H KOIΝΩΝΙΚΗ ΚΑΤΟΙΚΙΑ ΣΤΟ ΠΑΡΙΣΙ

Transcript

1 H KOIΝΩΝΙΚΗ ΚΑΤΟΙΚΙΑ ΣΤΟ ΠΑΡΙΣΙ άλλοτε και τώρα ΜΙΑ ΝΕΑ ΣΥΝΟΙΚΙΑ ΣΤΗΝ ΑΡΙΣΤΕΡΗ ΌΧΘΗ ZAC PARIS RIVE GAUCHE ΕΜΠ ΣΧΟΛΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΥΠΕΥΘΥΝΗ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ ΔΙΑΛΕΞΗΣ: ΜΑΥΡΙΔΟΥ ΜΑΡΙΑ ΣΠΟΥΔΑΣΤΙΚΗ ΟΜΑΔΑ: ΑΛΕΞΙΟΥ ΙΩΑΝΝΑ- ΦΩΤΟΠΟΥΛΟΥ ΦΕΡΕΝΙΚΗ Θέλουμε να ευχαριστήσουμε τον κ. Bernard Haumont, καθηγητή κατά τη διάρκεια του προγράμματος ERASMUS, στην σχολή Ecole d Architecture Paris- Val- de- Seine και την κα.μαυρίδου Μαρία, επιβλέπουσα της διάλεξης.

2

3 Εισαγωγή 7 α ενότητα 1. ΤΟ ΑΙΤΗΜΑ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΚΑΤΟΙΚΙΑΣ 10 μια αναδρομή στην ιστορία 1.1 Κατοικία και Ιδιοκτησία 1.2 Περίοδος εκβιομηχάνισης Το ζήτημα της εργατικής κατοικίας Ουτοπικός σοσιαλισμός- Φιλάνθρωποι και Σοσιαλιστές Cites ouvrieres 2. ΠΕΡΙΟΔΟΣ HAUSSMANN 17 Το πέρασμα στη μετά-φιλελεύθερη πόλη 3. Η ΓΕΝΝΗΣΗ ΤΟΥ ΤΟΜΕΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΚΑΤΟΙΚΙΑΣ Φθηνές Κατοικίες - οργανισμός HBM 3.2. Η εξέλιξη του οργανισμού ΗΒΜ 4. ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΜΕΣΟΠΟΛΕΜΟΥ- ΤΟ ΜΟΝΤΕΡΝΟ ΚΙΝΗΜΑ Η εφεύρεση της «μοντέρνας ζωής» 4.2 Le Corbusier και η «κατοικία-μηχανή» Η ΧΡΥΣΗ ΤΡΙΑΚΟΝΤΑΕΤΙΑ Μεταπολεμική Ανοικοδόμηση- Ανακαίνιση του κέντρου πόλης 5.2 Κέντρο και περιφέρεια- το φαινόμενο των Grands Ensembles 5.3 Από το τετράγωνο- συνοικία στο κατακόρυφο συγκρότημα κατοικίας 6. ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΤΟ «ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ» Η χρονιά που θα άλλαζε τον κόσμο 6.2 Οι νέες πόλεις 7. Η ΓΕΝΝΗΣΗ ΤΗΣ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ 43 Τo προϊόν κατοικία 8. ΤΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΤΥΠΟΙ ΚΑΤΟΙΚΗΣΗΣ 45 Διαφοροποιημένα νοικοκυριά

4 9. KATOIKIA ΧΑΜΗΛΟΥ ΕΝΟΙΚΙΟΥ - ΟΡΓΑΝΙΣΜOΣ HLM Η ΚΑΤΟΙΚΙΑ ΩΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΜΕΓΕΘΟΣ Το καταναλωτικό αγαθό κατοικία 10.2 Κράτος πρόνοιας (;)- η «Προσωποιημένη Ανάγκη» 11. ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑ ΤΗΣ ΕΞΑΙΡΕΣΗΣ ΣΤΗ 55 ΡΥΘΜΙΣΤΙΚΗ ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΑ 11.1 ZUP- ζώνες με προτεραιότητα στην πολεοδομική ανάπτυξη 11.2 ZAC- ζώνες συντονισμένης διευθέτησης 11.3 Αναζητώντας μια νέα αστικότητα 11.4 Οι σημερινές ZAC 11.5 Μεγάλο Πρόγραμμα Αστικής Ανανέωσης - GPRU 11.6 Ανακαίνιση του προαστίου- ANRU 1. SEINE RIVE GAUCHE 64 β ενότητα 1.1 Εισαγωγή 1.2 Γεωγραφική θέση 1.3 Ιστορικά στοιχεία Χαρακτήρας της περιοχής μέχρι τα μέσα του 19 ου αιώνα Περίοδος Haussmann Περίοδος μεταπολεμικής ανοικοδόμησης 2. Η ΑΣΤΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΟΥ ΑΝΑΤΟΛΙΚΟΥ ΠΑΡΙΣΙΟΥ Γιατί ένα πρόγραμμα σχεδιασμού στο Ανατολικό Παρίσι; 2.2 Τα πρώτα ίχνη διευθέτησης 2.3 Τα πρώτα σχέδια 2.4 Το σχέδιο τομέα του 1973 και το SDAU του Οι νέοι εξοπλισμοί 2.6 Σχέδια για τις διεθνείς διοργανώσεις Η Διεθνής Έκθεση του Οι Ολυμπιακοί Αγώνες του 1992

5 2.7 Μια νέα εικόνα Η αλλαγή των δραστηριοτήτων Τρεις μεγάλες υποδομές 3. ZAC PARIS RIVE GAUCHE Παρουσίαση του προγράμματος Ο ρόλος του συντονιστή 3.3 Οι στόχοι του προγράμματος 3.4 Προετοιμάζοντας τη «λειτουργική και κοινωνική ανάμειξη» ΣΥΣΧΕΤΙΣΗ ΕΡΓΑΣΙΑΣ- ΚΑΤΟΙΚΙΑΣ 3.5 Η διεξαγωγή του προγράμματος Οργανώνοντας τη ζωή για τους κατοίκους του αύριο Οι νέοι πολεοδομικοί τομείς 4. Η ΚΑΤΟΙΚΙΑ Πληθυσμός και κατοικία πριν και μετά το Μετατόπιση στέγης στα πλαίσια της ανάπλασης Λαμβανόμενα μέτρα 4.3 Ο μηχανισμός παρέμβασης στο θέμα της κατοικίας Διαδικασία πρόσβασης στην κοινωνική κατοικία 5. Η MEΛΕΤΗ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ ΤΟΥ ΤΟΜΕΑ MASSENA Ο αρχιτεκτονικός διαγωνισμός και η πρόταση 5.2 Οι γενικοί πολεοδομικοί κανονισμοί 5.3 Η συνθετική αρχή του Ilot ouvert Η θεωρία του Christian de Porztamparc Η μέθοδος σχεδιασμού του Ilot ouvert Ο «ανοιχτός δρόμος» και το Ilot ouvert 6. H ΚΑΤΟΙΚΙΑ ΜΕΣΑ ΣΤΟ ILOT-OUVERT Παράδειγμα στη συνοικία Massena 6.2 Αφορμές για προβληματισμό 7. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 119 Επίλογος 125

6

7 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Αντικείμενο της Έρευνας Το γενικό αντικείμενο της έρευνας αφορά την «κοινωνική κατοικία», μέσα από τις διαδοχικές θεωρίες, πολιτικές και πολεοδομικές πρακτικές που εφαρμόζονται στους κόλπους της γαλλικής πρωτεύουσας, από τα τέλη του 19ου αιώνα μέχρι σήμερα. Ειδικότερα, θα διερευνήσουμε το σύγχρονο τρόπο προσέγγισης του ζητήματος, μέσα από το πρόγραμμα ανάπλασης της ζώνης συντονισμένης διευθέτησης της Αριστερής Όχθης του Παρισιού, ZAC Paris Rive Gauche. Αφορμή της έρευνας Η προβληματική αυτή απορρέει από τη σύγχρονη ανάγκη να επαναπροσδιοριστεί το περιεχόμενο της αρχιτεκτονικής σκέψης, στα πλαίσια της ενσωμάτωσης της κατοικίας στα μεγάλα προγράμματα ανάπλασης των ευρωπαϊκών πόλεων, καθώς και ο ιδιαίτερος τρόπος οικονομικής, πολιτικής και πολεοδομικής παρέμβασης του γαλλικού κράτους, στην παραγωγή κοινωνικής κατοικίας. Σκοπιμότητα Το ζήτημα της κατοικίας, έχει αναμφισβήτητα μεγάλες προεκτάσεις και έξω από τη γαλλική πρωτεύουσα. Αναφέρεται σε όλη την Ευρώπη, που αντιμετωπίζει, λιγότερο ή περισσότερο, ζητήματα αστικής ανάπτυξης, έλλειψης στέγης, ανεπάρκειας χώρου και υποδομών. Σε παγκόσμιο δε επίπεδο, περισσότερο από ποτέ, εγείρει συζητήσεις και συλλογικές πολιτικές, ακριβώς γιατί τίθεται στη βάση των κοινωνικών αιτημάτων. Για τα δισεκατομμύρια αστέγων και κακοστεγασμένων, μεγάλο μέρος εκ των οποίων βρίσκεται στο Παρίσι, η ευπρεπής κατοικία δεν είναι ακόμη κεκτημένο. Στη γραμμή αυτή, διεθνείς και παγκόσμιες αρχές, όπως η Ευρωπαϊκή Χάρτα και η Habitat Agenda (Παγκόσμιο Σχέδιο Δράσης για τους ανθρώπινους οικισμούς), προσπαθούν να συντονίσουν μία καθολική πολιτική αντιμετώπισης του κρίσιμου ζητήματος της στέγασης. Στην πραγματικότητα, οι πολιτικοί στόχοι προς όφελος της κατοικίας φαίνονται υποδεέστεροι μπροστά στη λειτουργία του μεγάλου κεφαλαίου που σε μεγάλο

8 βαθμό κινεί τις διαδικασίες ανάπτυξης του αστικού χώρου. Το θεμελιώδες αγαθό της κατοικίας ανάγεται σήμερα σε ένα καταναλωτικό προϊόν και σε παράμετρο επιβίωσης του μηχανισμού της αγοράς. Η Ελλάδα ενσωματωμένη στην Ευρωπαϊκή ένωση και σε μία καπιταλιστική οικονομία, παρακολουθεί την κίνηση του διεθνούς κεφαλαίου, επιταχύνοντας τους αναπτυξιακούς της ρυθμούς και υιοθετώντας κάποια πρότυπα. Το ζήτημα της κατοικίας στον ελλαδικό χώρο ορίζεται και κινείται σε διαφορετική πολιτική βάση και χωρίς την εφαρμογή μιας συντονισμένης πολεοδομικής πολιτικής. Ο μηχανισμός παραγωγής χώρου στα μεγάλα κέντρα και κυρίως στην Αθήνα, φαίνεται την τελευταία δεκαετία, ακόμη και εδώ, να αναλαμβάνεται από το μεγάλο κατασκευαστικό κεφάλαιο που επενδύει στην αστική γη. Με αποτέλεσμα οι μεγαλοιδιοκτησίες με συγκροτήματα εμπορίου, κατοικίας και αναψυχής, να λειτουργούν ως κερδοφόρες επιχειρηματικές δραστηριότητες. Η Ελλάδα δεν αντιμετωπίζει τόσο, πρόβλημα ανεπάρκειας κτιριακού αποθέματος κατοικίας-όπως η Γαλλία κατά καιρούς- όσο έλλειψης ενός συστηματικού σχεδιασμού και υποδομών σε κλίμακα περιοχής κατοικίας. Η αναπαραγωγή χαρακτηριστικών μοντέλων κατοικίας και η άναρχη κατάληψη περιοχών γύρω από αναπτυσσόμενους πόλους μαζί με όλα τα παραπάνω στοιχειοθετούν το δικό μας ζήτημα. Εδώ λοιπόν, κρίνεται επιτακτική η αντιμετώπιση των ευρύτερων πολεοδομικών προβλημάτων και η ρύθμιση της ανεξέλεγκτης δράσης του οικοδομικού κεφαλαίου. Στα πλαίσια αυτά, γίνεται σαφές ότι η μελέτη αυτή, δεν επιχειρεί κάποια θεωρητική σύγκριση ανάμεσα στην Ελλάδα και τη Γαλλία. Στόχος μας είναι να επισημάνουμε κάποιες παραμέτρους που θέτει η γαλλική πολιτική στο ζήτημα της κατοικίας και να προσεγγίσουμε κάποιους βασικούς μηχανισμούς που εμπλέκονται από την οικονομία μέχρι το σχεδιασμό της. Να κατανοήσουμε δηλαδή, μέσα σε ποιόν τόπο, με ποιον επιχειρηματικό στόχο και με ποιο κοινωνικό κόστος διεξάγεται αυτό το παράδειγμα αστικής ανάπτυξης -άραγε προς αποφυγήν ή προς αφομοίωση;- που σε κάποιες παραμέτρους του μας αφορά άμεσα.

9 Μεθοδολογία Η μελέτη οργανώνεται σε δύο ενότητες. Στην πρώτη, προσεγγίζουμε τις διαδοχικές ερμηνείες της έννοιας της κοινωνικής κατοικίας στο Παρίσι, από τη γένεση του ζητήματος, έως τις μέρες μας. Αναλύουμε τους ιστορικούς, πολιτικούς, οικονομικούς και κοινωνικούς παράγοντες που επιδρούν στο σχηματισμό του στεγαστικού αιτήματος και τους μηχανισμούς που παρεμβαίνουν στην αντιμετώπιση του. Αναζητούμε έτσι, τους λόγους που οδήγησαν στις διάφορες πολιτικές, πολεοδομικές και αρχιτεκτονικές απαντήσεις κατά καιρούς, και οι οποίες καθόρισαν τη δομή της πόλης του Παρισιού. Στη δεύτερη ενότητα, επικεντρωνόμαστε στο μεγαλύτερο υπό εξέλιξη πρόγραμμα αστικής ανάπτυξης του Παρισιού, σε μία αποβιομηχανοποιημένη περιοχή της αριστερής όχθης της πόλης. Παρουσιάζουμε το περιεχόμενο, τους στόχους και τη διεξαγωγή του προγράμματος. Προσεγγίζουμε την αρχιτεκτονική και πολεοδομική του αντιμετώπιση, που εισάγει ένα νέο μοντέλο στο σχεδιασμό της κατοικίας και το οποίο θεωρητικά βασίζεται σε μια λειτουργική και κοινωνική ανάμειξη. Θέλουμε έτσι, να επισημάνουμε τους μηχανισμούς που παρεμβαίνουν στην κατοικία, καθώς και τις διαστάσεις του ζητήματος στα πλαίσια μιας σύγχρονης επιχείρησης ανάπλασης.

10 0

11 01 ΤΟ ΑΙΤΗΜΑ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΚΑΤΟΙΚΙΑΣ μια αναδρομή στην ιστορία 1.1 Κατοικία και Ιδιοκτησία α Το ένστικτο της ιδιοκτησίας εμπεριέχεται στην ανθρώπινη φύση, από τη στιγμή που το άτομο αρχίζει να ζει σε κοινωνίες. Με τη πάροδο του χρόνου και όσο μεταβάλλονται οι οικονομικές και πολιτικές συνθήκες, η ιδιοκτησία δεν μπορεί να περιοριστεί σε ένα απλό προνόμιο. Γίνεται αντικείμενο πίεσης και κοινωνικών συγκρούσεων και διεκδικείται ως επιτακτική ανάγκη του λαού. Στη Γαλλία, η πρώτη ρήξη με τις έως τότε αντιλήψεις περί ιδιοκτησίας, πραγματοποιείται στα πλαίσια της γαλλικής επανάστασης, το Όπως αναφέρει ο Concordet, στα κείμενα της επανάστασης: «Στις παραγωγικές πόλεις, η γη φτιάχνει το κράτος, οπότε η ιδιοκτησία της είναι αυτή που φτιάχνει τον πολίτη». 1 Η μαζική επανάσταση του 1789, δεσμεύει την άρχουσα τάξη να εφαρμόσει τα φυσικά και κοινωνικά δικαιώματα του λαού με τρόπο καθολικό και δίκαιο. Στη Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη, το 1793, η ιδιοκτησία ανακηρύσσεται «δικαίωμα απαραβίαστο και ιερό» και διεκδικείται επί ίσοις όροις με αυτό της ελευθερίας, της ασφάλειας και της εργασίας. Γίνεται συνθήκη για την ελευθερία του ατόμου και παράγοντας για την υλοποίησή της (Pauliat, 1994). 2 Οι πρώτοι υποψήφιοι για απόκτηση ιδιοκτησίας, θα πρέπει να αναζητηθούν κατά προτεραιότητα στις πολυπληθείς τάξεις που τη στερούνται, δηλαδή στις μεσαίες και λαϊκές. 1. Pauliat, H., 1998, Logement et propriété: un aperçu historique, Logement et habitat, l état des savoirs, 1998, Paris, éditions La Découverte. 2. Όπ.αν. 3. Flamand, J.-P., 1989, Loger le peuple, essai sur l histoire du logement social, Paris, éditions La Découverte. 4. Όπ.αν. Ο απόηχος των δημοκρατικών προσταγμάτων της επανάστασης, αν και διαταράσσει εκ βάθρων την τρέχουσα κοινωνική ιδεολογία, αργεί να αφομοιωθεί από το πολιτικό σύστημα και να γίνει εργαλείο προόδου. Ουτοπιστές και ρεαλιστές, σοσιαλιστές και φιλελεύθεροι, όλοι μοιράζονται τη φιλοδοξία του πολίτη-ιδιοκτήτη και αναπτύσσουν θεωρίες για την προώθηση αυτού που ονομάζεται έκτοτε κοινωνική τέχνη. 3 «Τι πιο αποδοτικό και γενναιόδωρο από το να προσφέρεις στο λαό ένα σπίτι, που είναι αγαθό αγνό, καθαρό, ηθικό?» 4

12 Όσοι αναζητούν την απάντηση στο παραπάνω ερώτημα, που δεν είναι άλλο από το ζήτημα της κατοικίας, σύντομα συγκρούονται, κυρίως για τον τρόπο, με τον οποίο το κράτος θα πρέπει να παρέμβει στο ζήτημα. Οι προνομιούχοι αρνούνται τον κρατικό παρεμβατισμό, στο όνομα της φιλελεύθερης οικονομίας και της ελευθερίας της ιδιοκτησίας. Οι υποπρονομιούχοι επιφυλάσσονται, εξαιτίας του συσσωρευμένου φόβου τους για εκμετάλλευση, ανισότητα και αποκλεισμό. 5 Σε κάθε περίπτωση, ο ιδεολογικός μετασχηματισμός που εδραιώνει η επανάσταση, οδηγεί στην αναζήτηση λύσεων ηθικής και κοινωνικής τάξης στο πρόβλημα της στέγασης. Έκτοτε, η κτήση της γης και του χώρου κατοίκησης, είναι παράγοντας για την κατοχύρωση της κοινωνικής συνθήκης του ανθρώπου. Η κατοικία εισάγεται σε ένα οικονομικό σύστημα ανταποδόσεων, με σκοπό την προώθηση των κοινών συμφερόντων. Ταυτόχρονα αρχίζει να θεμελιώνεται μια δυναμική εξουσία στα χέρια της ιδιωτικής πρωτοβουλίας και μια, οικονομικού και νομικού περιεχομένου, σχέση πολίτη και κράτους Περίοδος εκβιομηχάνισης Η τεχνολογική επανάσταση και η βιομηχανική έκρηξη που συντελείται καθ όλη τη διάρκεια του 19ου αιώνα στις δυτικές ευρωπαϊκές χώρες, γνωρίζει ευρεία εφαρμογή και στη Γαλλία. Ανάλογη ανάπτυξη με αυτή του Μάντσεστερ, αν και με μια σχετική καθυστέρηση και πάντα έξω από τα τείχη των γαλλικών αστικών κέντρων, υφίστανται περιοχές όπως οι Mulhouse, Saint- Etienne, Le Creusot κ.α. 7 Όπως και στις υπόλοιπες μεγάλες μητροπόλεις, έτσι κι εδώ, η εγκαθίδρυση της βιομηχανίας και του καπιταλιστικού συστήματος, επιβάλει ριζικές και ταχύτατες τομές στην αγορά, στην κοινωνία, στην πόλη και στην ύπαιθρο. Οι νέες παραγωγικές δομές που εισάγει η μηχανή, υποβαθμίζουν την αξία της αγροτικής παραγωγής και αποδιαρθρώνουν τις παραδοσιακές εργασιακές σχέσεις. Σταδιακά, η αγροτική γη απαξιώνεται και τεράστιες μάζες πληθυσμών την εγκαταλείπουν, προς εύρεση εργασίας στα αστικά κέντρα και τις περιφέρειές τους, που συγκεντρώνουν πλούτο, πολιτική δύναμη, και νέες υποδομές (σιδηροδρομικό δίκτυο κ.τ.λ.). Εξαιτίας της ραγδαίας εσωτερικής μετανάστευσης, ο πληθυσμός του Παρισιού μέσα σε έναν αιώνα τριπλασιάζεται. 5. Όπ.αν. 6. Pauliat, H., 1998, όπ.αν. 7. Moret, F., Le logement et la question sociale, Logement et habitat, l état des savoirs, 1998, Paris, éditions La Découverte.

13 1.2.1 Το ζήτημα της εργατικής κατοικίας 8 Το νέο εργατικό δυναμικό, φτωχές και λαϊκές τάξεις, οικογένειες και νέοι, πρέπει να στριμωχτεί σε ένα τόπο, που πάσχει από υπερσυσσώρευση και κοινωνικές ανισότητες. Οι προϋπάρχουσες κατοικίες, φυσικά δεν αρκούν, ενώ το κράτος είναι απασχολημένο με τα σχέδια ανακαίνισης και ωραιοποίησης του πλούσιου αστικού κέντρου, δηλαδή κυριολεκτικά απόν. Η κατάσταση στο Παρίσι είναι κρίσιμη. Ζητείται επιτακτικά και άμεσα στέγη και εφόσον η πόλη αδυνατεί να την παραχωρήσει, οι νέες εργατικές μάζες στρέφονται στην περιφέρεια, extra muros, μέσα σε έναν ωκεανό μικρών και μεγάλων βιομηχανιών που διασπείρονται στην αγροτική γη. Οι πρώτοι εφήμεροι εργατικοί στρατώνες που κατασκευάζονται, αναπαράγουν το αδιέξοδο. Στα πλαίσια της ιδέας που θέλει εργασία και κατοικία να συγκατοικούν, οι οικογένειες των εργατών, στοιβάζονται σε κοινόχρηστους ανθυγιεινούς χώρους, με ελάχιστες στοιχειώδεις ανέσεις. Σύντομα, οι εργοδότες συνειδητοποιούν ότι για να είναι αποδοτική η εργασία, θα πρέπει οι εργαζόμενοι να ζουν αξιοπρεπώς. Παράλληλα, αρχίζει να εξαπλώνεται μια κινδυνολογία γύρω από τη μιζέρια των λαϊκών στρωμάτων που αποδίδεται στις κακές συνθήκες στέγασής τους. Η υποβόσκουσα αταξία και απειλή που φοβούνται οι εργοδότες, αντιμετωπίζεται μέσα από μια προσπάθεια ηθικοποίησης των φτωχών Ουτοπικός σοσιαλισμός- Φιλάνθρωποι και Σοσιαλιστές 8. Moret, F., 1998, όπ.αν. Ουσιαστικά το ζήτημα της κατοικίας των εργατικών τάξεων, λαμβάνεται σοβαρά υπόψιν μετά το 1830, από δύο κατηγορίες παρατηρητών, τους φιλάνθρωπους και τους σοσιαλιστές. Οι πρώτοι, είτε από περιέργεια, είτε από πραγματική διάθεση να βοηθήσουν, διεξάγουν πλήθος ερευνών, γύρω από την ποιότητα ζωής του προλεταριάτου, ανάλογες με αυτήν του Engels για το Μάντσεστερ. Γιατροί (Villermé), πανεπιστημιακοί (Blanqui), ευγενείς (baron de Gérando), καταγράφουν με ζήλο την απογοητευτική εικόνα ενός εργατικού κόσμου, που επιβιώνει κάτω από άθλιες συνθήκες υγιεινής, χωρίς θέρμανση, φως, καθαρό νερό, μέσα σε υποβαθμισμένες συνοικίες, ευάλωτες σε επιδημίες και κινδύνους.

14 Οι περισσότεροι προσεγγίζουν επιδερμικά το ζήτημα, καταδεικνύοντας το πρόβλημα της μιζέριας των εργατών, χωρίς να προτείνουν κάποια λύση. Άλλοι, όπως ο Villermé, ή ο Le Play, αφοσιώνονται στη λεπτομερή καταγραφή, με κριτική ανασκόπηση, τυπολογιών και ελλείψεων, θεμελιώνοντας ένα πλαίσιο παρατήρησης και ταξινόμησης αναγκών και μεγεθών, μέσα από το οποίο θα ξεπηδήσουν αργότερα προοδευτικές ιδέες για νέους τύπους κατοίκισης. 9 Το 1850, ο Villermé συμπεραίνει: «Οι εργάτες που κερδίζουν το ελάχιστο μεροκάματο, θα είναι πάντα καταδικασμένοι να ζουν σε φθηνές, ανεπαρκείς, βρώμικες, άβολες κατοικίες. Αυτό είναι το είδος της φτώχειας σε όλες τις χώρες, η δύναμη των πραγμάτων, ο σκληρός νόμος της ανάγκης». 10 Το ποσοστό που ανήκει στην παραπάνω κατηγορία, υπολογίζεται στο 1/3 του συνολικού πληθυσμού που απασχολείται στη βιομηχανία. Αποδεικνύεται ότι μια οικογένεια δεν μπορεί να ζήσει σε λιγότερο από δύο χώρους, αλλιώς επέρχεται υποβάθμιση. Η αστική πυκνότητα, άμεσα συνδεμένη με την αύξηση των τιμών της γης, δικαιολογεί την εξαθλίωση της λαϊκής κατοικίας. Οι σοσιαλιστές από την άλλη πλευρά θέτουν το ζήτημα της κατοικίας στο επίκεντρο του στοχασμού τους, ήδη από τις αρχές του 19ου αιώνα. Ο Fourier, προφητεύοντας τις συνέπειες του «Νέου Βιομηχανικού Κόσμου», πρωτοστατεί στην ουτοπική σκέψη των σοσιαλιστών, οραματιζόμενος νέες πόλεις κοινοτικής συμβίωσης. Μιλά για συλλογικές εργατικές κοινότητες (φαλανστήρια), κοινωφελείς στη βάση τους, προστατευμένες από τον εργοδότη. Κατοικίες ευάερες, φωτεινές, υγιεινές και άνετες, με κοινόχρηστους χώρους, για την ηθική και επιμορφωτική απασχόληση του εργάτη. Όλα σχεδιασμένα και υπολογισμένα με στόχο την κοινωνική συνεύρεση, την ανταλλαγή εμπειριών, την αρμονική συμβίωση, την ενίσχυση του παραγωγικού εργάτη. 11 Ο Jean-Baptiste André Godin, ανακαλύπτει στο έργο του Fourier, τις βάσεις για το δικό του σοσιαλιστικό όραμα, που καταφέρνει τελικά να υλοποιήσει το Το φαμιλιστήριο (Familistère- palais des familles) του Godin, είναι μια μεγάλη τυπική εργατική κατοικία 9. Moret, F., Le logement et la question sociale, Logement et habitat, l état des savoirs, 1998, Paris, éditions La Découverte. 10. Flamand, J.-P., 1989, Loger le peuple, essai sur l histoire du logement social, Paris, éditions La Découverte. 11. Moret, F., 1998, όπ.αν.

15 εργατούπολη, τοποθετημένη στην εξοχή της Guise, πλάι στο εργοστάσιο αντλιώνχυτήριο που διευθύνει ο ίδιος. Είναι ένα σύνολο από 465 κατοικίες, για 2000 κατοίκους, συγκεντρωμένες σε ένα κτήριο που περιστοιχίζεται από παιδότοπους, σχολείο, βιβλιοθήκη, όπερα, κήπους, στοές, δραστηριότητες που θεωρητικά εξευγενίζουν το πνεύμα και ξεκουράζουν τον εργάτη Cités ouvrières Η πλειοψηφία των εργατικών πόλεων, ή αλλιώς cités ouvrières στη Γαλλία, δεν έχει πολλά κοινά με το παραπάνω σοσιαλιστικό μοντέλο. Όσο εγκαθιδρύεται η εργατική τάξη, οι εργοδότες συνειδητοποιούν τη δύναμή της και αναζητούν τρόπους ελέγχου του χώρου διαβίωσής τους. Το μοντέλο της πατερναλιστικής κατοικίας, απαντά σε αυτή την ανάγκη με άμεσο τρόπο. Σύμφωνα με αυτό, εργοδότης και εργάτες πρέπει να ζουν μαζί σαν μέλη μιας οικογένειας. 13 Cité Napoléon Οι μορφές των πόλεων αυτών, ποικίλουν ανάλογα με το πλήθος που πρέπει να στεγαστεί και τη γενναιοδωρία του εργοδότη, ενώ σε μεγάλο βαθμό αναπαράγουν την ιεραρχία που λειτουργεί στη βιομηχανία. Στον καθένα αντιστοιχεί χωρική επιφάνεια, ανάλογη με τη θέση του στην παραγωγική αλυσίδα. Σε επίπεδο τυπολογίας, πιο διαδεδομένη είναι η αυτόνομη κατοικία με μια λωρίδα κήπου στην είσοδο. Συχνά δύο ισομεγέθεις κατοικίες ακουμπούν σε μεσοτοιχία, συμμετρικά και αντίστροφα, ώστε να αποφεύγεται η γειτνίαση και να μεγαλώνει η αίσθηση ιδιωτικότητας. Σε διάφορες περιπτώσεις, συναντάμε και συγκροτήματα συλλογικής εργατικής κατοικίας σε ενιαία κελύφη. Οι κατασκευές είναι πάντοτε φθηνές και γρήγορες, με κύρια υλικά το τούβλο και την πέτρα, ενώ συνήθως δε λείπει ο στοιχειώδης εξοπλισμός και τα απαραίτητα μέσα διαβίωσης Moret, F., 1998, όπ.αν. 13. Godet, O., 2006, L habitat social, un atout pour le Val-de-Marne, Paris, éditions Hartmann. 14. Όπ.αν. 15. Moret, F., 1998, όπ.αν. Ο ίδιος ο Louis Napoléon Bonaparte, προσπαθώντας να πείσει το λαό για τη γενναιόδωρη φύση του, κατασκευάζει το 1853 τη δική του εργατική πόλη, την ονομαστή Cité Napoléon. Αποτελείται από 200 ημι-ιδιωτικές κατοικίες, με όλες τις μοντέρνες ανέσεις και τον καλύτερο τεχνικό εξοπλισμό της εποχής, ενώ στα ισόγεια υπάρχουν φαρμακεία, μπουτίκ, ατελιέ. Η φημισμένη πόλη της οδού Rochechouart, έμεινε στην ιστορία εξαιτίας της καινοτόμας, ρασιοναλιστικής της σύνθεσης, αλλά και της έντονης κριτικής που τη συνόδεψε από μια μερίδα του λαού και των φιλάνθρωπων. 15

16 Με τις cités ouvrières, γεννιέται στη γαλλική περιφέρεια ένας νέος αστικός χώρος με αόριστες προοπτικές και πολλαπλές αντιφάσεις. Οι πρώτες υλοποιήσεις στον άξονα της κοινωνικής κατοικίας, αποδίδουν την εποχή αυτή μια πολιτική με πολύ συγκεκριμένο περιεχόμενο. Τον έλεγχο, την ηθικοποίηση και τη χειραγώγηση της εργατικής δύναμης, την εδραίωση της οικονομίας της βιομηχανίας, τη στροφή σε μια φιλελεύθερη «κοινωνική οικονομία». Παράλληλα, τίθενται οι βάσεις για μια πολιτική προστασίας και αρωγής, ειδικά στο επίπεδο της στέγασης, με στόχο να απαλλαγεί η κοινωνία από το φοβερό αδιέξοδο της φτώχειας και του αποκλεισμού των πολλών. Έτσι, οι καταγωγές της κοινωνικής κατοικίας, βρίσκονται ανάμεσα στη διαμάχη εργοδοτών και εργάτη, της ελίτ και του λαού. Οι μεγάλες διεθνείς εκθέσεις του τέλους του 19 ου αιώνα, γίνονται βιτρίνα όλων αυτών των πειραματικών τύπων κατοικίας, ως απόσταγμα της κρατικής γενναιοδωρίας. Ανάμεσά τους ξεχωρίζουν η έκθεση του 1878 για τις «εργατικές κατοικίες σε όλες τις χώρες» και η πρώτη, παγκοσμίως, έκθεση του 1889, όπου πραγματοποιείται διεθνές συνέδριο για τις ευρωπαϊκές εργατικές κατοικίες. 16 τύποι συλλογικής εργατικής κατοικίας αυτόνομη εργατική κατοικία 16. Frey, J- P, Le logement comme forme architecturale: une approche typologique, Logement et habitat, l état des savoirs, 1998, Paris, éditions La Découverte.

17 02 ΠΕΡΙΟΔΟΣ HAUSSMANN Το πέρασμα στη μετά-φιλελεύθερη πόλη Το 1832, μια επιδημία χολέρας αφήνει στη Γαλλία νεκρούς. Μια δεύτερη επαναλαμβάνεται το 1892, τώρα με επίκεντρο το Παρίσι. Η υψηλή κοινωνία των bourgeois, τρομοκρατημένη, αποδίδει την ευθύνη στα χαμηλά στρώματα, σαν να είναι οι ίδιοι εστία μόλυνσης για κάθε ασθένεια που χτυπά την πόλη. Αρχίζει μία έντονη κινδυνολογία γύρω από τις λαϊκές συνοικίες και τiς παλιές συνοικίες και τα ανθυγιεινά τετράγωνα ( quartiers insalubres ). Η μπουρζουαζία δεν έχει άδικο. Η κατάσταση είναι αποκαρδιωτική. Καθαριότητα, νερό, φως, γκάζι, ελλιπή έως ανύπαρκτα. Επικρατεί συνωστισμός, υποβάθμιση, βρωμιά, και δυσωδία, που επεκτείνονται έως έξω, στους δρόμους και τις πλατείες. Η δημόσια αρχή (2ème République) θεσπίζει (με διάταγμα στις 18 Δεκεμβρίου του 1848), συμβούλια υγιεινής και καθαριότητας στο σύνολο της πόλης, ενώ δύο χρόνια μετά, καθορίζεται επιτροπή διαχείρισης όλων των βρώμικων συνοικιών με έξοδα του κράτους Guerrand, R.- H., 1992, Aux origines du confort moderne, Lucan, J., 1992, Eau et gaz a toys les étages, Paris 100 ans de logement, Paris, edition du Pavillon de l Arsenal. 2. Merlin, P., 1991, Que sais-je?l Urbanisme, Paris, éditions PUF. 3. Benevolo, L., 1997, Η πόλη στην Ευρώπη, Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, σελ Ο βαρόνος Haussmann, αναλαμβάνει τη δημαρχεία του διαμερίσματος Seine ( ), την στιγμή που το έδαφος είναι προετοιμασμένο από τους προκατόχους του και αρχίζει αμέσως την εφαρμογή του πιο φιλόδοξου ευρωπαϊκού αστικού σχεδιασμού της εποχής. Είναι ευρέως γνωστό ως «σχέδιο ανακαίνισης, επέκτασης, ωραιοποίησης» της πόλης του Παρισιού. 2 Ο ίδιος αντιλαμβάνεται τον αστικό χώρο σαν ένα σύνολο από πειθαρχίες, κανόνες και τάξη, σε όλα τα επίπεδα. Η ιδιοκτησία είναι μέσο οικονομικού ελέγχου και εξουσίας και πρέπει να αποδίδεται προσεκτικά. Κανείς δεν πρέπει να κατέχει τίποτα, αν η κληρονομιά του δεν αποφέρει κέρδος στο γενικό συμφέρον. Καθ όλη τη διάρκεια των μεγάλων εργασιών ( grands travaux ) του Haussmann, ο ίδιος κρατά τον έλεγχο των αποφάσεων, οι ιδιώτες αυξάνουν το κεφάλαιό τους, οι μεσαίες τάξεις υπερχρεώνονται και οι φτωχοί τρέπονται σε φυγή. Η στροφή στην «μετά-φιλελεύθερη» πόλη 3 ξεκινά με τη ριζική και καθολική εξυγίανση του άστεως. Στα πλαίσια αυτά, διανοίγονται και διευρύνονται δρόμοι (στο πρότυπο της οδού Rivoli, που σχεδιάζεται το 1806) και κατεδαφίζονται μεμονωμένα εμπόδια ή και ολόκληρα οικοδομικά τετράγωνα, προς όφελος της ανοιχτής προοπτικής, της οργανωμένης χάραξης και της ελεύθερης κυκλοφορίας του αέρα. Οι κατεδαφίσεις

18 κτιρίων στη διεύθυνση μια ευθείας, για τη δημιουργία ενός νέου δρόμου, είναι γνωστές με τον όρο percements, δηλαδή διατρήσεις. 4 Κάποιοι μάλιστα, αναφέρουν ότι οι διαδοχικές percements, ήταν ένας τρόπος να περνά πιο εύκολα το πυροβολικό σώμα, σε περίπτωση κινδύνου. Υπό τις οδηγίες του Haussmann, οι δρόμοι ονομάζονται και αριθμούνται. Γίνονται μια διέξοδος για όλες τις εκφάνσεις τις αστικής ζωής και αντανακλούν τις κοινωνικές αντιφάσεις. Το νερό καθαρίζεται και κυλά ελεύθερα στο ποτάμι, στους δημόσιους χώρους, στο εσωτερικό των αστικών πολυκατοικιών. Απολυμαίνονται αποχετεύσεις και δίκτυα υπονόμων. Δίνονται μεγάλες παροχές γκαζιού για φωτισμό μέσα κι έξω από τα κτίρια. Υλοποιούνται εκτενείς φυτεύσεις, σχεδιάζονται τα μεγάλα πάρκα, συμπληρώνονται οι ελλείψεις σε σχολεία, πολιτιστικά σύνολα, νοσοκομεία, υπηρεσίες. 5 Τα νέα κομμάτια γης δεν διαφέρουν πολύ από τα παλιά. Η αρχιτεκτονική και πολεοδομική συνταγή, περιλαμβάνει μια δόση μνημειακότητας, στη βάση του παραδοσιακού κλασικού στυλ και μια δόση πειραματισμού σε μοντέρνες τεχνικές. Το αστικό κέντρο γίνεται μια ομοιόμορφη μάζα κατατεμαχισμένη από το συμμετρικό οδικό δίκτυο. Τριγωνικά και ορθογωνισμένα τετράγωνα σε μια συνεχή παράταξη όψεων και λειτουργιών, διαμορφώνουν το νέο αστικό τοπίο. 6 Το αρχιτεκτονικό μοντέλο αστικής πολυκατοικίας τύπου haussmannien, έχει τα εξής χαρακτηριστικά: Ένα μπαλκόνι στο δεύτερο όροφο, ένα ρετιρέ με μπαλκόνι στον πέμπτο, πρόσοψη με ισόδομη λιθοδομή, επιστέγασμα επενδεδυμένο με σχιστόλιθο ή τσίγκο. Μια κατακόρυφη τομή στην πολυκατοικία αυτή, αποδίδει μια απόλυτη κοινωνική κατανομή από κάτω προς τα πάνω. Ο πρώτος και δεύτερος όροφος ανήκουν σε bourgeois και εμπόρους, οι μεσαίοι σε υπαλλήλους και οι τελευταίοι στους «μίζερους και φτωχούς» εργάτες. 7 Αντικαθιστώντας τα παλιά τετράγωνα με νέα πολυτελέστερα, οι τιμές αυξάνουν κατακόρυφα προς όφελος των προνομιούχων νέων ιδιοκτητών. Οι προκάτοχοί τους μετατρέπονται σε πλούσιους ιδιώτες, ενώ οι κατώτερες τάξεις δεν βρίσκουν θέση στο ανακαινισμένο σκηνικό. Μεταξύ των ακριβών συνοικιών, τις απομονωμένες 4. Benevolo, L., 1997, Η πόλη στην Ευρώπη, Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, σελ Όπ. αν., σελ Όπ. αν. 7. Όπ. αν.

19 μονοκατοικίες της ελίτ και τις πολυκατοικίες των μεσαίων μισθωτών, βρίσκονται οι συνοικίες των φτωχών, καμουφλαρισμένες πίσω από την πυκνή φύτευση. Η πόλη έχει μετατοπίσει τα όριά της, μετά την υπαγωγή στη δικαιοδοσία της πρωτεύουσας έντεκα νέων περιαστικών κοινοτήτων το Οι πληθυσμοί που εκδιώκονται από το αστικό κέντρο συναντούν στο γιγαντωμένο προάστιο (banlieu) τις μεγάλες εργατικές μάζες και όλοι μαζί συσπειρώνουν την ανάγκη τους για «δικαίωμα στην πόλη», με την αρωγή του κράτους. Με τη θεραπευτική αγωγή που εφαρμόζει στην πόλη του Παρισιού, ο Haussmann, κατάφερε να εδραιώσει την κυριαρχία μιας μοντέρνας καπιταλιστικής πόλης. Κατά την Francoise Choay: «Στόχος του ήταν, να ενοποιήσει και να μετασχηματίσει σε ένα λειτουργικό πλάνο την τεράστια αυτή καταναλωτική αγορά, το πελώριο εργαστήριο της πόλης του Παρισιού.» 8 Μέσα σε αυτή την επιχείρηση μετασχηματισμού, ο Haussmann, αμέλησε να συμπεριλάβει λύσεις για το μείζον ζήτημα της κοινωνικής κατοικίας. Από τη στιγμή αυτή και μέχρι περίπου το 1894, πολιτικοί και κοινωνικοί παράγοντες ανανεώνουν το ζήτημα της αναγκαιότητας της κατοικίας και η αντιπαράθεση μεταξύ των κοινωνικών ομάδων εντείνεται. Η κοινωνική κατοικία εξακολουθεί να αναπαράγεται στους χώρους της εργατικής τάξης, που λόγω των συνθηκών που είδαμε παραπάνω, στιγματίζεται σαν ένα αγαθό - a priori- αντιφατικό, σύνθετο, παραχωρημένο από ένα κράτος που θεωρητικά ενδιαφέρεται. 8. Flamand, J.-P., 1989, Loger le peuple, essai sur l histoire du logement social, Paris, éditions La Découverte.

20 0 αφίσα για την προώθηση των νόμων υπέρ της κοινωνικής κατοικίας

21 03 Η ΓΕΝΝΗΣΗ ΤΟΥ ΤΟΜΕΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΚΑΤΟΙΚΙΑΣ 3.1 Φθηνές Κατοικίες - οργανισμός HBM Μετά το 1880 λοιπόν, κέντρο και περιφέρεια, μαστίζονται από προβλήματα. Η απότομη αστική ανάπτυξη, η εκμετάλλευση από την πλευρά του ιδιωτικού τομέα, η επιδερμική έως ανύπαρκτη κρατική παρέμβαση στο θέμα της στέγασης, επιτρέπουν την εκτίναξη των ενοικίων και τη διάχυση του κοινωνικού διαχωρισμού μέσα και έξω από τα όρια της πόλης. Κάθε προσπάθεια μεσολάβησης στην οικονομική διαχείριση της κατοικίας, παραπέμπει σε έναν αγνό καθαρό σοσιαλισμό, που ευνοεί την εθνική οικονομία, αλλά εντείνει τις ανισότητες. 1 Το κράτος έχει αποτύχει. Ο Α Παγκόσμιος Πόλεμος που πλησιάζει, θα ταράξει τα νερά, ωθώντας τις πολιτικές δυνάμεις σε μια στροφή προς την κοινωνική οικονομία και την κρατική πρόνοια, γεγονός που αρχίζει να αποτυπώνεται και στις διαδοχικές νομοθετικές διατάξεις της εποχής. Ο νόμος Siegfried το 1894, υπογράφει την πράξη γέννησης του τομέα κοινωνικής κατοικίας, θεσπίζοντας τον φορέα «φθηνών κατοικιών», HBM (Habitations à Βon Μarché). Το πρώτο άρθρο του νόμου εξηγεί το περιεχόμενο των ΗΒΜ: «Σε κάθε διαμέρισμα μπορεί να εγκατασταθεί μία ή περισσότερες επιτροπές ΗΒΜ. Αυτές οι επιτροπές θα εργάζονται για την ενίσχυση της κατασκευής καθαρών και φθηνών κατοικιών, προς ενοικίαση ή πώληση, σε μεμονωμένα άτομα ή κοινότητες ατόμων, που δεν έχουν καμία ιδιοκτησία, κυρίως δε, σε εργάτες και υπαλλήλους που επιβιώνουν χάριν του βασικού τους εισοδήματος, είτε σε άτομα που ενδιαφέρονται για προσωπικούς λόγους. Στα πλαίσια αυτά, μπορούν να δεχτούν επιδοτήσεις από το κράτος, τις τοπικές κοινότητες, προσωπικά δάνεια και άλλες πριμοδοτήσεις. Μπορούν να διεξάγουν έρευνες, αρχιτεκτονικούς διαγωνισμούς, να καθορίζουν τις τιμές και το πλαίσιο αγοράς της κατοικίας» Roncayolo, M., Ville et logement: categories statistiques et idicateurs sociaux, Logement et habitat, l état des savoirs, 1998, Paris, éditions La Découverte. 2. Godet, O., 2006, L habitat social, un atout pour le Val-de-Marne, Paris, éditions Hartmann. Με μικρή καθυστέρηση, ακολουθούν δύο ακόμη ενθαρρυντικοί νόμοι. Ο νόμος Ribot, το 1908, που θεσπίζει ανώνυμες κοινότητες με ακίνητη περιουσία, προορισμένες να προάγουν την κοινωνική πρόσβαση στην ιδιοκτησία και ο νόμος Bonnevay, το 1912, που αναγνωρίζει στις κοινότητες το δικαίωμα παρέμβασης στην υποβαθμισμένη κατοικία, με τη δημιουργία των δημόσιων γραφείων «φθηνών κατοικιών», ΟΡΗΒΜ (Offices Publics d Habitations à Βon Μarché).

22 Ο νόμος Ribot, ενισχύεται με το νόμο Loucheur το 1928, που ουσιαστικά ενθαρρύνει την πρόσβαση στην ιδιοκτησία με οικονομική βοήθεια από το κράτος. 3 Χρειάστηκαν λοιπόν πολλά χρόνια, για να δοθεί μια πρώτη ρεαλιστική -αν και μετριοπαθής- απάντηση στο ζήτημα της κατοικίας. Οι παραπάνω νομικές διατάξεις, δεσμεύουν τη δημόσια παρέμβαση στο θέμα της ιδιοκτησίας και εγκαινιάζουν ένα σύστημα ελέγχου, ρυθμίσεων και εξορθολογισμού, στη διαχείριση της κοινωνικής κατοικίας σε όλα τα επίπεδα. Από το επίπεδο κατασκευής, μέχρι την τοποθέτησή της στο έδαφος και την οικονομία των νοικοκυριών της. Ο Α Παγκόσμιος Πόλεμος, που μεσολαβεί, παρά τις καταστροφικές του συνέπειες, λειτουργεί σαν εργαστήριο ζύμωσης της ιδέας της συνέργιας, της συσπείρωσης του έθνους, της αναμόρφωσης της κοινωνίας. Το ζήτημα της στέγασης θα γίνει εθνικό ζήτημα. Ο νεογέννητος κλάδος της πολεοδομίας, θα θέσει την κατοικία στο επίκεντρο οργάνωσης της πόλης. Ο νέος τύπος κατοίκισης, δε θα είναι εφεύρεση της στιγμής, αλλά προϊόν μιας ανανεωτικής σκέψης γύρω από το ιδεολογικό περιεχόμενο και τη συνεισφορά της στέγης στην αναδόμηση κοινωνίας και πόλης. Όχι μόνο η κατοικία, αλλά και το τετράγωνο, η ιδιωτική και δημόσια σφαίρα, οι διαπροσωπικές σχέσεις πρέπει να αναδιοργανωθούν εκ νέου, ως μόνη συνθήκη επαναδιάρθρωσης της αστικής κοινωνίας. 4 Η νέα γη που προκύπτει από τις υποδομές της βιομηχανίας, το «ανοιχτό» προάστιο, πρόκειται να ανοικοδομηθεί κατά κόρον τις επόμενες δεκαετίες. Πολεοδόμοι και αρχιτέκτονες, κοινωνιολόγοι και ιστορικοί, περιβαλλοντολόγοι και κοινωνικοί εκπρόσωποι, καλούνται να συνθέσουν τις προοδευτικές τους σκέψεις και να παράγουν το νέο μοντέλο αστικής ανάπτυξης. Στο σημείο αυτό, θα επικρατήσουν δύο απόψεις: Το μοντέλο συλλογικής κατοίκισης σε μεγάλα οικιστικά συγκροτήματα, στο οποίο εντάσσονται οι υλοποιήσεις «φθηνών κατοικιών» (HBM) και τα μεταγενέστερα μεγάλα συγκροτήματα ( grands ensembles ), των δεκαετιών 60 και 70. Εδώ, οι κατοικίες αλληλεπικαλύπτονται καθ ύψος, σύμφωνα με τη μοντέρνα καθετοποίηση των τεχνικών εξοπλισμών και τις συνθήκες άνεσης και υγιεινής. Δεύτερον, σε μικρότερη κλίμακα, αυτό των κηπουπόλεων ( cités jardins ), στη λογική του εκτενούς «απλώματος» στην αγροτική γη ενός συνόλου κατοικιών, υπό τη μορφή συνοικίας. 5 αναγέννηση ενός παλιού τετραγώνου 3. Godet, O., 2006, L habitat social, un atout pour le Val-de-Marne, Paris, éditions Hartmann. 4. Magri, S., L emergence du logement social: objectifs et moyens d une reforme ( ), Logement et habitat, l état des savoirs, 1998, Paris, éditions La Découverte. 5. Frey, J- P, Le logement comme forme architecturale: une approche typologique, όπ.αν.