όποία μποροίισαν νά βγοίιν δάσκαλοι. Αυτή ειναι ή πραγματικότητα που Ιπρεπε νά μάθουμε νά συλλαβιζουμε, καί νά τή συλλαβίζουμε τελειως μόνοι μας. Μόνοι, γιατι δέν ειχαμε ατή χώρα μας, στό χώρο της μαρξιστικής φιλοσοφιας, όληθινοίις και μεγάλους δάσκαλους γιά νά όδηγήσουν τά βήματά μας 0 Πόλιτζερ θά ήταν Ινας τέτοιος, δν δέν ειχε θυσιάσει τό μεγάλο φιλοσοφικό Ιργο πού κουβαλοίισε μέσα του σέ έπειγοντα οίκονομικά καθήκοντα, δέ μας δ,φησε παρά τά μεγαλοφυή σφάλματα της Κριτικής τών Βάσεων τής Ψυχολογlσς του. Πέθανε δολοφονημένος άπό τούς ναζι Δέν ειχαμε δάσκαλους. Δέ μιλάω γιά καλές διαθέσεις ο{ιτε γιά πολύ καλλιεργημένα πνεύματα, είδήμονες, μορφωμένους και δαλους. Μιλάω γιά δάσκαλους στό Χώρο της μαρξιστικής φιλοσοφιας, βγαλμένους άπό τήν ΙστορΙα μας, προσιτούς και κοντινούς μας. Ό τελευταίος αυτός όρος δέν ειναι περιττή λεmομέρεια. ΓιατΙ, μαζι μέ αυτό τό θεωρητικό κενό, κληρονομήσαμε άπό τό έθνικό μας παρελθόν τόν τερατώδη φιλοσοφικό και πολιτιστικό έπαρχιωτισμό (τό σωβινισμό μας) πού μας κάνει ν άγνοοίιμε τις ξένες γλώσσες, και νά θεωροίιμε μηδαμινό αυτό πού κάλλιστα μπορεί νά ύπάρχει σάν σκέψη και νά παράγεται, 6ταν κάποτε διαβοίιμε τή γραμμή τών βουνών, τό ρείιμα ένός ποταμού " τήν Ικταση της θάλασσας. ΕΙναι δραγε τυχαίο γεγονός τό ότι ή μελέτη κι ό σχολιασμός τών Ιργων 22

24 τοίι Μαρξ γιά πολύ καιρό στή χώρα μας παρέμειναν Ιργο μερικών θαρραλέων κι έπιμονων γερμανολόγων; ΠΟτι τό μόνο όνομα πού μπορέσαμε νά έπιδειξοuμε πέρα άπ' τά σύνορά μας είναι τό όνομα ένός όφανοίις Ι'ιρωα 6 όποίος, παραγνωρισμένος όπό τό γαλλικό πανεπιστήμιο, σuνέχισε άκούραστα γιά χρόνια και χρόνια άναλuτικές σnοuδές πάνω στό άριστερό νεοχεγκελιανό κινημα και στό νεαρό Μάρξ' τοίι Αuγοuστοu Κορνύ; ΑίιτοΙ οι στοχασμοι μποροίισαν νά μας φωτισοuν γιά την Ινδειά μας άλλά όχι νά την bvaιptoouv. Στόν Στάλιν όφεlλαμε τό πρώτο σόκ, Ιστω και μέσα στούς κόλποuς τού κακού γιά τό όποίο φέρει την πιό μεγάλη είιθύνη. Στόν θάνατό τοu όφείλοuμε τό δεύτερο σόκ - στό θάνατό τοu και στό 2Οό Σuνέδριο. Στό μεταξύ διάστημα όμως, και ή ζωή είχε έπιτελtσει τό Ιργο της όνάμεσά μας. Ο(ιτε μιά πολιτική όργάνωση, ο(ιτε μιά άληθινή θεωρητική κοuλτούρα δημιοuργούνται όπό τή μιά μέρα στήν δλλη fί μέ l:va άπλό διάταγμα. nόσοι άνάμεσα στούς νέοuς φιλοσόφοuς πού άνδρώθηκαν στόν πόλεμο fί τό μεταπόλεμο, φθάρηκαν σέ εξαντλητικά πολιτικά l:pvd. χωρις νά περικόψοuν άπό αυτά τό χρόνο τής επιστημονικής έργασιας' ΕΊναι επισης Ινα χαρακτηριστικό σημάδι τής κοινωνικής μας ΙστορΙας τό ότι όσοι διανοούμενοι, μέ μικροαστική καταγωγή Ιρχονταν τότε στό κόμμα, αισθάνονταν ίιποχρεωμένοι νά ξοφλήσοuν μέ καθαρή δράση, δν όχι μέ πολιτικό ό.κτι6ισμό, τό φανταστικό χρέος πού νόμιζαν ότι fxouv σuνάψει μέ τό νό μ.ήν ειναι Υεvvημ.tvοι προλετόριοι. 'Ο Σάρτρ, μέ τόν τρόπο τοu, μπορεί νά μας χρησιμεύσει σάν τιμια μαρτuρια γι' αυτό τό θάmισμα τής lστοριας: κι εμείς fίμασταν άπό τη ράτσα ΤΟU' κι είναι άναμφι60λα Ινα όφελος τών καιρών τό δτι οι πιό νέοι σύντροφοι μας φαινονται άπαλλαγμένοι άπό αίιτό τό χρέος, πού πληρώνοuν Ίσως διαφορετικά' Άπό φιλοσοφική δποψη ή γενιά μας θuσιάστηκε, κι άφέθηκε νά euoιooτei μόνο στούς πολιτικούς και Ιδεολογικούς άγώνες' και εννοώ πώς euoiboτηkt όσο άφορά τά διανοητικά και επιστημονικά της Ιργα. ΜερικοΙ επιστήμονες, καμιά φορά άκόμη και ΙστορικοΙ και λιγοι φιλόλογοι, μπόρεσαν νά διαφύγοuν τόν κινδuνο χωρις ζημιές fί περιορ[ζοντας τις άπώλειες Δέν υπήρχε διέξοδος γιά Ινα φιλόσοφο. Σάν μιλούσε fί Ιγραφε φιλοσοφια πρός τιμήν τοίι κόμματος, ήταν ταγμένος νά κάνει σχόλια, και πενιχρές παραλλαγές εσωτερικής κρισης, πάνω στά περιφημα τσιτάτα. Δέν ε1χαμε άκρο ατές άνάμεσα στούς όμοιούς μας 'Ο άντιπαλος μας πέταγε κατάμοuτρα ότι δέν fίμασταν πολιτικοί' οι πιό φωτισμένοι συνάδελφοι μας ότι Ιπρεπε ν' άρχισοuμε μέ τη μελέτη τών σuγγραφέων μας πριν τοίις κρινοuμε, μέ τό νά αίτιολογήσοuμε άντικειμενικά τις άρχές μας πριν τις διακηρίιξοuμε και τις έφαρμ6σοuμε 'Ορισμένοι μαρξιστές φιλόσοφοι, γιά νά άναγκά OOUV τοίις καλύτεροuς άπό τούς σuνομιλητές τοuς νά τούς άκού OOUV κάπως προσεχτικά, Ιφτασαν στό σημθίο, και μάλιστα μέ μιά κινηση φuσική όποu δέν Ιμπαινε καμιά λελογισμένη τακτική, νά μεταμ.φιεστοον - νά μεταμφιέσοuν τόν Μάρξ σέ Χούσερλ, τόν Μάρξ 23

25 σέ Χέγκελ. τόν Μόρξ σέ νειι.,ό ήθικό fi όνθρωπιστή Μόρξ. - μέ κίνδυνο νό πιστέψουν σύντομα τή μόσκα σόν πρόσωπο Δέν ύπερβόλλω, λέω τό γεγονότα. 'Ακόμα και σήμερα ζοίιμε τις συνέnειές τους. "Ημασταν πεισμένοι, πολιτικό και φιλοσοφικό, ότι είχαμε προσορμήσει στή μόνη στέρεη γή στόν κόσμο, όλλό δέν ξέραμε νά καταδείξουμε φιλοσοφικό τήν ϋπαρξη και τή σταθερότητό του' πρόγματι, γιά κανέναν δέν είχαμε σταθερό l:δαφος κάτω όπ' τό βήματά μας. τιποτ' 6λλο έκτός όπό δοξασίες. Δέ μιλόω γιά τήν όκτινοθολια τοίι μαρξισμοίι, πού εύτυχώς μπορεί νά γεννηθεί όπό ιιλλες σφαίρες έκτός όπό τό φιλοσοφικό πλανήτη' μιλάω γιά τήν παρ6δοξα έφήμερη ϋπαρξη τής μαρξιστικής φιλοσοφίας σάν τέτοιας. Έμείς πού θεω ρούσαμε ότι κατειχαμε τις όρχές κόθε δυνατής φιλοσοφιας, καί τή μή δυνατότητα κόθε φιλοσοφικής Ιδεολογίας, δέν κατορθώναμε νά άντέξουμε τόν όντικειμενικό καί δημόσιο l:λεvχo τής όποδεικτικότητας τών δοξασιών μας. 'Όταν όποδειχτηκε ή θεωρητική ματαιότητα τοίι δογματικοίι λόγου, δέν l:μενε ατή διάθεσή μας παρό l:va μόνο μέσο γιό νά παραδεχτοίιμε τήν όδυναμια όπου είχαμε περιέλθει, νό σκεφτοίιμε όληθινό τή φιλοσοφία μας: νά σκεφτοίιμε σόν άδύνσrη αύτή τήν ίδια τή φιλοσοφια Τότε γνωρισαμε τό μεγόλο καί λεπτό πειρασμό τού _τέλους τής φιλοσοφίας_ μέ τόν όποίο μας l:τρεφαν κάποια αινιγματικό. σαφή κείμενα τής νεότητας ( ) καί τής έπιστημολογικής τομής (1845) τοίι Μόρξ. Οί πιό όγωνιστικοι καί οί πιό γενναίοι παραδιδονταν στό «τέλος τής φιλοσοφιας.. διαμέσου τής «πραγμάτωσής" της καί γιόρταζαν τό θάνατο τής φιλοσοφιας μέσα ατή δράση. μέσα στήν πολιτική της πραγμάτωση καί τήν προλεταριακή τους έκπλήρωση, θέτοντας όνεπιφύλακτα στή διόθεσή τους τήν περίφημη θέση γιό τόν Φόυερμπαχ, όπου μιά γλwσσα θεωρητικό όμφ!λογη όντιτάσσει τό μετασχηματισμό τοίι κόσμου στήν έξήγησή του. Άπό τό σημείο αύτό ώς τόν πολιτικό πραγματισμό ήταν καί efvai πάντα μόνο l:va βήμα "Αλλοι, μέ πιό έπιστημονικό πνείιμα, διακήρυσσαν τό.. τέλος τής φιλοσοφιας" μι τό στύλ όρισμένων θετικιστικων διατυπώσεων τής Γερμανικής Ίδεολογlας, όπου δέν ε(ναι πιό τό έπαναστατικό προλεταριάτο κι ή έπαναστατική δράση πού όναλαμθόνουν τήν πραγμάτωση, δ.ρα τό θόνατο τής φιλοσοφlας, όλλό όποκλειστικά ή Ιπιστήμη' ό Μόρξ δι μας καλεί νό σταματήσουμε νό φιλοσοφοίιμε. δηλαδή ν' όναπτύσοουμε Ιδεολογικό όνειροπολήματα, γιά νό περόσουμε στή μελέτη αύτής τής Ίδιας τής πραγματικότητας; Άπό πολιτική 6ποψη, ή πρώτη όπό τις δύο αύτές όναγνώσεις ήταν ή όνόγνωση τοίι μεγαλύτερου μέρους τών όγωνιστών φιλοσόφων μας πού, δοσμένοι όλόκληροι ατήν πολιτική, δημιουργοίισαν όπό τη φιλοσοφια τή θρησκεία τής δρόσης τους' ή δεύτερη, όντιθετα, ήταν ή όνόγνωση των κριτικών πού έλπ!ζανε ότι ό πλήρης έπιστημονικός λόγος θό κόλυπτε τις κενές διακηρύξεις τής δογματικής φιλοσοφιας. Άλλά και οί μέν καί οί δέ, 6ν είρήνευαν μι τήν πολιτική tί όσφαλιζονταν όπέναντί της, τό πλήρωναν όναγκαστικά μι μιό l:νοχη συνειδηση όπέ- 24

26 ναντι στή φιλοσοφια: ό πρακτικο-θρησκευτικός θετικιστικός θόνατος τής φιλοσοφιας, δέν ε1ναι στ' άλήθεια φιλοσοφικός θόνατος τής φιλοσοφιας, Σοφιστήκαμε, τότε, νό δώσοuμε ένα θόνατο στή φιλοσοφία πού νό ε1ναι όντόξιός της: ένα φιλοσοφικό θόνατο ΚαΙ σ' αίιτό τό σημείο άκόμη, στηριζόμαστε σέ δ:λλα κείμενα του Μόρξ, και σέ μιά τρίτη άνάγνωση των πρώτων. Bαδiζαμε, άφήνοντας νό εννοηθεί ότι ό θόνατος τής φιλοσοφιας - όπως τό διατυπώνει καθαρά καί ό ύπότιτλος του Κεφαλα/ου γιά τήν nολιτική Οίκονομία - δέ μπορεί νό ε1ναι παρά κριτικός: δτι πρέπει νό προχωρήσοuμε σ' αύτά τό Ιδια τό πρόγματα, νό ξεμπερδεύουμε μέ τή φιλοσοφική ίδεολογία, καί νό αρχισοuμε νό πραγματοποιούμε τή μελέτη του πραγματικου - αλλά, κι ε1ναι αύτό πού μας φαινόταν δτι μας προφuλάσσει απ' τό θετικισμό, στρεφόμενοι ενάντια στήν ίδεολογία, τή βλέπαμε διαρκώς ν' άπειλεί "τήν ίκανότητα αντίληψης τών θετικών πραγμάτων», νό πολιορκεί τίς επιστήμες, νό μπερδεύει τό πραγματικά χαρακτηριστικό Έμπιστευόμαστε σ' αύτή τήν περιπτωση στή φιλοσοφία τό σuνεχή κριτικό περιορισμό τών όπειλών τής Ιδεολογικής αύταπότης καί - γιό νό τής εμπιστευτούμε αίιτό τό έργο - κόναμε τή φιλοσοφια τήν άπεριόριστη OUvtiδηση τής επιστήμης, όναγμένη συνολικά στό γρόμμα καί τό σώμα τής επιστήμης, άλλά στραμμένη άπλώς, σάν δγρυπνη σuνειδησή της, σάν σuνειδησή της γιό τόν εξωτερικό χώρο, πρός αύτό τόν όρνητικό εξωτερικό χώρο, γιά νά τόν έξουδετερώσει, Αύτό σήμαινε δτι ξεμπερδεύαμε μέ τή φιλοσοφια, άφού όλο της τό σώμα καί τό άντικείμενο όναμιγνύονταν μέ αύτό τής επιστήμης' κι δμως επιθιωνε σόν μιά πρόσκαιρη κριτική σuνειδησή της, γιό δσο χρόνο χρειαζόταν γιά νό προβόλουμε τή θετική ούσια τής επιστήμης στήν άπειλητική ίδεολογία, καί νό καταστρέψουμε τό ίδεολογικό φαντάσματα τού εχθρού, πριν τήν ξανaβόλουμε στή θέση της, όνάμεσα στούς σuμμόχους της. Τέλος αύτός ό κριτικός θόνατος τής φιλοσοφιας, ταυτόσημος μέ τήν πρόσκαιρη φιλοσοφική της (ιπαρξη, μας έδινε τό άποδεικτικά και τις χαρές ενός άληθινου φιλοσοφικου θανότου, ouvttλεσμένοu μέσα στήν άμφiλoγη πράξη τής κριτικής. Ή φιλοσοφια ατήν περίπτωση αύτή δέν ε1χε συνολικά δλ.λο προορισμό παρό νό έκπληρώσει τόν κριτικό της θόνατο μέσα στήν αναγνώριση τού πραγματικού, στήν επιστροφή στό Ιδιο τό πραγματικό, τό πραγματικό τής!στορ/ας, μητέρας τών όνθρώπων, τών πρόξεων και τών σκέψεών τους, Τό νό φιλοσοφούμε, σήμαινε νό ξαναρχισουμε γιά δικό μας λογαριασμό τήν κριτική όδύσσεια τού νεαρού Μόρξ, νό διαπερόσουμε τό στρώμα τής αίιταπότης πού μας κρύβει τό πραγματικό, καί ν' όγγιξοuμε ατή μόνη γενέθλια γή. τή γή τής ίστοριας, γιό νό βρούμε επιτέλοuς μέσα της τήν όνάπαuλα τής πραγματικότητας καί τής επιστήμης πού txouv σuμφωνήσει μεταξύ τοuς κότω όπ' τήν άδ ιόλειπτη επιτήρηση τής κριτικής. Σ' αύτή τήν άνάγνωση δέν τίθεται ζήτημα ίστοριας τής φιλοσοφίας: καί ηώς όλήθεια θό μπορούσε νό ύπόρχει μιό ΙστορΙα γιά τό φαντάσματα πού txouv διαλυθεί, μιό 25

27 ίστορια γιά τά σκοτάδια πού xoυν διαπεραστεί: Μόνο ή ίστορία τού πραγματικού ύπόρχει πού μπορεί, στό κρυφό, νό κόνει νό ξυπνήσουν στόν ύπναρό όνειρώδικες όσυνόφειες, χωρίς ποτέ τά όνειρό του - ριζωμένα μόνο στή συνέχεια αύτοίι τοίι ΒάΒους - νό μποροίιν νό συγκροτήσουν de Jure τήν περιοχή μιας Ιστορίας. Στή Γερμανική ΊδεολΟΥlα ό ίδιος ό Μόρξ μας ειχε πει,, Η φιλοσοφια δέν txtt ίστορια... Οταν θό διαβόσετε τό κείμενο -Υιό τό νεαρό Μάρξ" θό κρινετε κατά πόσο ως tva μέρος. δέν έξακολουθεί νό ειναι δέσμιο αύτής τής μυθικής έλπιδας γιά μιά φιλοσοφια ή όποία φτόνει στό φιλοσοφικό της τέλος μέσd. στό συνεχιζόμενο θόνατο τής κριτικής συνείδησης. -Αν φέρνω στή μνήμη αίιτές τις όναζητήσεις κι αύτές τις έπιλογές, ειναι για τι. μέ τόν τρόπο τους. φέρουν τά Ιχνη τής ίστοριας μας. Κι άκόμη γιατι τό τέλος τοίι σταλινικοίι δογματισμοίι δέν τά διέλυσε σόν άnλό περιστασιακό άντανακλαστικό. άλλά έξακολουθούν νά ειναι προβλήματά μας. Αύτοί πού άποδιδουν στόν Στόλιν, πέρα άπό τά έγκλήματα και τά λάθη του, τό σύνολο των άπογοητεύσεων, των σφαλμότων μας καί τής σύυχισής μας, Υιό όποιονδήποτε χώρο κι δν πρόκειται. κινδυνεύουν νό διαπιστώσουν πολύ σαστισμένοι, πώς τό τέλος τοίι φιλοσοφικού δογματισμοίι δέ μας tδωσε τή μαρξιστική φιλοσοφία στήν όλότητό της. ΚΙ ttot δμως ποτέ δέ μπορούμε νό άπελευθερώσουμε κι άπό τό δογματισμό όκόμη, τιποτ' δλλο έκτός άπ' αύτό πού ύπάρχει. Τό τέλος τού δογματισμοίι δημιούργησε μιό πραγματική έλευθερία ρευνας, και κάποιοι Βιάστηκαν νό δηλώσουν σάν φιλοσοφία τό ίδεολογικό σχόλιο τοίι αίσθήματος άπελευθέρωσής τους καί τής λαχτάρας τους γιό τήν έλευθερια ΟΙ πυρετοί πέφτουν τό ίδιο σιγουρα όπως κι 0\ πέτρες. Αύτό πού μας tδωσε τό τέλος τοίι δογματισμοίι, είναι τό δικαίωμα νό κόνουμε τόν άκριβή άπολογισμό αύτού πού διαθέτουμε, νά πούμε μέ τό όνομά τους και τόν nλoύτo μας και τήν tνδειά μας, νά σκεφτούμε και νά θέσουμε μεγαλόφωνα τό προβλήματό μας, και νό άρχίσουμε νό κάνουμε μέ αύστηρότητα μιό γνήσια tptuva Τό τέλος του έπέτρεψε νό βγοίιμε ένμέρει άπό τό θεωρητικό έπαρχιωτισμό μας, νά όναγνωρίσουμε και νά γνωρισουμε αύτούς πού ύπήρξαν και ύπάρχουν tξω άπό τή χώρα μας και Bλtπoντας αύτό τό άπέξω νά άρχισουμε νά Βλέπουμε άπό τό ω τούς Ιδιους τούς έαυτούς μας, νά γνωρισουμε τό χωρο πού κατέχουμε μέσα στή γνώση και τήν δγνοια τού μαρξισμοίι. και ttoi νά άρxlσoυμε νά γνωριζόμαστε και οί Ίδιοι Τό τέλος τοίι δογματισμοίι μας Μαλε άντιμέτωπους μέ τήν άκόλουθη πραγματικότητα δτι ή μαρξιστική φιλοσοφια, θεμελιωμένη άπό τόν Μόρξ μέσα στήν Ίδια τήν πράξη τής θεμελιωσης τής θεωριας του γιά τήν lστορια, μένει κατό μεγάλο μέρος άκόμη νά συγκροτηθεί, άφοίι - δπως tλεγε ό Λένιν - μόνο ΟΙ άκρογωνιαίοι λιθοι της txouv τεθεί δτι 0\ θεωρητικές δυσκολιες μέσα στις όποίες παλεύαμε κάτω άπ' τό σκοτάδι τοίι δογματισμοίι, δέν ήσαν πέρα γιό πέρα τεχνητές δυσκολιες, άλλά άπέρρεαν έπισης κατό μεγάλο μέρος άπό τήν κατάσταση μή- 26

28 έπεξεργασιας τής μαρξιστικής φιλοσοφlας' f'ι καλύτερα, δτι μέσα στις στερεοτυπημένες και καρικατουριστικες μορφές πού είχαμε ύποστεί fι συντηρήσει, και μέχρι και τή θεωρητική τερατολογία τών δύο έπιστημών, ήταν παρόν Ινα πρόβλημα μή ρυθμισμένο, παρόν σέ μιό παρουσια τυφλή καί γκροτέσκα' μού άρκούν γι' αύτό οι μαρτυριες τού θεωρητικού όριστερισμού (ό νεαρός Λούκατς κι ό Κόρς) πού μόλις δημοσιεύτηκαν- τέλος, δτι σήμερα τό μεριδιο πού μάς Ιτυχε, και τό καθήκον μας ε1ναι. τελειως άπλά, νά θέσουμε και νό άντιμετωπισουμε αύτό τά προβλήματα μέ ξεκόθαρο τρόπο έόν θέλουμε νό δώσουμε στή μαρξιστική φιλοσοφια λιγη θεωρητική ύπόσταση και συνοχή. ιι Έπιτρέψτε μου νά δειξω σέ ποιά κατεύθυνση bδηγoύν 0\ σημειώσεις πού θό διαβόσετε. Τό κειμενο αύτό Υιό τό νεαρό Μόρξ, δ.ν και έξακολουθεί νό ε1ναι δέσμιο τού μύθου μιάς πρόσκαιρης κριτικής φιλοσοφιας, περιείχε έν τούτοις τό ούσιαστικό ζήτημα, πού ειχαν έγειρει μέσα μας άκαταμόχητα οι δοκψασιες μας, οι άποτυχιες μας κι οί ίδιες 0\ όδυναμιες μας. τι ΥΙνεται μέ τή μαρξιοτική φιλοσοφια; WΕχει θεωρητικό δικαιωμα ϋπαρξης; Κι ' δν ύφιοταται de JUfe πώς νό όρισουμε τόν ειδοποιό της χαρακτήρα; Αύτό τό ούσιαστικό ζήτημα βρισκόταν τοποθετημένο πρακτικά μέσα σ' Ινα ζήτημα φαινομενικό Ιστορικό, άλλά στην πραγματικότητα θεωρητικό: τό ζήτημα τής άνόγνωσης και τής έρμηνειας τών tργων τής νεότητας τού Μάρξ. Δέν ειναι τυχαίο γεγονός τό δ.ν φόνηκε όπαραιτητο νό ύποβόλουμε σέ μιό σοβαρή κριτική έξέταση αύτό τό όνομαστό κεψενα μέ τό όποία είχαμε καλύψει δλες τις σημαίες κι δλες τις συνηθισμένες πρακτικές' αύτά τό καθαρό φιλοσοφικό κειμενα δπου είχαμε τήν έντύπωση, λίγο iί πολύ αύθόρμητα, δτι διαβάζαμε τήν ίδια τή φιλοσοφια τού Μάρξ. Τό δτι θέταμε τό ζήτημα τής μαρξιστικής φιλοσοφ[ας καί τού είδοποιού της χαρακτήρα, μιλώντας γιό τό Ιργα τής νεότητας τού Μόρξ, σήμαινε κατ' όνόγκη δτι θέτουμε τό ζήτημα των σχέσεων τού Μόρξ μέ τις φιλοσοφ[ες μέ τις όποίες ε1χε συνδεθεί στενό I'J πού τις ειχε ξεπεράσει, τις φιλοσοφιες τού Χέγκελ και τού Φόυερμπαχ, δρα, σήμαινε δτι θέτουμε τό ζήτημα τής διαφοράς του μ' αύτές. ΕΙναι ή μελέτη τών Ιργων τής νεότητας τού Μάρξ πού μέ όδι'jγησε άρχικό στήν άνόγνωση τού Φόυερμπαχ, και στή δημοσιευση τών πιό ένδιαφερόντων θεωρητικών του κειμένων τής περιόδου (πρβλ. τό σκεπτικό μου γι' αύτό τό θέμα παρακάτω). Ε1ναι ό ίδιος λόγος πού Ιμελλε νό μέ όδηγήσει τελειως φυσικό στό ν' άρχισω νό μελετάω, μέσο στις λεmομέρειες τών άντιστοιχων θεωρητικών τους 27

29 εννοιών, τή φύση τών σχέσεων τής φιλοσοφιας τοίι Χέγκελ πρός τή φιλοσοφια τοίι Μάρξ. Τό ζήτημα τής ειδοποιού διαφοράς τής μαρξι στικής φιλοσοφιας, l:naιpvt ttci τή μορφή τοίι νά μάθουμε κατά πό σο, στή διανοητική άνάπτυξη τοίι Μόρξ, ίιπήρχε fί όχι μιά tπιστημο λογική τομή πού σημαδεύει τήν έμφάνιση μιας καινούργιας άντίλη ψης γιά τή φιλοσοφια, καθώς καί τό ζήτημα, τό σχετικό μέ τό παρα πάνω, τοίι συγκεκριμένου τόπου αύτής τής τομής. ΕΙναι μέσα στό πεδ[ο αύτοίι τοίι ζητήματος πού ή μελέτη τών l:ργων τής νεότητας τού Μάρξ πήρε μιά άποφασιστική θεωρητική (ύπάρχει τομή;) και ιστορική (ποιός ειναι ό τόπος τής τομής;) σημασία. Ασφαλώς, γιά νά βεβαιώσουμε τήν uπαρξη μιας τομής και νά όρί σουμε τόν τόπο της, δέν υπήρχε θέμα νά δεχτοίιμε διαφορετικά παρά σάν μιά δήλωση πρός άπόδειξη, άκύρωση Ι'Ί έπιβεβαιωση, τή φράση μέ τήν όποία ό Μόρξ βεβαιώνει και τοποθετεί αύτή τήν τομή (<<τό ξεκαθάρισμα τής παλιάς μας συνειδησηςν) ατά στό έπι πεδο τής Γερμανικής ϊδεολογίας. Γιά νά έλέγξουμε τήν έγκυρότητα αύτής τής δήλωσης, χρειαζόταν μιά θεωρία καί μιά μέθοδος, - χρεια ζόταν νά έφαρμόσουμε στόν ίδιο τόν Μάρξ τίς θεωρητικές μαρξιστι κές έννοιες μέσα στις όποιες ειναι δυνατό νά συλλογιστεί κανεις τήν πραγματικότητα τών θεωρητικών σχηματισμών γενικά (φιλοσοφική ΙδεολογΙα, έπιστήμη) ΧωρΙς τή θεωρια γιά μιά Ιστορία τών θεωρητι κών σχηματισμών, δέ θά μπορούσαμε πράγματι νά συλλά80υμε καί νά καθορισουμε τήν ειδοποιό διαφορά πού διακρινει δυό διαφορετι κούς θεωρητικούς σχηματισμοίις. θεώρησα δτι γι αύτό τό σκοπό μπορώ νά δανειστώ άπό τόν Ιάκ Μαρτέν τήν tvvoia προβληματική, γιά νά δηλωθεί ή ίδιαιτερη ένότητα ένός θεωρητικοίι σχηματισμοίι και κατά συνέπεια ό τόπος προσδιορισμού αύτής τής είδοποιού δια φοράς καί άπό τόν Γκαστόν Μπασελάρ δανειστηκα τήν l:vvoia. tni στημολογική τομή- γιά νά στοχαστώ τή μεταλλαγή τής σύγχρονης θεωρητικής προβληματικής γιά τή θεμελιωση μιας έπιστήμης Τό ότι tnptne νά κατασκευάσω μιό tvvoiq και νά δανειστώ μιάν δ:λλη, δέ συνεπαγόταν καθόλου πώς αύτές οι δυό tννοιες σαν αύθαίρετες Ι'Ί tξωτεριkές σέ σχέση μέ τόν Μόρξ άντίθετα, μποροίιμε νά δείξουμε δτι ειναι παροίισες και.. έν l:pyω.. μέσα στην έπιστημονική σκέψη τού Μάρξ, άκόμη κι l:ιν ή παρουσια τους παραμένει σέ πρακτική μορφή τόν περισσότερο καιρόι. Μέσα άπό αύτές τις δίιο l:ννοιες, tδωσα στόν έαυτό μου τό θεωρητικό μινιμουμ ποίι ειναι άπαραιτητο γιά νά έπιτραπεί μιά άρμόδια άνάλυση τής διαδικασίας τοίι θεωρητι- 1 Γιό. τό διπλό θέμα τής πρ06λημσηkrις ",αι της έπιστημoλoyιkrις τoμrις (τομι")ς πού σημαδεύει τη μετστρom'ι μιάς nρo-έπιστημoνιιo;ι")ς προθλημστιιιι")ς σέ tπιστημονιιιή προθληματι",ή) μπορούμε νό. ό.νσφερθούμε στις σελlδες τού - Ενγκελς σn')ν εισσγωγι') στό δεύτερο τόμο ύ Κεφσλσ/ου πού Ιχουν tξσιρε τιιιό θεωρητιιιό θό.θος. θό. παρουσιό.σω γι αύτές Ινσ σύντομο σχόλιο στό LIre Ιθ CapitaI_, τόμ I1 28

30 κού μετασχηματισμού τού νεαρού Μάρξ, και γιά νά καταλήξω σέ όρισμένα όκρι6ή συμπεράσματα. WΑς μού έπιτραπεί νά συνοψισω έδώ, μέ μιά μορφή πάρα πολύ περιληπτική, όρισμένα όποτελέσματα όπό μιά μελέτη ή όποια όνα πτύχθηκε στή διάρκεια πολλών χρόνων και γιά τήν όποια τά κείμενα που δημοσιευω δέν ειναι παρά έπιμέρους μαρτυριες 1) Μιά άναμφισβήτητη -έπισrημoλoγιkή τομή- παρεμβαινει πραγματικά στό Ιργο το ύ Μάρξ, στό σημείο όπου τήν τοποθετεί ό Ίδιος ό Μάρξ στό όδημοσιευτο, γιά όσο ζούσε, Ιργο που άποτελεί την κριτική τής παλιάς του φιλοσοφικής (Ιδεολογικής) συνειδησης. ιή Γερμανική ϊδεολογία. ΟΙ Θέσεις γιό ιόν Φόυερμπαχ, που δέν ετναι παρά όρισμένες φράσεις, σημαδεύουν τό όκραίο προηγούμενο χείλος αίιτής τής τομής, τό σημείο όπου - μέσα στήν παλιά συνειδηση καί τήν παλιά γλώσσα, όρα μέ διατυπώσεις και!ννοιες όναγκαστικό όνισορροπημένες καί όμφίλουες - διειαδυει tίδη ή καινουργια θεωρητική συνειδηση. 2) Αίιτή ή «έπιστημολογική τομή.. άφορά όπό κοινού δυό ευδιάκριτες θεωρητικές έπιστf'ιμες. Θεμελιώνοντας τή θεωρια τής ΙστορΙας (Ιατορικός υλισμός) ό Μάρξ, μέ μιά μόνο κινηση ξέκοψε άπό τήν προηγούμενη φιλοσοφική Ιδεολογική συνείδησή του και θεμελιωσε μιά καινοίιργια φιλοσοφια (διαλεκτικός ίιλιαμός). ΞαναπαΙρνω συνειδητά τήν όρολογια πού καθιερώθηκε όπ' τήν τρέχουσα πρακτική ( ιστορικός ίιλισμός, διαλεκτικός υλισμός), γιά νά δηλώσει αίιτή τή διπλή θεμελιωση μέ μιά μόνη τομl'). ΚαΙ έπισημαινω δυό σημαντικά προβλήματα πού έγγράφονται α' αυτή τήν έξαιρετική κατάσταση. Τό ότι γεννήθηκε μιά καινούργια φιλοσοφια όπό τήν Ίδια τή θεμελιωση μιάς έπιατήμης, και τό ότι αύτή ή έπιστήμη ειναι ή θεωρια τής Ιστορίας, όφειλε νά συνεπάγεται και νά έμπεριέχει ipso facto μιά θεωρητική έπανάσταση ατή φιλοσοφια; Ή Ίδια περισταση έπισης έπέφερε μιά πρακτική συνέπεια όχι όμελητέα: ή καινούργια φιλοσοφια συν εχόταν και έμπεριεχόταν τόσο καλά μέ τήν καί μέσα στήν καινουργια έπιστήμη, που μπορούσε νά δοκψάαει νά όναμιχθεί μαζί της. Ή Γερμανική ϊδεολογία έπικυρώνει πραγματικά αύτή TI')V όνάμιξη, κάνοντας τη φιλοσοφια, τιποτ' δλλο - όπως τό σημειώσαμε - παρά euθραυστο ίακιο ποίι φέρεται όπό την έπιστήμη, όν όχι τήν κενή γενικότητα τού θετικισμου Αίιτή Ι') πρακτικl') συνέπεια είναι Ινα όπ' τά κλειδιά τής μοναδικής ΙστορΙας τής μαρξιστικής φιλοσοφίας, άπό τις άπαρχές της ως τις μέρες μας. Θά έξετάσω αέ λιγο autb τά δυό προβλήματα. 3) wetqi, αύτή ή.. έπιστημολογική τομή.. χωρίζει τή σκέψη του Μάρξ αέ δυό μεγόλες οίιαιαστικές περιόδους' τήν περιοδο που είναι ακόμη.. ίδεολογική.., προγενέατερη τής τομής του 1845 καί τήν "έπιστημονική.. περιοδο, μεταγενέστερη τής τομής τού Ή δείι τερη αίιτη περίοδος μπορεί νά χωριστεί σέ δυό φάαεις' τη φάση τής θεωρητικής ώριμανσης και τή φάση τής θεωρητικής ώριμότητας τού Μάρξ. rib νά διευκολίινουμε τη φιλοσοφική και Ιατορική δουλιά 29