Πρόταση Διδακτικής για την Ενότητα. «Τα φύλα στη Λογοτεχνία» Εισήγηση. στο Σεμινάριο Φιλολόγων Νομού Φθιώτιδας 13/11/2012

Transcript

1 Πρόταση Διδακτικής για την Ενότητα «Τα φύλα στη Λογοτεχνία» Εισήγηση στο Σεμινάριο Φιλολόγων Νομού Φθιώτιδας 13/11/2012 Συνεδριακό Κέντρο Δήμου Λαμιέων Δρ Καλλιόπη Πολυμέρου Σχολική Σύμβουλος Φιλολόγων Ν. Φθιώτιδας Δρ Καλλιόπη Πολυμέρου, Σχολική Σύμβουλος Φιλολόγων Ν. Φθιώτιδας 1

2 Αγαπητοί Συνάδελφοι, Αυτό το καλοκαίρι επεχείρησα «να μπω στα δικά σας παπούτσια» που λένε και οι αγγλοσάξονες, με άλλα λόγια επεχείρησα να μπω στη θέση σας και ως καθηγήτρια που θα μπει μεθαύριο να διδάξει λογοτεχνία Α Λυκείου, να έχω μπροστά μου το υλικό όχι των πρώτων πλέον μαθημάτων, αλλά της πρώτης διδακτικής ενότητας. Βεβαίως αυτή η διδακτική ενότητα από τη στιγμή που εκτυλίσσεται σε τρεις φάσεις οριοθετημένες από το Υπουργείο και διάρκειας περίπου 24 ωρών ως παλαιάς κοπής δασκάλα εκτιμώ ότι είναι αδύνατον να μπορώ να χειριστώ την ενότητά μου, εάν δεν την έχω προβλέψει, δηλαδή προγραμματίσει σε όλη της τη διάρκεια που συμπίπτει με τη διάρκεια ενός περίπου τριμήνου. Αυτή είναι και η πρώτη δυσκολία που συναντά ο κάθε διδάσκων. Οι αυτοσχεδιασμοί και η έλλειψη προετοιμασίας είναι περίπου «απαγορευμένα» πράγματα και αυτό το επιβάλλει κυρίως η δική μας συναίσθηση του καθήκοντος και της ευθύνης απέναντι στους μαθητές μας, πέραν του Προγράμματος Σπουδών. Επομένως αυτό που ζητά από εμάς το καινούριο Πρόγραμμα Σπουδών για τη Λογοτεχνία στο Λύκειο είναι ένας γερός σχεδιασμός κάθε θεματικής ή ειδολογικής μας ενότητας, Το ίδιο το Πρόγραμμα Σπουδών ωστόσο είναι εξαιρετικά κατατοπιστικό. Αν κάποιος δεν επιθυμεί να αυτενεργήσει, δεν έχει παρά απλώς να το ακολουθήσει. Ο σχεδιασμός απαιτεί ακρίβεια και οι εκτιμήσεις πρέπει να γίνονται πάντα σε σχέση με εμάς και την συγκεκριμένη κάθε φορά τάξη μας, διαφορετικά κινδυνεύει να ναυαγήσει ή εν πάση περιπτώσει να μην οδηγήσει στα αναμενόμενα οφέλη. Ο σχεδιασμός μπορεί πάντα σε συνεργασία με την τάξη μας να επανεκτιμηθεί και να αλλάξει ή να βελτιωθεί σε συνδυασμό με τη συνεργασία μας με τους μαθητές μας. Αυτή η συνεργασία, προϊόν της ομαδοσυνεργατικής διδασκαλίας αποτελεί μια δεύτερη δυσκολία. Θα μου πείτε: όλο δυσκολίες έχει το καινούριο πρόγραμμα; Δεν έχει καμία χάρη; Δεν θα μας δώσει καμία Δρ Καλλιόπη Πολυμέρου, Σχολική Σύμβουλος Φιλολόγων Ν. Φθιώτιδας 2

3 χαρά; Όσοι δουλέψατε τη Λογοτεχνία της Α Λυκείου, νέοι συνάδελφοι στην πλειονότητά σας και αυτό είναι προς τιμή σας αν κρίνω από τα θέματα που βάλατε στο τέλος στις εξετάσεις του Μαΐου-Ιουνίου, παρά το εξομολογημένο σας άγχος, διαπίστωσα ότι υπακούσατε στις επιταγές της αξιολόγησης του μαθήματος, πράγμα το οποίο αποδεικνύει ότι δουλέψατε σε γενικές γραμμές σωστά. Ευελπιστώ ότι η αποβολή του άγχους που είναι συνάρτηση της εμπειρίας και της γνώσης θα φέρει και τη χαρά, γιατί κατά τη γνώμη μου το κατά τα άλλα απαιτητικό πρόγραμμα σπουδών, μας δίνει τη δυνατότητα να έχουμε μεγαλύτερη από ποτέ παρεμβατικότητα στο λογοτεχνικό υλικό και στη διάταξή του αλλά και στις τεχνικές με τις οποίες θα το υπηρετήσουμε. Μας δίνει επίσης τη δυνατότητα να δώσουμε το προβάδισμα στους μαθητές μας μέσα από τις ομάδες εργασίας, έτσι ώστε να γίνει το μάθημα προσωπική τους υπόθεση (ας μην ξεχνιόμαστε κι αυτό δυσκολία είναι και μάλιστα μεγάλη). Εκείνο που αποτελεί μια τέταρτη μεγάλη δυσκολία είναι το όχημα με το οποίο θα αναδείξουμε τη θεματική ή ειδολογική μας ενότητα, με άλλα λόγια ο τρόπος με τον οποίο θα επιχειρήσουμε να κερδίσουμε τους μαθητές μας προκειμένου να γίνουν κοινωνοί της προβληματικής της ενότητας. Εδώ μπορούν να μας βοηθήσουν οι κάθε λογής «γραμματισμοί», με τους οποίους όμως δεν είμαστε όλοι εξοικειωμένοι ή πολλές φορές δεν επιθυμούμε να αποκτήσουμε εξοικείωση, ιδιαίτερα εμείς οι φιλόλογοι. «Μπαίνοντας λοιπόν στα δικά σας παπούτσια» διαπίστωσα ότι υπάρχει ένα πλήθος δυσκολιών που πρέπει να ξεπεραστεί, ανάμεσα στις οποίες, εκείνο της προσωπικής βολής. Δεν θα είναι το ίδιο ξεκούραστα πια. Αυτό όμως αντισταθμίζεται από το «θα είναι περισσότερο ενδιαφέρον, θα είναι περισσότερο κοινωνικό». Αγαπητοί Συνάδελφοι, Πέρασα ένα μεγάλο διάστημα μελετώντας ένα σωρό καινούριους όρους, επιχειρώντας να συγκροτήσω το προσωπικό μου γλωσσάρι για να ανατρέχω σε αυτούς κάθε φορά, και όταν Δρ Καλλιόπη Πολυμέρου, Σχολική Σύμβουλος Φιλολόγων Ν. Φθιώτιδας 3

4 ένιωσα ότι πατάω γερά, άρχισα να καταρτίζω τη δική μου διδακτική ενότητα. Εδώ η δυσκολία αρχίζει σιγά σιγά να υποχωρεί και τη θέση της την παίρνει η ευχαρίστηση. Αυτό συμβαίνει για δύο λόγους:1 ον γιατί πρόκειται για μια δημιουργία προσωπική και 2 ον γιατί ως προσωπική δημιουργία μπορεί να στηρίζεται και σε πολύ αγαπημένες λογοτεχνικές επιλογές και όχι μόνο. Ας επιχειρήσουμε λοιπόν να εντοπίσουμε τις καινοτομίες των οδηγιών για τη διδασκαλία της λογοτεχνίας. Εκ πρώτης όψεως το υλικό που μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε φαντάζει χαώδες, αφού μας δίνεται η δυνατότητα όχι μόνον να χρησιμοποιήσουμε υλικό και από τις άλλες τάξεις (απαγκίστρωση από το σχολικό ανθολόγιο) αλλά και από την προσωπική μας βιβλιοθήκη, το διαδίκτυο, το υλικό που θα προσκομίσουν μαθητές μας κοκ. Για την ακρίβεια δίνονται οι βασικές αρχές στις οποίες οφείλουμε να στηριχτούμε, και παράλληλα μια απόλυτη ελευθερία στις επιμέρους επιλογές που αποτελούν συν-ευθύνη του διδάσκοντος και των διδασκομένων, αφού η μεθοδολογική μας προσέγγιση στηρίζεται στις παιδαγωγικές μεθόδους: 1 ον της διδασκαλίας σε ομάδες και 2 ον της μεθόδου project. Δεν θα σταθώ στα προφανή οφέλη αυτών των δύο παιδαγωγικών μεθόδων, τις οποίες άλλωστε καλούμαστε να υπηρετήσουμε. Δεν θα σταθώ επίσης ούτε στις δυσκολίες, που είναι πολύ μεγάλες και πολύ διαφορετικές από σχολείο σε σχολείο ομολογουμένως. Θα σας πω απλά ότι παρά το γεγονός ότι συμμερίζομαι τους φόβους σας για το «διαφορετικό», και παρά το γεγονός ότι οι συνθήκες είναι πολλές φορές πρακτικά αντίξοες, εν τούτοις εμείς θα πρέπει στο μέτρο των δυνατοτήτων μας αυτό «το διαφορετικό» να το υπηρετήσουμε με τον καλύτερο δυνατό τρόπο. Η απόλυτη ελευθερία στην επιλογή είναι ευχή και κατάρα: αν δεν έχει οργανώσει εκ των προτέρων και σε βάθος χρόνου κανείς το υλικό που θα δουλέψει, αν δεν έχει σχεδιάσει τις μεθόδους και τα εργαλεία δουλειάς του, αν δεν γνωρίζει εκ Δρ Καλλιόπη Πολυμέρου, Σχολική Σύμβουλος Φιλολόγων Ν. Φθιώτιδας 4

5 των προτέρων τις πιθανές αντιδράσεις των μαθητών του, τότε δεν θα καταφέρει να είναι ένας πραγματικός συντονιστής, όπως τον προβλέπει ο ρόλος του, αλλά ή θα αφήσει το χάος να περάσει στις ομάδες με ολέθρια αποτελέσματα ή θα αναγκαστεί να γυρίσει σε περισσότερο δασκαλοκεντρικές μεθοδεύσεις. Και τα δυο είναι απευκταία. Γιατί η ελευθερία αποτελούσε από πάντα ζητούμενο. Το αγαπημένο σε όλους μας μάθημα της λογοτεχνίας, μάς «στένευε» κάθε φορά που έπρεπε να συμβαδίσουμε με το διπλανό π.χ. τμήμα ή να συντονιστούμε επετειακά ή να σκεφτόμαστε ότι κάποια παράλληλα ή πολύ περισσότερο κάποια άλλα κείμενα που είχαμε κατά νου, ήταν πολύ πιο πρόσφορα για να «κομίσουν» την κυρίαρχη ιδέα ή ένα βαθύ συναίσθημα ή να εγείρουν το ενδιαφέρον των μαθητών μας. Θα προσθέσω μάλιστα πως τα ίδια κείμενα αν υπηρετηθούν σωστά οι παιδαγωγικές αρχές που τα διέπουν και ο ρόλος του συντονιστή μπορούν να αποδώσουν πολύ περισσότερους καρπούς για τους μαθητές μας. Εκείνο που αλλάζει είναι η προσέγγισή τους. Για παράδειγμα κι επειδή σήμερα θα ασχοληθώ με την πρώτη θεματική ενότητα «Τα φύλα στη λογοτεχνία» κείμενα παλαιότερων εποχών πολύ σημαντικά για την εξέλιξη της λογοτεχνίας μας που ωστόσο ήταν απωθητικά για τους μαθητές μας, προφανώς λόγω γλώσσας αλλά και γενικότερης οπτικής όπως τα «Καταλόγια», ο «Κατζούρμπος», «Η θυσία του Αβραάμ» ή και μεταγενέστερα Επτανησιακά, Φαναριώτικα και Ρομαντικά, με μια διαφορετική προσέγγιση μπορούν ευκολότερα να διεισδύσουν στην ψυχή των μαθητών μας. Παλαιότερα οι μακρόσυρτες εισαγωγές στη λογοτεχνική περίοδο και στο έργο των λογοτεχνών καθυστερούσαν την επαφή μαθητή - λογοτεχνικού κειμένου τουλάχιστον δυο με τρεις ώρες. Η δυσβάσταχτη για κάθε σχεδόν μαθητή απομνημόνευση περίτεχνων, ανοίκειων και αμφιβόλου χρησιμότητας όρων (τουλάχιστον στα μάτια του μαθητή) έφερναν την πρώτη αίτηση διαζυγίου από το μάθημα. Η λεξιλογική διαλεύκανση που επέσυρε ένα κατεβατό Δρ Καλλιόπη Πολυμέρου, Σχολική Σύμβουλος Φιλολόγων Ν. Φθιώτιδας 5

6 καινούριων, ανοίκειων λέξεων μπορεί να πιστοποιούσε τον πλούτο της ελληνικής γλώσσας, φοβούμαι όμως ότι δεν έστηνε γέφυρες για την αγάπη του μαθήματος. Έχοντας μια πρώτη θητεία στην ξενόγλωσση εκπαίδευση, έμαθα να εκτιμώ την προσέγγιση ενός κειμένου όχι στη βάση των άγνωστων λέξεων αλλά στη βάση των γνώριμων εννοιών (reading comprehension) είναι ο αγγλικός όρος, ερωτήσεις κατανόησης είναι η ελληνική απόδοση του όρου και πιστέψτε με είναι πολύ πιο σημαντικές από τις αντίστοιχες «ερωτήσεις απόδειξης της ανεπάρκειας των μαθητών μας). Ως αναγνωστική τακτική θα μας φανεί πολύ χρήσιμη στην προσπέλαση κάθε δυσχερούς κειμένου, είτε πρόκειται για ξενόγλωσσο είτε για αρχαίο ελληνικό, είτε για παλιότερης εποχής της νεολληνικής λογοτεχνίας είτε για σημερινό κείμενο λογιότερου ύφους ή κείμενο επιστημονικής προέλευσης. Η αρχή μας είναι μία : επιχειρούμε να δούμε τι κατάλαβαν οι μαθητές μας από αυτό σε σχέση με την κυρίαρχη έννοια της θεματικής μας ενότητας ή και τα υπο-θέματα, τα οποία θα θέσουμε από κοινού με τις ομάδες των μαθητών μας. Η πρώτη προσέγγιση ας μην περιέχει πρόσθετες δυσκολίες λοιπόν. Στη φάση αυτή πολύ χρήσιμο εργαλείο είναι η μέθοδος της ιδεοθύελλας (brainstorming) και η δημιουργία χάρτη εννοιών. Στο σημείο αυτό θα μπορούσε κάποιος δύσπιστος να με ρωτήσει αν αυτό είναι λογοτεχνία ή κοινωνιολογία. Την ίδια ερώτηση θα μπορούσαν να μου κάνουν και αγαπημένοι μου δάσκαλοι ακριβολογούντες περί τα λογοτεχνικά. Δεν σας κρύβω ότι κάποια στιγμή αναρωτήθηκα κι εγώ. Σήμερα θα απαντούσα σε όλους ότι αγαπώ βαθειά τη λογοτεχνία. Όπως επίσης αγαπώ βαθειά και τα δεκαεξάχρονα παιδιά των σχολείων μας, κι επειδή είμαι άνθρωπος της πράξης και της τάξης, ξέρω ότι η προσέγγιση της τέχνης της λογοτεχνίας στην περίπτωσή μας προσκρούει ούτως ή άλλως στον σκόπελο της φτώχειας, αντικειμενικής τε και πολιτισμικής. Το «ψέκασμα με αρώματα πολιτισμού» προϋποθέτει δεκτικότητα από την πλευρά των μαθητών κι ο τρόπος για να γίνει δεκτική στον πολιτισμό και την τέχνη μια τάξη ετερόκλητων δηλαδή Δρ Καλλιόπη Πολυμέρου, Σχολική Σύμβουλος Φιλολόγων Ν. Φθιώτιδας 6

7 διαφορετικής προέλευσης (οικονομικής, κοινωνικής, εθνικής), επίσης διαφορετικών δυνατοτήτων (καλοί, άριστοι, μέτριοι, κακοί μαθητές), διαφορετικών δεξιοτήτων (για να εξαντλήσουμε τους οκτώ τύπους νοημοσύνης του Gardner) διαφορετικής κουλτούρας νεαρών ανθρώπων, είναι να τους δώσεις τη δυνατότητα να επιλέξουν δραστηριότητες μέσα σε μια ομάδα ομηλίκων την οποία έχουν τη δυνατότητα ομοίως να επιλέξουν για να δουλέψουν αρμονικά μαζί ο καθένας κατά τις επιθυμίες του και τις δυνατότητές του, εισπράττοντας το αντίτιμο της αξιολόγησης που του αναλογεί. Η κοινωνιολογική προσέγγιση της λογοτεχνίας είναι ένας δρόμος με αρκετές στάσεις. Κάποια στιγμή όμως φτάνει στο τέρμα. Όχι, δεν δημιουργεί λογοτέχνες. Ούτε οπωσδήποτε, εραστές της λογοτεχνίας. Ανθρώπους που να σέβονται όμως τη λογοτεχνία μπορεί να δημιουργήσει. Γιατί μαθαίνουν να την προσεγγίζουν με έναν τρόπο συνεργατικό, ομαδοκεντρικό, που σέβεται τις δικές τους δυνατότητες και επιθυμίες. Ο χώρος για τη σπουδή της λογοτεχνίας άλλωστε είναι το Πανεπιστήμιο κι ο χρόνος για τη μελέτη της μια ανθρώπινη ζωή. Σε σχέση με την προσέγγιση της ενότητας αυτό που έχω να παρατηρήσω είναι ότι η Α φάση είναι ίσως και η σημαντικότερη. Μοιάζει να είναι η ευκολότερη γιατί κρατάει λιγότερο αλλά στην ουσία για να επιτελέσει σωστά το ρόλο της δεν πρέπει να αφεθεί τίποτα στην τύχη. Θα κρατήσει γύρω στις τέσσερες ώρες κι ο χρόνος αυτός δεν είναι πολύς αν αναλογισθεί κανείς ότι θα πρέπει να τεθούν όσο γίνεται περισσότερα υπο-θέματα και με όσο το δυνατόν περισσότερους γραμματισμούς, έτσι ώστε να κρατιέται αμείωτο το ενδιαφέρον των μαθητών. Αυτό που προτείνω για τη φάση αυτή είναι μια ποικιλία κειμένων, αλλά και εικόνες, πίνακες ζωγραφικής, σκίτσα, τραγούδια, βίντεο, φιλμ, θεατρικά έργα. Η κοινωνιολογική προσέγγιση της λογοτεχνίας τότε επιτυγχάνει το σκοπό της όταν καταφέρνει να προσελκύσει όλους τους μαθητές και κυρίως αυτούς που δεν δείχνουν μεγάλη έφεση στη λογοτεχνία, που σημειωτέον είναι ένα μάθημα που έχει να κάνει με Δρ Καλλιόπη Πολυμέρου, Σχολική Σύμβουλος Φιλολόγων Ν. Φθιώτιδας 7

8 ανώτερη λειτουργία της γλώσσας. Προτείνω λοιπόν ποικιλία, επομένως και μικρού μεγέθους κείμενα ή σύντομης διάρκειας ενασχόληση με κάθε είδους γραμματισμό. Στη φάση αυτή θα πρέπει να υπάρξει χώρος αρκετός για προβληματισμό των μαθητών μας, και εμπλοκή τους στον τρόπο χειρισμού του project «Τα φύλα στη λογοτεχνία». Το ποιες ενότητες και υποενότητες θα σας απασχολήσουν είναι θέμα δικό σας και των μαθητών σας. Στην κατεύθυνση αυτή θα σας βοηθήσουν οι παιδαγωγικές τεχνικές, ιδιαίτερα η ιδεοθύελλα (brainstorming) είναι ίσως το πιο διασκεδαστικό, απενοχοποιημένο και δημοκρατικό μέσο για να κατεβαίνουν ιδέες, που μπορεί κανείς και να τις πάρει πίσω ή αντίθετα να τις προχωρήσει παραπέρα. Είναι σαν παιχνίδι κι έχει την αλαφράδα της πρώτης προσέγγισης. Στο ανθολόγιο που κατάρτισα, κάτω από κάθε κείμενο και μέσα σε παρένθεση σημείωσα τις βασικές έννοιες που διέπουν το κείμενο. Αυτές θα σας βοηθήσουν να μορφώσετε γνώμη και για το πόσες ενότητες θα μπορούσαν να προκύψουν αλλά και ποια κείμενα υπηρετούν κατάλληλα την ενότητά μας. Οι τελικές υπο-ενότητες που θα προκύψουν είναι πολλές και μόνον εσείς με τους μαθητές και τις μαθήτριές σας είστε αυτοί που θα κάνετε την τελική επιλογή, πάντα σε σχέση με τα κείμενα τα οποία θα επεξεργαστείτε. Θα χρειαστεί να φτιάξουνε ομάδες. Χωρίς να χαλάμε χατίρια, φροντίζουμε να μην συναινούμε σε συμμορίες Στον ελάχιστο χρόνο που μένει σας παρουσιάζω το πόνημά μου που αποτελείται από τέσσερα αρχεία: 1 ον ένα ενδεικτικό ανθολόγιο κειμένων με τις αντίστοιχες ηλεκτρονικές διευθύνσεις, προκειμένου να ακούσετε ηχογραφήσεις ή τραγούδια ή να δείτε ταινίες 2 ον μια ενδεικτική ποικιλία οπτικού γραμματισμού, 3 ον έναν κατάλογο προτεινόμενων ταινιών και 4 ον τον κατάλογο των ανθολογημένων κειμένων. Τα αρχεία είναι κατ αρχήν ψηφιακά και ως τέτοια θα σας βοηθήσουν περισσότερο. Σας οφείλω ακόμα και με αυτό δεσμεύομαι ένα γλωσσάρι των εύχρηστων καινούριων όρων, την πρότασή μου για τις παιδαγωγικές τεχνικές που μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε, Δρ Καλλιόπη Πολυμέρου, Σχολική Σύμβουλος Φιλολόγων Ν. Φθιώτιδας 8

9 παραδείγματα ασκήσεων στις ομάδες εργασίας, φύλλα αξιολόγησης και μια χρηστική βιβλιογραφία. Σας ευχαριστώ πολύ για την προσοχή σας. Αν θέλετε πραγματικά να με τιμήσετε, αγνοείστε με χαράζοντας τη δική σας διδακτική ενότητα. Δρ Καλλιόπη Πολυμέρου, Σχολική Σύμβουλος Φιλολόγων Ν. Φθιώτιδας 9

10 Ανθολόγιο (ενδεικτικό και παράλληλο) για τη διδασκαλία της θεματικής ενότητας «Τα φύλα στη λογοτεχνία» στην Α λυκείου Δρ Καλλιόπη Πολυμέρου Σχολική Σύμβουλος Φιλολόγων Ν. Φθιώτιδας Λαμία, 13 Νοεμβρίου 2012 Σεμινάρια Φιλολόγων Πολιτιστικό Κέντρο του Δήμου Λαμιέων 1

11 2

12 Λαμία, 13 Νοεμβρίου 2012 Στο Ανθολόγιο που ακολουθεί η κατάταξη είναι αλφαβητική. Η επιλογή εμφαίνει υποκειμενικές προτιμήσεις και μάλιστα εποχικού τύπου. Προφανώς αυτά που αγαπάμε είναι πολλά και δεν είναι δυνατόν να ενταχθούν σε μια διδακτική ενότητα ακόμη και τρίμηνη. Επίσης σημαντικό ρόλο στις προτιμήσεις μου έπαιξε το κυνήγι του διαφορετικού: Πολλοί και πολύ ικανοί συνάδελφοι έχουν ήδη εκ των προτέρων δημοσιοποιήσει τις επιλογές τους (ευτυχώς για όλους μας) και αυτό που επιθυμούσα ήταν η προβολή άλλου, εναλλακτικού υλικού, παρά το γεγονός ότι με χαρά μου θα προσυπέγραφα τις δικές τους επιλογές. Ένα πρόβλημα στην επιλογή του υλικού είναι το κατά πόσον ανταποκρίνεται στις απαιτήσεις και τα ενδιαφέροντα των μαθητών μας. Πρέπει και οι ίδιοι να έχουν συμβολή σε αυτό, φυσικά με τη δική μας εποπτεία. Είμαστε λοιπόν ανοιχτοί στις προτάσεις τους. Το ανθολόγιο αποτελείται από μια ποικιλία κειμένων : στίχοι τραγουδιών, ποίηση, πεζά κείμενα, θέατρο, θέατρο σκιών, ημερολόγιο και φυσικά θα μπορούσε να προστεθεί και άλλο υλικό. Αν ήμουνα σήμερα σε τάξη, σας διαβεβαιώνω ότι πολλά από αυτά στο τέλος θα τα άλλαζα, για λόγους χαράς. Το παιχνίδι με τη λογοτεχνία, με τις παιδαγωγικές τεχνικές και με τις διδακτικές μεθόδους που θα χρησιμοποιήσουμε για να ανοίξουμε τους πολιτισμικούς ορίζοντες των μαθητών μας, είναι μεγάλη χαρά. Ναι, ξέρω δεν είναι χαρούμενη η εποχή μας. Ο «πατριωτισμός» μας δεν θα μας επιτρέψει να ζήσουμε και πολιτισμικά «φτωχικά». Στο σημείο αυτό συγχωρέστε μου μια επανάληψη 1 :«Η τάξη έχει τη δική της δυναμική που θα συν-διαμορφώσει τις τελικές σας επιλογές. Η προσπάθειά μου να σας προτείνω ένα ποικίλο και ευμέγεθες διδακτικό υλικό προκειμένου να διευκολυνθείτε στη δουλειά σας, δεν σας κρύβω ότι με οδήγησε πολλές φορές στην αυτολογοκρισία. Θα ήταν πολύ πιο εύκολο για μένα να διαλέξω διδακτικό υλικό για την δική μου τάξη, της οποίας φυσικά τις ιδιαιτερότητες θα γνώριζα. Ρίξτε λοιπόν μια ματιά στο παρόν διδακτικό υλικό, διαλέξτε ό,τι σας ταιριάζει, αγνοείστε ό,τι δεν σας ταιριάζει και μην ξεχνάτε : Εσείς είστε η καθηγήτρια / ο καθηγητής της τάξης και φυσικά το διδακτικό υλικό του Προγράμματος Σπουδών και πλούσιο είναι και κατατοπιστικό». Τα ανθολογούμενα κείμενα στη μεγάλη τους πλειονότητα δεν περιλαμβάνονται σε κάποιο από τα βιβλία του σχολείου. Σε μια δύσκολη εποχή, που οι φωτοτυπίες είναι όχι μόνο μια μη οικολογική λύση, αλλά και οικονομικά ασύμφορη, θα πρότεινα να εξαντλείτε το υλικό που έχετε 1 Από το Ενδεικτικό Οπτικό Υλικό 3

13 γενικότερα προ των χειρών σας χωρίς αυτό να σημαίνει ότι είναι κατ ανάγκη πρόχειρο. Αρχικά το Ανθολόγιο αλλά και το Ενδεικτικό Οπτικό Υλικό σχεδιάστηκαν για να υπηρετήσουν την Α φάση της Διδακτικής Ενότητας. Τελικά πιστεύω ότι θα μπορούσαν να περάσουν σε όλες τις φάσεις, όπως επίσης και στις ομαδικές εργασίες των παιδιών. Για πάρα πολλά από τα ανθολογούμενα κείμενα υπάρχει και ηχητικό, οπτικό και γενικότερα πολυτροπικό υλικό, το οποίο διαρκώς θα εμπλουτίζεται. Όσον αφορά στα επιστημονικά κείμενα, απέφυγα να βαρύνω το κλίμα στην Α τάξη του Λυκείου. Θεώρησα ότι ο επιστημονικός λόγος ούτε εύκολα ανθολογείται, γιατί λειτουργεί προοδευτικά και αποδεικτικά, 2 ούτε εύληπτος λόγος για την ηλικία είναι. Το Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης στην Ψηφιακή Βιβλιοθήκη του έχει συγκεντρωμένα άρθρα και μελέτες και για τη διδακτική ενότητα που μελετούμε, επομένως ο καθένας μπορεί να βρει αυτό που τον ενδιαφέρει περισσότερο, σε μελέτες και άρθρα, αποσπάσματα των οποίων μπορεί να φέρει στην τάξη ( Τέλος, η συγκεκριμένη θεματική ενότητα απαιτεί όλη την προσοχή μας για να μην δημιουργηθεί έκρυθμη κατάσταση στην τάξη. Το να γίνουμε «Πανωχωρίτες και Κατωχωρίτες» είναι το πιο εύκολο πράγμα. Οι ιστορικές αδικίες δεν αίρονται σε μια μέρα και οι αγώνες είναι πάντα μπροστά μας. 1. Μανόλη Αναγνωστάκη «Νέοι της Σιδώνος» 3 (νιάτα, έρωτας ομορφιά, προβληματισμός) O Mανόλης Αναγνωστάκης διαβάζει Αναγνωστάκη, Διόνυσος Kανονικά δεν πρέπει να χουμε παράπονο Kαλή κι εγκάρδια η συντροφιά σας, όλο νιάτα, Κορίτσια δροσερά- αρτιμελή αγόρια Γεμάτα πάθος κι έρωτα για τη ζωή και για τη δράση. Kαλά, με νόημα και ζουμί και τα τραγούδια σας Tόσο, μα τόσο ανθρώπινα, συγκινημένα, Για τα παιδάκια που πεθαίνουν σ' άλλην Ήπειρο 2 Ωστόσο έχω να προτείνω την πολύ σημαντική δουλειά του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων «Παραγωγή Βοηθητικού Εκπαιδευτικού Υλικού για την Εισαγωγή Θεμάτων σχετικά με τα Φύλα στην Εκπαιδευτική διαδικασία. Κυκλοφορούν ελεύθερα στο διαδίκτυο και προτείνουν βοηθητικό υλικό για γυμνάσιο, λύκειο και ΕΠΑ.Λ. 3 Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Γ Λυκείου 4

14 Για ήρωες που σκοτωθήκαν σ' άλλα χρόνια, Για επαναστάτες Mαύρους, Πράσινους, Κιτρινωπούς, Για τον καημό του εν γένει πάσχοντος Ανθρώπου. Ιδιαιτέρως σάς τιμά τούτη η συμμετοχή Στην προβληματική και στους αγώνες του καιρού μας Δίνετε ένα άμεσο παρών και δραστικό- κατόπιν τούτου Νομίζω δικαιούσθε με το παραπάνω Δυο δυο, τρεις τρεις, να παίξετε, να ερωτευθείτε, Kαι να ξεσκάσετε, αδελφέ, μετά από τόση κούραση. (Mας γέρασαν προώρως Γιώργο, το κατάλαβες;) 2. Ζαν Ανούιγ Αντιγόνη (γυναίκα αντιμέτωπη με τη θεϊκή και την κοσμική εξουσία) Ολόκληρη η παράσταση στο : (η γυναίκα αντιμέτωπη με την εξουσία, μαχητικός άνθρωπος) Μετ.: ΜΑΡΙΟΥ ΠΛΩΡΙΤΗ Η Αντιγόνη ψιθυρίζει με τα μάτια μακριά. Απέναντί της ο Κρέων. ΑΝΤΙΓΟΝΗ Η ευτυχία Ποια θα είναι η δικιά μου η ευτυχία ; Τι είδους ευτυχισμένη γυναίκα η μικρή Αντιγόνη ; Τι είδους μικρότητες θα πρέπει να κάνει κι αυτή, μέρα με την ημέρα, για ν αποσπάσει με τα δόντια της το μικρό κουρέλι της ευτυχίας που της ανήκει ; Σε ποιον θα πρέπει να πει ψέματα, σε ποιον να χαμογελάσει, σε ποιον να πουληθεί ; Πείτε μου. Ποιον θα πρέπει ν αφήσει να πεθάνει, κάνοντας πως δεν βλέπει ; Θέλω να μάθω πώς θα κάνω κι εγώ για να γίνω ευτυχισμένη; Κι αμέσως, γιατί αμέσως πρέπει να διαλέξω. Λέτε πως είν ωραία η ζωή. Θέλω να μάθω πώς θα κάνω για να ζήσω. Ναι, αγαπώ τον Αίμωνα. Αγαπώ έναν Αίμωνα γερό και νέο, έναν Αίμωνα απαιτητικό και πιστόν, όπως εγώ. Αν πρόκειται όμως η ζωή σας, η ευτυχία σας να περάσουν από πάνω του και να τον αφανίσουν με τη φθορά τους, αν πρόκειται να μη χλομιάζει πια ο Αίμων όταν εγώ χλομιάζω, αν πρόκειται να μη νομίζει πως πέθανα όταν αργώ πέντε λεφτά, αν πρόκειται να μη νοιώθει ολομόναχος στον κόσμο και να μη με μισεί όταν γελάω χωρίς να ξέρει αυτός γιατί, αν πρόκειται να γίνει κοντά μου ο Κύριος Αίμων, αν πρόκειται να μάθει να λέει «ναι» κι αυτός τότε δεν τον αγαπώ πια τον Αίμωνα. 5

15 Σας μιλάω από πολύ μακριά τώρα, από ένα βασίλειο όπου δεν μπορείτε πια να μπείτε, με τις ρυτίδες σας, τη σύνεσή σας, την κοιλιά σας. (Γελάει) Α, γελάω, Κρέων, επειδή σε ξαναβλέπω με μιας δεκαπέντε χρονών. Έχεις το ίδιο ύφος του αδύνατου που νομίζει πως είναι παντοδύναμος. Η ζωή, μόνο που σου πρόσθεσε όλες αυτές τις ζαρωματιές στο πρόσωπο κι αυτό το λίπος ολόγυρά σου. Ξέρεις πως έχω δίκιο, μα δε θα τ ομολογήσεις ποτέ, επειδή υπερασπίζεσαι την ώρα τούτη την ευτυχία σου, όπως ο σκύλος το κόκαλό του. Μ αηδιάζετε όλοι με την περίφημη ευτυχία σας. Με την περίφημη ζωή σας που πρέπει να την αγαπάμε και καλά. Κάνετε σα σκυλιά που γλύφουν ό,τι βρεθεί. Μια μικρούλα πιθανότητα ευτυχίας για κάθε μέρα, και δε ζητάμε άλλο Εγώ, τα θέλω όλα, αμέσως, δίχως παζάρια, ειδάλλως δε δέχομαι τίποτα! Δε θέλω να μαι ολιγαρκής, εγώ και να μαι ευτυχισμένη μ ένα ξεροκόμματο, αν έκατσα φρόνιμα. Θέλω να βεβαιωθώ για όλα σήμερα και για να βεβαιωθώ πως είναι τόσο όμορφα όπως και τον καιρό που ήμουν μικρή ειδάλλως να πεθάνω. Ναι, είμαι άσκημη. Είναι απαίσιες, ε, αυτές οι φωνές, αυτά τ αναπηδήματα, αυτή η πάλη με τ απόκρυφα ; Ο πατέρας δεν ομόρφυνε παρά έπειτα, όταν βεβαιώθηκε πια ολότελα πως είχε σκοτώσει τον πατέρα του, πως είχε παντρευτεί τη μητέρα του και πως τίποτα, τίποτα πια δεν μπορούσε να τον σώσει. Τότε γαλήνεψε μονομιάς, κάτι σαν χαμόγελο απλώθηκε στο πρόσωπό του κι έγινε όμορφος. Είχαν όλα τελειώσει. Δεν του μενε πια παρά να κλείσει τα μάτια του, για να μη σας βλέπει άλλο. Α, οι φάτσες σας, οι κακομοίρικές σας φάτσες των υποψηφίων της ευτυχίας! Εσείς είσαστε άσκημοι, όσο ωραίοι κι αν φαντάζετε. Έχετε όλοι σας κάτι άσκημο στη γωνιά του ματιού ή των χειλιών. Έχετε φάτσες μαγείρων. 3. Ελένης Γλύκαντζη Αρβελέρ «Ἄννα Δαλασηνή» (εξουσία, σχέση μάνας γιου, οικογενειοκρατία) Τὸ Ἄγνωστο Βυζάντιο, Ἑρμῆς 2006 Ποτὲ δὲν τὴν φαντάστηκε τέτοια τιμὴ ἡ Δαλασηνή! Ὁ γιός της αὐτοκράτορας, κι ἐκείνη νὰ κινεῖ τοῦ Κράτους τὰ ἡνία, στὴν Πόλη ἀρχηγός, ὅσο ἔλειπε ὁ Ἀλέξιος στὴν μάχη στρατηγός. Περήφανη, σεμνή, σεβάσμια ἡ Ἄννα, ὅμως κι ἀγέρωχη, ἄτεγκτη, ὡς βασιλέως μάνα, ἔκρυψε τὴ χαρά, ποὺ νὰ τὴν κάνει θὰ μποροῦσε, 6

16 ἀπὸ συγκίνηση νὰ χύσει, δημόσια, ἕνα δάκρυ, σὰν τῆς διάβαζαν τὸ χρυσόβουλλο, ποὺ τὴν τοποθετοῦσε στῆς Ῥωμανίας τὴν ἀρχή, Δέσποινα ἀπ ἄκρου σ ἄκρη... «Ὅ,τι δικό μου, καὶ δικό σου», ἔγραψε ὁ Κομνηνός, στὴ μάνα του ἀφήνοντας τὴν αὐτοκρατορία. Ὥστε ἕνα τὸ ὄνειρό τους, κι ὁ στόχος τοὺς κοινός. Κι ἂς ἔλεγαν, στῆς Πόλης τὴν ἀγορά, μὲ μοχθηρία, έξαρχοι τῶν συντεχνιῶν, μὰ καὶ συγκλητικοί, ὅτι ἀπὸ τοὺς Κομνηνοὺς ἀρχίζει ἡ ἱστορία ποὺ ἔκανε τὸν θρόνο, καρέκλα οἰκογενειακή. (Ἴσως ἐξαίρεση ὁ Ἀνδρόνικος ὅμως κι αὐτὴ περαστική). 4. Γιάννη Βαρβέρη «Η γυνή να φοβείται τον άνδρα» (ανθρώπινες σχέσεις, γάμος) Τελικά θα μπορούσα να είμαι η γυναίκα μου. Λόγω συμφωνίας χαρακτήρων να με είχα παντρευτεί. Με ωραία φωνή την οποία και ακούω ευκρινέστατα. Ευγενέστατος δε. Και μαζί ευσυγκίνητος. Τι λουλούδια θα μου 'κοβα. Με λουλούδια θα μ' έκοβα και με λόγια που εγώ θα περίμενα. Και θα ήξερα εγώ μέχρι πότε να δίσταζα, με τι νάζια ώστε ποτέ να μη με χάσω. Θα με ζήλευα ύστερα: τόσο όσο αυτοί που είναι βέβαιοι. Κι όσο πρέπει και όταν θα ενέδιδα. Ευτυχώς με δυο χέρια ώστε πάντα το ένα απ' τα δυο να χαϊδεύεται. Μετά ξέραν τα δυο πού να χάιδευαν και πώς. Κι ένα μόνο παιδί θα μου σκάρωναεμένα. Όμως πάνω κι απ' όλα: 7

17 όταν η ώρα θα ρχότανε όχι όχι ένας ένας αλλά όλοι μαζί να χωρίζαμε. 5. Γιάννη Βαρβέρη «Το γράμμα» (έρωτας, χωρισμός, αναμνήσεις) Στην τσέπη του παλτού σου παλιό σουσάμι φλούδια φιστικιών και το τσαλακωμένο γράμμα μου. Ξύπνησαν λέξεις φράσεις ανακλαδίστηκαν έτριξα μήνες εκεί μέσα μέρες του κρύου νύχτες απ την κρεμάστρα μέσα στη σιωπή μήπως ακούσεις άλλαξα στίξη αμβλύνοντας υπαινιγμούς κόπηκα ράφτηκα εν αγνοία σου κατά τις πιθανές σου επιθυμίες. Μα τώρα πια που μπαίνει το καλοκαιράκι κι είναι σαφείς οι προοπτικές του μέλλοντός μας αντί να γκρεμοτσακιστώ πηδώντας ή αντί να με ξεγράψεις στέλνοντας το παλτό σου στο καθαριστήριο θα σφίξω θα μαζέψω σε σουσάμι ή φλούδι κι απ τις ραφές θα γραπωθώ για πάντα. Κάποτε θα μ αγγίξουνε τα δάχτυλά σου. (Από τη συλλογή Αναπήρων πολέμου, Κέδρος 1982) 6. Kώστα Βάρναλη «Οι Μοιραίοι» (βιοπάλη, βάσανα, μοιρολατρία, υποταγή) Απαγγέλλει ο ποιητής (από το Σπουδαστήριο Νέου Ελληνισμού ge=anthology διαβάζει: Βάρναλης Kώστας, Φωνές της λογοτεχνίας μας, MINOS 1984, Σπουδαστήριο Νέου Ελληνισμού : απαγγέλλει ο Μάνος Κατράκης, τραγουδά ο Γρηγόρης Μπιθικώτσης 8

18 Mες την υπόγεια την ταβέρνα, μες σε καπνούς και σε βρισές (απάνω στρίγγλιζε η λατέρνα) όλ' η παρέα πίναμ' εψές εψές, σαν όλα τα βραδάκια, να πάνε κάτου τα φαρμάκια. Σφιγγόταν ένας πλάι στον άλλο και κάπου εφτυούσε καταγής. Ω! πόσο βάσανο μεγάλο το βάσανο είναι της ζωής! Όσο κι ο νους να τυραννιέται, άσπρην ημέρα δε θυμιέται. Ήλιε και θάλασσα γαλάζα και βάθος τ' άσωτ' ουρανού! Ω! της αβγής κροκάτη γάζα, γαρούφαλα του δειλινού, λάμπετε, σβήνετε μακριά μας, χωρίς να μπείτε στην καρδιά μας! Tου ενού ο πατέρας χρόνια δέκα παράλυτος, ίδιο στοιχειό τ' άλλου κοντόημερ' η γυναίκα στο σπίτι λυώνει από χτικιό στο Παλαμήδι ο γιος του Mάζη κ' η κόρη του Γιαβή στο Γκάζι. Φταίει το ζαβό το ριζικό μας! Φταίει ο Θεός που μας μισεί! Φταίει το κεφάλι το κακό μας! Φταίει πρώτ' απ' όλα το κρασί! Ποιος φταίει; ποιος φταίει; Kανένα στόμα δεν τό βρε και δεν τό πε ακόμα. Έτσι στη σκότεινη ταβέρνα πίνουμε πάντα μας σκυφτοί. Σαν τα σκουλήκια, κάθε φτέρνα όπου μας έβρει μας πατεί. Δειλοί, μοιραίοι κι άβουλοι αντάμα, προσμένουμε, ίσως, κάποιο θάμα! 9

19 7. Νίκου Γκάτσου «Αγαπώ μια καρδερίνα» (αγάπης πείσματα) Μουσική: Μάνος Χατζιδάκις, Πρώτη εκτέλεση: Μανώλης Μητσιάς Αγαπώ μια καρδερίνα σ ένα πράσινο κλαδί Την φωνάζουν Κατερίνα και δεν θέλει να σε δει Κάνει πείσματα, κάνει πείσματα, κάνει πείσματα το παιδί Παιγνιδίσματα, παιγνιδίσματα, παιγνιδίσματα δηλαδή Αγαπώ μια καρδερίνα μα δεν θέλει να με δει Αγαπώ μια καρδερίνα μα δεν το 'παιξα καλά Κι απ' τον περασμένα μήνα μ έχει βάλει σε μπελά Κάνει πείσματα, κάνει πείσματα, κάνει πείσματα το παιδί Παιγνιδίσματα, παιγνιδίσματα, παιγνιδίσματα δηλαδή Κατερίνα Κατερίνα μ' έχεις βάλει σε μπελά Αγαπώ μια καρδερίνα στο μπαλκόνι του παπά Την φωνάζουν Κατερίνα μα δεν ξέρω αν μ' αγαπά Κάνει πείσματα, κάνει πείσματα, κάνει πείσματα το παιδί Παιγνιδίσματα, παιγνιδίσματα, παιγνιδίσματα δηλαδή Αγαπώ μια καρδερίνα μα δεν ξέρω αν μ' αγαπά. 10

20 8. Νίκου Γκάτσου «Αθανασία» (θηλυκή έννοια, προσωποποίηση της έννοιας που ορθώνει το ανάστημά της στον θάνατο) Μουσική: Μάνος Χατζιδάκις Πρώτη εκτέλεση: Δήμητρα Γαλάνη Άλλες ερμηνείες: Μαργαρίτα Ζορμπαλά, Βασίλης Λέκκας Μαρινέλλα & Γιώργος Νταλάρας ( Ντουέτο ) (Βασ. Λέκκας) Τι ζητάς αθανασία στο μπαλκόνι μου μπροστά δε μου δίνεις σημασία κι η καρδιά μου πώς βαστά Σ' αγαπήσανε στον κόσμο βασιλιάδες, ποιητές κι ένα κλωναράκι δυόσμο δεν τούς χάρισες ποτές Είσαι σκληρή σαν του θανάτου τη γροθιά μα ήρθαν καιροί που σε πιστέψαμε βαθιά Κάθε γενιά δική της θέλει να γενείς Ομορφονιά, που δεν σε κέρδισε κανείς Τι ζητάς αθανασία στο μπαλκόνι μου μπροστά ποια παράξενη θυσία η ζωή να σου χρωστά Ήρθαν διψασμένοι Κροίσοι, ταπεινοί προσκυνητές κι απ' του κήπου σου τη βρύση δεν τους πότισες ποτές Είσαι σκληρή σαν του θανάτου τη γροθιά μα ήρθαν καιροί που σε πιστέψανε βαθιά Κάθε γενιά δική της θέλει να γενείς Ομορφονιά, που δεν σε κέρδισε κανείς 9. Νίκου Γκάτσου «Δάμων και Φιντίας» (φιλία, έρωτας) Μουσική: Μάνος Χατζιδάκις Πρώτη εκτέλεση: Γρηγόρης Μπιθικώτσης Ήταν κάποτε δυο φίλοι στο μικρό μας το νησί δυόσμος με το καρυοφύλλι, τσάμπουρο με το κρασί. Βγαίνανε μαζί σεργιάνι πριν αλλάξουν οι καιροί και στην εκκλησιά του Αϊ-Γιάννη άναβαν μαζί κερί. Έλαμπε το καλοκαίρι, ήμουνα κι εγώ παιδί, τέτοιο αγαπημένο ταίρι στη ζωή δεν είχα δει. 11

21 Τους εκοίταζαν οι γλάροι τους εκοίταζα κι εγώ, σαν θαλασσινό φεγγάρι πάνω από την Αμοργό. Κάποτε έφερε τ' αγέρι μια γοργόνα από τη Τζια τρυφερή σαν περιστέρι, λυγερή σα νερατζιά. Με τα φωτεινά της μάτια στο γιαλό κάθε βραδιά έκανε εκατό κομμάτια τη φτωχή τους την καρδιά. Είχε ο κόσμος πια μαυρίσει κι από κείνο τον καιρό έγινε η ψυχή τους βρύση με φαρμακερό νερό. Πήρε ο ένας το μαχαίρι, πήρε ο άλλος το σπαθί και τ' αγαπημένο ταίρι το 'χε η μοίρα να χαθεί. 10. Νίκου Γκάτσου «Έβαλε ο Θεός σημάδι»: (θάνατος παλικαριού, πόνος γονιών) Μουσική: Σταύρος Ξαρχάκος, Πρώτη εκτέλεση: Νίκος Ξυλούρης Άλλες ερμηνείες: Μανώλης Λιδάκης, Μπάμπης Στόκας Έβαλε ο Θεός σημάδι παλληκάρι στα Σφακιά κι ο πατέρας του στον Άδη άκουσε μια τουφεκιά. Της γενιάς μου βασιλιά, μην κατέβεις τα σκαλιά. Πιες αθάνατο νερό να νικήσεις τον καιρό. Έβαλε ο Θεός σημάδι παλληκάρι στα Σφακιά κι η μανούλα του στον Άδη τράβηξε μια χαρακιά. Της καρδιάς μου βασιλιά με τον ήλιο στα μαλλιά, μην περνάς τη χαρακιά η ζωή είναι πιο γλυκιά. 11. Νίκου Γκάτσου «Ένας ευαίσθητος ληστής» (η αγάπη της μάνας, στο περιθώριο της κοινωνικής ζωής) Μουσική: Μάνος Χατζιδάκις 12

22 Πρώτη εκτέλεση: Γιώργος Ρωμανός Μητσιάς) (Γ. Ρωμανός) (Α. Ιωαννίδης) (Ξανθίππη Καραθανάση) Αν με πηγαίναν αύριο στην κρεμάλα μανούλα μου μανούλα δόλια μάνα ξέρω ποιανού το δάκρυ στάλα στάλα θα 'πεφτε από τα μάτια τα μεγάλα μανούλα μου μανούλα δόλια μάνα Μια και με γράψανε φονιά πήρα τον κόσμο παγανιά και την ζωή σεργιάνι κακό να κάνω στους κακούς που εσύ μονάχα τους ακούς μα ο νους σου δεν τους πιάνει Στην ερημιά που 'χα βρεθεί με το 'να χέρι στο σπαθί και τ' άλλο στο βαγγέλιο ήρθαν μανάδες κι ορφανά κι είπα το δάκρυ που πονά να τους το κάνω γέλιο Μα τώρα που 'φτασε η στιγμή να κλείσουν οι λογαριασμοί ποιος τάχα θα μπορέσει να δει πως είχα μια καρδιά σαν της αγάπης τα παιδιά και να με συγχωρέσει; 12. Νίκου Γκάτσου «Μίλησέ μου» (έρωτας) Μουσική: Μάνος Χατζιδάκις Πρώτη εκτέλεση: Γρηγόρης Μπιθικώτσης Άλλες ερμηνείες: Νανά Μούσχουρη, Βασίλης Παπακωνσταντίνου : Το βίντεο είναι από «ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΟ ΝΙΚΟ ΓΚΑΤΣΟ» ΤΗ ΜΟΥΣΙΚΗΣ 13

23 ΟΜΑΔΑΣ ΤΟΥ ΣΥΛΛΟΓΟΥ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ Π.Ε. ΚΕΡΑΤΣΙΝΙΟΥ ΠΕΡΑΜΑΤΟΣ Άνοιξα στον κήπο μου πηγάδι, να ποτίζω τα πουλιά, να 'ρχεσαι κι εσύ πρωί και βράδυ σα μικρή δροσοσταλιά. Ήρθες μια βραδιά με τον αγέρα, αναστέναξ η καρδιά σού 'πα με λαχτάρα "καλησπέρα" και μου είπες "έχε γεια". Μίλησέ μου, μίλησέ μου, δε σε φίλησα ποτέ μου. Μίλησέ μου, μίλησέ μου, πώς να σε ξεχάσω θε μου. Μίλησέ μου, μίλησέ μου δε σε φίλησα ποτέ μου. Μίλησέ μου, μίλησέ μου, μόνο στ όνειρό μου σε φιλώ. Φύτεψα στην πόρτα σου χορτάρι Να 'χεις ίσκιο και δροσιά, Κι ήρθα πριν αλλάξει το φεγγάρι να σου φέρω ζεστασιά. Σ' έβγαλα στου Ήλιου τ ανηφόρι στα σοκάκια τα πλατιά μα ήρθε παγωνιά και ξεροβόρι και δε μ άναψες φωτιά. Μίλησέ μου, μίλησέ μου, δε σε φίλησα ποτέ μου. Μίλησέ μου, μίλησέ μου, πώς να σε ξεχάσω θε μου. Μίλησέ μου, μίλησέ μου δε σε φίλησα ποτέ μου. Μίλησέ μου, μίλησέ μου, μόνο στ' όνειρό μου σε φιλώ. 13. Κικής Δημουλά «Ο Πληθυντικός Αριθμός 4» 4 Από τη Νεοελληνική Λογοτεχνία Γ Ενιαίου Λυκείου Θεωρητικής κατεύθυνσης Θετικής κατεύθυνσης (επιλογής) 14

24 (έρωτας, φόβος, μνήμη, νύχτα) Ὁ ἔρωτας, ὄνομα οὐσιαστικόν, πολὺ οὐσιαστικόν, ἑνικοῦ ἀριθμοῦ, γένους οὔτε θηλυκοῦ, οὔτε ἀρσενικοῦ, γένους ἀνυπεράσπιστου. Πληθυντικὸς ἀριθμὸς οἱ ἀνυπεράσπιστοι ἔρωτες. Ὁ φόβος, ὄνομα οὐσιαστικὸν στὴν ἀρχὴ ἑνικὸς ἀριθμὸς καὶ μετὰ πληθυντικὸς οἱ φόβοι. Οἱ φόβοι γιὰ ὅλα ἀπὸ δῶ καὶ πέρα. Ἡ μνήμη, κύριο ὄνομα τῶν θλίψεων, ἑνικοῦ ἀριθμοῦ μόνον ἑνικοῦ ἀριθμοῦ καὶ ἄκλιτη. Ἡ μνήμη, ἡ μνήμη, ἡ μνήμη. Ἡ νύχτα, Ὄνομα οὐσιαστικόν, Γένους θηλυκοῦ, Ἑνικὸς ἀριθμός. Πληθυντικὸς ἀριθμὸς Οἱ νύχτες. Οἱ νύχτες ἀπὸ δῶ καὶ πέρα. (ἀπὸ τὰ Ποιήματα, Ἴκαρος 1998) 14. Κικής Δημουλά «Πέρασα» (γυναικείος, λόγος, συναισθήματα) d Περπατῶ καὶ νυχτώνει. Ἀποφασίζω καὶ νυχτώνει. 15

25 Ὄχι, δὲν εἶμαι λυπημένη. Ὑπῆρξα περίεργη καὶ μελετηρή. Ξέρω ἀπ ὅλα. Λίγο ἀπ ὅλα. Τὰ ὀνόματα τῶν λουλουδιῶν ὅταν μαραίνονται, πότε πρασινίζουν οἱ λέξεις καὶ πότε κρυώνουμε. Πόσο εὔκολα γυρίζει ἡ κλειδαριὰ τῶν αἰσθημάτων μ ἕνα ὁποιοδήποτε κλειδὶ τῆς λησμονιᾶς. Ὄχι δὲν εἶμαι λυπημένη. Πέρασα μέρες μὲ βροχή, ἐντάθηκα πίσω ἀπ αὐτὸ τὸ συρματόπλεγμα τὸ ὑδάτινο ὑπομονετικὰ κι ἀπαρατήρητα, ὅπως ὁ πόνος τῶν δέντρων ὅταν τὸ ὕστατο φύλλο τοὺς φεύγει κι ὅπως ὁ φόβος τῶν γενναίων. Ὄχι, δὲν εἶμαι λυπημένη. Πέρασα ἀπὸ κήπους, στάθηκα σὲ συντριβάνια καὶ εἶδα πολλὰ ἀγαλματίδια νὰ γελοῦν σὲ ἀθέατα αἴτια χαρᾶς. Καὶ μικροὺς ἐρωτιδεῖς, καυχησιάρηδες. Τὰ τεντωμένα τόξα τους βγήκανε μισοφέγγαρο σὲ νύχτες μου καὶ ρέμβασα. Εἶδα πολλὰ καὶ ὡραῖα ὄνειρα καὶ εἶδα νὰ ξεχνιέμαι. Ὄχι, δὲν εἶμαι λυπημένη. Περπάτησα πολὺ στὰ αἰσθήματα, τὰ δικά μου καὶ τῶν ἄλλων, κι ἔμενε πάντα χῶρος ἀνάμεσά τους νὰ περάσει ὁ πλατὺς χρόνος. Πέρασα ἀπὸ ταχυδρομεῖα καὶ ξαναπέρασα. Ἔγραψα γράμματα καὶ ξαναέγραψα καὶ στὸ θεὸ τῆς ἀπαντήσεως προσευχήθηκα ἄκοπα. Ἔλαβα κάρτες σύντομες: ἐγκάρδιο ἀποχαιρετιστήριο ἀπὸ τὴν Πάτρα καὶ κάτι χαιρετίσματα ἀπὸ τὸν Πύργο τῆς Πίζας ποὺ γέρνει. Ὄχι, δὲν εἶμαι λυπημένη ποὺ γέρνει ἡ μέρα. Μίλησα πολύ. Στοὺς ἀνθρώπους, 16

26 στοὺς φανοστάτες, στὶς φωτογραφίες. Καὶ πολὺ στὶς ἁλυσίδες. Ἔμαθα νὰ διαβάζω χέρια καὶ νὰ χάνω χέρια. Ὄχι, δὲν εἶμαι λυπημένη. Ταξίδεψα μάλιστα. Πῆγα κι ἀπὸ ἐδῶ, πῆγα καὶ ἀπὸ ἐκεῖ... Παντοῦ ἕτοιμος νὰ γεράσει ὁ κόσμος. Ἔχασα κι ἀπὸ ἐδῶ, ἔχασα κι ἀπὸ κεῖ. Κι ἀπὸ τὴν προσοχή μου μέσα ἔχασα κι ἀπὸ τὴν ἀπροσεξία μου. Πῆγα καὶ στὴ θάλασσα. Μοῦ ὀφειλόταν ἕνα πλάτος. Πὲς πῶς τὸ πῆρα. Φοβήθηκα τὴ μοναξιὰ καὶ φαντάστηκα ἀνθρώπους. Τοὺς εἶδα νὰ πέφτουν ἀπὸ τὸ χέρι μιᾶς ἥσυχης σκόνης, ποὺ διέτρεχε μιὰν ἡλιαχτίδα κι ἄλλους ἀπὸ τὸν ἦχο μιᾶς καμπάνας ἐλάχιστης. Καὶ ἠχήθηκα σὲ κωδωνοκρουσίες ὀρθόδοξης ἐρημιᾶς. Ὄχι, δὲν εἶμαι λυπημένη. Ἔπιασα καὶ φωτιὰ καὶ σιγοκάηκα. Καὶ δὲν μοῦ ἔλειψε οὔτε τῶν φεγγαριῶν ἡ πεῖρα. Ἡ χάση τοὺς πάνω ἀπὸ θάλασσες κι ἀπὸ μάτια, σκοτεινή, μὲ ἀκόνισε. Ὄχι, δὲν εἶμαι λυπημένη. Ὅσο μπόρεσα ἔφερ ἀντίσταση σ αὐτὸ τὸ ποτάμι ὅταν εἶχε νερὸ πολύ, νὰ μὴ μὲ πάρει, κι ὅσο ἦταν δυνατὸν φαντάστηκα νερὸ στὰ ξεροπόταμα καὶ παρασύρθηκα. Ὄχι, δὲν εἶμαι λυπημένη. Σὲ σωστὴ ὥρα νυχτώνει. 15. Κικής Δημουλά «Υποκατάστατο» (γυναικείος λόγος, απώλεια, μνήμη, λύπη) 17

27 Σκορπίζουν τῶν δακρύων οἱ μεγάλες συγκεντρώσεις. Μνήμη καὶ παρὸν ψάχνουν νὰ κρυφτοῦν ἀπὸ τὴ διαύγειά τους. Ἀραιὰ ποῦ καὶ ποῦ καμιὰ τουφεκιὰ πότε ἀπὸ κεῖνο τὸ εὐκρινὲς χαράκωμα ἡ λύπη πότε ἀπὸ ἀμυδρότερο. Στρατηγικὴ νὰ δείξει τάχα ὅτι ἔρχονται ἐνισχύσεις. Ἂς παραδοθεῖ. Ἔχει σχεδὸν ἐπικρατήσει ἡ φωτογραφία σου. Ἐξαπλώθηκε ὅπου βρῆκε ἄμαχη ἐπιφάνεια ἀποδεκατισμένη αἴσθηση πρόθυμη γιὰ γαλήνη. Ἀνεμίζει στῶν βλεμμάτων τὰ ὑψώματα ηχώ σὰν ἔθιμο ἀδρανὲς μελαγχολικὸ μὰ ὡς γενναῖος συκοφάντης τῆς ἀπώλειάς σου. Μέρα τὴ μέρα πείθει πῶς τίποτα δὲν ἄλλαξε ὅτι ἤσουν πάντα ἔτσι, ἀπὸ χαρτὶ ἐκ γενετῆς φωτογραφία σὲ συνάντησα ἀνέκαθεν πὼς ἔτσι σ ἀγαποῦσα γυρολόγα ἀπὸ εἰκόνα σὲ ἀπεικόνιση κι ἀπὸ ἀπεικόνιση σὲ εἰκόνα σου ἀρκέστηκα. Μνήμη καὶ παρὸν πρέπει νὰ κρυφτοῦν ἀπὸ τὴ διαύγειά τους. Ἀραιὰ ποῦ καὶ ποῦ καμιὰ τουφεκιὰ ἀμυδρὴ Μαρτυρία ὑπέρ σου ἡ λύπη ἂς παραδοθεῖ. Ὁ μόνος ἀξιόπιστος μάρτυρας ὅτι ζήσαμε εἶναι ἡ ἀπουσία μας. 16. Κικής Δημουλά «ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ 1948» (γυναικείος λόγος, μνήμη) Απαγγέλλει η Κική Δημουλά Μουσική :Σταμάτης Χατζηευσταθίου Τραγούδι: Κώστας Μακεδόνας Κρατῶ λουλοῦδι μᾶλλον. 18

28 Παράξενο. Φαίνετ ἀπ τὴ ζωή μου πέρασε κῆπος κάποτε. Στὸ ἄλλο χέρι κρατῶ πέτρα. Μὲ χάρη καὶ ἔπαρση. Ὑπόνοια καμιὰ ὅτι προειδοποιοῦμαι γι ἀλλοιώσεις, προγεύομαι ἄμυνες. Φαίνετ ἀπ τὴ ζωή μου πέρασε ἄγνοια κάποτε. Χαμογελῶ. Ἡ καμπύλη του χαμόγελου, τὸ κοῖλο αὐτῆς τῆς διαθέσεως, μοιάζει μὲ τόξο καλὰ τεντωμένο, ἕτοιμο. Φαίνετ ἀπ τὴ ζωή μου πέρασε στόχος κάποτε. Καὶ προδιάθεση νίκης. Τὸ βλέμμα βυθισμένο στὸ προπατορικὸ ἁμάρτημα: τὸν ἀπαγορευμένο καρπὸ τῆς προσδοκίας γεύεται. Φαίνετ ἀπ τὴ ζωή μου πέρασε πίστη κάποτε. Ἡ σκιά μου, παιχνίδι τοῦ ἥλιου μόνο. Φοράει στολὴ δισταγμοῦ. Δὲν ἔχει ἀκόμα προφθάσει νὰ εἶναι σύντροφός μου ἢ καταδότης. Φαίνετ ἀπ τὴ ζωή μου πέρασ ἐπάρκεια κάποτε. Σὺ δὲν φαίνεσαι. Ὅμως γιὰ νὰ ὑπάρχει γκρεμὸς στὸ τοπίο, γιὰ νά χω σταθεῖ στὴν ἄκρη του κρατώντας λουλούδι καὶ χαμογελώντας, θὰ πεῖ πὼς ὅπου νά ναι ἔρχεσαι. Φαίνετ ἀπ τὴ ζωή μου 19

29 ζωὴ πέρασες κάποτε. 17. Έγκλειστες συναντήσεις 5 : «δεν μπορώ» [Από τον Χόρχε Μπουκάι «Να σου πω μια ιστορία»] (η πίκρα του εγκλεισμού, η μεταμέλεια, η πάλη του καλού και του κακού, η ελευθερία, η αγάπη, ο έρωτας, οι θετικές επιλογές) Δεν αντέχω τη φυλακή Μακριά από το σπίτι Τα φώτα Δεν αντέχω το άγχος της ανάκρισης Την απόφαση της δίκης Τη ζωή μου να περάσω έτσι δεν μπορώ 18. Έγκλειστες συναντήσεις: «λυγμός» Όταν για μένα δεν αποφασίζω Όταν τον εαυτό μου δεν ελέγχω Όταν οι εξαρτήσεις με κρατούν Όταν η πίκρα της μάνας Και η μιζέρια της ζωής ξεχειλίζει Δειλιάζω 19. Έγκλειστες συναντήσεις: «Μετουσίωση» Ποθώ η ψυχή μου να είναι άσπρο, κάτασπρο βουνό Να 'χει το λευκό της καθαρότητας Το παρθένο της αγνότητας Ποθώ τη σκληρότητα του βράχου Στα δύσκολα Να λιώνω σαν το χιόνι Να γίνομαι απαλός, μαλακός Σαν το χώμα Στον πόνο του άλλου Βουνό! 20. Έγκλειστες συναντήσεις: «Αναζήτηση» 5 Ποιήματα ανήλικων κρατούμενων στις δικαστικές φυλακές Διαβατών Θεσσαλονίκης: εφηβικός λόγος παιδιών που πέρασαν στην παρανομία, αλλά δεν έπαψαν να έχουν ανάγκη την αγάπη μας και τη συμβουλή μας. 20

30 Τις αλυσίδες στη σκέψη μου δεν αντέχω Εχθρός μου το είναι μου Στις αποφάσεις Του «θέλω» Το καλό και το κακό αντιπαλεύουν Τη ζωή μου δεσμεύουν Η ελευθερία φυλακίζεται Αντίσταση στην λαμπερή αίσθηση Δεν σταματώ Φτάνω στο τέλος Το μπορώ Είμαι ελεύθερος 21. Έγκλειστες συναντήσεις: «Χειμώνας-ανάμνηση» Ημέρα λευκή Απαλό το χιόνι Ζωντανεύω Την παιδική μου ηλικία αναλογίζομαι Ο χιονάνθρωπος Παγωμένη συντροφιά 22. Έγκλειστες συναντήσεις: «Μοναξιά» [Άγγελος] Νιώθω μοναξιά Όταν είμαι μακριά από όσα αγαπώ Όταν μακριά σου είμαι Όταν δεν έχω εσένα Όταν δεν αισθάνομαι Τη ζεστασιά σου Όταν την ανάσα σου δε νιώθω Όταν δεν ακούω τους χτύπους της καρδιάς σου Όταν το σώμα σου στο σώμα μου δεν αισθάνομαι Είμαι μόνος 23. «Έγκλειστες συναντήσεις»: «Άνοιξη» Η φύση ξύπνησε Τα μάτια της φούσκωσαν Ματωμένες παπαρούνες Μισάνοιχτα τα πέταλα της μυγδαλιάς Λύτρωση 21

31 Ανάταση Ζωντάνεμα ψυχής 24. Έγκλειστες συναντήσεις: «χωρίς τίτλο» Κακό στον εαυτό σου κάνεις Όταν Το μίσος Ο θυμός Η οργή Η θλίψη και οι ενοχές Το νου θολώνουν Παιδεύεται η σκέψη Όταν ο φόβος σε κυριεύει Μην κάνεις αυτά που οι άλλοι Δεν θέλεις να σου κάνουν Ψάξε τον άνθρωπο Ψάξε για τη χαμένη σου εκτίμηση 25. Έγκλειστες συναντήσεις: «η αντίθεση» Ναι στο όχι Στο πέταγμα Στην ελευθερία Στο όνειρο Στο μέλλον Στη φιλία Στη θλίψη του έρωτα Στην πραγματικότητα Στην ελπίδα Στη ζωή Όχι στη φυλακή Στα ναρκωτικά Στο θάνατο. 26. «Έγκλειστες συναντήσεις»: «Όριο» [Από το Αν του Κίπλιγκ] Δεν με αγαπώ Αν πληγώνω με τα λάθη μου Αν όρια δεν με ορίζω Αν από τους άλλους παρασύρομαι Αν στο «θέλω» των άλλων υποχωρώ 22

32 Αν δεν με γνωρίζω 27. Κ. Π. Καβάφη «Άννα Κομνηνή» (γυναικεία φιλοδοξία, επίφαση) διαβάζει: Μίμης Σουλιώτης, Ανέκδοτη ηχογράφηση, Αθήνα =anthology Στον πρόλογο της Aλεξιάδος της θρηνεί, για την χηρεία της η Άννα Κομνηνή. Εις ίλιγγον είν η ψυχή της. «Και ρείθροις δακρύων», μας λέγει, «περιτέγγω τους οφθαλμούς... Φευ των κυμάτων» της ζωής της, «φευ των επαναστάσεων». Την καίει η οδύνη «μέχρις οστέων και μυελών και μερισμού ψυχής». Όμως η αλήθεια μοιάζει που μια λύπη μόνην καιρίαν εγνώρισεν η φίλαρχη γυναίκα έναν καϋμό βαθύ μονάχα είχε (κι ας μην τ ομολογεί) η αγέρωχη αυτή Γραικιά, που δεν κατάφερε, μ όλην την δεξιότητά της, την Βασιλείαν ν αποκτήσει μα την πήρε σχεδόν μέσ απ τα χέρια της ο προπετής Ιωάννης. 28. Κ. Π. Καβάφη «Ηγεμών εκ Δυτικής Λιβύης» Διαβάζει: Γ. Π.Σαββίδης (κλασικός καβαφικός τύπος ανδρός) Άρεσε γενικώς στην Aλεξάνδρεια, τες δέκα μέρες που διέμεινεν αυτού, ο ηγεμών εκ Δυτικής Λιβύης Aριστομένης, υιός του Μενελάου. Ως τ όνομά του, κ η περιβολή, κοσμίως, ελληνική. Δέχονταν ευχαρίστως τες τιμές, αλλά δεν τες επιζητούσεν ήταν μετριόφρων. Aγόραζε βιβλία ελληνικά, ιδίως ιστορικά και φιλοσοφικά. Προ πάντων δε άνθρωπος λιγομίλητος. Θάταν βαθύς στες σκέψεις, διεδίδετο, κ οι τέτοιοι τόχουν φυσικό να μη μιλούν πολλά. 23

33 Μήτε βαθύς στες σκέψεις ήταν, μήτε τίποτε. Ένας τυχαίος, αστείος άνθρωπος. Πήρε όνομα ελληνικό, ντύθηκε σαν τους Έλληνας, έμαθ επάνω, κάτω σαν τους Έλληνας να φέρεται κ έτρεμεν η ψυχή του μη τυχόν χαλάσει την καλούτσικην εντύπωσι μιλώντας με βαρβαρισμούς δεινούς τα ελληνικά, κ οι Aλεξανδρινοί τον πάρουν στο ψιλό, ως είναι το συνήθειο τους, οι απαίσιοι. Γι αυτό και περιορίζονταν σε λίγες λέξεις, προσέχοντας με δέος τες κλίσεις και την προφορά κ έπληττεν ουκ ολίγον έχοντας κουβέντες στοιβαγμένες μέσα του. (Από τα Ποιήματα , Ίκαρος 1984) Ηγεμών εκ Δυτικής Λιβύης (ανάγνωση) K. Π. Kαβάφη, Ποιήματα, II, ( ), Διόνυσος) 29. Kώστα Καρυωτάκη «Πρέβεζα» 6 (μικροαστισμός, πλήξη, επαρχιωτισμός που ρίχνουν τη σκιά τους σε άνδρες και γυναίκες) anthology διαβάζει: Σαββίδης Γ. Π., Ανέκδοτη ηχογράφηση, ay=1 =1 ay=1 Θάνατος είναι οι κάργες που χτυπιούνται στους μαύρους τοίχους και στα κεραμίδια, θάνατος οι γυναίκες που αγαπιούνται καθώς να καθαρίζουνε κρεμμύδια. 6 Υπάρχει άφθονο οπτικοακουστικό υλικό 24

34 Θάνατος οι λεροί, ασήμαντοι δρόμοι με τα λαμπρά, μεγάλα ονόματά τους, ο ελαιώνας, γύρω η θάλασσα, κι ακόμη ο ήλιος, θάνατος μέσα στους θανάτους. Θάνατος ο αστυνόμος που διπλώνει, για να ζυγίσει, μια "ελλιπή" μερίδα, θάνατος τα ζουμπούλια στο μπαλκόνι κι ο δάσκαλος με την εφημερίδα. Βάσις, Φρουρά, Εξηκονταρχία Πρεβέζης. Την Κυριακή θ' ακούσουμε την μπάντα. Επήρα ένα βιβλιάριο Τραπέζης, πρώτη κατάθεσις δραχμαί τριάντα. Περπατώντας αργά στην προκυμαία, "υπάρχω;" λες, κι ύστερα "δεν υπάρχεις!" Φτάνει το πλοίο. Υψωμένη σημαία. Ίσως έρχεται ο κύριος Νομάρχης. Αν τουλάχιστον, μέσα στους ανθρώπους αυτούς, ένας επέθαινε από αηδία... Σιωπηλοί, θλιμμένοι, με σεμνούς τρόπους, θα διασκεδάζαμε όλοι στην κηδεία. 30. Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα «Ματωμένος Γάμος» (έρωτας, θάνατος, ο θρήνος της μάνας, η παρηγοριά της γειτονιάς) Μετάφραση: Νίκος Γκάτσος Ακούστε ένα θεατρικό έργο Στο δραματικό έργο του Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα (Ο ματωμένος γάμος) ακούστηκαν οι ηθοποιοί: Βάσω Μεταξά (Μάνα) Ελένη Χατζηαργύρη (Νύφη) Τόνια Καράλη (γυναίκα του Λεονάρντο) Άννα Ραφτοπούλου (Δούλα) Αθηνά Μιχαηλίδου (Ζητιάνα) 25

35 Ρίτα Μουσούρη (Πεθερά) Σπυριδούλα Γιαννάτου ΙΚορίτσι) Θάνος Κοτσόπουλος (Λεονάρντο) Λυκούργος Καλλέργης (Πατέρας) Δημήτριος Μπάλας (Γαμπρός) Κώστας Μπάγκας (Φεγγάρι) Παντελής Ζερβός (Ξυλοκόπος) Γιώργος Λαζάνής (Παλληκάρι) Επίσης από το Θέατρο της Δευτέρας της ΕΡΤ η θεατρική παράσταση: ΑΝΝΑ ΣΥΝΟΔΙΝΟΥ (ΜΑΝΑ) ΝΙΚΟΣ ΤΖΟΓΙΑΣ (ΦΕΓΓΑΡΙ) ΣΤΡΑΤΗΣ ΤΣΟΠΑΝΕΛΗΣ (ΓΑΜΠΡΟΣ) ΚΩΣΤΑΣ ΑΠΟΣΤΟΛΙΔΗΣ (ΛΕΟΝΑΡΔΟ) ΤΑΣΣΩ ΚΑΒΒΑΔΙΑ (ΔΟΥΛΑ) ΓΙΑΝΝΗΣ ΑΡΓΥΡΗΣ (ΠΑΤΕΡΑΣ) ΕΛΕΝΗ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΥ (ΝΥΦΗ) ΟΛΓΑ ΤΟΥΡΝΑΚΗ (ΖΗΤΙΑΝΑ) Τραγουδάει η ΝΕΝΑ ΒΕΝΕΤΣΑΝΟΥ Μετάφραση: ΝΙΚΟΣ ΓΚΑΤΣΟΣ Μουσική: ΜΑΝΟΣ ΧΑΤΖΙΔΑΚΙΣ Πράξη Τρίτη, Εικόνα Δεύτερη. Μάνα: Κανείς δεν είν εδώ ; (Φέρνει τα χέρια στο μέτωπο) Κι όμως καρτέραγα το γιό μου να μου μιλήσει. Αλλά ο γιος μου τώρα, είναι μιαν αγκαλιά ξερά λουλούδια. Ο γιος μου είναι μια σκοτεινή φωνή πίσω από τα βουνά. (Με λύσσα στη Γειτόνισσα) Θα πάψεις ; Δε θέλω μοιρολόγια σε τούτο το σπίτι. Τα δάκρια τα δικά σας βγαίνουν από τα μάτια μοναχά, τίποτ άλλο. Μα τα δικά μου θα ρθουνε όταν θα μείνω μοναχή, θ ανέβουν από τις ρίζες των ποδιών, εδώ από τα σωθικά μου βαθιά, και θα ναι πιο καφτερά κι απ το αίμα. Εδώ θέλω να μείνω, εδώ. Τι έχω να φοβηθώ πια; Όλοι τους τώρα πεθάνανε. Τώρα, θε να κοιμάμαι τα μεσάνυχτα, θε να κοιμάμαι χωρίς να μου ταράζουν την καρδιά τα ντουφέκια και τα μαχαίρια. Άλλες μανάδες θα κρέμουνται στα παράθυρα και θα τις μαστιγώνει ή βροχή, προσμένοντας το γυρισμό των παιδιών τους. Εγώ, όχι. Εγώ θα κάμω με τ όνειρό μου ένα 26

36 μικρό παγωμένο περιστέρι από φίλντισι, για να το στέλνω την αυγή να φέρνει καμέλιες πάχνης πάνου απ το κοιμητήρι. Μα όχι, όχι. Δεν είναι κοιμητήρι, δεν είναι κοιμητήρι: κρεβάτι γης, κούνια που τους φυλάει και που τους νανουρίζει στον ουρανό. (Μπαίνει μια γυναίκα ντυμένη στα μαύρα, πηγαίνει δεξιά και γονατίζει. Στη Γειτόνισσα) Βγάλε τα χέρια από τα μάτια σου. Θα ρθουν ημέρες δύσκολες. Δε θέλω να ιδώ κανέναν. Η γη κι εγώ. Τα δάκριά μου κι εγώ. Και τούτοι οι τέσσερις τοίχοι. Αχ! Αχ!. Πράξη Τρίτη, Εικόνα τελευταία. Μάνα: Γειτόνισσες: μ ένα μαχαίρι, μ ένα μικρό μικρό μαχαίρι, μια μέρα αφορεσμένη και πικρή, καν δυο καν τρεις θα ταν η ώρα, δυο άντρες σκοτωθήκανε γι αγάπη. Μ ένα μικρό μικρό μαχαίρι, π ούτε το χέρι δεν το πιάνει, μα κείνο μπαίνει παγωμένο στην ξαφνιασμένη μας καρδιά, και σταματάει εκεί που τρέμει θολή κι αξήγητη για πάντα η σκοτεινή μας ρίζα της κραυγής. Κι είναι σας λέω, ένα μαχαίρι, Ένα μικρό μικρό μαχαίρι, ψάρι χωρίς ποτάμι, χωρίς λέπια, π ούτε το χέρι δεν το πιάνει. Κι όμως μια μέρα αφορεσμένη, καν δυο καν τρεις θα ταν η ώρα, με τούτο το μικρό μαχαίρι δυο παλικαριά μείναν ξερά με πανιασμένα τα χείλια τους. Ούτε το χέρι δεν το πιάνει μα κείνο μπαίνει παγωμένο στην ξαφνιασμένη μας καρδιά, και σταματάει εκεί που τρέμει θολή κι αξήγητη για πάντα η σκοτεινή μας ρίζα της κραυγής. 31. Τζένης Μαστοράκη «ΠΕΡΙΛΗΨΗ» (φροντίδα της μάνας) Παιδί, η μάνα μου μου φόραγε κατάσαρκα το πατερημών 27

37 και γαλάζια φυλαχτά της Τήνου. Έπαιρνε ένα μεγάλο κλειδί και διπλοκλείδωνε τον ύπνο μου. Το πρωί μέτραγε τα όνειρα και τα κατάγραφε σ' ένα τετράδιο. Τώρα μου ξορκίζει το τραγούδι απ' τα χείλη όταν κοιμάμαι και κάθε βράδυ το κρεβάτι μου γίνεται ένα κεντημένο κάντρο που γράφει "Ελευθερία ή Θάνατος". Από τη συλλογή "Το σόι" (1978) Τζένη Μαστοράκη 32. Μελέαγρου «Επίγραμμα προς κώνωπες» (έρωτας, χιούμορ) Μετάφραση: Νίκου Χουρμουζιάδη Οξύβοα κουνούπια, αναίσχυντα, που το αίμα μας ρουφάτε, διπτέρυγα της νύχτας κνώδαλα, ζητώ μια χάρη: τη Ζηνοφίλα αφήστε ήσυχη μια στάλα ύπνο να πάρει και ιδού, σπεύστε, κατασπαράξτε τα δικά μου μέλη. Αλλά τι μάταια φλυαρώ; Αφού και τα ανάλγητα θηρία τέρπονται με το δέρμα της το τρυφερό σαν μέλι. Μόνο αγγίξτε την, σιχαμερά ζωύφια, αν τολμάτε: Θα νιώστε των ζηλότυπων χεριών μου τη μανία. Κι αν τη μικρή μού φέρεις, με δορά λέοντος θα σε στέψω, κουνούπι, και να φέρεις ρόπαλο θα σου επιτρέψω. 33. Μπέρτολντ Μπρεχτ «Η Εβραία» (ρατσισμός, συζυγική σχέση, αξιοπρέπεια, ντροπή) Μονόπρακτο απ τη συλλογή «Τρόμος και αθλιότητα του Γ Ράιχ» Μετάφραση: Μάριος Πλωρίτης Μαθητική παράσταση:

38 Μια γυναίκα φτιάχνει τις βαλίτσες της. Σταματάει κι αρχίζει να μιλάει μόνη της: «προβάρει» το «λογύδριο» που θα πει στον άντρα της, μιλώντας προς μια καρέκλα. Εβραία: Ναι, φεύγω, Φριτς, τώρα. Ίσως έμεινα πιο πολύ απ όσα έπρεπε... συχώρεσέ με, αλλά... (Σταματάει, σκέφτεται και ξαναρχίζει) Φριτς, μην προσπαθήσεις να με κρατήσεις άλλο, δεν μπορείς πια... Είναι ολοφάνερο πως, αν μείνω, θα σε καταστρέψω,... ξέρω πως δεν είσαι δειλός, δε φοβάσαι την Αστυνομία, όμως υπάρχουν και χειρότερα. Δε θα σε πάνε βέβαια σε στρατόπεδο συγκεντρώσεως, αλλά αύριο - μεθαύριο, δε θα σ αφήσουν να μπεις στην Κλινική σου... εσύ δε θα πεις τίποτα, μα θ αρρωστήσεις. Δε θέλω να σε βλέπω καθισμένον όλη μέρα εδώ μέσα, να ξεφυλλίζεις περιοδικά... Φεύγω από καθαρό εγωισμό, και τίποτ άλλο. Μην πεις τίποτα... (Σταματάει πάλι. Ξαναρχίζει) Μην πεις πως δεν έχεις αλλάξει. Έ χ ε ι ς!... Δε στο είπα πως θέλω να φύγω, πως ήθελα να φύγω από καιρό, γιατί δεν μπορώ να μιλήσω όταν σε κοιτάω, Φριτς. Τότε, τα λόγια μου φαίνονται τόσο άχρηστα και μάταια... «Αυτοί» έχουν αποφασίσει για όλα και για όλους, το ξέρεις. Όμως, τι τους έχει πιάσει ; Τι θέλουν, π ρ α γ μ α τ κ ά ; Τι τους έκανα ε γώ; Ποτέ μου δεν ανακατεύτηκα στην πολιτική. Είμαι μια αστή νοικοκυρά, με υπηρεσία και λοιπά... και ξαφνικά. σου λένε πως μονάχα οι ξανθές γυναίκες έχουν το δικαίωμα να είναι νοικοκυρές και αστές!... (Σταματάει πάλι. Ξαναρχίζει) Ναι, φτιάχνω τις βαλίτσες μου. Μην κάνεις πως δεν κατάλαβες τίποτα, όλες αυτές τις μέρες... Φριτς, μπορώ να υπομείνω τα πάντα, εκτός από ένα : να μην κοιταγόμαστε στα μάτια, τις τελευταίες ώρες που μας μένουν. Αυτό δεν πρέπει να το καταφέρουν οι ψεύτες που αναγκάζουν όλο τον κόσμο να λέει ψέματα... Πριν δέκα χρόνια, άμα έλεγε κανένας ότι δε φαίνομαι πώς είμαι Εβραία, εσύ απαντούσες αμέσως: «Πώς, φ α ί ν ε ται!» Και χαιρόμουνα γι αυτό. Ήταν τίμιο και ξεκάθαρο... Γιατί, λοιπόν, τώρα να κρυβόμαστε πίσω απ το δάχτυλό μας ; Φεύγω, επειδή, αν μείνω, θα σε πάψουν από Αρχίατρο. Κι επειδή σου έχουν κιόλας κόψει την καλημέρα στην Κλινική, κι επειδή δεν κλείνεις μάτι, τις νύχτες... Μη μου πεις να μείνω. Φεύγω βιαστικά επειδή δε θέλω να μου πεις ε σ ύ, μια μέρα, να φύγω. Γιατί αυτό θα γίνει, αργά ή γρήγορα. Είναι ζήτημα χρόνου. Ο χαρακτήρας είναι ζήτημα χρόνου. Αντέχει περισσότερο ή λιγότερο, όπως και τα γάντια. Τα καλά κρατάνε πολύ, αλλά όχι για πάντα... Μη νομίζεις πώς είμαι θυμωμένη. Όχι, ε ί μ α ι! Γιατί πρέπει ε γ ώ να δείχνω πάντα «κατανόηση» ; Τι κακό υπάρχει στο σχήμα της μύτης μου ή στο χρώμα των μαλλιών μου ; Πρέπει να παρατήσω την 29