Βίος ωροφόρος. Εκδήλωση προς τιμήν του Καθηγητή Θανάση Κ. Παπαχρίστου

Transcript

1

2

3 Βίος ωροφόρος Εκδήλωση προς τιμήν του Καθηγητή Θανάση Κ. Παπαχρίστου

4

5 Βίος ωροφόρος Εκδήλωση προς τιμήν του Καθηγητή Θανάση Κ. Παπαχρίστου ΕΚ ΟΣΕΙΣ ΑΝΤ. Ν. ΣΑΚΚΟΥΛΑ ΑΘΗΝΑ ΚΟΜΟΤΗΝΗ 2013

6 Η πνευματική ιδιοκτησία αποκτάται χωρίς καμία διατύπωση και χωρίς την ανάγκη ρήτρας απαγορευτικής των προσβολών της. Επισημαίνεται πάντως ότι κατά τον Ν. 2121/1993 (όπως έχει τροποποιηθεί και ισχύει σήμερα) και τη ιεθνή Σύμβαση της Βέρνης (που έχει κυρωθεί με τον Ν. 100/1975) απαγορεύεται η αναδημοσίευση και γενικά η αναπαραγωγή του παρόντος έργου, η ηλεκτρονική αντιγραφή (σκανάρισμα), η αποθήκευσή του σε βάση δεδομένων, η αναμετάδοσή του σε ηλεκτρονική ή μηχανική ή οποιαδήποτε άλλη μορφή, η φωτοανατύπωσή του και η ηχογράφησή του με οποιονδήποτε τρόπο, τμηματικά ή περιληπτικά, στο πρωτότυπο ή σε μετάφραση ή άλλη διασκευή, χωρίς την γραπτή άδεια του εκδότη. Βίος ωροφόρος Εκδήλωση προς τιμήν του Καθηγητή Θανάση Κ. Παπαχρίστου Εξώφυλλο Αλέκος Λεβίδης Αθήνα, 2013 ISBN Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Σόλωνος Αθήνα Τηλ.: Fax ΚΟΜΟΤΗNΗ: Ν. Ζωίδου , τηλ.: 05310/ Ant. N. Sakkoulas Publishers 69, Solonos Str Athens - Greece Tel.: Fax ΚΟΜΟΤΙΝΙ: 88, N. Zoidou - Str , Tel.: 05310/ info@ant-sakkoulas.gr

7 ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ Την 14η Ιουνίου 2012, στο Μουσείο Ιστορίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, η Νομική Σχολή του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, με την ευκαιρία της αφυπηρέτησης του Καθηγητή Θανάση Κ. Παπαχρίστου, διοργάνωσε εκδήλωση για να τιμήσει την ακαδημαϊκή και διδακτική προσφορά του. Στο μικρό αυτό βιβλίο περιλαμβάνονται, με τη σειρά που εκφωνήθηκαν, οι ομιλίες των συναδέλφων, συνεργατών και μαθητών του, καθώς και η αντιφώνηση του τιμώμενου Καθηγητή. Η εκδοτική αυτή χειρονομία, η οποία δεν θα μπορούσε να ο- λοκληρωθεί δίχως την ευγενή εικαστική φροντίδα του ζωγράφου Αλέκου Λεβίδη και δίχως τη φιλόξενη εκδοτική στέγη του εκδότη Αντώνη Ν. Σάκκουλα, ας θεωρηθεί ως ελάχιστη μορφή ανταπόδοσης στη γενναιόδωρη παρουσία του Καθηγητή Θανάση Παπαχρίστου στη ζωή όλων μας. Η Οργανωτική Επιτροπή της εκδήλωσης Θ. Φορτσάκης. Καλλινίκου Μ. Παπαδοπούλου Α. Χέλμης Γ. Λέκκας Ε. Ρεθυμιωτάκη Π. Νικολόπουλος Μ. Μαροπούλου

8

9 ΦΩΝΗ ΣΚΟΡΙΝΗ-ΠΑΠΑΡΡΗΓΟΠΟΥΛΟΥ* Κύριε Πρόεδρε της Νομικής Σχολής, Κυρίες και Κύριοι, Φίλοι, συνεργάτες, συνάδελφοι, μαθητές, παλιοί και νεώτεροι, πάνω από όλα πρόσωπα αγαπημένα του Θανάση Παπαχρίστου, μαζευτήκαμε απόψε εδώ σε μια γιορτή που σημαδεύει για εκείνον το τέλος μιας εποχής και την αρχή μιας νέας, μακριά από το Πανεπιστήμιο. Και ελπίζω, μαζί με τους φίλους, οργανωτές της εκδήλωσης, ότι θα είναι μια πραγματικά ωραία γιορτή, όπως του αξίζει του Θανάση, ο οποίος εξάλλου αγαπάει τις ωραίες γιορτές. Όσο για εμένα προσωπικά, θέλω απλά να πω πως δεν αισθάνομαι μόνο χαρά και τιμή που μου ανατέθηκε να συντονίσω αυτή την ιδιαίτερη εκδήλωση. Αισθάνομαι και βαθειά συγκίνηση, γιατί με τον Θανάση υπήρξαμε στενοί συνεργάτες στη Νομική Σχολή για σχεδόν τριάντα χρόνια, σε μία απόλυτα ανέφελη σχέση, η οποία μας οδήγησε σε μια στενή και αδιατάρακτη φιλία. Έτσι, του δίνω το χέρι με μεγάλη τρυφερότητα, στο κατώφλι του νέου ξεκινήματος στη ζωή του, θέλοντας να τον καλωσορίσω και να τον ευχαριστήσω για όσα πρόσφερε τόσα χρόνια σε όλους εμάς τους στενούς συνεργάτες του και να του ευχηθώ κάθε καλό. Προτού, όμως, προχωρήσει η βραδιά όπως έχει προγραμματιστεί, ως εισαγωγή σ αυτά που θα ειπωθούν από τους συνεργάτες, φίλους και παλιούς μαθητές του Θανάση, επιτρέψτε μου να σας διαβάσω γιατί έχει ιδιαίτερη βαρύτητα από τα πρακτικά της Συνέλευσης της Σχολής, όταν κρινόταν η εκλογή του ως Καθηγητή της πρώτης βαθμίδας, τη γνώμη των φοιτητικών εκπροσώπων: Ο κ. Σ.Κ. : «... Θα μπορούσα να πω ότι (ο κ. Παπαχρίστου) διακατέχεται από έρωτα για την επιστήμη. Είναι ιδιαίτερα αγαπη- * Ομότιμη καθηγήτρια Αστικού ικαίου στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.

10 10 τός στους φοιτητές και είναι ευτύχημα που τον έχουμε δάσκαλό μας». Ο κ. Σ.Π. : «... Ο κ. Παπαχρίστου είναι ικανότατος δάσκαλος... Η διδασκαλία του είναι άριστη, με μεγάλη ζωντάνια και δροσιά... Χαρακτηρίζεται από μεγάλη ευσυνειδησία και η αφοσίωσή του στην επιστήμη του έχει γίνει τρόπος ζωής».

11 ΘΕΟ ΩΡΟΣ Π. ΦΟΡΤΣΑΚΗΣ* Αγαπητέ μας κύριε Καθηγητά, κύριε Παπαχρίστου, Αγαπητοί Συνάδελφοι, Αγαπητοί Φίλοι, Η σημερινή μας εκδήλωση οργανώνεται από το Τμήμα μας για να τιμήσει τον πολύ αγαπημένο μας Καθηγητή κύριο Θανάση Κ. Παπαχρίστου, με την ευκαιρία της επικείμενης αφυπηρέτησής του. Η Αναπληρώτρια Πρόεδρος, η Καθηγήτρια κυρία ιονυσία Καλλινίκου, η ιευθύντρια του Α Τομέα Ιδιωτικού ικαίου, η καθηγήτρια κ. Μιράντα Παπαδοπούλου-Κλαμαρή και οι νεότεροι συνάδελφοι κ.κ. Ανδρέας Χέλμης, Γιώργος Λέκκας, Ελένη Ρεθυμιωτάκη, Πάνος Νικολόπουλος και Μαρίνα Μαροπούλου ανέλαβαν την πρωτοβουλία και το βάρος της οργάνωσης της εκδήλωσης αυτής στον ωραίο συμβολικό αυτό χώρο του Μουσείου Ιστορίας του Πανεπιστημίου μας, εδώ στην Πλάκα, στα πόδια της Ακρόπολης. Ο Καθηγητής Θανάσης Παπαχρίστου είναι ένας από τους πιο σημαντικούς Καθηγητές μας και αποτελεί από χρόνια ένα από τα βασικά στηρίγματα του Τμήματός μας. Με ιδιαίτερη συγκίνηση σήμερα συμμετέχω σε αυτή την εκδήλωση για να τον χαιρετήσω εκ μέρους της Σχολής μας, αλλά και προσωπικά. Επιτρέψτε μου να υπενθυμίσω, σχηματικά και με συντομία, τη μέχρι σήμερα επιστημονική και πανεπιστημιακή του διαδρομή. Ο κύριος Θανάσης Παπαχρίστου, που γεννήθηκε στην Αθήνα το 1945, έλαβε το Πτυχίο της Νομικής το 1967 και το Πτυχίο Οικο- * Καθηγητής ημοσίου ικαίου στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Α- θηνών, Πρόεδρος του Τμήματος Νομικής της Σχολής Νομικών, Οικονομικών και Πολιτικών Επιστημών του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών.

12 12 νομικών και Πολιτικών Επιστημών το 1969, εδώ, στο Πανεπιστήμιό μας. Συνέχισε τις σπουδές του στη Γαλλία, στο κορυφαίο Νομικό Πανεπιστήμιο Paris II, όπου το 1972 έλαβε το DEA Ιδιωτικού ικαίου και όπου το 1973 υποστήριξε τη διδακτορική του διατριβή με θέμα «La réception des droits privés étrangers», υπό την διεύθυνση του σπουδαίου, διεθνούς φήμης, αστικολόγου και κοινωνιολόγου Jean Carbonnier. Το έργο αυτό, που εκδόθηκε λίγο αργότερα (1975), αποτελεί ακόμα και σήμερα σημείο αναφοράς. Στη Σχολή μας υποστήριξε την υφηγεσία του με θέμα «Η κοινωνική θέση στο οικογενειακό δίκαιο» και εξελέγη υφηγητής του Α- στικού ικαίου το έκα χρόνια αργότερα, το 1990, εξελέγη Καθηγητής. ίδαξε από τότε ανελλιπώς αστικό δίκαιο και ειδικότερα οικογενειακό δίκαιο και εφαρμογές αστικού δικαίου, καθώς και κοινωνιολογία του δικαίου. Τα σεμινάριά του για το δίκαιο και την λογοτεχνία έχουν αφήσει εποχή. ίδαξε επίσης στο μεταπτυχιακό του αστικού δικαίου διάφορα θέματα αστικού δικαίου, καθώς και κοινωνιολογίας του δικαίου, πάντοτε πρωτοπόρα και νεωτεριστικά. Για παράδειγμα, γενετική τεχνολογία, δεδομένα προσωπικού χαρακτήρα, συμβάσεις εκμετάλλευσης έργων, βιοηθική και δίκαιο, δίκαιο και κρίσεις. Βιοηθική δίδαξε επίσης στο μεταπτυχιακό του Πανεπιστημίου Κρήτης. Τη διδασκαλία του υποστήριξε πλούσιο συγγραφικό έργο. Εκτός από τη διδακτορική διατριβή του και την υφηγεσία του δημοσίευσε διάφορα άλλα βιβλία, μεταξύ των οποίων την Κοινωνιολογία ικαίου, σε δεύτερη έκδοση το 2000 και το Εγχειρίδιο Οικογενειακού ικαίου, σε τρίτη έκδοση το ημοσίευσε ε- πίσης πλήθος πρωτότυπων και πρωτοπόρων επιστημονικών άρθρων σε διάφορα έγκυρα ελληνικά και ξένα, ιδίως γαλλικά, επιστημονικά περιοδικά. Όμως, το συγγραφικό έργο του, καθώς εξάλλου και η όλη ε- πιστημονική δράση του, υπερβαίνει κατά πολύ το πανεπιστημια-

13 κό και διδακτικό πλαίσιο. Έτσι διετέλεσε τακτικό μέλος της Ε- θνικής Επιτροπής Βιοηθικής, επίσης για μία οκταετία, τακτικό μέλος της Αρχής Προστασίας εδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα, υπήρξε τακτικό μέλος της Κεντρικής Νομοπαρασκευαστικής Επιτροπής και τακτικό μέλος της Εθνικής Επιτροπής Ιατρικώς Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής. Υπήρξε ακόμη μέλος πολλών ειδικών νομοπαρασκευαστικών επιτροπών, όπως για την υιοθεσία, την επιτροπεία και δικαστική συμπαράσταση, τις μεταμοσχεύσεις ιστών και οργάνων, την ιατρική υποβοήθηση στην ανθρώπινη αναπαραγωγή, την ελεύθερη συμβίωση. Κύριε Παπαχρίστου γι αυτό το πολύτιμο ακαδημαϊκό έργο σας είμαστε ευγνώμονες. 13

14 ΙΟΝΥΣΙΑ ΚΑΛΛΙΝΙΚΟΥ* Η Νομική Σχολή Αθηνών με ιδιαίτερη χαρά διοργανώνει τη σημερινή εκδήλωση με την ευκαιρία της αφυπηρέτησης του αγαπητού συναδέλφου και φίλου Καθηγητή Θανάση Παπαχρίστου. Ο Θανάσης Παπαχρίστου είναι υπόδειγμα πανεπιστημιακού δασκάλου και πνευματικού ανθρώπου. Γνήσιος δημοκράτης που δεν υποτάσσεται στο κατεστημένο, πάντα ελεύθερος, διακρίνεται για την ακεραιότητα, τη σεμνότητα και το ήθος, αγαπάει το Πανεπιστήμιο και τους φοιτητές. Πρωτοπόρος της ισότητας των δύο φύλων, έχει ιδιαίτερη ευαισθησία για τα κοινωνικά προβλήματα και τον αδύναμο άνθρωπο. Είναι ο πνευματικός δάσκαλος που με το επιστημονικό κύρος, την εργατικότητα και τη συνέπειά του δημιούργησε πρότυπα ζωής. Πάντα ενθάρρυνε τους συνεργάτες του και τους νέους επιστήμονες και εκπαίδευσε πολλούς φοιτητές που κατέχουν σημαντικές θέσεις στην ελληνική και διεθνή κοινωνία. Ο Θανάσης Παπαχρίστου είναι ένας από τους βασικούς εκπροσώπους των καθηγητών που μόχθησαν για το καλό της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών, ένας πρωτοπόρος νομικός που είναι πάντα επίκαιρος και με ανοιχτό πνεύμα οραματίζεται και δίνει λύσεις σε νέα προβλήματα. Η πανεπιστημιακή του ιδιότητα στηρίζεται στη σημασία που αποδίδει στην εκπαίδευση και τη διδασκαλία. Το έργο του αποτελεί έργο αρχών και αξιών, γιατί και η ίδια η προσωπικότητά του είναι φορέας αξιών. Στο πνεύμα αυτό, το βιβλίο του για το Οικογενειακό ίκαιο * Καθηγήτρια Αστικού ικαίου στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, Αναπληρώτρια Πρόεδρος του Τμήματος Νομικής της Σχολής Νομικών, Οικονομικών και Πολιτικών Επιστημών του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών.

15 χωρίζεται σε τρία κεφάλαια: τη συμβίωση, τη γονική σχέση και την οικογενειακή αλληλεγγύη, ενώ η ανάλυση των οικογενειακών σχέσεων γίνεται σύμφωνα με τις αρχές του σύγχρονου νομικού πολιτισμού και τις βασικές πολιτισμικές αξίες που αποτελούν κοινό κτήμα όλων των δημοκρατικών και πλουραλιστικών κοινωνιών: προσωπική ελευθερία, ισότητα, σεβασμός στην προσωπικότητα, κατοχύρωση του ιδιωτικού χώρου. Ο Θανάσης Παπαχρίστου ολοκληρώνει και κατοχυρώνει το δημοκρατικό και φιλελεύθερο άνοιγμα στο χώρο του Οικογενειακού ικαίου. Μέσα από τα γραπτά κείμενά του αναδεικνύεται το Οικογενειακό ίκαιο που είναι ανοιχτό στα μηνύματα των καιρών. Οι αόριστες έννοιες αποτελούν το δίαυλο επικοινωνίας των αφηρημένων νομικών ρυθμίσεων με τη ζωντανή πραγματικότητα. Η ιδεολογική λειτουργία του οικογενειακού δικαίου συντελεί στην εξάλειψη των παραδοσιακών προτύπων και στην εκτόπιση των αναχρονιστικών αντιλήψεων. Η ερμηνευτική προσέγγιση των διατάξεων γίνεται με βάση το Σύνταγμα και τη νομολογία του Ευρωπαϊκού ικαστηρίου για τα ανθρώπινα δικαιώματα. Η ανθρώπινη αξιοπρέπεια και τα ατομικά δικαιώματα αποτελούν βασικό σημείο α- ναζήτησης στο πλαίσιο ενός καινούργιου κοινωνικού και αξιακού περιβάλλοντος. Οι πρόσφατες αλλαγές στη γενετική τεχνολογία φέρνουν δομικές αλλαγές στο Οικογενειακό ίκαιο για τις οποίες ο Θανάσης Παπαχρίστου πρωτοστατεί: σταδιακή εγκατάλειψη του αναγκαστικού χαρακτήρα των διατάξεων και αυτονομία της βούλησης, άνοιγμα στο διεθνές περιβάλλον, κοινό υπόβαθρο αξιών, προσπάθεια ανεύρεσης της χρυσής τομής ανάμεσα στις πολιτισμικές ιδιαιτερότητες. Η ακαδημαϊκή διδασκαλία του για την Κοινωνιολογία του ικαίου -την οποία καθιέρωσε στη Νομική Σχολή Αθηνών- και το σχετικό εγχειρίδιό του έχουν στόχο να βοηθήσουν το νομικό να συνδυάσει τη νομική επιστήμη με τα κοινωνιολογικά δεδομένα. Στην υφηγεσία του για την «κοινωνική θέση» στο Οικογενειακό ίκαιο είχε ήδη αναδείξει ότι οι νομικές ρυθμίσεις των οικογενειακών σχέσεων συνδέονται αναπόφευκτα με την κοινωνική πραγμα- 15

16 16 τικότητα. Η Κοινωνιολογία του ικαίου αποτελεί το πεδίο που δίνει τη δυνατότητα στη νομική επιστήμη να συνομιλεί με τις κοινωνικές επιστήμες και στην προοπτική αυτή αποσκοπεί στην ανάπτυξη των απαραίτητων γνώσεων που μπορούν να συμβάλλουν στη θέσπιση, ερμηνεία και εφαρμογή των νομικών κανόνων. ιαχρονική αξία έχει και η διδακτορική του διατριβή για την αποδοχή ξένων δικαίων γραμμένη σε γαλλική γλώσσα. Πρόκειται για την πρώτη μελέτη Κοινωνιολογίας ικαίου πάνω στο θέμα αυτό που χάρη στη μεθοδολογία και την πρωτοτυπία της συγγραφής διαμόρφωσε μια γενική θεωρία για το φαινόμενο της αποδοχής ξένων δικαίων. Το βιβλίο αυτό κωδικοποιεί τις διαφορετικές μορφές της αποδοχής, εντοπίζει τους τύπους του φαινομένου, επιτυγχάνει το συσχετισμό του δικαίου με τις κοινωνικο-οικονομικές συνθήκες και αποτελεί ακόμη και σήμερα σημείο αναφοράς και ευρύτατης παραπομπής. Και μόνο το κείμενο αυτό θα είχε καθιερώσει το Θανάση Παπαχρίστου στη νομική επιστήμη όχι μόνο σε εθνικό αλλά και σε διεθνές επίπεδο. Αγαπητέ Θανάση, Το Πανεπιστήμιο είναι περήφανο για σένα και είναι τιμή για μας που είχαμε την τύχη να είμαστε συνεργάτες σου. Στην πορεία αυτή των χρόνων που πέρασαν, πέρα από επιστημονικό κύρος σου, με τη στάση σου στήριξες ηθικές αξίες, όπως η ελευθερία, η δικαιοσύνη, η εντιμότητα, η κοινωνική αλληλεγγύη, ο αμοιβαίος σεβασμός των ανθρώπων και έγινες παράδειγμα για τους ακαδημαϊκούς δασκάλους και τα νέα παιδιά. Θερμές είναι οι ευχαριστίες όλων μας για την προσφορά σου στην επιστήμη, τη διδασκαλία και το Πανεπιστήμιο. Θερμές όμως είναι οι ευχαριστίες μας και για τη απέραντη φιλία που απλόχερα μας έδωσες. Εγκάρδιες είναι οι ευχές μας να συνεχίσεις το μεγάλο πνευματικό έργο σου έχοντας δίπλα σου την οικογένειά σου και τους ανθρώπους που αγαπάς.

17 ΗΜΗΤΡΑ ΠΑΠΑ ΟΠΟΥΛΟΥ-ΚΛΑΜΑΡΗ* Κύριε Πρόεδρε, Κυρίες και Κύριοι, Θα προσπαθήσω να παρουσιάσω τη συμβολή του τιμώμενου σήμερα Καθηγητή στο πεδίο του Οικογενειακού ικαίου. Ο Θανάσης Παπαχρίστου υπηρέτησε και άλλους κλάδους του Αστικού ικαίου, αλλά το Οικογενειακό ίκαιο είναι ο κλάδος τον οποίο υ- πηρέτησε ανελλιπώς από την είσοδό του στο Πανεπιστήμιο ως επιμελητής μέχρι σήμερα. Στη συμβολή του θα διέκρινα τρεις εκφάνσεις. 1. Την επιστήμη (ειδικότερα, συγγραφικό έργο και διδασκαλία). 2. Τη νομοθεσία. 3. Την εφαρμογή του δικαίου. Στην επιστήμη θα κατέτασσα τη συγγραφή. Ο Θανάσης Παπαχρίστου έχει δημοσιεύσει πλήθος μελετών και άρθρων σε επίκαιρα ζητήματα του Οικογενειακού ικαίου. Πλούσια τα ερεθίσματα την τελευταία 30ετία στο οικογενειακό δίκαιο, συνέπεσαν χρονικά με την ακμή του τιμώμενου. Είναι χαρακτηριστικό ότι είναι πάντα, σχεδόν, ο χρονικά πρώτος που θα φέρει στην επιστημονική συζήτηση μια καινούργια ενδιαφέρουσα απόφαση δικαστηρίου, ο πρώτος που θα δημοσιεύσει σχόλιο ή άρθρο. Έτσι, από τους πρώτους θα εκδώσει μετά το Νόμο για την τεχνητή γονιμοποίηση σχετικό εγχειρίδιο, ο πρώτος που θα εκδώσει μελέτη για την ελεύθερη συμβίωση, ο πρώτος που θα ερμηνεύσει το νέο δίκαιο της υιοθεσίας στην Ερμηνεία Γεωργιάδη / Σταθόπουλου. Το 1997 ο Θανάσης Παπαχρίστου, αμέσως μετά τον ν. 2447/ 1996 εκδίδει το Εγχειρίδιο Οικογενειακού ικαίου, που ήδη διανύει την 3η έκδοση. Συνοδεύτηκε από πρακτικά θέματα. Είχαν προηγηθεί οι παραδόσεις του Κουμάντου σε 4η έκδοση το 1985 και το * Καθηγήτρια Αστικού ικαίου στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών.

18 18 δίτομο Οικογενειακό (πρωτότυπο και ζωντανό) το 1988, καθώς και η ολοκλήρωση του δίτομου Οικογενειακού της Κουνουγέρη- Μανωλεδάκη το 1995 (ήδη στην 4η έκδοση). Το Οικογενειακό ίκαιο του Θανάση Παπαχρίστου εκδόθηκε από την αρχή ως εγχειρίδιο. Αλλά ένα εγχειρίδιο υψηλών προδιαγραφών από την πλευρά της διδασκαλίας και της επιστήμης. Κάθε παράγραφος (που ανταποκρίνεται κατά βάση σε κεφάλαιο του ΑΚ) χωρίζεται σε δύο μέρη (σαφής η γαλλική επιρροή): το κύριο μέρος, όπου αναπτύσσεται διεξοδικά το θέμα με παραπομπές και νομολογία. Το δεύτερο μέρος της παραγράφου περιλαμβάνει τέσσερις μικρότερες υποδιαιρέσεις. Τα «ειδικά ζητήματα» (που συχνά αποτελούν μικρές μελέτες), όπου αναπτύσσεται μια ή περισσότερες αποκλίνουσες θεωρητικές απόψεις ή ένα λεπτομερειακό ζήτημα που δεν περιλαμβάνεται στο πρώτο μέρος, μια εξέλιξη, μια ιστορική παρατήρηση. Όλες οι παράγραφοι έχουν, στα ειδικά ζητήματα «συγκριτικές πληροφορίες» και «κοινωνιολογικές παρατηρήσεις» και τέλος ειδική βιβλιογραφία. Είναι φανερό ότι, με την δομή αυτήν, εξασφαλίζεται η πληρότητα στην πραγμάτευση της ύλης και η ευκρίνεια αλλά και η κατανόηση από τους φοιτητές με μαεστρία συγγραφική. Η σαφής, ρέουσα γλώσσα, το λιτό και κατανοητό ύφος καθιστούν το Εγχειρίδιο του Θανάση Παπαχρίστου ένα ελκυστικό σύγγραμμα προσαρμοσμένο στις εξελίξεις αλλά και ένα πολύτιμο εργαλείο για τον εφαρμοστή του δικαίου. Ο Θανάσης Παπαχρίστου (ως νομοθέτης) έλαβε μέρος σε όλες σχεδόν τις επιτροπές Οικογενειακού ικαίου που λειτούργησαν την τελευταία 20ετία. Στη δεύτερη επιτροπή εληγιάννη σταθερό μέλος μέχρι το Στην επιτροπή για την υποβοηθούμενη αναπαραγωγή, για την αναδοχή, για την ελεύθερη συμβίωση ενώ από πολλών ετών είναι μέλος της ιεθνούς Επιτροπής Προσωπικής Κατάστασης (C.I.E.C.), καθώς και της Κεντρικής Νομοπαρασκευαστικής Επιτροπής. Η συμμετοχή του Θανάση Παπαχρίστου ως μέλους στην Αρχή Προστασίας εδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα και στην Αρχή της Ιατρικώς Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής του έδωσε την ευκαιρία με τις γνωμοδοτήσεις του να εφαρμόσει στην πράξη τη νέα

19 και στις δύο περιπτώσεις νομοθεσία, χαράσσοντας σε αρκετές περιπτώσεις το δρόμο σε βασικότατα ζητήματα. Βασική αρχή που διατρέχει το επιστημονικό του έργο είναι η κυριαρχία της ιδιωτικής αυτονομίας αλλά με φροντίδα για την α- σφάλεια του δικαίου, καθώς και η επισήμανση της διεθνοποίησης του Οικογενειακού ικαίου. Πολύ νωρίς διέγνωσε ότι η ελευθερία εγκατάστασης συνεπάγεται και διεθνοποιημένες οικογενειακές σχέσεις. Στα γραπτά και τη διδασκαλία του προσπαθεί να ενισχύσει την ασφάλεια της θέσης των παιδιών, διακατέχεται από την έγνοια για την ασφαλή νομική τους θέση μέσα στην κοινωνία. Με αυτό το κριτήριο (το συμφέρον των παιδιών), θεώρησε ήδη πριν από το ν ότι έπρεπε να θεμελιωθεί πατρότητα του συντρόφου της μητέρας στα παιδιά που γεννιούνται εκτός γάμου με ετερόλογη τεχνητή γονιμοποίηση, εφόσον ο σύντροφος είχε συγκατατεθεί. Για τον ίδιο λόγο θεωρεί ότι είναι απαραίτητη η δικαστική απόφαση που ρυθμίζει τα θέματα της επιμέλειας και επικοινωνίας του παιδιού μετά την διάσταση, ακόμη και αν οι γονείς έχουν συνάψει σχετική συμφωνία,. καθώς και ότι ο δότης στην ετερόλογη τεχνητή γονιμοποίηση πρέπει να μένει άγνωστος. Αντίστοιχα θεωρεί ότι η υιοθεσία ενηλίκων καταστρατηγεί το νόημα του θεσμού και είναι αντίθετος σ αυτήν. Στη θεωρία επηρεάζεται από τη λιτή και πλαστική μέθοδο της γαλλικής επιστήμης, της οποίας είναι ο κύριος εκπρόσωπος στο Α- στικό ίκαιο, συνεχίζοντας μια ωραία παράδοση του Αλέξανδρου Λιτζερόπουλου, του Γιώργου Μιχαηλίδη-Νουάρου, καθώς και του Γιώργου Κουμάντου. Οι κοινωνιολογικές του καταβολές συνδυάστηκαν άριστα με το Οικογενειακό ίκαιο, το οποίο ακριβώς προϋποθέτει κάποιες απ αυτές. Στη διδασκαλία του Οικογενειακού ικαίου, η συμβολή του είναι μεγάλη. Ευτύχησε από τα πρώτα χρόνια που υπηρέτησε στο Πανεπιστήμιο ως επιμελητής να διδάξει μεγάλο τμήμα του Οικογενειακού ικαίου. Μετά την αποχώρηση του Γιώργου Κουμάντου το 1992 ανέλαβε ο ίδιος την ευθύνη του μαθήματος. Εξαιρετικός δάσκαλος, μεταδοτικός και μειλίχιος, απλός και προσηνής με τους νεότερους συναδέλφους, γενναιόδωρος στον έ- 19

20 20 παινο και ουσιαστικός στην κριτική ώστε να ενθαρρύνει, και ενθουσιώδης, εκμαιεύει στις παραδόσεις την απάντηση από τους φοιτητές του. Είναι όμως λεπτολόγος και απαιτητικός στο επιστημονικό κείμενο. Ανελλιπώς διεξήγαγε με μεγάλη αγάπη και επιτυχία Σεμινάριο Αστικού ικαίου με διαφορετική θεματολογία κάθε χρόνο, ενδεικτικά: υιοθεσία, ελεύθερη ένωση, ιδιωτική αυτονομία και οικογενειακές σχέσεις, προσπαθώντας να φέρει τους φοιτητές σε επαφή με τη ζωντανή όψη του Οικογενειακού ικαίου, όπως αυτή εμφανίζεται στην πράξη. Με το ίδιο πνεύμα στο ΜΠΣ διεξήγαγε επί πολλά έτη μάθημα με αντικείμενο, κατά το γαλλικό πρότυπο, τον σχολιασμό των σημαντικότερων αποφάσεων των ανωτάτων δικαστηρίων (les grands arrêts) ή αποφάσεων του ΕΚ ή Ε Α με θέματα οικογενειακού δικαίου. Από το 1991 μέχρι σήμερα αρχικά μαζί με τον Γιώργο Κουμάντο και στη συνέχεια μόνος του δίδαξε το μάθημα της γενετικής τεχνολογίας. Μαθητής του Jean Carbonnier και του Γιώργου Κουμάντου τίμησε τους δασκάλους του και στάθηκε επάξια πλάι τους. Όλοι, όσοι έτυχε να τον συναντήσουν στην επιστημονική τους πορεία, ως σεβαστό και αγαπητό δάσκαλο, εκλεκτό και ακριβό συνάδελφο του ευχόμαστε υγεία, μακροημέρευση και επιστημονική παραγωγικότητα με τη στενή του οικογένεια και με την ευρύτερη επιστημονική.

21 ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΑΟΥ* Στο πρόσωπο του Θανάση Παπαχρίστου έβλεπα όλα αυτά τα χρόνια τον εκλεκτό συνάδελφο, η παρουσία του οποίου ανέδιδε α- διάλειπτα ανυπόκριτη ευγένεια, γνήσια φιλικά αισθήματα, ειλικρινή διάθεση για συνεργασία και αρωγή, αρετές που μαζί με το ανεπίληπτο ακαδημαϊκό του ήθος και την υψηλή επιστημονική του ποιότητα ως διδασκάλου και συγγραφέα συγκροτούν ένα πρότυπο καθηγητού που συντελεί αποφασιστικά στην ανύψωση του κύρους της Σχολής μας και μπορεί να λειτουργήσει καθοδηγητικά για τους νεώτερους συναδέλφους. Με την αποχώρησή σου, φίλε Θανάση, η Νομική Σχολή θα αισθανθεί ασφαλώς φτωχότερη και ο Τομέας, ειδικότερα, του Αστικού ικαίου αποδυναμωμένος. Θα έχει μείνει όμως ανεξίτηλη σ αυτόν τον χώρο, που τόσο αγάπησες, αλλά και αξιώθηκες να υπηρετήσεις, η σφραγίδα της ευγενούς προσωπικότητάς σου. Εύχομαι ο Θεός να σου χαρίζει υγεία και ευτυχία. * Καθηγητής Αστικού ικαίου στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών.

22 ΑΝΘΗ ΠΕΛΛΕΝΗ-ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ* Λόγω του χρονικού περιορισμού που μου τέθηκε από την οργανωτική επιτροπή δεν μπόρεσα να πω περισσότερα από τα ακόλουθα: Αξιότιμε κ. Καθηγητά, Αγαπητέ μας Θανάση, Αυτόν τον δύσκολο Ιούνιο του 2012 τερματίζεις την πανεπιστημιακή σου σταδιοδρομία στη Νομική Σχολή Αθηνών, η οποία χαρακτηρίζεται όχι μόνον από το αξιόλογο επιστημονικό, συγγραφικό και διδακτικό έργο σου, αλλά και από την πολυδιάστατη προσωπικότητά σου, τη γεμάτη καλοσύνη, προθυμία και συμπαράσταση προς τους συναδέλφους σου. Προσωπικά σου εκφράζω τις θερμότερες ευχαριστίες μου για την πολύτιμη βοήθειά σου και σου εύχομαι από τα βάθη της καρδιάς μου να είσαι γερός και να πραγματοποιήσεις όλα τα σχέδιά σου κυρίως δε εκείνα που συνδέονται με το Παρίσι και την ιδιαίτερη πατρίδα σου, το Πολύδροσο Φωκίδας. * Αναπληρώτρια καθηγήτρια Αστικού ικαίου στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών.

23 ΓΙΩΡΓΟΣ Κ. ΛΕΚΚΑΣ* Λίγα λόγια για τη συμβολή του Καθηγητή Θανάση Παπαχρίστου στην εξέλιξη του περιουσιακού δικαίου Περιεκτικός και σαφής γραπτός και προφορικός λόγος, πρωτοτυπία και ανεξαρτησία επιστημονικής σκέψης, γόνιμη κριτική παραδεδομένων ιδεών και αντιλήψεων, αμφισβήτηση της κρατούσας άποψης, συνεχής επιδίωξη διαλόγου με μαθητές και συναδέλφους, τελολογική και πραγματιστική προσέγγιση των ερμηνευτικών ζητημάτων, κοινωνική ευαισθησία, ενθάρρυνση προς τους νεώτερους να αμφισβητούν, ακόμα και τις δικές του απόψεις (ιδίως τις δικές του απόψεις!) «έτσι προχωράει η επιστήμη», συνηθίζει να λέει. Ποιος από όλους εμάς δεν αναγνωρίζει στην περιγραφή αυτή τον τιμώμενο σήμερα, Καθηγητή Θανάση Παπαχρίστου; Η συμβολή του Καθηγητή Θανάση Παπαχρίστου στη διαμόρφωση του σύγχρονου Οικογενειακού ικαίου στην Ελλάδα εκτέθηκε πολύ παραστατικά από όσους μίλησαν προηγουμένως. Θα περιοριστώ σε μία σύντομη αναφορά σε τρία σημαντικά έργα του που αφορούν στο περιουσιακό δίκαιο και επιβεβαιώνουν τα προλεγόμενα. 1) Η Οιονεί ικαιοπραξία Κριτική προσέγγιση μιας δογματικής κατασκευής 1 Ο Καθηγητής Θανάσης Παπαχρίστου τεκμηριώνει πειστικά την άποψη ότι η οιονεί δικαιοπραξία αποτελεί θεωρητική κατασκευή που δεν είναι απαλλαγμένη από μειονεκτήματα, ιδίως την έλλειψη * Επίκουρος Καθηγητής Αστικού ικαίου στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. 1. Βιβλιοθήκη Αστικού και ικονομικού ικαίου, τόμος 13, εκδ. Αντ. Σάκκουλα, Αθήνα Κομοτηνή, 1989.

24 24 σταθερού κριτηρίου για τον επιδιωκόμενο διαχωρισμό ανάμεσα σε δικαιοπραξίες και οιονεί δικαιοπραξίες με πρακτική συνέπεια την κατά περίπτωση εφαρμογή κάποιων διατάξεων περί δικαιοπραξιών σε κάποιες οιονεί δικαιοπραξίες. Παραθέτω τα δικά του λόγια από την εισαγωγή του έργου: «Το θεωρητικό ενδιαφέρον του εγχειρήματος είναι προφανές, α- φού δίδεται η ευκαιρία για μια κριτική προσέγγιση της καθιερωμένης έννοιας της δικαιοπραξίας και, ταυτόχρονα, η αμφισβήτηση της έννοιας της οιονεί δικαιοπραξίας». Στη συνέχεια ο συγγραφέας θέτει την προσωπική σφραγίδα του, που χαρακτηρίζει άλλωστε ο- λόκληρο το επιστημονικό έργο του, διερωτώμενος: «Ως ποιό βαθμό η δογματική επεξεργασία των νομικών διατάξεων μπορεί να καταλήγει σε ρύθμιση, αντίθετη συχνά προς το σκοπό των διατάξεων και στις πρακτικές ανάγκες της κοινωνικής πραγματικότητας;» 2) Αξίωση αδικαιολόγητου πλουτισμού: Ο επικουρικός χαρακτήρας της ευθύνης του τρίτου 2 Πρόκειται για κριτική της απολύτως κρατούσας μέχρι τότε τουλάχιστον άποψης ότι, σύμφωνα με την ΑΚ 913, η αξίωση του δότη δεν μπορεί να ασκηθεί κατά του τρίτου που έλαβε τον πλουτισμό με χαριστική παροχή του αρχικού λήπτη, παρά μόνο αν ο δότης δεν έχει αξίωση κατά του αρχικού λήπτη. Στο έργο του αυτό ο Καθηγητής Θανάσης Παπαχρίστου τεκμηριώνει πειστικά την άποψη ότι ο τρίτος λήπτης στην προαναφερόμενη περίπτωση ευθύνεται εις ολόκληρον με τον αρχικό λήπτη. Παραθέτω τα δικά του λόγια: «Η επικουρικότητα της ευθύνης του τρίτου, που γίνεται απολύτως δεκτή από θεωρία και νομολογία, δε φαίνεται να προκύπτει κατά τρόπο αυτονόητο ούτε από το γράμμα του άρθρου 913 ΑΚ ούτε και από το σκοπό του». Αξίζει να επισημανθεί ότι ήδη η μάλλον κρατούσα σήμερα στη 2. ΝοΒ (33) 1985, 745.

25 25 θεωρία άποψη 3 δέχεται ότι είναι σύμφωνο με το σκοπό της ΑΚ 913 να μην ισχύει η αρχή της επικουρικότητας όταν ο αρχικός λήπτης είναι αφερέγγυος 4. 3) Η προστασία της προσωπικότητας και το άρθρο 299 ΑΚ 5 Ο Καθηγητής Θανάσης Παπαχρίστου τεκμηριώνει τη θέση ότι οι περιορισμοί της ΑΚ 299 καταλήγουν σε άρνηση της αστικής προστασίας της προσωπικότητας, στις περιπτώσεις που, ενώ το πρόσωπο υφίσταται ηθική βλάβη, δεν του παρέχεται αξίωση χρηματικής ικανοποίησης. Τούτο συμβαίνει κυρίως σε περίπτωση αθέτησης συμβατικής ενοχής. Κατά τον Καθηγητή Θανάση Παπαχρίστου, το έλλειμμα προστασίας της προσωπικότητας εδώ αντίκειται στις συνταγματική κατοχύρωση της προσωπικότητας, αίρεται δε μέσω της «σύμφωνης με το Σύνταγμα ερμηνείας» που επιτάσσει τη διεύρυνση της έννοιας της προσβολής της προσωπικότητας και συνακόλουθα του πεδίου εφαρμογής των ΑΚ 57 και ΑΚ 59. Οι απόψεις αυτές του Καθηγητή Θανάση Παπαχρίστου αποτελούν τον πρόδρομο σύστοιχων αντιλήψεων που επικράτησαν αργότερα, λ.χ. της νομοθετικής θεμελίωσης της αξίωσης χρηματικής ικανοποίησης της ηθικής βλάβης του καταναλωτή για ελαττωματικά προϊόντα (άρθρο 6 ν. 2251/1994) 6. Για τη διδασκαλία του και για τη στάση ζωής του, που αποτε- 3. Απ. Γεωργιαδης, ΓενΕν 58 αρ όπου εκτενής αναφορά στην εργασία του Καθηγητή Παπαχρίστου και εν τέλει αποδοχή της άποψης Παπαχρίστου βλ. και Π. Κορνηλάκη, ΕιδΕν Ι², 62 αρ α.ά. Π. Φίλιος, ΕιδΕν ΙΙ 6, 160 Β 2, σ. 321 Βαλτούδης, σε: Γεωργιαδη ΣΕΑΚ, 913 αρ Σταθόπουλος, ΓενΕν, 16 αρ. 96 και υποσ. 83 ο ίδιος, στον ΑΚ Γεωργιαδη / Σταθόπουλου, άρθρ. 913 αρ ΤοΣ, (7) 1981, Βλ. εγγύτερα για το θέμα Καράκωστα, ίκαιο προστασίας καταναλωτή. Ν 2251/1994 όπως ισχύει μετά το Ν 3587/2007, 2008, αρ. 501 επ.

26 26 λεί παράδειγμα προς μίμηση για όλους εμάς, τελειώνω την παρούσα σύντομη προσφώνηση με μία μόνο λέξη εκ μέρους όλων των νεωτέρων μαθητών του: Σ ευχαριστούμε.

27 ΑΝ ΡΕΑΣ ΧΕΛΜΗΣ* «Ἔχω κάτι νά πῶ τό διάφανο», γράφει στά Ἑτεροθαλῆ ὁ Ἐλύτης, καί νομίζω πώς ὁ στίχος αὐτός ταιριάζει ἀπόλυτα σέ μία τουλάχιστον πτυχή τῆς δικῆς μου πρόσληψης τοῦ τιμώμενου ἀπόψε ἀγαπημένου φίλου. Ὁ ὁποῖος, ἀνάμεσα στίς τόσες ἄλλες ἀρετές, ξέρει πότε νά μιλᾶ καί νά γράφει ὅταν ἔχει «κάτι νά πεῖ». Κι αὐτό πού ἔχει νά πεῖ εἶναι πάντα κάτι σύντομο καί καίριο (ἀσχέτως ἄν συμφωνεῖ κανείς ἤ διαφωνεῖ μαζί του). Σέ ἀντίθεση μέ μία ἀρκετά διαδεδομένη ἀντίληψη, σύμφωνα μέ τήν ὁποία ἀπό τόν ὄγκο καί τήν ἔκταση ἑνός κειμένου κρίνεται ἡ σοβαρότητα καί σπουδαιότητα τοῦ περιεχομένου του, ὁ Θανάσης Παπαχρίστου λατρεύει τή συντομία: αὐτό ἀφορᾶ τόσο τό καθαυτό ἐπιστημονικό του ἔργο (θυμίζω πώς ἡ διατριβή του ἐκτείνεται σέ ὄχι περισσότερες ἀπό 150 τυπωμένες σελίδες, ἐνῶ ἔχει καταφέρει νά δαμάσει τήν ὕλη ἑνός ὁλόκληρου Ἐγχειριδίου Οἰκογενειακοῦ δικαίου σέ λιγότερες ἀπό 450 σελίδες) ὅσο καί τή διδακτική του πρακτική (στίς γραπτές ἐξετάσεις -τουλάχιστον στό μάθημα τῆς Κοινωνιολογίας τοῦ δικαίου- καλοῦνταν οἱ φοιτητές νά περιορίσουν τίς ἀπαντήσεις τους στό μοναδικό φύλλο χαρτιοῦ πού τούς μοιραζόταν). Φυσικά, σέ καμία περίπτωση ἡ συντομία δέν σημαίνει προχειρότητα ἤ ἔλλειψη βασανισμοῦ θά ἔλεγα μάλιστα ὅτι συμβαίνει τό ἐντελῶς ἀντίθετο. Μιά καί πρέπει κι ἐγώ νά εἶμαι σύντομος, σκέφτηκα νά πῶ δυό λόγια γιά ἕνα εἶδος ἐπιστημονικοῦ λόγου, στό ὁποῖο νομίζω πώς ἔχει ἀδυναμία ὁ Θανάσης Παπαχρίστου καί στό ὁποῖο ἔχει θητεύσει μέ ἐπιτυχία: τούς προλόγους μελετῶν, οἱ ὁποῖες ἔχουν ἐκπονηθεῖ ἀπό φοιτητές (μεταπτυχιακούς ἤ ὑποψήφιους διδάκτορες) ἤ νεότερους συναδέλφους. Οἱ πρόλογοι αὐτοί (οἱ περισσότεροι ἔχουν δημοσιευθεῖ στή σειρά «Θεσμοί τῆς ἑλληνικῆς κοινωνίας», τήν ὁποία ἵδρυσε στίς ἐκδόσεις Ἀντ. Ν. Σάκκουλα, μαζί μέ τήν Ἰωάννα * Επίκουρος καθηγητής Ιστορίας ικαίου στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών.

28 28 ημάκη) χαρακτηρίζονται ἀπό συντομία καί περιεκτικότητα. Σέ λιγότερο ἀπό δύο σελίδες, κατά κανόνα, συνοψίζεται ἡ καίρια συμβολή, ἡ πεμπτουσία, τῆς προλογιζόμενης μελέτης. Θά περιοριστῶ σέ προλόγους μελετῶν πού χαρακτηρίζονται ἀπό τήν κοινωνιολογική προσέγγιση νομικῶν φαινομένων. Ἡ δυναμική τοῦ σύγχρονου οἰκογενειακοῦ δικαίου, πού πρέπει νά ἀπαλλαγεῖ ἀπό τήν ἐσωστρέφεια τοῦ παρελθόντος καί νά ἐνταχθεῖ σέ ἕνα συνεχῶς μεταβαλλόμενο περιβάλλον, ἐπισημαίνεται στόν πρόλογο τῆς διατριβής τοῦ Νίκου Κουμουτζῆ γιά τή Γονική μέριμνα τοῦ γεννημένου χωρίς γάμο παιδιοῦ. Στόν πρόλογο τῆς μελέτης τῆς Ἑλένης Ρεθυμιωτάκη γιά τήν Ἰατρικά ὑποβοηθούμενη ἀναπαραγωγή τονίζεται ἡ τάση τῶν σύγχρονων μετανεωτερικῶν κοινωνιῶν νά ἀναπτύσσουν αὐτορρυθμιστικά μορφώματα, τά ὁποῖα ὑποδηλώνουν πώς ἡ κανονιστική πραγματικότητα δέν ἐξαντλεῖται στόν νόμο. Μέ ἀφορμή πάντα τίς διευρυνόμενες δυνατότητες παρέμβασης στίς «φυσικές» διαδικασίες τῆς ἀνθρώπινης ἀναπαραγωγῆς, ἀναδεικνύεται ὁ κλονισμός βασικῶν νομικῶν κατηγοριῶν στή μελέτη τοῦ Τάκη Βιδάλη Ζωή χωρίς πρόσωπο. Ἡ διδακτορική διατριβή τοῦ ημήτρη Καλτσώνη γιά τήν Ἀνενέργεια τοῦ νόμου ἀποτελεῖ εὐκαιρία νά διαπιστωθεῖ πώς ὁρισμένες φορές ὁ νόμος δέν εἶναι παρά σκέτο χαρτί, ἕνα χάρτινο δίκαιο. Στίς ίκες τοῦ λόγου, ὑπογεγραμμένες ἀπό τίς Μυρτώ Λουκίδη, Βασιλική Παπαδοπούλου καί τόν Παντελῆ Ραβδᾶ, ἐπισημαίνεται πόσο ἐπιφανειακή μπορεῖ νά εἶναι κάποτε ἡ θεσμική κατοχύρωση τῶν ἀτομικῶν ἐλευθεριῶν στή νεότερη ἑλληνική κοινωνία, ἐνῶ στίς μελέτες τῆς Χριστίνας Τσακυστράκη καί τῆς Νόρας Γρηγορίου γύρω ἀπό τή θεματική ίκαιο καί Ἑτερότητα τονίζεται ἡ δυστυχῶς ἐπίκαιρη διαπίστωση πώς ἡ ρίζα τοῦ ρατσιστικοῦ καρκινώματος βρίσκεται ὄχι τόσο στήν ἀρνητική στάση ἀπέναντι στόν «ἄλλον», ὅσο στήν «κατασκευή» τοῦ «ἄλλου». Ἡ κατανόηση τῆς πολύπλοκης πραγματικότητας τοῦ νομικοῦ πλουραλισμοῦ στήν Εὐρωπαϊκή Ἕνωση, γράφει ἀκόμη ὁ Θανάσης Παπαχρίστου στόν πρόλογο τῆς πρόσφατης μονογραφίας τῆς Ἑλένης Ρεθυμιωτάκη, μπορεῖ νά βοηθήσει κράτη καί πολίτες νά συνειδητοποιήσουν τήν αὐθαιρεσία ἰδιωτικῶν ἐξουσιῶν, πού μετατρέπουν τήν ἰδιοτελῆ βούλησή τους

29 σέ κανόνες. Τέλος, στή συλλογή μελετῶν πού ἐκπονήθηκαν μέ τή γενική ἐπιμέλεια τῆς Μαρίνας Μαροπούλου γιά τό Φῦλο, τό σῶμα καί τήν ἔμφυλη διαφορά, ὁ Θανάσης Παπαχρίστου ὑπενθυμίζει μία εὔγλωττη φράση τοῦ Βασιλείου Οἰκονομίδη: «οἱ ἀρσενικῶς λαλοῦντες νόμοι περιλαμβάνουσι συνήθως καί τό θῆλυ γένος». Ἤθελα νά μιλήσω γιά τόν Θανάση Παπαχρίστου. Νά ὅμως πού οἱ πρόλογοι μέ ὁδήγησαν καί στούς μαθητές καί συνεργάτες. έν νομίζω πώς αὐτό θά τόν δυσαρεστήσει αὐτόν πού ἐξομολογεῖται, στόν πρόλογο πού μνημονεύθηκε τελευταῖος, πώς θά ἤθελε νά εἶναι ἐκεῖνος ὁ συντάκτης τῶν μελετῶν, τίς ὁποῖες προλογίζει. Ἀπό τήν ἄλλη μεριά, τά θέματα, τά ὁποῖα τόσο συνοπτικά θίχτηκαν, δείχνουν τίς προτιμήσεις τῶν ἐνδιαφερόντων τοῦ Θανάση Παπαχρίστου, πού τά χαρακτηρίζει ἡ συνεχής ἐγρήγορση τοῦ νοῦ. Ἐδῶ πού βρισκόμαστε, κάτω ἀπό τήν Ἀκρόπολη, δέν εἶναι ἄσκοπο νά ὑπενθυμίσει κανείς ἕνα ἀπόσπασμα ἀπό τήν Προσευχή ἐπάνω στήν Ἀκρόπολη τοῦ Ἐρνέστου Ρενάν, ὁ ὁποῖος ἀναφέρεται «στόν σκεπτικισμό του, πού τόν κάνει νά ἀμφιβάλλει, στήν ἀνησυχία τοῦ πνεύματός του, πού κι ὅταν ἀκόμα βρεθεῖ ἡ ἀλήθεια τόν κάνει νά τήν ἀναζητᾶ διαρκῶς στή φαντασία του, πού δέν τόν ἀφήνει ποτέ νά ἡσυχάσει». Χαρακτηριστικά πού τόσο ταιριάζουν στήν «εἰκονική πραγματικότητα τοῦ δικαίου, συχνά ἐπιμελῶς κρυμμένη πίσω ἀπό τά ψιμύθια τοῦ νομικοῦ λόγου», ὅπως γράφει ὁ Θανάσης Παπαχρίστου σέ ἕνα ἀπό τά ἄρθρα πού ἔχει ἀφιερώσει στήν ἀγαπημένη του προβληματική γύρω ἀπό τήν Τέχνη καί τό ίκαιο. Ἡ ἀποψινή συλλογική ἐκδήλωση ἀγάπης πρός τόν Θανάση Παπαχρίστου, θέλω νά πιστεύω ὅτι δέν εἶναι ἀκριβῶς μία διαβατήρια τελετή, ἡ ὁποία, κατά τούς ἀνθρωπολόγους, ὁρίζει τά κρίσιμα περάσματα τῆς ζωῆς καί τῆς ὁποίας σκοπός εἶναι νά ἀποσπάσει ἕνα ἄτομο ἀπό μία κατάσταση καί νά τό ἀποδώσει σέ μία ἄλλη. Ἐλπίζω πώς ἀπόψε δέν «ἀποσπᾶται» ὁ Θανάσης, μεταβαίνει ἁπλῶς σέ ἄλλη κατάσταση. Καί κάτι τελευταῖο: δέν μίλησα καθόλου γιά τήν Ἑλένη ἐκείνη ὅμως ξέρει πολύ καλά νά ἀκούει τή «φωνή τῆς σιωπῆς». 29

30 ΕΛΕΝΗ ΡΕΘΥΜΙΩΤΑΚΗ* Απόψε έχω την χαρά και την τιμή και ευχαριστώ για την ευκαιρία που μου δόθηκε να αποχαιρετήσω δημόσια το δάσκαλό μου, καθηγητή Θανάση Παπαχρίστου. Επειδή, εύλογα, μοιράζομαι με όλους αυτό το συναίσθημα, δεν θα μακρυγορήσω. Θα αναφερθώ μόνο σε δύο ιδιαίτερα σημαντικές, κατά τη γνώμη μου, ιδιότητες που τον χαρακτηρίζουν ως νομικό ε- πιστήμονα και Καθηγητή στη Νομική Σχολή. Η πρώτη είναι η πραγματικά σπάνια ικανότητα να συνδυάζει την εσωτερική με την εξωτερική οπτική του κοινωνιολόγου του δικαίου. Όσον αφορά τη νομική επιστημοσύνη του μιλούν για αυτή οι εκλεκτοί συνεργάτες του στον τομέα Ιδιωτικού ικαίου και όχι μόνον. Θα επιμείνω στην οπτική του κοινωνιολόγου του δικαίου, που μοιράζομαι γνωστικά μαζί του. Είναι αναμενόμενο ο μεν νομικός επιστήμονας να προσεγγίζει το δίκαιο σαν σύστημα δεοντικών κανόνων, ο δε κοινωνιολόγος του δικαίου να περιγράφει και να ερμηνεύει την κοινωνική πραγματικότητα, τις κοινωνικές σχέσεις όπου παράγεται και εφαρμόζεται το δίκαιο. Ο συνδυασμός των δύο διαφορετικών οπτικών προϋποθέτει μια πολύ βαθιά γνώση όχι μόνον των κανόνων αλλά και των θεσμών του δικαίου. Επιπλέον προϋποθέτει και μια αίσθηση της κοινωνικής πρακτικής, των κοινωνικών ομάδων και των συμφερόντων τους, που το δίκαιο διαμεσολαβεί στις δημοκρατικές κοινωνίες. Αυτή την πραγματικά ξεχωριστή ικανότητα διαθέτει ο Θανάσης Παπαχρίστου. Ήδη με τη διδακτορική διατριβή του ανέδειξε τη θεμελιώδη σημασία της μεταφοράς νομικών θεσμών από τις πιο ανεπτυγμένες χώρες στις λιγότερο, που τώρα αναζωπυρώνεται, με τραγικό τρόπο. Πρόκειται για μια πραγματικότητα που επηρεάζει μέχρι σήμερα τη * Λέκτορας Κοινωνιολογίας ικαίου στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών.

31 λειτουργία των δικαιικών θεσμών στη χώρα μας. Επεξεργάστηκε μια τυπολογία στην οποία παραπέμπουν κοινωνιολόγοι του δικαίου στη Γαλλία και νομικοί που επεκτείνουν το αντικείμενο τους στο πεδίο των λεγόμενων κοινωνικο-νομικών σπουδών στον αγγλοσαξονικό χώρο. Ανέδειξε επομένως το γιατί είναι τόσο πολύπλοκη η σχέση του σύγχρονου ελληνικού δικαίου με την ελληνική κοινωνική πραγματικότητα. Στη συνέχεια, στο πρωτοπόρο, για τα ελληνικά δεδομένα, βιβλίο του «Κοινωνιολογία του ικαίου» παρουσιάζει τις βασικές θεωρητικές υποθέσεις αυτού του κλάδου. Παρακολουθεί την εξέλιξη τους στο χρόνο και ευαισθητοποιεί τους αναγνώστες στα σύγχρονα νομικά ζητήματα όπου αυτή επικεντρώνεται. ίνει στους φοιτητές της Νομικής αφενός τις θεωρητικές έννοιες για να αντιληφθούν γιατί το δίκαιο είναι ένα κοινωνικό φαινόμενο, αφετέρου τα ερευνητικά μέσα για να διερευνήσουν το πώς αυτό παράγεται και εφαρμόζεται μέσα στις κοινωνικές σχέσεις. Η ικανότητα του να αφουγκράζεται το ζωντανό δίκαιο διαφαίνεται και από τη συμμετοχή του στην Αρχή Προστασίας εδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα. Πολύ γρήγορα αντελήφθη την πρόκληση της αυτορρυθμιστικής δυναμικής των κοινωνικών πεδίων που υφαίνουν οι τεχνολογίες αιχμής για το δίκαιο του 21ου αιώνα. Συμμετείχε στην Αρχή, στην τολμηρή προσπάθεια να συμπλεχθεί αυτή η δυναμική με την κρατική έννομη τάξη. Κοιτώντας ταυτόχρονα μέσα και έξω από το κρατικό δίκαιο, συνδύασε ευελιξία και σταθερότητα που απαιτεί εν προκειμένω η εξαιρετικά δυσχερής στάθμιση εννόμων συμφερόντων. Η δεύτερη ιδιότητα, στην οποία θα αναφερθώ σύντομα (αφήνοντας τους νεώτερους μαθητές του να μιλήσουν περισσότερο), είναι η επίσης εξαιρετική ικανότητα που διακρίνει ένα ιδιαίτερα προικισμένο δάσκαλο. Πρόκειται για το χάρισμα να εκμαιεύει την ικανότητα των νέων ανθρώπων να θέτουν επιστημονικά ερωτήματα και να συσχετίζουν θεωρητικές έννοιες για να συνθέτουν απαντήσεις, με πρωτότυπο τρόπο. Ο δάσκαλός μας βοηθούσε τους φοιτητές να αντιληφθούν ότι το αντικείμενο που σπουδάζουν, το ίκαιο, πηγάζει από και εφαρ- 31

32 32 μόζεται σε κοινωνικές σχέσεις. Τους ωθούσε στο να αντιληφθούν την πολυπλοκότητα και τη δυναμική του επιστημονικού αντικειμένου τους, οξύνοντας την κριτική ικανότητα και τη δημιουργική σκέψη τους. Τους εξοικείωνε με το ότι η επιστήμη παράγεται μέσα από την διατύπωση θέσεων και αντιθέσεων. Με το ότι είναι ένα διανοητικό ταξίδι παρά ένα λιμάνι οριστικού προορισμού. Ελπίζω ότι στο μέλλον θα παραμείνει δίπλα μας όσο γίνεται περισσότερο για να μας εμπνέει και να μας στηρίζει.

33 ΠΑΝΟΣ ΝΙΚΟΛΟΠΟΥΛΟΣ * Ο Θανάσης Παπαχρίστου ανήκει σ εκείνη την κατηγορία των παλαιότερων πανεπιστημιακών δασκάλων, όπως και ο δάσκαλός μου Γιώργος Κουμάντος, που συνδυάζουν υψηλού επιπέδου επιστημονική κατάρτιση με κοινωνική και πολιτική ευαισθησία. Στη σύνθεση αυτή ουσιαστικό ρόλο έχει διαδραματίσει και η ενασχόλησή του με την κοινωνιολογία του δικαίου, αλλά και την κοινωνιολογία γενικότερα. Με τον τρόπο και σε χρόνο που επιλέγει ο ίδιος δεν διστάζει να καταθέτει δημόσια την άποψή του παρεμβαίνοντας σε καίρια ζητήματα. Έχει όμως αποφύγει επιμελώς να εμπλακεί ενεργότερα στην πολιτική και την άσκηση της εξουσίας, μια που, όπως ο ίδιος χαριτολογώντας συνηθίζει να λέει, είναι «αναρχικός», παρότι θα είχε, αν ήθελε, τις ευκαιρίες και δεν του έλειψαν οι σχετικές γνωριμίες και προσβάσεις. Με τη στάση του αυτή προβάλει ένα πρότυπο γνήσιας και ουσιαστικής δημόσιας μετοχής στα κοινά. Το ήθος και η ακεραιότητα του χαρακτήρα του εξάλλου αποτυπώνεται εναργέστερα στην ακαδημαϊκή του συμπεριφορά. Σε όλες τις περιπτώσεις που κλήθηκε να αξιολογήσει υποψήφιους επιστήμονες προς εκλογή ή εξέλιξη, παραμέρισε κάθε στοιχείο προσωπικής σχέσης και επικεντρώθηκε στην αντικειμενική αξιολόγηση του συγγραφικού και ερευνητικού έργου και της γενικότερης επιστημονικής παρουσίας των αξιολογούμενων. Με αυτή την όχι και τόσο συνηθισμένη στα πανεπιστημιακά μας πράγματα στάση του αφήνει, ως παρακαταθήκη, ένα πρότυπο ακαδημαϊκής ακεραιότητας. Θα ήταν παράλειψη να μην επισημανθεί επίσης ότι, μιλώντας για τον Θανάση Παπαχρίστου, δεν μιλάμε απλώς για τον πανεπιστημιακό δάσκαλο, που είναι ανοιχτός στο διάλογο και δέχεται να ακούγονται όλες τις απόψεις, αλλά για το συνομιλητή εκείνο, που όχι μόνο ενθαρρύνει τους νεότερους επιστήμονες και τους μαθητές του να διατυπώνουν τον αντίλογο στις κρατούσε απόψεις, έστω κι αν συμπίπτουν με τις δικές του, αλλά και που δεν διστάζει να υποστηρίξει σθεναρά εκείνους τους κρινόμενους επιστήμονες, που έχουν ασκήσει * Λέκτορας Αστικού ικαίου στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών.

34 34 κριτική, ακόμη και ιδεολογική, στις δικές του επιστημονικές και όχι μόνο απόψεις. Πρόκειται για ένα χαρακτηριστικό πράγματι δυσεύρετο όχι μόνο στην ελληνική ακαδημαϊκή και ευρύτερη επιστημονική κοινότητα, αλλά και σε όλο το φάσμα της διανόησης και της τέχνης. Για να νιώσουμε όσο γίνεται λιγότερο φτωχοί, μετά την αφυπηρέτηση του Θανάση Παπαχρίστου, δεν έχουμε παρά να ακολουθήσουμε τα χνάρια του στα μονοπάτια της ηθικής ακεραιότητας και των ρηξικέλευθων αναζητήσεων, που χάραξε.

35 ΜΑΡΙΝΑ ΜΑΡΟΠΟΥΛΟΥ* Αυτό το περιττό / αναγκαίο πλεόνασμα Πάνε ήδη δώδεκα χρόνια από τότε που ο αγαπητός καθηγητής μάς ανακοίνωσε την επιθυμία του να δημιουργήσουμε ένα σεμινάριο «ίκαιο και Λογοτεχνία» στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Είχε ήδη κλείσει ένας κύκλος τακτικής αρθρογραφίας του στον ευρείας κυκλοφορίας ημερήσιο τύπο με την οποία είχε ασκήσει ένα αυτονόητο για τις δικές του πεποιθήσεις καθήκον: μια κριτική παρέμβαση σε φλέγοντα κοινωνικά ζητήματα της εποχής. Ένας από τους ευαίσθητους δείκτες επιτυχίας εκείνης της δραστηριότητας ή- ταν οι αντιδράσεις των αναγνωστών, «η στιγμή της αλήθειας», ό- πως την αποκαλούσε, τις οποίες πάντοτε προσδοκούσε με αγωνία, ακόμη και για την περίπτωση όπου δεν θα μπορούσε να προκύψει τίποτε περισσότερο από τη «συνάντηση της απόγνωσης του αναγνώστη με την απόγνωση του αρθρογράφου» (εφ. «ΤΑ ΝΕΑ» «ιάλογος με ανώνυμο αναγνώστη» ). Με δεδομένη την ιδιότητά του ως δεινού αναγνώστη της λογοτεχνίας, είχα τότε διακρίνει στο κάλεσμα αυτό, τη διάθεση να συνεχίσει την παρεμβατική του στάση, τρέποντάς την, αυτή τη φορά, προς την εντός της Σχολής νομική διδακτική, η οποία έμοιαζε να έ- χει τόσο εύκολα λησμονήσει πως και το δίκαιο «έργο έντεχνου λόγου είναι», (βλ. Το κείμενο του νόμου ως έργο του λόγου, σ. 4). Από τότε μέχρι σήμερα κύλησε πολύ νερό στο αυλάκι και τι νερό! Πάντοτε ολιγομελές «τόσοι μόνον, αρκούν!» έλεγε το σεμινάριό «μας», μεγάλωσε, συναντήθηκε με τις προκείμενες που μορφοποίησαν τη σχέση ίκαιο και Λογοτεχνία σε συγκροτημένο επιστημονικό αντικείμενο και ανταμώθηκε με ωραίους ανθρώπους. * Επιστημονική συνεργάτιδα στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών.

36 36 Κάθε εξάμηνο ξεκινούσε με την εκ μέρους του αρχική αγωνία ως προς την πρόσληψη «πώς θα φανεί στους φοιτητές;», δηλωτική μιας ικανότητας να μεταθέτει το κέντρο βάρους στη μεριά εκείνου που ακούει, η οποία κατέληγε στο τέλος σε μια ανακουφιστική ευφορία «καλά πήγαν τα πράγματα και φέτος!» Οικείες καταστάσεις, θα πείτε, για όποιον δάσκαλο έχει την έγνοια να κάνει σωστά τη δουλειά του. εν μιλώ όμως μόνον γι αυτό. Η ιδιαίτερη ένταση αυτής της προσωπικής αγωνίας προσέδιδε στη μετοχή σ αυτό το σεμινάριο τον χαρακτήρα μιας «ηθικής περιπέτειας», στόχος της οποίας ήταν να ξανασυστήσει στις συνειδήσεις των νέων νομικών τα λογοτεχνικά έργα ως προς το ηθικό τους φορτίο, με το οποίο κάποιος μπορεί να αναμετρηθεί μόνον από τη στιγμή που αρχίσει να συνειδητοποιεί ότι τα έχει ανάγκη για την ίδια του τη ζωή. Αυτό το δύσκολο στοίχημα, το πάντοτε απρόβλεπτο, αβέβαιο και απροσδιόριστο ως προς την κατάληξή του, παρακολουθούσε από το βάθος, ως αόρατο κριτήριο επιτυχίας, το σεμινάριο και αυτόν τον ίδιο μέσα σ αυτό. Και τώρα ξέρω πως μέσα σε αυτό το στοίχημα είχες σκηνοθετήσει, ως άλλος σαιξπηρικός Πρόσπερο, Θανάση, μια «κρυμμένη», μια «λοξή» γωνιά κριτικής παρέμβασης, αντίστοιχη με εκείνη που είχα γνωρίσει στον εωθινό της καθηγητικής σου νιότης. Από εδώ πήγαζε αυτή η ιδιαίτερης χροιάς αγωνία σου. Αυτήν τη φορά είχε διαφορετική απεύθυνση, ήταν διακριτική και έμοιαζε ελάχιστη. «Από το ελάχιστο», όμως, Θανάση «φτάνεις πιο σύντομα οπουδήποτε» που θα έλεγε και ο Ελύτης (Μικρός Ναυτίλος) τον οποίον τόσο αγαπάς και για τον οποίον έχεις γράψει τόσο ωραία πράγματα. Γι αυτό το θαλερό βίωμα αγαπητέ Καθηγητή σ ευχαριστούμε.

37 ΣΟΦΙΑ ΑΜΟΡΙΑΝΟΥ* Είναι δύσκολο να μιλάς δημόσια γι αυτούς που αγαπάς, γι αυτούς που υπήρξαν φίλοι και στηρίγματα στη ζωή σου. Ήταν ημέρες μαγικές και χρόνια πολύτιμα, τα χρόνια που έζησα στον γ όροφο της οδού Ιπποκράτους 33 και στα αμφιθέατρα της οδού Σόλωνος. Σ εκείνα τα άγρια, σ εκείνα τα παθιασμένα τοπία, ο Καθηγητής καλλιεργούσε με υπομονή Θυμάρι τη Λέξη με τη λέξη, την έννοια με την έννοια. Μύριες οι στιγμές που εξανεμίστηκαν στο κρησάρισμα. Αντλούσαμε δυνάμεις από την αστείρευτη αισιοδοξία και νεανικότητά του, μέχρι να βρούμε ένα μονοπάτι, ένα δρόμο. Κι όταν ο δρόμος μας γινόταν φαράγγι απροσπέλαστο, ο Καθηγητής γινόταν ο ίδιος Γέφυρα για να περάσουμε αντίπερα. Τώρα, θερμά τού σφίγγουμε το χέρι. Ρίχνουμε με τη σειρά μας γέφυρες σε νέα ερεθίσματα κι αναζητήσεις. Με περίσσιο καρδιάς κι ένα πλατύ χαμόγελο, του λέμε: Αγαπημένε μας Καθηγητή, Ακούμπα πάνω μας, να πάμε. * ικηγόρος Αθηνών, Ειδική συνεργάτιδα στον Συνήγορο του Πολίτη.

38 ΝΙΚΟΣ ΚΟΥΜΟΥΤΖΗΣ* Κυρίες, Κύριοι, Γνωρίζω τον Θανάση Παπαχρίστου από το Μου έκανε την τιμή να μου εμπιστευθεί καθήκοντα βοηθού στη διδασκαλία της Κοινωνιολογίας του ικαίου. Ήταν ο επιβλέπων της διδακτορικής διατριβής μου. Η σημερινή αφορμή μου δίνει την ευκαιρία να αναφερθώ με συντομία σε κάποιους από τους πολλούς λόγους στους οποίους βασίζεται ο σεβασμός και η αγάπη που έχω στο πρόσωπό του. Γιατί τον σέβομαι και τον αγαπώ; Γιατί στα χρόνια της υπηρεσίας του υπήρξε ένας προσιτός - αφιερωμένος στο έργο του - δίκαιος καθηγητής. Γι αυτό άλλωστε ά- φησε τις καλύτερες αναμνήσεις σε γενιές φοιτητών που πέρασαν από κοντά του. Γιατί αποτελεί μοναδικό στα ελληνικά δεδομένα συνδυασμό δογματικού και κοινωνιολόγου, που προσέγγισε πολυμέτωπα τη νομική ρύθμιση. Γιατί είναι ανοικτός-ευέλικτος νους, που δεν έχει δυσκολία να αναθεωρήσει τις σκέψεις του και να προσχωρήσει σε απόψεις με τις οποίες δεν συντασσόταν αρχικά. Γιατί είναι τολμηρός και ρηξικέλευθος, γνωρίσματα που αποτυπώνουν όχι μόνο οι θεωρητικές θέσεις που έχει υποστηρίξει, αλλά και οι θεσμικές τομές στον χώρο του Οικογενειακού ικαίου, στις οποίες έχει καθοριστικά συμβάλει. Τέλος (και όχι λιγότερο σημαντικό), γιατί στην κρίση και το συναίσθημά μου γι αυτόν βαρύνοντα ρόλο αποκτά η πιο ανθρώπινη πλευρά του: ο ήπιος χαρακτήρας του, η καλλιέργειά του, η αδυ- * ιδάκτωρ Νομικής Σχολής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, ικηγόρος.

39 ναμία του θα έλεγα η παιδική σχεδόν λαχτάρα του για τις μικρές χαρές της ζωής όπως τα γλυκά και ιδιαίτερα τη σοκολάτα... Με τον Θανάση Παπαχρίστου μας συνδέει μια σχέση που ξεκίνησε αυστηρά ακαδημαϊκή και εξελίχθηκε με τον καιρό σε σχέση φιλίας. Θέλω να τον ευχαριστήσω για όλα. Να του τονίσω ότι θα βρίσκομαι πάντοτε δίπλα του. Να του ευχηθώ να έχει υγεία και δημιουργική πορεία στη νέα φάση που ανοίγεται εμπρός του. 39

40 ΠΑΝΤΕΛΗΣ ΡΑΒ ΑΣ* Του καλού δασκάλου η φωνή αντηχεί στο αφτί σου, μαζί με λιγοστές, πολύτιμες άλλες φωνές αγαπημένες, σε κάθε βήμα, σε κάθε δύσκολο σταυροδρόμι. Η συγκεκριμένη φωνή προσκαλεί σε μια επιστήμη ανοιχτόμυαλη, μαχητική, ναι βαθιά πολιτική, ελπιδοφόρα, ανεκτική, ανοιχτόκαρδη και δοτική: «τόλμα την άποψή σου», «γράψε», «μη φοβάσαι τα κοινωνικά φαινόμενα που η ανθρώπινη επινοητικότητα διαμορφώνει, αντίθετα, αποζήτησέ τα». Η ελευθερία που διαπερνά την επιστημονική σκέψη, αλλά και η αγάπη που εκπέμπεται απλόχερα προς το μαθητή, πηγάζει από μια βαθιά εμπιστοσύνη. Εμπιστοσύνη στον κοινωνό δέκτη της δικαιικής ρύθμισης ότι θα κάνει λελογισμένη χρήση της δυνατότητας που ο νόμος οφείλει να του παρέχει, εμπιστοσύνη στον λειτουργό εφαρμοστή του δικαίου ότι έχει την επάρκεια επιστημονικής γνώσης και κοινωνικής εμπειρίας και την ακεραιότητα που επιβάλλει η θέση ενός κριτή, εμπιστοσύνη στη νομική επιστήμη ότι μπορεί να αλληλεπιδρά με την κοινωνία. Πώς αλλιώς, άραγε, να φιλοδοξείς να μπολιάσεις ένα φαινομενικά άκαμπτο σύμπαν κανόνων με το στοιχείο του κοινωνικού, αν πρώτα απ όλα δεν αγαπάς τους κοινωνούς και τις κάθε λογής ε- μπνεύσεις τους; Η μέθοδος διδασκαλίας, ίσως σε πρώτη άποψη αναρχική: τα πάντα γίνονται αφορμή για μάθημα, όπως εντέλει τα πάντα είναι αφορμή για σκέψη. Ένα δημοσίευμα σε καθημερινή εφημερίδα, μία τηλεοπτική εκπομπή, ένα υπό δημοσίευση άρθρο, μια πραγματική υπόθεση. Όσα νιώθω να πω συνοψίζονται σε μια μικρή ιστορία: βράδυ, * ικηγόρος, Υποψήφιος διδάκτωρ Νομικής Σχολής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.

41 μετά από προπτυχιακό μάθημα ελεύθερης επιλογής αποφασίζουμε να συνεχίσουμε τη συζήτησή μας τρώγοντας όλοι μαζί. 19 φοιτητές στο σύνολο, οι 17 ανταποκρίνονται με χαρά. Ο καθηγητής μας όμως είναι λίγο σκεφτικός: τον απασχολούν οι 2 που δεν ήρθαν, για να είμαστε όλοι μαζί. Του καλού δασκάλου η φωνή αντηχεί στο αφτί μας, καθώς περιπλανιόμαστε σε αυτόν το κόσμο «τον μικρό, τον μέγα», όπως στο αγαπημένο του παράδειγμα: χωρίς γραφείο, αλλά μόνο με ένα σκαμνάκι για να στεκόμαστε και να παρατηρούμε τα κοινωνικά φαινόμενα. Αλλά και με σημάδια για να βρίσκουμε το δρόμο του γυρισμού στην επιστήμη και τη συντροφιά μας, σε ένα ζεστό σπιτικό που μας δίνει δύναμη και κουράγιο. 41

42 ΜΑΡΙΟΣ ΜΠΑΧΑΣ * Φίλες και Φίλοι, Είμαι κι εγώ ένας φίλος του Θανάση που εδώ και πενήντα χρόνια ζούμε κυριολεκτικά μαζί. Ο Θανάσης, η Ελένη, η Έρση, ο Τάσος, η Θώμη, ο Γιάννης, η Κλειώ, γνωριστήκαμε στο πρώτο έτος της Νομικής. Μαζί μελετάγαμε, μαζί γλεντάγαμε, ερωτευτήκαμε, παντρευτήκαμε, σπουδάσαμε εδώ και στο εξωτερικό μετά αν και κάναμε διαφορετικές καριέρες, μείναμε πάντα αχώριστοι φίλοι. Ο Θανάσης, όπως όλοι ξέρουμε, είναι ασυμβίβαστος και έχει αδιαπραγμάτευτη ιδεολογία. εν είναι τυχαίο αυτό. Όσοι από εμάς είχαν την τύχη να γνωρίσουν από κοντά τους γονείς του, τον Κώστα και την Μάρθα, ξέρουν ότι ο Θανάσης κληρονόμησε την ακεραιότητα και την αδιάφθορη ιδεολογία τους. Άνθρωποι, με όλοι τη σημασία της λέξης, απλοί, όπως και ο Θανάσης, αλλά βαθιά μορφωμένοι. Αυτών των γονιών την πορεία συνέχισε ο Θανάσης και ανέπτυξε τον εξαιρετικό χαρακτήρα που όλοι γνωρίζουμε. Αγαπημένοι μας Θανάση και Ελένη, εμείς όλοι οι φίλοι και φίλες σας από τα Πανεπιστημιακά χρόνια, θα μείνουμε δίπλα σας για όσο θα ζούμε, ώστε όπως μεγαλώσαμε έτσι και να γεράσουμε μαζί. * ικηγόρος Αθηνών.

43 Κυρίες και Κύριοι, ΝΙΚΟΛΑΟΣ Κ. ΚΛΑΜΑΡΗΣ * Με εξαίρεση την κ. Ελένη Παπαχρίστου, τον κ. Μάριο Μπαχά και δύο ή τρεις άλλους φίλους που παρίστανται σ αυτήν την ωραία ακαδημαϊκή και συναισθηματικά φορτισμένη εκδήλωση προς τιμή του εκλεκτού συναδέλφου και αγαπητού αδελφικού φίλου Θανάση Παπαχρίστου, είμαι ίσως ο μόνος από τους συναδέλφους της Νομικής Σχολής που γνώριζα στενότερα το φίλο και συνάδελφο κ. Παπαχρίστου από τα φοιτητικά του χρόνια. Χαρακτηριστικά του Θανάση Παπαχρίστου από τότε: η ουσιαστικότητα, η σαφήνεια και η απλότητα του λόγου του. Και γενικότερα τη συμπεριφορά του χαρακτήριζε η απλότητα. Στη συνέχεια χώρισαν για ένα διάστημα οι δρόμοι μας λόγω των μεταπτυχιακών σπουδών. Εκείνος έκανε μεταπτυχιακές / διδακτορικές σπουδές στη Γαλλία (Παρίσι), εγώ στη Γερμανία (Tübingen). Μετά τις μεταπτυχιακές σπουδές επανήλθαμε πάλι στη Σχολή μας στην Alma Mater μετά την αποκατάσταση της ημοκρατίας. Και από τότε άρχισε μια στενή ανθρώπινη, επιστημονική, ακαδημαϊκή, διοικητική συνεργασία που βρήκε τη θεσμική της έκφραση στην Προεδρία της Σχολής τα έτη Η μετριοφροσύνη του εκδηλώθηκε και τότε που ως αρχαιότερος Καθηγητής από μένα, αν και εγώ του το πρότεινα, δεν θέλησε να είναι εκείνος υποψήφιος Πρόεδρος, αλλά μου αντιπρότεινε, ότι καλύτερα θα ήταν εκείνος να είναι Αναπληρωτής Πρόεδρος και εγώ Πρόεδρος, όπως τελικά και έγινε και οι συνάδελφοι μάς έκαναν τη μεγάλη τιμή να μας εκλέξουν. Έτσι εκείνος ως Αναπληρωτής * Ομότιμος Καθηγητής της Πολιτικής ικονομίας στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, τέως Πρόεδρος του Τμήματος Νομικής της Σχολής Νομικών, Οικονομικών και Πολιτικών Επιστημών του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών.