Η ΓΥΝΑΙΚΕΙΑ ΠΑΡΑ ΟΣΙΑΚΗ ΦΟΡΕΣΙΑ ΑΠΟ ΤΟN ΣΟΧΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

Transcript

1 225 Η ΓΥΝΑΙΚΕΙΑ ΠΑΡΑ ΟΣΙΑΚΗ ΦΟΡΕΣΙΑ ΑΠΟ ΤΟN ΣΟΧΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ Ο χώρος και η ιστορία του ΠΡΩΤΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ Ο Σοχ ς, κτισµένος αµφιθεατρικά στους πρ ποδες της οροσειράς Βερτίσκου, σε υψ µετρο 650 µ., βρίσκεται 56 χλµ. ΒΑ της Θεσσαλονίκης, στα - ρια των νοµών Θεσσαλονίκης και Σερρών (βλ. χάρτη). Τα διάσπαρτα αρχαιολογικά ευρήµατα της περιοχής καταδεικν ουν - τι ήταν κατοικηµένος απ την αρχαι τητα 1.Η ιστορική του παρουσία µαρτυρείται µε ένα φορολογικ έγγραφο του 1696, στο οποίο αναγράφονται οι φ ροι που ήταν υποχρεωµένοι να καταβάλουν οι κάτοικοι του Σοχο στους Το ρκους 2. Επί Tουρκοκρατίας ο Σοχ ς υπαγ ταν στον ήµο Μπογδάν του σαντζακίου της Θεσσαλονίκης 3. Οι κάτοικοί του ήταν κατά το πλείστον χριστιανοί µε υψηλ ελληνικ φρ νηµα, διατηρο σαν δε ελληνικά σχολεία απ πολ νωρίς. Ήδη, κατά το σχολικ έτος λειτουργο σαν Aρρεναγωγείο µε 30 µαθητές, Παρθεναγωγείο µε 70 µαθήτριες και Aλληλοδιδακτικ σχολείο 4 µε 180 παιδιά 5. Στις αρχές του 20ο αι. ( ) τα σχολεία αυτά διέθεταν 6 δασκάλους Πρβ. Esprit-Marie Cousinery, Voyage dans la Macédoine: contenant des recherches sur l histoire, la géographie et les antiquités de ce pays, v. 2, Paris, Imprimerie Royale, 1831, σσ William Martin Leake, Travels in Northern Greece, v.3,london, J. Bodwell, 1835, σσ Aντώνιος Κεραµ πουλος, «Ανασκαφαί και έρευναι εν Μακεδονία», Πρακτικά της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας του έτους 1937, Αθήνα 1938, σσ Φώτιος Πέτσας, «Χρονικά Αρχαιολογικά », Μακεδονικά I (1974) Ιωάννης Βασδραβέλλης, Ιστορικά Αρχεία Μακεδονίας. Α, Αρχείον Θεσσαλονίκης , Θεσσαλονίκη, Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, 1952, σ Βασδραβέλλης,.π., σ Αλληλοδιδακτικ ονοµαζ ταν το σχολείο στο οποίο οι άριστοι µαθητές των ανώτερων τάξεων δίδασκαν στους µαθητές που φοιτο σαν στις κατώτερες τάξεις. Το πρώτο Aλληλοδιδακτικ σχολείο ιδρ θηκε στο Να πλιο το 1828 και εγκαινιάστηκε απ τον κυβερνήτη Ιωάννη Καποδίστρια. Το 1880 απαγορε θηκε µε Βασιλικ ιάταγµα η χρήση της αλληλοδιδακτικής µεθ δου. Πρβ. Σ. Μ. Καλλιάφας, «Αλληλοδιδακτική», Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, τ. Γ, Πα λος ρανδάκης (επιµ.), Αθήνα, Φοίνιξ, 2η έκδ., σ Στέφανος Παπαδ πουλος, Εκπαιδευτική και κοινωνική δραστηρι τητα του Eλληνισµο της Μακεδονίας κατά τον τελευταίο αιώνα της Τουρκοκρατίας, Θεσσαλονίκη, Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, 1970, σ Γεώργιος Χατζηκυριακο, Σκέψεις και εντυπώσεις εκ περιοδείας ανά την Μακεδονίαν ( ), Θεσσαλονίκη, I.M.X.A., , σ

2 226 Eυθυµία Aγτζίδου Σ µφωνα µε την απογραφή του 1920 ο Σοχ ς είχε κατοίκους, ε- νώ µετά το 1922 και την ανταλλαγή των πληθυσµών άγγιξε τους (το έτος 1928). Κατά τα 4/5 ήταν γηγενείς και κατά το 1/5 πρ σφυγες απ τον Π ντο, ενώ σηµειώθηκε εγκατάσταση και απ µερικές οικογένειες Βλάχων 7. Παρακολουθώντας τις πληθυσµιακές µεταβολές (έτος κάτοικοι, , , ) παρατηρο µε τι ακολουθο ν φθίνουσα πορεία. Οι περισσ τεροι κάτοικοι ασχολο νταν µε την κτηνοτροφία (εκτροφή προβάτων, γιδιών) που αποτελο σε την κ ρια α- σχολία τους, τη γεωργία (καλλιέργεια αµπελιο, καλαµποκιο, σιταριο, κριθαριο, γλυκάνισου, καπνο ), και το εµπ ριο. Συγκεκριµένα, απ τον 18ο αι. µερίδα Σοχινών άρχισε να ασχολείται µε τη µεταφορά προϊ ντων, ως αγωγιάτες ή πλαν διοι έµποροι, ακολουθώντας τους παλαιο ς δρ µους του χερσαίου εµπορίου, που συνέδεαν τη Μακεδονία µε την Κωνσταντινο πολη και την Κεντρική Ευρώπη. Σταδιακά, η εµπορική τάξη διακρίθηκε κοινωνικά απ τους αγρ τες και τους βοσκο ς. Η εµπορική δραστηρι τητα επεκτάθηκε στην αγορά γεωργικών εκτάσεων και στην κτηνοτροφική εκµετάλλευση. Η άρχουσα τάξη των εµπ ρων-γαιοκτηµ νων αναδείχθηκε σε φορέα εξουσίας 9. Ο Σοχ ς (εικ. 1), σήµερα, ανήκει στην επαρχία Λαγκαδά, η οποία υπάγεται στον Nοµ Θεσσαλονίκης. Το 1997 εφαρµ στηκε το σχέδιο «Ιωάννης Καποδίστριας» που προέβλεπε τη συνένωση διαφ ρων ήµων και Kοινοτήτων σε µεγαλ τερες διοικητικές περιφέρειες. Έτσι, ο ήµος του Σοχο περιλαµβάνει και τις Kοιν τητες Ασκο και Κρυονερίου, οι οποίες καταργο νται. Σχετικά µε την ονοµασία του Σοχο δεν έχουµε επαρκή στοιχεία. Σ µφωνα µε την επικρατέστερη εκδοχή η λέξη Σοχ ς προήλθε απ τη συγχώνευση της λέξης σσα (αρχαία π λη της επαρχίας Βισαλτίας του Μακεδονικο κράτους) και άλλου αρχαίου οικισµο µε το νοµα Χους, σήµερα Χο µα, τοποθεσία ευρισκ µενη στα ανατολικά του Σοχο. Το νοµα Σοχ ς βρέθηκε γραµµένο σε λίθινη πλάκα µε χρονολογία 1600 µ.χ., πως επίσης, βρίσκεται χαραγµένο και σε παλιές εικ νες του 9ου και 10ου αι. µ.χ. στα εικονοστάσια παλαιών οικογενειών στον Σοχ Αστέριος Ι. Κουκο δης, Η Θεσσαλονίκη και οι Βλάχοι, τ.α, Θεσσαλονίκη, Ζήτρος, 2000, σ Υπουργείο Εσωτερικών, Στοιχεία συστάσεως και εξελίξεως των ήµων και Kοινοτήτων, τ.18 (Νοµ ς Θεσσαλονίκης), Αθήνα, έκδ. Ένωσης ήµων και Κοινοτήτων της Ελλάδος, 1962, σ Ζαχαρο λα Τουραλή, Πολιτιστικ ς Άτλας, Αθήνα, Γενική Γραµµατεία Νέας Γενιάς, 2000, σ Στέφανος Κουτσιµάνης, «Ο Σοχ ς λίκνο των Μακεδ νων επί χρ νια», Μακεδονική Ζωή (Ιανουάριος 1975) 34.

3 Σχέσεις µε µορα χωριά: οι κάτοικοι του Σοχο διατηρο σαν καλές σχέσεις µε την σσα του Λαγκαδά και µε τη Νιγρίτα του νοµο Σερρών, καθώς και µε τα µικρ τερα χωριά γ ρω απ αυτή, πως το Σιτοχώρι. Ιδιαίτερα µε τη Νιγρίτα είχαν αναπτ ξει τακτικές εµπορικές συναλλαγές και παρουσίαζαν οµοι τητες στα ήθη, τα έθιµα και τη φορεσιά (εικ ). Πιο πολ δε- µένοι ήµασταν µε τη Νιγρίτα και µετά µε την σσα επισήµανε ο πληροφορητής Άγγελος Μήττας. Εξαιτίας της οικονοµικής ευµάρειας των κατοίκων της Νιγρίτας, η ένδυσή τους ήταν εντυπωσιακή και αποτελο σε πρ τυπο για τον γυναικείο πληθυσµ του Σοχο. Οι Σοχινοί διατηρο σαν στενές επαφές και µε την σσα, αφο παρουσίαζαν οµοι τητες στην ενδυµασία και τη διάλεκτο. Η πλειοψηφία των κατοίκων της σσας, πως και του Σοχο, ή- ταν γηγενείς (µε λίγους πρ σφυγες απ την Ανατολική Θράκη) γεγον ς που ευνοο σε την καλλιέργεια των σχέσεων ανάµεσά τους. Με τα γειτονικά χωριά οι Σοχινοί δεν είχαν στενές σχέσεις, γιατί τα περισσ τερα ήταν κατά κ ριο λ γο προσφυγικά. Η Αυγή ήταν αµιγώς προσφυγικ χωρι (πρ σφυγες απ τον Π ντο), πως και η Μαυρο δα, το Σκεπαστ, το Κρυονέρι (πρ σφυγες απ τον Π ντο, την Αν. Ρωµυλία και την Ανατολική Θράκη), ο Ασκ ς (πρ σφυγες απ τον Ασκ Ανατολικής Θράκης) 12. Οι επιγαµίες µε τα χωριά αυτά σπάνιζαν, καθώς είναι γνωστή η - ξυνση στις σχέσεις ντ πιων και προσφ γων, η οποία φαίνεται ξεκάθαρα στην κοινωνική ζωή. Η έρευνα H γυναικεία παραδοσιακή φορεσιά απ τον Σοχ Θεσσαλονίκης 227 Η µελέτη στηρίχτηκε σχεδ ν αποκλειστικά στην επιτ πια έρευνα, η ο- ποία πραγµατοποιήθηκε στον Σοχ Θεσσαλονίκης και την π λη της Θεσσαλονίκης 13, που εγκαταστάθηκε µεγάλη µερίδα Σοχινών κατά τις δεκαετίες , εξαιτίας της αδυναµίας απορρ φησης εργατικο δυναµικο απ τον ήµο και εξαιτίας της έλλειψης κατάλληλων συνθηκών διαβίωσης του πληθυσµο. Η έρευνα ξεκίνησε για πρώτη φορά τον Α γουστο του 2003 και συ- µπληρώθηκε κατά τη διάρκεια των ετών , για τη διαστα ρωση 11. Φωτογραφία του καλλιτέχνη φωτογράφου Απ στολου Γ. ελλιγιάννη. Απ το έργο του Βασίλη Ι. Τζανακάρη, Εικονογραφηµένη Ιστορία των Σερρών, τ. A, Σέρρες, έκδ. περιοδικο Γιατί, 1991, σ Παναγιώτης Γ. Τανιµανίδης, Ποντιακοί οικισµοί στην Ελλάδα, Θεσσαλονίκη, Σω- µατείο Παναγία Σουµελά, 1988, σσ Αισθάνοµαι την ανάγκη να ευχαριστήσω λους τους πληροφορητές για τη συνεργασία τους και ιδιαίτερα την κα Άννα Χρηστίδου, µέλος της Χορευτικής Οµάδας Γυναικών Σοχο, καθώς και τον δάσκαλο κ. Ιωάννη Μήττα, που αποτέλεσαν τον συνδετικ κρίκο µε τους κατοίκους του Σοχο.

4 228 Eυθυµία Aγτζίδου των πληροφοριών που είχαν συγκεντρωθεί, τη συλλογή παλαιο φωτογραφικο υλικο και τη φωτογράφιση των στοιχείων της γυναικείας και ανδρικής φορεσιάς. Oι φωτογραφίες της µελέτης προέρχονται απ την έ- ρευνα, τις συλλογές του Λαογραφικο και Εθνολογικο Μουσείου Μακεδονίας-Θράκης, καθώς και του Λυκείου Ελληνίδων Θεσσαλονίκης 14 και α- πεικονίζουν τµήµατα της γυναικείας ενδυµασίας προερχ µενα απ τον Σοχ. Στ χος της έρευνας αυτής ήταν να καταγραφο ν οι φορεσιές του Σοχο (γυναικεία, ανδρική) µε σο το δυνατ ν περισσ τερες λεπτοµέρειες, α- π τη στιγµή µάλιστα που δεν έχουν σωθεί γραπτές περιγραφές µε σπάνιες εξαιρέσεις και η βιβλιογραφική αναφορά είναι πενιχρή. Ιδιαίτερα, - ταν βασικά στοιχεία του παραδοσιακο πολιτισµο, πως η ενδυµασία, ε- ξαφανίζονται µε την πάροδο του χρ νου, καθίσταται αναγκαία η καταγραφή τους. Αν θέλαµε να καθορίσουµε το terminus post quem στη µελέτη αυτή, θα καταλήγαµε γ ρω στο 1920, επειδή µέχρι τ τε φτάνουν οι άµεσες και έµµεσες αναµνήσεις των πληροφορητών στους οποίους στηρίχτηκε η µελέτη. Για την καλ τερη οργάνωση της έρευνας χρησιµοποιήθηκε ένα ερωτη- µατολ γιο που κατε θυνε την πορεία των συνεντε ξεων, έτσι ώστε να ανήκουν στο είδος της ηµιδοµηµένης συνέντευξης. Ακ µη, χρησιµοποιήθηκε µαγνητ φωνο για την καταγραφή των συνοµιλιών, ενώ τηρήθηκε ηµερολ γιο εργασιών το οποίο περιελάµβανε στοιχεία πως δροµολ για, χρήση χρ νου, επαφή µε πρ σωπα, πληροφορίες σχετικά µε το εξεταζ µενο θέµα και γενικά κάθε χρήσιµο στοιχείο. Η παρο σα µελέτη αποτελεί µια πρώτη παρουσίαση της γυναικείας φορεσιάς του Σοχο και των κ ριων στοιχείων που την απαρτίζουν. Το θέ- µα δεν έχει εξαντληθεί, οπ τε η έρευνα συνεχίζεται. Επιβάλλεται η συγκριτική µελέτη της ενδυµασίας του Σοχο µε τις ενδυµασίες της σσας Λαγκαδά και της Νιγρίτας Σερρών, µε τις οποίες, πως φάνηκε απ την επιτ πια έρευνα, υπήρχαν οµοι τητες, αλλά και διαφοροποιήσεις. 14. Ευχαριστώ θερµά την κα Γλυκερία Μελίδου-Κεφαλά, Προϊσταµένη ιε θυνσης του Λαογραφικο και Εθνολογικο Μουσείου Μακεδονίας-Θράκης, (στο εξής: Λ.E.M.M.-Θ.), η οποία καθοδήγησε την έρευνα, παρακολο θησε την παρο σα µελέτη σε λα της τα στάδια, προσφέροντας ουσιώδεις συµβουλές και υποδείξεις, τη ιε θυνση του Λ.E.M.M.-Θ. για την παραχώρηση άδειας φωτογράφισης και δηµοσίευσης στοιχείων της γυναικείας ενδυµασίας του Σοχο, την Πρ εδρο του Λυκείου Ελληνίδων Θεσσαλονίκης, κα Ζωή Σπυροπο λου, καθώς και το ιοικητικ Συµβο λιο για την παραχώρηση άδειας φωτογράφισης ενδυµάτων της συλλογής του Λυκείου, που προέρχονται απ τον Σοχ. Τέλος, θα ήθελα να εκφράσω τις ευχαριστίες µου στη ζωγράφο Μάγδα Μ κκα για τη σχεδιαστική απ δοση του δεσίµατος του νυφικο κεφαλ δεσµου, καθώς και στον σ ζυγ µου, Ιωάννη Λι λιο, για την αµέριστη συµπαράσταση.

5 H γυναικεία παραδοσιακή φορεσιά απ τον Σοχ Θεσσαλονίκης 229 Η γυναικεία φορεσιά Η γυναικεία παραδοσιακή ενδυµασία φορέθηκε σε ευρεία κλίµακα ώς τη δεκαετία του Βέβαια, δεν θα µπορο σαµε να µην αναφερθο µε στις περιπτώσεις αν και µεµονωµένες ορισµένων ηλικιωµένων γυναικών που, συνεχίζοντας την παράδοση, εξακολουθο ν να κυκλοφορο ν µε την παραδοσιακή τους φορεσιά ακ µη και σήµερα (εικ. 4). Οι γυναίκες επηρεάστηκαν α- π την ευρωπαϊκή µ δα µε κάποια σχετική καθυστέρηση σε σχέση µε τους ά- ντρες (εικ. 5), αφο δεν αποµακρ νονταν ε κολα απ το χωρι τους. Τα υφάσµατα απ τα οποία φτιάχνονταν τα φορέµατα, πως και λα τα υπ λοιπα στοιχεία της ενδυµασίας εκτ ς των εσωρο χων, ήταν αγοραστά. Στον Σοχ υπήρχαν καταστήµατα που πουλο σαν κλωστές και υφάσµατα σε τ πια, αλλά ως επί το πλείστον τα αγ ραζαν απ τον Λαγκαδά ή τη Νιγρίτα. Γενικ τερα, ο Σοχ ς ήταν σηµαντικ εµπορικ κέντρο, αφο διέθετε πολλά καταστήµατα (ραφτάδικα, σιδεράδικα, µπακάλικα, τσαγκαράδικο, φωτογραφείο, χρυσοχοείο, καφενεία) και απ τα γειτονικά χωριά συγκεντρώνονταν εκεί για να κάνουν τα ψώνια τους. Ξακουστοί ράφτες (π.χ. Σεραφείµ Αρβανιτίδης, γνωστ ς µε το παρατσο κλι Γιάντσος) ή µοδίστρες, των οποίων η δουλειά ξεχώριζε, αναλάµβαναν να ράψουν τη φορεσιά, χρεώνοντας µως ακριβά. Πριν την ανταλλαγή των πληθυσµών ζο σαν τουρκάλες στο χωρι, που ασχολο νταν µε το ράψιµο. Για τα εσώρουχα και τα υφαντά ή τα στρωσίδια οι γυναίκες ήταν υποχρεωµένες να υφάνουν στον αργαλει. Βέβαια, πριν φτάσουν σ αυτ το στάδιο προηγο νταν µια µεγάλη διαδικασία. Έπρεπε πρώτα να ζεµατίσουν σε καυτ νερ τα µαλλιά που έπαιρναν απ τα πρ βατα, για να πλυθο ν και να καθαριστο ν. Ύστερα τα ξέβγαζαν µε κρ ο νερ και τα στέγνωναν. Αφο τα χτυπο σαν πρώτα για να πέσουν τα χοντρά σκουπίδια, τα ξάνοιγαν µε τα χέρια για να πέσουν οι ξένες ουσίες (αγκάθια, ξυλαράκια). Ακολουθο σε το λανάρισµα µε τα λανάρια 15, µε τα οποία τραβο σαν το µαλλί και το έξαιναν 16. Στην περίπτωση που η ποσ τητα του µαλλιο ήταν µεγάλη, την έδιναν σε επαγγελµατία λαναρά στον Σοχ ή την έστελναν στον Λαγκαδά. Για το γνέσιµο χρησιµοποιο σαν το τσικρίκι 17. Για το λε κασµα των υφασµάτων χρησιµοποιο σαν κοπριά αγελαδίτικη την οποία έλιωναν µε νερ κι έριχναν µέσα το πανί. Το έβγαζαν, το ξέ- 15. Εργαλείο που αποτελο νταν απ δ ο ξ λινες επιφάνειες µε σειρές απ συρµάτινα δ ντια για το ξάσιµο του µαλλιο. Πρβ. Ερατώ Αγγελοπο λου-βολφ, Ο αργαλει ς, Αθήνα, µος, 1986, σσ Πρβ. Άλκη Κυριακίδου-Νέστορος, Τα υφαντά της Μακεδονίας και της Θράκης, Αθήνα, Εθνικ ς Οργανισµ ς Ελληνικής Χειροτεχνίας, 1965, σσ Εργαλείο που χρησιµοποιο νταν για το γνέσιµο του νήµατος, ιδίως του κοντ ινου µαλλιο. Πρβ. Αγγελοπο λου-βολφ,.π., σ. 33.

6 230 Eυθυµία Aγτζίδου πλεναν στη βρ ση και στερα το πήγαιναν στο ρέµα ή σε χώρο µε άφθονο νερ (σιντριβάνι), το βουτο σαν και το κοπάνιζαν πολλές φορές. Τα εσώρουχά τους, πως και τα υφαντά, ήταν λευκά, τα χρωµατιστά ήταν ελάχιστα. Αν ήθελαν να υφάνουν κάτι χρωµατιστ έβαφαν τις κλωστές που θα χρησιµοποιο σαν πριν την φανση. Έκαναν µεγάλους τσιλέδες µετά το γνέσιµο και σε ένα µεγάλο καζάνι µε νερ που έβραζε έριχναν µπογιά αγοραστή απ τα µαγαζιά. Εκτ ς απ τις χηµικές χρησιµοποιο σαν και φυτικές βαφές που έδιναν χρωµατισµο ς σταθερο ς και αναλλοίωτους στο φως και το πλ σιµο, αλλά παρουσίαζαν δυσκολίες στην ε ρεση του ακριβο ς τ νου ο οποίος εξαρτι ταν απ τις καιρικές συνθήκες, τη σ σταση του εδάφους, τη σκληρ τητα του νερο, την περιεκτικ τητα του φυτο σε χρωστική ουσία. Έτσι, σ µφωνα πάντα µε υλικ της επιτ πιας έρευνας, χρησιµοποιο σαν: φ λλα και κορµ πιπεριάς για το πράσινο χρώµα, φλο δα απ τον καρπ καρυδιο για το καφέ σκο ρο 18, κρεµµυδ φυλλα για το ανοιχτ καφέ, φ λλα και φλο δα βελανιδιάς για το σταχτί 19, λουλάκι για το γαλάζιο, ριζάρι 20 για το κ κκινο, φλο δα απ µελιά για το κίτρινο-µουσταρδί 21. Ο χρ νος βρασµο και η ποσ τητα της µπογιάς καθ ριζαν το σκο ρο ή ανοικτ χρώµα, ενώ η επιτυχία της ακριβο ς απ χρωσης εξαρτι ταν κατά πολ απ την ικαν τητα της τεχνίτρας. Οι βλάχες ήξεραν και βάφαν απ φυτά ανέφερε η Αικατερίνη Κουτο ση. Τα κ ρια στοιχεία της φορεσιάς µε τη σειρά που φορι νταν ήταν τα ε- ξής: 1) Τα εσώρουχα (βρακί, φανέλα), 2) το πουκάµισο, 3) τα φορέµατα (µεσοφο στανο και φουστάνι), 4) η ποδιά, 5) η εσάρπα, 6) το πανωφ ρι (ζακέτα, λιµπαντές, σκουρτέλα), 7) το κεφαλοκάλυµµα, 8) οι κάλτσες, 9) τα υποδήµατα, 10) τα διάφορα κοσµήµατα. 1. Τα εσώρουχα Βρακί: φορι ταν σε καθηµερινή βάση και φτιαχν ταν απ βαµβάκι. Τα δ ο σκέλη έφταναν σε µήκος κάτω απ το γ νατο και είχαν σκίσιµο στο πλάι που διακοσµο νταν µε πιέτες, σιρίτια και δαντέλα. Στο ψος του γ νατου έσφιγγε µε κορδ νι. Στη µέση δεν είχε λάστιχο, αλλά συγκρατι ταν µε ένα είδος βρακοζώνας, η οποία πολ συχνά λυν ταν και έπεφτε. Τα βρακιά υφαίνονταν απ τις γυναίκες και δίνονταν για διακ σµηση σε µοδίστρες. 18. Πρβ. Ελπινίκη Σαραντή, «Απ τα φυτά της Θράκης», Θρακικά 20 (1944) π., H επιστηµονική ονοµασία είναι ερυθρ δανο το βαφικ (rubia tinctoria). Βλ. σχετικά: Άννα Αποστολάκη, «Βαφικαί λαι και χρήσις αυτών», Λαογραφία I (1952) H επιστηµονική ονοµασία είναι fraxinus..π., 117.

7 H γυναικεία παραδοσιακή φορεσιά απ τον Σοχ Θεσσαλονίκης 231 Αργ τερα, φτιάχνονταν απ αγοραστ κάµποτο (cabot) 22 µε µήκος πάνω α- π το γ νατο. Φανέλα: φορι ταν σε σπάνιες περιπτώσεις, κατά τη διάρκεια του χει- µώνα λ γω του ψ χους. Oι γυναίκες φορο σαν κάτω απ το πουκάµισο φανέλα µάλλινη, υφαντή, κοντοµάνικη ή µακρυµάνικη, µε µήκος ώς τους γοφο ς. 2. Το πουκάµισο Ήταν βαµβακερ, υφαντ στον αργαλει, σε λευκ χρώµα, µε µήκος που έφτανε ώς τους γοφο ς. Το κυκλικ άνοιγµα του λαιµο συνεχιζ ταν µε κατακ ρυφο άνοιγµα στο στήθος. Αποτελο νταν απ ένα κεντρικ φ λλο µπρος-πίσω και δ ο πλαϊνά φ λλα που ήταν συνέχεια του κατωµάνικου. Στο εξωτερικ, πάνω µέρος του βραχίονα ράβονταν συµπληρωµατικ κοµ- µάτι, απ ένα για το κάθε µανίκι (σχ. 1). Το πουκάµισο είχε υφαντή διακ σµηση (εικ. 6) µε ενυφασµένες κάθετες ρίγες, συνήθως µεταξωτές, υποκίτρινου χρώµατος, στις ο γιες. Σ µφωνα µε την Ι. Παπαντωνίου ο τ πος αυτ ς πουκαµίσου ανήκει στην τρίτη κατηγορία πουκαµίσων µε τουρκική επίδραση Τα φορέµατα Μεσοφο στανο: φορι ταν πάνω απ το πουκάµισο. Ως προς το χρώµα κυριαρχο σε το λευκ, αν και δεν έλειπαν ορισµένα ριγωτά (µπλε και λευκ ή ροζ). Το µπο στο ήταν αµάνικο, βαµβακερ ή απ κάµποτο για να είναι µαλακ (εικ. 7). Στο στήθος υπήρχε κατακ ρυφο άνοιγµα µε πατιλέτα 24 και µικρά κουµπάκια. Η λαιµ κοψη ήταν κυκλική, ρελιασµένη µε αγοραστ - φασµα και µπορο σε να διακοσµηθεί µε αγοραστή ταινία που τελείωνε σε φεστ νι 25. Η φο στα ήταν µακριά, σουρωτή, υφαντή στον αργαλει, µαλλοβάµβακη τον χειµώνα ή µ νο βαµβακερή το καλοκαίρι (εικ. 8). Η έντονη σο ρα γι- 22. Χοντρ βαµβακερ φασµα το οποίο δεν έχει υποστεί λε κανση µε ειδική επεξεργασία, έχει απλή φανση και χρησιµοποιείται ως φτην και πρ χειρο υλικ για τη ραφή εσωρο χων και σεντονιών. Πρβ. Ιωάννα Παπαντωνίου, Η ελληνική ενδυµασία: απ την αρχαι τητα ώς τις αρχές του 20ο αιώνα, Αθήνα, Εµπορική Τράπεζα της Ελλάδος, 2000, σ Ιωάννα Παπαντωνίου, «Συµβολή στη µελέτη της γυναικείας ελληνικής παραδοσιακής φορεσιάς», Εθνογραφικά 1 (1978) Κοµµάτι υφάσµατος που προστίθεται συνήθως στο τελείωµα ενδ µατος για να το διακοσµήσει ή να καλ ψει κάτι (πχ. τα κουµπιά). Βλ. Γ. Μπαµπινιώτης, Λεξικ της Νέας Ελληνικής Γλώσσας, Αθήνα, Κέντρο Λεξικολογίας, Το φεστ νι είναι οδοντωτ κέντηµα µε στρογγυλές ή µυτερές απολήξεις, που φτιάχνεται συνήθως στο άκρο του ενδ µατος. Βλ..π.

8 232 Eυθυµία Aγτζίδου ν ταν για να φουσκώνει το φ ρεµα. Αποτελο νταν απ 5 ή 6 φ λλα και ο ποδ γυρος ήταν ρελιασµένος απ βαµβακερ αγοραστ φασµα. Στο κάτω µέρος της φο στας ολ γυρα πρ σθεταν α) ταινία αγοραστή (εικ. 8, 9, 11), µον χρωµη, διακοσµηµένη (µε ανθάκια) ή αδιακ σµητη, β) κέντηµα (εικ. 9-10) µε φυτικά µοτίβα (π.χ. αµπελ φυλλα µε τσαµπιά σταφυλιο ). Φουστάνι: Μακρ σε µήκος µέχρι τον αστράγαλο (εικ ), µε µακρ µανίκι που είχε σο ρα στον ώµο και απ ληγε σε λοξή µανσέτα στον καρπ µε χρωµατιστ ρέλι και ένα κουµπί ντυµένο µε το ίδιο φασµα του φορέµατος (εικ. 14). Η κυκλική λαιµ κοψη διακοσµο νταν µε µα ρο φιτιλάκι ή µε λεπτ κέντηµα απ κλωστή ίδια χρωµατικά µε το φασµα του φορέµατος. Απ τον λαιµ ώς τον οµφαλ ήταν ανοικτ και έκλεινε (ώς το σηµείο που τελείωνε το µπο στο) µε 4 ή 5 κρυφά ή φανερά κουµπάκια, ενώ το υ- π λοιπο κατακ ρυφο άνοιγµα που έµενε στη φο στα δεν έκλεινε µε κου- µπιά, αλλά καλ πτονταν µε την ποδιά. εξιά και αριστερά στο στήθος είχε διπλά νερβίρ (εικ. 15). Και στο πίσω µέρος, δηλαδή στην πλάτη, υπήρχαν διπλές σειρές νερβίρ κατακ ρυφες ή σε σχήµα V. Το µπο στο του φορέµατος ήταν στητ, ενώ η φο στα είχε έντονη σο ρα απ 3 ή 4 φ λλα ανάλογα µε το φάρδος του υφάσµατος. Το κάτω µέρος της φο στας διακοσµο νταν περιµετρικά µε βελο δινη φάσα (κατιφές) 26 - ψους περίπου 10 εκατοστών (εικ. 16) και ο ποδ γυρος µε µα ρο φιτιλάκι. Η διακοσµητική αυτή φάσα µπορο σε να ήταν κεντητή. Σ µφωνα µε την προφορική µαρτυρία της Αικατερίνης Γαγανέλη οι κουβαρίστρες για το κέντηµα αυτ της κ στισαν 100 δραχµές περίπου το Τα φορέµατα φτιάχνονταν απ διάφορα υφάσµατα ανάλογα µε την περίπτωση: µάλλινο, βαµβακερ, µεταξωτ, ζορζέτα (λεπτ µεταξωτ φασµα), σατέν, κρεπ 27 σατέν. Τα υφάσµατα αυτά ήταν πάντοτε αγοραστά, συχνά µε ενυφασµένα ή σταµπωτά φυτικά ή γεωµετρικά µοτίβα, και τα έδιναν σε µοδίστρες ή ράφτες για να τους τα ράψουν. Για να γίνει ένα φ ρεµα χρειάζονταν 9 µε 10 µέτρα υφάσµατος. Ήταν φοδραρισµένο µε βαµβακερή φ δρα (αλατζάς) 28 µον χρωµη, συνήθως µπεζ στο µπο στο και καρ, εµπριµέ ή ριγέ στη φο στα (εικ ). Οι πιο ηλικιωµένες επέλεγαν φορέµατα σε καφέ ή µπλε σκο ρο χρώµα (εικ. 19), ενώ οι νε τερες γυναίκες είχαν φορέµατα σε πράσινο σκο ρο ή α- νοικτ, βυσσινί, µπλε ρουά, γκρι. Στις επίσηµες εκδηλώσεις το φ ρεµα επιβαλλ ταν να είναι ασορτί µε 26. Ο κατιφές είναι το µεταξωτ βελο δο. Βλ. Μπαµπινιώτης,.π. 27. Ύφασµα µε ελαφρά πτυχωµένη, κυµατοειδή ή ανάγλυφη επιφάνεια. Βλ..π. 28. Ο αλατζάς είναι βαµβακερ φασµα χαµηλής ποι τητας, συνήθως ριγωτ ή καρ. Βλ. Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια,.π., σ. 400.

9 H γυναικεία παραδοσιακή φορεσιά απ τον Σοχ Θεσσαλονίκης 233 την ποδιά, τη σάρπα και το τσεµπέρι. Το ενδυµατολογικ τυπικ ήταν αυστηρά καθορισµένο και αν κάποια γυναίκα φορο σε κάτι διαφορετικ είχε να αντιµετωπίσει την κοροϊδία ή την περιφρ νηση των συγχωριανών της. Καθηµερινά βέβαια ήταν συνηθισµένο να φορο ν πρ χειρα και φθαρµένα ρο χα ή να κάνουν τυχαίους χρωµατικο ς συνδυασµο ς. Οι αν παντρες κοπέλες φορο σαν φορέµατα πιο κοντά (εικ ) ώς τη µέση της γάµπας µε σο ρα στη µέση και στενή βελο δινη φάσα σε µία ή δ ο σειρές. Ακ µη, µπορεί να φορο σαν φορέµατα µε πλισέ φο στα, τα ο- ποία αντικαθιστο σαν µε τη µακριά φορεσιά µ λις αρραβωνιάζονταν. Σε περίπτωση πένθους λα τα µέρη της γυναικείας ενδυµασίας ήταν µα ρα, εκτ ς απ τα εσώρουχα. Οι πιο νέες γυναίκες που έχαναν τον σ ζυγ τους είχαν τη δυνατ τητα να ξαναπαντρευτο ν, δεν ήταν δηλαδή κατακριτέο, οπ τε µετά έβγαζαν τα µα ρα. Στο γειτονικ χωρι σσα φορο σαν τον ίδιο τ πο φορέµατος, µε τη διαφορά τι ήταν πιο κοντ και χωρίς τη βελο δινη φάσα στον ποδ γυρο. πως παρατηρεί χαρακτηριστικά η Αικατερίνη Κουτο ση αµέσως τις καταλαβαίναµε και λέγαµε αυτή είναι Βυσοκνιά Η ποδιά Η ποδιά ήταν απαραίτητο εξάρτηµα, επειδή έκλεινε το άνοιγµα του φορέµατος και γι αυτ τον λ γο δεν υπήρχε περίπτωση να µην τη φορο ν. Σε µήκος έφτανε το 1 µ., ήταν δηλαδή µακριά, λίγο πιο πάνω απ το φ ρεµα. Οι ποδιές ήταν δ ο ειδών: 1. Aπ ποικίλα αγοραστά υφάσµατα (βαµβακερ, µάλλινο, βελο δινο, ταφταδένιο 30, µεταξωτ ) πάντα µον χρωµη, µον φυλλη µε πολλά πιετάκια (περίπου 20) στη µέση. Το ζωναράκι ήταν φαρδ, πολλές φορές φοδραρισµένο µε αγοραστ φασµα που κατέληγε σε δυο ανισοµήκη σκέλη (εικ ). Έκλεινε µε χρυσή καρφίτσα, κουµπί ή παραµάνα στο πλάι. Στο κάτω µέρος διακοσµο νταν µε δαντέλα ή κοφτ κέντηµα ή άλλο σχέδιο. 2. Για τις καθηµερινές ανάγκες (για τη γειτονιά ή τις δουλειές στην αυλή) χρησιµοποιο σαν τις «ζάπασκες», ποδιές υφαντές στον αργαλει, µάλλινες ή βαµβακερές, δίφυλλες (φάρδος φ λλου 0,50 µ.) µε σο ρα στη µέση και δ ο σκοινάκια απ αγοραστ φασµα που δέναν µπροστά. Τα δ ο φ λλα ενώνονταν µεταξ τους µε κατακ ρυφη ραφή στο κέντρο. Επειδή είχαν µεγάλο φάρδος, ήταν βολικές, αφο κάλυπταν το φ ρεµα ακ µη κι αν ήταν 29. Βυσ κα ήταν το παλι νοµα της σσας Λαγκαδά. Βλ. σχετικά Στέλιος Παπαθεµελής, «Απ τη νε τερη ιστορία της σσας Ο Κώστας Βελλίδης ως δάσκαλος στην σσα Λαγκαδά », Πολιτικά-Κοινωνικά, Θεσσαλονίκη 1981, σ Φτιαγµένο απ ταφτά (µεταξωτ φασµα απ λεπτ νήµα και πυκνή φανση). Βλ. Μπαµπινιώτης,.π.

10 234 Eυθυµία Aγτζίδου παλι. Οι υφαντές ποδιές µπορεί να ήταν α) µον χρωµες µε οριζ ντιο κέντηµα στο κάτω µέρος ή β) ριγωτές, µε οριζ ντιες ρίγες (εικ. 24). Οι αν παντρες κοπέλες φορο σαν πιο κοντή ποδιά (ανάλογα µε το µήκος του φορέµατος, που πως αναφέρθηκε παραπάνω, έφτανε στο µέσο της γάµπας). Στην σσα, σ µφωνα µε µαρτυρία, που δεν έχει µως διασταυρωθεί, τις υφαντές ποδιές τις φορο σαν και εκτ ς των ορίων του σπιτιο. 5. Η εσάρπα Ονοµαζ ταν σάρπα ή σάλπα.το σχήµα της ήταν ορθογώνιο παραλληλ γραµο και έφτανε σε µήκος το 1,75 µ. Ήταν µον χρωµες, ενώ υπήρχαν και ριγέ που φορι νταν απ νεαρές κοπέλες (εικ ). Στις τελευταίες οι συνδυασµοί ήταν καφέ και µπεζ ή µπλε και λευκ. Συνήθως κατασκευάζονταν απ αγοραστά υφάσµατα: µεταξωτ, σατέν, µάλλινο µε φλος ζιγκ-ζαγκ ενυφασµένα σχέδια, ζορζέτα, ζέρσεϊ. Στις δ ο στενές πλευρές διακοσµο νταν µε λεπτ αζο ρ. Την εσάρπα την περνο σαν γ ρω απ το σβέρκο φέρνοντας τα δ ο σκέλη µπροστά στο στήθος που τα στα ρωναν. Οι άκρες πιάνονταν λίγο στο ζωναράκι της ποδιάς και έβγαιναν απ έξω ώστε να κρέµονται. 6. Το πανωφ ρι Ζακέτα: οι γυναίκες, για τις επίσηµες περιστάσεις, είχαν πανωφ ρι απ αγοραστ λουτρ 31, το οποίο ραβ ταν απ µοδίστρες ή ράφτες (εικ. 27). Επειδή ήταν ακριβ, δεν είχαν λες την οικονοµική δυνατ τητα να το αποκτήσουν. Ήταν συνήθως σε µα ρο χρώµα, κοντ, µε γιακά µε πέτα, µανικωτ µε µανσέτα στο τελείωµα των µανικιών και 3 κουµπάκια (εικ. 28). Μπροστά στις δ ο µ στρες είχε απ 3 κουµπιά, τα οποία ήταν διακοσµητικά, αφο δεν υπήρχαν κουµπ τρυπες, δηλαδή φορι ταν ανοιχτ. Κουµπάκια ράβονταν και στις µ τες των πέτων του γιακά (εικ. 29). Εσωτερικά καλ πτονταν µε φ δρα απ βαµβακερ σατέν. Εκτ ς απ τις λο τρινες ζακέτες, ράβονταν και µάλλινες για καθηµερινή χρήση. Σκουρτέλα: παλαι τερος (πριν το 1920) τ πος µανικωτο πανωφοριο, ιδιαίτερα ακριβ ς, που αγοραζ ταν απ τους οικονοµικά ευκατάστατους. Αποτελο σε δώρο του γαµπρο ή της οικογενείας του στη ν φη. Μακρ σε µήκος (ώς τη µέση της γάµπας), µεσάτο, εξωτερικά ήταν τσ χινο. Το εσωτερικ των µπροστινών φ λλων καθώς και του πίσω µέρους απ τη µέση και κάτω (εκτ ς της πλάτης) ήταν επενδυµένο µε γο να, ενώ το υπ λοιπο µε φ Γο να που προέρχεται απ ενυδρίδα (υδρ βιο σαρκοφάγο θηλαστικ που ανήκει στην ίδια οικογένεια µε τη νυφίτσα και θηρε ται για την εξαιρετικής ποι τητας γο να της). Βλ. Μπαµπινιώτης,.π.

11 H γυναικεία παραδοσιακή φορεσιά απ τον Σοχ Θεσσαλονίκης 235 δρα βαµβακερή. Στ λισµα µε γο να υπήρχε στον λαιµ και στο κατακ ρυφο µπροστιν άνοιγµα. 7. Κεφαλοκάλυµµα - κ µµωση Οι αν παντρες κοπέλες άφηναν ακάλυπτο το κεφάλι τους, στολίζοντάς το ολ γυρα µε µια µα ρη βελο δινη κορδέλα. Απ τη στιγµή µως που αρραβωνιάζονταν φορο σαν απαραιτήτως τσεµπέρι ή σκέπη, το οποίο λειτουργο σε και ως διακριτικ. Ήταν τριγωνικ µε µπιµπίλα 32 και στις τρεις πλευρές. Η µακριά πλευρά έφτανε σε µήκος το 1,50 µ. και οι δ ο κοντ τερες το 0,90 µ. Ενώ το τσεµπέρι ήταν απ αγοραστ φασµα, η µπιµπίλα ήταν χειροποίητη, πλεγµένη µε βελονάκι (εικ ). Τα καθηµερινά τσεµπέρια ήταν βαµβακερά ή µάλλινα, ενώ τα επίσηµα (για την εκκλησία ή γλέντια) ήταν µεταξωτά. Κατά κ ριο λ γο ήταν µον χρωµα σε διάφορες αποχρώσεις, πως καφέ, µπλε σκο ρο, µπλε ρουά, βυσσινί, πράσινο, καροτί. Οι γυναίκες σε περίπτωση χηρείας φορο σαν µα ρο τσεµπέρι. Πολλές φορές, για να είναι πιο σταθερά δεµένο το τσεµπέρι στο κεφάλι, πρώτα έδεναν µία βελο δινη κορδέλα στο κεφάλι και εκεί πάνω καρφίτσωναν το τσεµπέρι µε δ ο καρφίτσες που είχαν µα ρο κεφαλάκι. Το δέσι- µο του τσεµπεριο γίνονταν µε δ ο τρ πους: α) Tο έριχναν στο κεφάλι, το στα ρωναν κάτω απ την κοτσίδα ανεβάζοντας τα δ ο σκέλη σαν στεφάνι και φέρνοντάς τα αριστερά. Έκαναν ένα δέσιµο και µετά έναν µον φι γκο (εικ. 25), ώστε οι δ ο άκρες που περίσσευαν να είναι ανισοµήκεις (η µία να είναι πολ κοντή και η άλλη µακριά). β) Έκαναν έναν κ µπο και τις δ ο άκρες που περίσσευαν οι οποίες ή- ταν στο ίδιο µήκος περίπου, τις φέρναν αντικριστά πάνω στον κ µπο, ώστε να σχηµατίζεται διπλ ς φι γκος, τον οποίο στερέωναν µε καρφίτσα-φλουράκι. Οι ηλικιωµένες φορο σαν δ ο τσεµπέρια. Το πρώτο που ήταν τριγωνικ µα ρο δεν ταν απλά πίσω. Το δε τερο ήταν µεγάλη τετράγωνη µαντήλα µα ρη, συνήθως λεπτή, µάλλινη µε σταµπωτά, πολ χρωµα άνθη περιµετρικά στις τέσσερις πλευρές. Αφο τη δίπλωναν ώστε να σχηµατιστεί τρίγωνο, την έριχναν πάνω στο κεφάλι, αφήνοντας ελε θερες τις δ ο άκρες να πέφτουν µπροστά. Σε περίπτωση που οι άκρες ήταν πολ µακριές τις έβαζαν µέσα στην ποδιά. Οι µαρτυρίες κάνουν αναφορά για τη χρήση κ κκινου φεσιο σε παλαι τερους χρ νους, γ ρω απ το οποίο τ λιγαν τις πλεξο δες των µαλ- 32. Λεπτή δαντέλα που κεντιέται µε βελ να στο τελείωµα ενδυµάτων ή υφασµάτων. Βλ. Μπαµπινιώτης,.π.

12 236 Eυθυµία Aγτζίδου λιών, που τις στ λιζαν µε χρυσά φλουριά. Επάνω απ αυτ το φέσι δέναν τριγωνικ, µα ρο τσεµπέρι µε µπορντο ρα που το έλεγαν σιαµί. Ο G. F. Abbott αναφέρει τι στα καρναβάλια του Σοχο, τα έτη , οι µεταµφιεσµένοι νέοι σταµατο σαν τις κοπέλες στον δρ µο ψάχνοντας αν το κεφαλοκάλυµµά τους είχε φλουριά και αφαιρο σαν σο περισσ τερα µπορο σαν 33. Τα µαλλιά τα χτένιζαν µε δ ο τρ πους: α) Aφο χτένιζαν πολ καλά τα µαλλιά τους, έκαναν χωρίστρα στο πλάι και τα πατίκωναν µε την ανάποδη της χτένας τραβώντας τα πίσω σε µονή πλεξο δα. Αν ήθελαν χαλάρωναν ελαφρώς το φες, ώστε να σχηµατιστο ν σκάλες (3 απ τη µια πλευρά-2 απ την άλλη). β) Xτένιζαν λα τα µαλλιά πίσω χωρίς χωρίστρα, πάλι σε µονή πλεξο δα που έπεφτε πίσω στην πλάτη. Στην άκρη της πλεξο δας έδεναν µία κορδέλα φι γκο στο ίδιο χρώµα µε το τσεµπέρι, που φαιν ταν κάτω απ το τσεµπέρι. σες δεν διέθεταν πλο σια κ µη πρ σθεταν ξένες πλεξο δες, αφο τα πυκνά και µακριά µαλλιά θεωρο νταν δείγµα υγείας, ευζω ας και δ ναµης. Τα µικρά κοριτσάκια µπορο σαν να έχουν και δ ο πλεξο δες µε χωρίστρα στη µέση. 8. Οι κάλτσες Στα π δια οι γυναίκες φορο σαν κατά κ ριο λ γο κάλτσες, βαµβακερές το καλοκαίρι και µάλλινες τον χειµώνα, που ονοµάζονταν τσουράπια. Τις έπλεκαν στο χέρι οι ίδιες οι γυναίκες. Βέβαια, χρησιµοποιο σαν και α- γοραστές νάιλον κάλτσες µε κατακ ρυφη ραφή πίσω. Οι πλεκτές κάλτσες ή- ταν µονοκ µµατες απ τη µ τη ώς κάτω απ το γ νατο, που και έπλεκαν το λάστιχο ή τοποθετο σαν αγοραστή καλτσοδέτα. Για τους χειµερινο ς µήνες χρησιµοποιο σαν κάλτσες µε µήκος πάνω απ το γ νατο. εν ήταν απαραίτητο οι κάλτσες να ταιριάζουν µε το φ ρεµα. Τα πιο συνηθισµένα χρώµατα που επέλεγαν οι νέες γυναίκες ήταν το µα ρο, το µπλε, το καφέ και λιγ τερο το βυσσινί, ενώ οι ηλικιωµένες επέλεγαν το λευκ. Πολλές φορές οι µα ρες κάλτσες είχαν χρωµατιστές τη µ τη και τη φτέρνα µε κ κκινο ή πράσινο. Οι κάλτσες γενικά στολίζονταν µε κατακ ρυφα διακοσµητικά θέµατα που έφταναν µέχρι τα δάχτυλα χωρίς να τα καλ πτουν. Έκοβαν δηλαδή τα σχέδια στη µ τη για να µαζέψουν τις κλωστές. Κάποια σχέδια συνέχιζαν ώς τις άκρες των δακτ λων. Τα κ ρια διακοσµητικά θέµατα ήταν ρίγες (πυκνές ή αραιές), πλεξο δες, ανθάκια, τρυπητά σχέδια (σε διαγώνια διάταξη). 33. George Frederick Abbott, Macedonian Folklore, Chicago, Argonaut Publishers, 1969, σ. 3.

13 H γυναικεία παραδοσιακή φορεσιά απ τον Σοχ Θεσσαλονίκης Τα υποδήµατα Για τις επίσηµες εκδηλώσεις (γιορτές, γάµος, εκκλησία) είχαν παπο τσια µα ρα δερµάτινα, λουστρίν µε λουράκι και κουµπάκι στο πλάι µε στρας ή χωρίς λουράκι µε καρφίτσα (στρας) απ πάνω. Εκτ ς απ τα παπο τσια φορο σαν και παντ φλες. Οι επίσηµες ήταν απ απλ δέρµα ή καστ ρ, κλειστές µπροστά, µυτερές, µε τακο νι. Για να µη γλιστρο ν τις πήγαιναν στον τσαγκάρη ο οποίος πρ σθετε µε καρφάκια κάτω απ τη σ λα ένα ορθογώνιο σιδερένιο έλασµα. Οι καθηµερινές ονοµάζονταν πατίκια, είχαν ξ λινη ίσια σ λα και δερµάτινο λουράκι στο πάνω µέρος. Τις χρησιµοποιο σαν για τις δουλειές στην αυλή ή το κοτέτσι και µάλιστα συχνά περπατο σαν ξυπ λητες και κρατώντας τες στο χέρι για να µην κοπεί το λουράκι. Τα παπο τσια και τις παντ φλες τα αγ ραζαν έτοιµα ή τα έδιναν παραγγελία στον τσαγκάρη. Αν και στον Σοχ υπήρχαν µαγαζιά τσαγκάρηδων, συχνά αγ ραζαν υποδήµατα απ την σσα (Βυσ κα), που υπήρχε ανεπτυγµένη συντεχνία παπουτσήδων, αφο η κ ρια ασχολία των κατοίκων του χωριο απ την Τουρκοκρατία ακ µη ήταν η επεξεργασία δερµάτων 34. Πολ γρήγορα η σσα εξελίχθηκε σε κέντρο βυρσοδεψίας και υποδηµατοποιίας, ενώ οι απασχολο µενοι στον τοµέα αυτ δηµιο ργησαν ισνάφι, συσσωµάτωση σε επαγγελµατική βάση, παρήγαν τα προι ντα και τα διακινο σαν εµπορικά σε παζάρια και σε εµποροπανηγ ρεις των Σερρών, της ρά- µας, της Νιγρίτας, του Σοχο, της Θεσσαλονίκης, του Λαγκαδά, των Γιαννιτσών. Ετσι, τα περίφηµα Βυσοκνά παπάτκα έγιναν ευρέως γνωστά. Μάλιστα, σ µφωνα µε µαρτυρία της Αικατερίνης Κουτο ση, στον Σοχ είχε έρθει ως γαµπρ ς ένας τσαγκάρης απ την σσα, τον οποίο αποκαλο σαν Βυσ καλη. 10. Tα κοσµήµατα Κατά κ ριο λ γο ήταν χρυσά. Aσηµένια κοσµήµατα δεν φορο σαν καθ λου. Υπήρχε χρυσοχοείο στον Σοχ, αλλά συνήθως τα αγ ραζαν απ τον Λαγκαδά, τη Νιγρίτα ή τη Θεσσαλονίκη. Τα κοσµήµατα προσφέρονταν ως δώρο κυρίως απ τον γαµπρ και την οικογένειά του, αλλά και απ τους υ- π λοιπους συγγενείς του στη ν φη. Βέβαια, υπήρχε περίπτωση να κατέχει µια οικογένεια κοσµήµατα ως κειµήλια απ παλαι τερες γενιές και να τα δωρίζει στα νε τερα µέλη. Στο στήθος κρεµο σαν καδένες µε ντο πλες ή πεντ λιρα (εικ. 32), στα 34. Μακεδών Σιώρης, «Η ελληνορθ δοξος κωµ πολις Βυσ κα», Μακεδονικ ν Ηµερολ γιον (1909)

14 238 Eυθυµία Aγτζίδου αυτιά σκουλαρίκια µε χρυσά νοµίσµατα (λίρες), στα χέρια φορο σαν δαχτυλίδια και βραχι λια. Ακ µη, είχαν καρφίτσα απ 3 λίρες στη σειρά κολληµένες πάνω σε παραµάνα και καρφίτσα αχλαδ σχηµη ή τετράγωνη σκαλιστή που έφερε παράσταση (βάφτιση του Χριστο ). Τα κοσµήµατα που έφεραν χρυσά νοµίσµατα αποτελο σαν, πέρα απ τον στολισµ, µέσο αποταµίευσης ή εκποίησης, αφο, πως χαρακτηριστικά το διατ πωσε η Άννα Μήττα, τα φλουριά τα στέλναν στον αρραβώνα για να τα χουν συρµαγιά αν χρειαστεί κάτι, ας πο µε να πάρουν ένα άλογο σε περίπτωση ανάγκης χαλνο σαν απ κει. Νυφική ενδυµασία Ονοµαζ ταν Γερακίνα και φορέθηκε, σ µφωνα µε τον τ πο που θα περιγράψουµε παρακάτω το διάστηµα Σ µφωνα µε προφορική µαρτυρία η Γερακίνα γεννήθηκε στη Νιγρίτα, αλλά έζησε στον Σοχ 35.Ο - ρος Γερακίνα χρησιµοποιο νταν χι µ νο για το νυφικ, αλλά και για την ε- πίσηµη ενδυµασία των νέων παντρεµένων γυναικών και ξεχώριζε για τα έ- ντονα και κλαδωτά υφάσµατα. Το νυφικ φ ρεµα που ακολουθεί τη µορφολογία του επίσηµου φορέ- µατος ήταν µεταξωτ (µαροκέν) 36, ταφταδένιο ή κρεπ σατέν µον χρωµο ή µε ανάγλυφα άνθινα µοτίβα σε απαλά χρώµατα, πως µπεζ, ροζ, θαλασσί. Στο κάτω µέρος ολ γυρα περιβαλλ ταν απ διακοσµητική µα ρη βελο δινη ταινία που δεν απουσίαζε απ κανένα φ ρεµα (εικ ). 35. Η γυναικεία φορεσιά µε την ονοµασία Γερακίνα κατάγεται απ τη Νιγρίτα του νοµο Σερρών, που αναπτ χθηκε ο γνωστ ς µ θος της Γερακίνας και το ακ µη πιο γνωστ τραγο δι. Ο µ θος τοποθετεί στο έτος 1854 τη γέννηση εν ς κοριτσιο, στο οποίο δ θηκε το παράξενο νοµα Γερακίνα. Οι γονείς της µολον τι ήταν φτωχοί αγρ τες, φρ ντιζαν ιδιαίτερα την ανατροφή του µονάκριβου παιδιο τους. Η Γερακίνα παιδί ακ µη έµεινε ορφανή απ πατέρα. Παρά την ανέχεια και τις στερήσεις, εντο τοις ήταν προικισµένη µε πολλή χάρη και οµορφιά προκαλώντας τον θαυµασµ λων. Η µητέρα της φρ ντιζε για τη µοναχοκ ρη της, ώστε ως νέα κοπέλα να µην της λείπει τίποτα απ τα στολίδια που απαιτο σε ο συρµ ς της εποχής. Γι αυτ και απ της Γερακίνας τα χέρια δεν έλειπαν τα µπιλτζιο κια (βραχι λια), έστω ευτελο ς αξίας. Στις 6 Αυγο στου 1870, γιορτή της Μεταµορφώσεως του Σωτήρος, η Γερακίνα στην προσπάθειά της να τραβήξει νερ απ το πηγάδι γλίστρησε πέφτοντας µέσα και πνίγηκε. Η θλιβερή ιστορία της Γερακίνας έδωσε την έµπνευση σε µια παρέα Νιγριτινών το 1875, να στιχουργήσουν και να µελοποιήσουν το ευρέως διαδεδοµένο τραγο δι Κίνησε η Γερακίνα για νερ κρ ο να φέρει. Πρβ. Αστέριος Ι. Θηλυκ ς, «Tο τραγο δι η Γερακίνα», Σερραϊκά Χρονικά 2 (1957) 198. Οι γυναίκες της Νιγρίτας σε ανάµνηση της αδικοχαµένης κοπέλας έδωσαν στην ενδυµασία τους το νοµα της Γερακίνας. Αναφορά στο πρ σωπο της Γερακίνας γίνεται σε τραγο δι του Σοχο µε ιδιαίτερη έµφαση στον στολισµ της Σαν απ ψε τέτοια ώρα χ ρευαν οι παντρεµένες, χήρες κι αρραβωνιασµένες, Χ ρευε κι η Γερακίνα στολισµένη αρµατωµένη σαν την Παναγιά θλιµµένη. 36. Μεταξωτ ή συνθετικ φασµα µε ανάγλυφα σχέδια. Bλ. Μπαµπινιώτης,.π.

15 H γυναικεία παραδοσιακή φορεσιά απ τον Σοχ Θεσσαλονίκης 239 Τα νυφικά φορέµατα παλαι τερου τ που (πριν απ το 1900) είχαν πιο σκο ρα χρώµατα, πως µπλε, πράσινο, λιλά σκο ρο, ακ µη και µα ρο µε ε- νυφασµένα λουλο δια σε χρώµατα ουρανί ή πράσινα. Η ποδιά ραβ ταν απ το ίδιο φασµα µε το φ ρεµα και διακοσµο νταν στη βάση της µε µα ρη βελο δινη φάσα σε σχήµα Π. Το ζωνάρι ήταν µακρ στενο και µον φυλλο (εικ. 36). Στις δ ο στενές πλευρές είχε διπλή σειρά απ µα ρη βελο δινη ταινία. Η εξωτερική σειρά ήταν φαρδ τερη και ανέβαινε στις µακρές πλευρές σε µήκος 24 εκατοστών σχηµατίζοντας Π. Το µήκος του ήταν περίπου 2,50 µ. και φορι ταν διπλωµένο στα τέσσερα κατά µήκος. H νυφική εσάρπα (εικ. 37) φορι ταν µε ανάλογο τρ πο, πως η εσάρπα της καλής φορεσιάς, δηλαδή στα ρωνε µπροστά στο στήθος, περνο σε µέσα στην ποδιά αλλά οι άκρες της δεν έβγαιναν έξω. Ως πανωφ ρι φορο σαν το κοντογο νι που ονοµαζ ταν λιµπαντές. Ήταν ιδιαίτερα ακριβ και συχνά αποτελο σε δώρο των πεθερικών στη ν φη που της το έστελναν στον αρραβώνα. Κοντ σε µήκος, περίπου έως τη µέση, φορι ταν ανοικτ, δεν κο µπωνε για να φαίνεται η εσάρπα (εικ. 38). Εξωτερικά ήταν απ µα ρη τσ χα µε µπεζ γο να στον λαιµ και στο κατακ ρυφο µπροστιν άνοιγµα. Η γο να συχνά κατασκευαζ ταν απ τρίχωµα αλεπο ς. Μάλιστα, στη Θεσσαλονίκη υπήρχε ειδικ κατάστηµα απ το ο- ποίο προµηθε ονταν αυτ το είδος γο νας σε διάφορες ποικιλίες και τιµές. Το εσωτερικ και τα µανίκια, που ήταν στενά, είχαν επένδυση απ πιο λεπτή τρίχα ή φοδραρίζονταν µε διάφορα υφάσµατα. Τα µαλλιά τα χτένιζαν σε µονή πλεξο δα. Στο κεφάλι φορο σαν πέπλο απ λεπτ αραχνο φαντο µεταξωτ φασµα σε χρώµα καφετί, γαλάζιο ή άλλο, µακρ στενο, µε µήκος που έφτανε τα 2,50 µ. και φάρδος 0,75 µ. Ονο- µαζ ταν κράι (εικ ) και είχε περίτεχνο δέσιµο. Τοποθετο σαν το πέπλο στο σβέρκο και ανέβαζαν προς την κορυφή του κεφαλιο τις δ ο άκρες, φροντίζοντας η µία να είναι µακρ τερη απ την άλλη (σχ. α ). Αρχικά, έκαναν έναν κ µπο στην κορυφή του κεφαλιο (σχ. β γ ), ρίχνοντας την κοντ τερη άκρη του πέπλου πίσω (σχ. δ ). Την άλλη, τη µακρ τερη άκρη, αφο την περνο σαν κάτω απ τον κ µπο, την τραβο σαν και την ανέβαζαν προς την κορυφή του κ µπου ρίχνοντάς την απ πάνω του (σχ. ε, στ ), ώστε να δηµιουργηθεί ένα φο σκωµα στην κορυφή του κεφαλιο (σχ.ζ, η ), που τοποθετο σαν ένα χρυσ φλουρί τετράγωνο ή αµυγδαλ σχηµο. Στα χέρια της η ν φη κρατο σε µαντήλι τετράγωνο, µεταξωτ λευκ µε λεπτή δαντέλα ολ γυρα. Η νυφική ενδυµασία φορι ταν µετά τον γάµο σε επίσηµες γιορτές, πως το Πάσχα, τα Χριστο γεννα, του Αγίου Γεωργίου (που γι ρταζε η εκκλησία), µέχρι οι γυναίκες να τεκνοποιήσουν και να εισέλθουν στη µέση ηλικία.

16 240 Eυθυµία Aγτζίδου Απ το 1935 και εξής η αλλαγή στη νυφική ενδυµασία εντοπίζεται στο χρώµα. Το φ ρεµα είναι αποκλειστικά λευκ, διατηρείται η µα ρη βελο δινη φάσα στον ποδ γυρο. H σάρπα είναι επίσης λευκή, πως και η ποδιά, η οποία µως πα ει να είναι απαραίτητη. Το κεφάλι καλ πτονταν µε άσπρο µαντήλι ή το λινο πέπλο. Μετά τον γάµο ήταν σ νηθες να βάφουν το νυφικ σε άλλο χρώµα και να το φορο ν για επίσηµο, αφο ήταν απ φασµα υ- ψηλής ποι τητας, συνήθως µεταξωτ. ΓΛΩΣΣΑΡΙ αλατζάς, ο:βαµβακερ φασµα χαµηλής ποι τητας, συνήθως ριγωτ ή καρ <τουρκ. alaca. ζακέτα, η: λο τρινο, µανικωτ, κοντ πανωφ ρι, που φορι ταν στις επίσηµες εκδηλώσεις. Για καθηµερινή χρήση χρησιµοποιο νταν µάλλινες ζακέτες. ζάπασκα, η: ποδιά καθηµερινής χρήσης, υφαντή, µάλλινη ή βαµβακερή. κατιφές,ο:µεταξωτ βελο δο < τουρκ. katife. κράι, το: νυφικ κεφαλοκάλυµµα, απ µεταξωτ φασµα. λανάρια, τα: εργαλείο που αποτελο νταν απ δ ο ξ λινες επιφάνειες µε σειρές απ συρµάτινα δ ντια για το ξάσιµο του µαλλιο. λιµπαντές,ο:νυφικ πανωφ ρι, κοντ και µανικωτ. λουτρ, το: γο να που προέρχεται απ ενυδρίδα (υδρ βιο σαρκοφάγο θηλαστικ που ανήκει στην ίδια οικογένεια µε τη νυφίτσα και θηρε ται για την εξαιρετικής ποι τητας γο να της) < γαλλ. loutre < λατ. lutra <udra = υδάτινος, πιθαν ν µε την επίδραση του ουσ. lutum =πηλ ς, λάσπη, λ γω των συνηθειών της ενυδρίδας. µαροκέν, το: µεταξωτ ή συνθετικ φασµα µε ανάγλυφα σχέδια <γαλλ. maroquin <Maroc = Μαρ κο. µπιµπίλα, η:λεπτή δαντέλα που κεντιέται µε βελ να στο τελείωµα ενδυµάτων ή υφασµάτων <τουρκ. bir-biri = το ένα µετά το άλλο, στη σειρά. πατίκια, τα: παντ φλες καθηµερινής χρήσης, µε ξ λινη ίσια σ λα και δερµάτινο λουράκι στο πάνω µέρος. πατιλέτα,η:κοµµάτι υφάσµατος που προστίθεται συνήθως στο τελείωµα ενδ µατος για να το διακοσµήσει ή να καλ ψει κάτι (πχ. τα κουµπιά) <γαλλ. pattelette, υποκ. του patte < παλ.γερµ. paita = ένδυµα. σκέπη, η: κεφαλοκάλυµµα τριγωνικο σχήµατος µε µπιµπίλα στις τρεις πλευρές. Απαντάται και µε την ονοµασία τσεµπέρι (το). σκουρτέλα, η: µακρ, µανικωτ, τσ χινο πανωφ ρι, που φορέθηκε πριν απ το ταφτάς, ο:µεταξωτ φασµα απ λεπτ νήµα και πυκνή φανση < τουρκ. tafta.

17 H γυναικεία παραδοσιακή φορεσιά απ τον Σοχ Θεσσαλονίκης 241 τσουράπια, τα: χειροποίητες, µάλλινες κάλτσες < τουρκ. corap = κάλτσα. φεστ νι, το: οδοντωτ κέντηµα µε στρογγυλές ή µυτερές απολήξεις, που φτιάχνεται συνήθως στο άκρο του ενδ µατος ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΤΩΝ ΟΝΟΜΑΤΕΠΩΝΥΜΟ Έτος* Έτος γέννησης συνέντευξης 1. Αικατερίνη Γαγανέλη Μάγδα Γαγανέλη Μαρία Κουκουρο τσα Αικατερίνη Κουτο ση, το γένος Μπουτσο κη , Άννα Μήττα, το γένος Στεφανιώτου Άγγελος Μήττας Ιωάννης Μήττας Αλεξάνδρα Πέντσιου Αικατερίνη Τσιλιπήρα Νίκος Τσιλιπήρας Μαρία Τσιλιπήρα Άννα Χρηστίδου, το γένος Τσιάνη Χρήστος Χρηστίδης Γιώργος Βαρβάρας Φρ σω Βαρβάρα ΕΥΘΥΜΙΑ ΑΓΤΖΙ ΟΥ * που δεν αναγράφεται το έτος γέννησης οφείλεται στην εθνογραφική δεοντολογία. 17

18 242 SUMMARY Efthimia Agtzidou, The traditional female costume of Sochos (Thessaloniki). The study concerns the traditional female costume of Sochos, a village on the borders of the Thessaloniki and Serres prefectures. The majority of the inhabitans of Sochos were natives, while the minority were refugees from the Pontos region, as well as a few Vlach families. The inhabitans dealt with livestock breeding, agriculture and trade. They got along well with the inhabitants of Ossa, a village near the town of Lagadas, and mostly with the inhabitants of Nigrita, a village in the Serres prefecture with which they shared similarities in customs, traditions and costumes. The study was based on field work carried out in Sochos and in the city of Thessaloniki, where a large group of inhabitants of Sochos settled down in the 60 s and 70 s. The goal of this study was to record the female costume of Sochos, as it is a subject lacking bibliography citations. The female costume, as described, was worn from 1920 up to The study is divided in two units. In the first unit the main parts of the costume are thoroughly described, in the sequence they were put on, starting with the underwear and reaching even jewelry. Moreover, in the cases where enough proof could be gathered, parts of the female costume of older times are presented (before 1920). The second unit refers to the bridal costume, known as «Gerakina». It was worn according to the type described up to 1930/5. The bridal costume s parts are analyzed in every possible detail and the changes that have taken place after 1935 are located.

19 H γυναικεία παραδοσιακή φορεσιά απ τον Σοχ Θεσσαλονίκης 243 Xάρτης της περιοχής. Eικ. 1. Ο Σοχ ς.

20 244 Eυθυµία Aγτζίδου Eικ. 2. Γυναικεία ενδυµασία Νιγρίτας. Eικ. 3. Γυναικείες ενδυµασίες Σοχο. Eικ. 4. Η Αλεξάνδρα Πέντσιου, Σοχ ς, Eικ. 5. Η Μαρία Κουκουρο τσα µε τον αρραβωνιαστικ της, Σοχ ς, 1930.

21 H γυναικεία παραδοσιακή φορεσιά απ τον Σοχ Θεσσαλονίκης 245 Σχ. 1. Γυναικείο πουκάµισο. Eικ. 6. Γυναικείο πουκάµισο. Eικ. 7. Μπο στο απ µεσοφο στανο, συλλογή Λ.Ε.Μ.Μ.-Θ., Eικ. 8. Μεσοφο στανο, συλλογή Λ.Ε.Μ.Μ.-Θ.,

22 246 Eυθυµία Aγτζίδου Eικ. 9. Ποδ γυρος απ µεσοφο στανο. Eικ. 10. Ποδ γυρος απ µεσοφο στανο. Eικ. 11. Ποδ γυρος απ µεσοφο στανο.

23 H γυναικεία παραδοσιακή φορεσιά απ τον Σοχ Θεσσαλονίκης 247 Eικ. 12. Φ ρεµα, συλλογή Λ.Ε.Μ.Μ.-Θ., Eικ. 13. Φ ρεµα, συλλογή Λυκείου Ελληνίδων Θεσσαλονίκης. Eικ. 14. Μανίκι φορέµατος, συλλογή Λυκείου Ελληνίδων Θεσσαλονίκης. Eικ. 15. Μπο στο φορέµατος, συλλογή Λ.Ε.Μ.Μ.-Θ

24 248 Eυθυµία Aγτζίδου Eικ. 16. Ποδ γυρος φορέµατος, συλλογή Λ.Ε.Μ.Μ.-Θ., Eικ. 17. Φ δρα φορέµατος, συλλογή Λυκείου Ελληνίδων Θεσσαλονίκης. Eικ. 18. Φ δρα φορέµατος, συλλογή Λ.Ε.Μ.Μ.-Θ., Eικ. 19. Φ ρεµα µεσήλικης γυναίκας, συλλογή Λυκείου Ελληνίδων Θεσσαλονίκης.

25 H γυναικεία παραδοσιακή φορεσιά απ τον Σοχ Θεσσαλονίκης 249 Eικ. 20. Η Κατερίνα Γαγανέλη και η Καλλι πη Καραµπατάκη, αν παντρες κοπέλες, Σοχ ς. Eικ. 21. Η Κατερίνα Γαγανέλη αν παντρη κοπέλα, Σοχ ς, Eικ. 22. Καλή ποδιά, συλλογή Λ.Ε.Μ.Μ.-Θ., Eικ. 23. Καλή ποδιά, συλλογή Λυκείου Ελληνίδων Θεσσαλονίκης.

26 250 Eυθυµία Aγτζίδου Eικ. 24. Καθηµερινή ποδιά, συλλογή Λ.Ε.Μ.Μ.-Θ., Eικ. 25. Η Ελευθερία Μπουτσο κη µε τον αρραβωνιαστικ της (αριστερά) µαζί µε φιλικ τους ζευγάρι. Οι κοπέλες φορο ν ριγωτές «σάρπες». Σοχ ς, Eικ. 26. Η Χαρίκλεια Σερενίδου µε µπλε φ ρεµα και µον χρωµη σιέλ «σάρπα», Σοχ ς, 1928.

27 H γυναικεία παραδοσιακή φορεσιά απ τον Σοχ Θεσσαλονίκης 251 Eικ. 27. «Ζακέτα», συλλογή Λ.Ε.Μ.Μ.-Θ., Eικ. 28. Μανίκι «ζακέτας», συλλογή Λ.Ε.Μ.Μ.-Θ., Eικ. 29. «Ζακέτα», συλλογή Λ.Ε.Μ.Μ.-Θ., Eικ. 30. «Τσεµπέρι», συλλογή Λ.Ε.Μ.Μ.- Θ., Eικ. 31. «Τσεµπέρι» (λεπτοµέρεια), συλλογή Λυκείου Ελληνίδων Θεσσαλονίκης.

28 252 Eυθυµία Aγτζίδου Eικ. 32. Αρραβωνιασµένες κοπέλες, Σοχ ς, Eικ. 33. Νυφικ φ ρεµα, συλλογή Λυκείου Ελληνίδων Θεσ/νίκης. Eικ. 34. Mπο στο νυφικο φορέµατος, συλλογή Λυκείου Ελληνίδων Θεσσαλονίκης. Eικ. 35. Πλάτη νυφικο φορέµατος, συλλογή Λυκείου Ελληνίδων Θεσσαλονίκης. Eικ. 36. Zωνάρι νυφικ, συλλογή Λ.E.M.M.-Θ.,

29 H γυναικεία παραδοσιακή φορεσιά απ τον Σοχ Θεσσαλονίκης 253 Eικ. 37. Η Αικατερίνη Κουτο ση (κέντρο) µε τη φορεσιά «Γερακίνα» της µητέρας της, Eικ. 38. Η Πελαγία Μήττα, σε ηλικία 16 ετών, ντυµένη «Γερακίνα» µε «λιµπαντέ». Eικ. 39. «Κράι», συλλογή Λ.Ε.Μ.Μ.-Θ., Eικ. 40. «Κράι», συλλογή Λ.Ε.Μ.Μ.-.Θ.,

30 254 Eυθυµία Aγτζίδου Σχ. α Σχ. β Σχ. γ Σχ. δ Σχ. ε Σχ.στ Σχ. ζ Σχ. η