ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΑ ΑΠΑΝΤΗΜΕΝΑ ΘΕΜΑΤΑ ΣΤΑ ΑΡΧΑΙΑ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ Β ΛΥΚΕΙΟΥ (ΓΝΩΣΤΟ)

Transcript

1 ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΑ ΑΠΑΝΤΗΜΕΝΑ ΘΕΜΑΤΑ ΣΤΑ ΑΡΧΑΙΑ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ Β ΛΥΚΕΙΟΥ (ΓΝΩΣΤΟ) ΛΥΣΙΟΥ, ΥΠΕΡ ΜΑΝΤΙΘΕΟΥ Α. ΚΕΙΜΕΝΟ Παράγραφος 14 η Συλλεγέντων τοίνυν τῶν δημοτῶν πρὸ τῆς ἐξόδου, εἰδὼς αὐτῶν ἐνίους πολίτας μὲν χρηστοὺς ὄντας καὶ προθύμους, ἐφοδίων δὲ ἀποροῦντας, εἶπον ὅτι χρὴ τοὺς ἔχοντας παρέχειν τὰ ἐπιτήδεια τοῖς ἀπόρως διακειμένοις. καὶ οὐ μόνον τοῦτο συνεβούλευον τοῖς ἄλλοις, ἀλλὰ καὶ αὐτὸς ἔδωκα δυοῖν ἀνδροῖν τριάκοντα δραχμὰς ἑκατέρῳ, οὐχ ὡς πολλὰ κεκτημένος, ἀλλ ἵνα παράδειγμα τοῦτο τοῖς ἄλλοις γένηται. Καί μοι ἀνάβητε. Παράγραφος 15 η Μετὰ ταῦτα τοίνυν, ὦ βουλή, εἰς Κόρινθον ἐξόδου γενομένης καὶ πάντων προειδότων ὅτι δεήσει κινδυνεύειν, ἑτέρων ἀναδυομένων ἐγὼ διεπραξάμην ὥστε τῆς πρώτης τεταγμένος μάχεσθαι τοῖς πολεμίοις καὶ μάλιστα τῆς ἡμετέρας φυλῆς δυστυχησάσης, καὶ πλείστων ἐναποθανόντων, ὕστερος ἀνεχώρησα τοῦ σεμνοῦ Στειριῶς τοῦ πᾶσιν ἀνθρώποις δειλίαν ὠνειδικότος. Παράγραφος 16 η καὶ οὐ πολλαῖς ἡμέραις ὕστερον μετὰ ταῦτα ἐν Κορίνθῳ χωρίων ἰσχυρῶν κατειλημμένων, ὥστε τοὺς πολεμίους μὴ δύνασθαι παριέναι, Ἀγησιλάου δ εἰς τὴν Βοιωτίαν ἐμβαλόντος ψηφισαμένων τῶν ἀρχόντων ἀποχωρίσαι τάξεις αἵτινες βοηθήσουσι, φοβουμένων ἁπάντων (εἰκότως, ὦ βουλή δεινὸν γὰρ ἦν ἀγαπητῶς ὀλίγῳ πρότερον σεσωσμένους ἐφ ἕτερον κίνδυνον ἰέναι) προσελθὼν ἐγὼ τὸν ταξίαρχον ἐκέλευον ἀκληρωτὶ τὴν ἡμετέραν τάξιν πέμπειν. Παράγραφος 17 η ὥστ εἴ τινες ὑμῶν ὀργίζονται τοῖς τὰ μὲν τῆς πόλεως ἀξιοῦσι πράττειν, ἐκ δὲ τῶν κινδύνων ἀποδιδράσκουσιν, οὐκ ἂν δικαίως περὶ ἐμοῦ τὴν γνώμην ταύτην ἔχοιεν οὐ γὰρ μόνον τὰ προσταττόμενα ἐποίουν προθύμως, ἀλλὰ καὶ κινδυνεύειν ἐτόλμων. καὶ ταῦτ ἐποίουν οὐχ ὡς δεινὸν ἡγούμενος εἶναι Λακεδαιμονίοις μάχεσθαι, ἀλλ ἵνα, εἴ ποτε ἀδίκως

2 εἰς κίνδυνον καθισταίμην, διὰ ταῦτα βελτίων ὑφ ὑμῶν νομιζόμενος ἁπάντων τῶν δικαίων τυγχάνοιμι. Καί μοι ἀνάβητε τούτων μάρτυρες. Μαρτυρία Β. ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ 1. Να μεταφραστεί το απόσπασμα: «ὥστʹ εἴ τινες τούτων μάρτυρες.» [Μονάδες: /10] 2. α) Τι γνωρίζετε για τους ταξίαρχους; [Μονάδες: /5] β) Στο απόσπασμα αυτό αναφέρεται η συμπεριφορά του Θρασύβουλου και του Μαντίθεου προς τους στρατιώτες. Να συγκρίνετε τις συμπεριφορές αυτές. [Μονάδες: /10] 3. Πώς σκιαγραφείται το ήθος του Μαντίθεου μέσα από το συγκεκριμένο απόσπασμα; [Μονάδες: /15] 4. α) Τι γνωρίζετε για τον «κανόνα»; [Μονάδες: /5] β)σε ποιο μέρος του ρητορικού λόγου ανήκει το απόσπασμα και τι γνωρίζετε γι αυτό; [Μονάδες: /5] 5. α) Με ποιες λέξεις του κειμένου συγγενεύουν ετυμολογικά οι παρακάτω: σχετικός, θανατηφόρος, απόδραση, απόσταση. [Μονάδες: /5] β) συλλεγέντων, διακειμένοις, προειδότων, προσταττόμενα, ἀνάβητε: με το δεύτερο συνθετικό των παραπάνω σύνθετων λέξεων να σχηματίσετε μια νέα παράγωγη ομόρριζη λέξη απλή ή σύνθετη στα νέα ελληνικά. [Μονάδες: /5]

3 Γ. ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ 1. Επομένως, αν κάποιοι από σας οργίζονται εναντίον εκείνων που έχουν την αξίωση να ασχολούνται με τα δημόσια πράγματα, όμως αποφεύγουν τις πολεμικές περιπέτειες, δεν μπορούν να έχουν δίκαια για μένα αυτή τη γνώμη γιατί δεν εκτελούσα πρόθυμα μόνο τις διαταγές (των αρχόντων), αλλά τολμούσα και να κινδυνεύω. Και αυτά τα έκανα όχι με το αιτιολογικό ότι πίστευα πως δεν είναι επικίνδυνο να πολεμά κανείς με τους Λακεδαιμόνιους, αλλά για να κερδίζω όλα τα δίκαια μου, καθώς εσείς, εξαιτίας αυτών, θα με θεωρούσατε καλύτερο, αν κάποτε άδικα σε κρίσιμο δικαστικό αγώνα.και παρακαλώ ανεβείτε για χάρη μου ως μάρτυρες (στο βήμα) γι αυτά. 2. α) Στο απόσπασμα από τη διήγηση, αναφέρεται ο τίτλος του ταξίαρχου. Ο ταξίαρχος ήταν ο διοικητής της τάξεως, δηλαδή του πεζικού σώματος της κάθε φυλής. Γι αυτό στην Αθήνα εκλεγόταν κάθε χρόνο με χειροτονία δέκα ταξίαρχοι, ένας από κάθε φυλή. β) Στο σημείο αυτό της διήγησης έχουμε αναφορά στη συμπεριφορά του Θρασύβουλου και του Μαντίθεου προς τους στρατιώτες κατά την εκστρατεία στην Κόρινθο. Θα πρέπει αρχικά να διευκρινίσουμε ότι οι Αθηναίοι και οι σύμμαχοί τους (Κορίνθιοι, Βοιωτοί και Αργείοι) πολέμησαν κατά των Λακεδαιμονίων και των συμμάχων τους, την άνοιξη ή κατά τις αρχές του θέρους του 394 π.χ. Η Κόρινθος είχε ενταχθεί στην αντιλακεδαιμονική συμμαχία Αθηναίων Θηβαίων μετά τη νίκη στην Αλίαρτο τον προηγούμενο χρόνο. Η σύγκρουση αυτή προβλεπόταν σκληρή, λόγω της ισοδυναμίας των αντιπάλων και της δύναμης των Λακεδαιμονίων. Η Ακαμαντίδα φυλή, στην οποία ανήκε ο Μαντίθεος, και οι άλλες πέντε, που βρέθηκαν αντιμέτωπες στη Νεμέα με τους Λακεδαιμονίους, με ηγέτη τον Αριστόδημο, υπέστησαν οδυνηρή ήττα. Από τους Λακεδαιμονίους σκοτώθηκαν μόνο 8 και από τους συμμάχους τους, ενώ από τους αντιπάλους τους Η μάχη υπήρξε μεγάλη καθώς ποτέ ως τότε δεν είχαν συναντηθεί σε μια μάχη τόσο πολλές ελληνικές δυνάμεις. Ο Θρασύβουλος μας είναι γνωστός ως ο στρατηγός, ο οποίος είχε καταλύσει την αρχή των Τριάκοντα τυράννων και είχε αποκαταστήσει τη δημοκρατία στην Αθήνα και ο οποίος αποτελούσε είδωλο για τους Αθηναίους μετά την αποκατάσταση της δημοκρατίας. Ήταν επικεφαλής των Αθηναίων και στη μάχη της Νεμέας. Στην εκστρατεία προς την Κόρινθο έχασε, κάτι που υπήρξε

4 πλήγμα για τη φήμη του. Μολονότι ήταν εκείνος που δεν επέλεξε καλά ως αρχηγός των Αθηναίων το πεδίο της μάχης και δε χρησιμοποιήθηκε καθόλου το ιππικό, στο οποίο υπερείχαν οι σύμμαχοι, και οι Αθηναίοι πολέμησαν κάτω από αντίξοες συνθήκες, μεταθέτει τις ευθύνες του σε άλλους, χαρακτηρίζοντας δειλούς τους ανδρες που πολέμησαν στο πλευρό του.(«πᾶσιν ἀνθρώποις δειλίαν ὠνειδικότος»). Ο Μαντίθεος λοιπόν, χαρακτηρίζει αλαζονική τη συμπεριφορά του Θρασύβουλου προς τους άνδρες του, τους οποίους είχε κατηγορήσει ως δειλούς. Ο ίδιος, ωστόσο, δεν αποχώρησε από τη μάχη τελευταίος. Εμφανίζεται λοιπόν ως ένας γενναίος αγωνιστής και φιλόπατρις. Ο Θρασύβουλος εξοργισμένος με την ήττα των Αθηναίων, αλαζόνας και άδικος στην κρίση του για τους συμπολεμιστές του, αφού τους κατηγορεί για δειλία χωρίς να λάβει υπόψη του τις αντίξοες συνθήκες κάτω από τις οποίες πολέμησαν. Το επίθετο «σεμνός», έχει κυριολεκτικά καλή σημασία, ωστόσο χρησιμοποιείται συχνά, όπως εδώ, με σαρκασμό. Ο Μαντίθεος, αντίθετα, είναι επιεικής απέναντί τους και τους δικαιολογεί με ένα ρεαλιστικό και ψυχολογικό επιχείρημα, ενώ απορρίπτει τη μομφή από τον Θρασύβουλο και γι αυτό τον θεωρεί υβριστή. Προτείνει την οικονομική ενίσχυση των πιο άπορων από τους στρατευμένους συνδημότες του, δίνοντας μάλιστα ο ίδιος ένα ποσό σε δύο από αυτούς. Αποχωρεί από τη μάχη τελευταίος, χωρίς όμως να είναι αλαζονικός απέναντι στους συντρόφους του. («χρηστοὺς ὄντας καὶ προθύμους ἀποροῦντας δραχμὰς ἑκατέρῳ»). 3. Μέσα από τη διήγηση ο Μαντίθεος με συγκεκριμένες θέσεις κι επιχειρήματα παρουσιάζει τον εαυτό του έτσι, ώστε να σκιαγραφείται το ήθος του παραστατικά και με ευκρίνεια, προκειμένου να διεκδικήσει το βουλευτικό αξίωμα. Αρχικά, λοιπόν, στην παράγραφο 14 παρουσιάζεται να είναι κοινωνικά ευαίσθητος και φιλότιμος πολίτης, συνεπής στα λόγια του, φιλάνθρωπος και γενναιόδωρος απέναντι στους φτωχούς συνδημότες του, πρόθυμος να αποτελέσει παράδειγμα για μίμηση. Αυτό αποδεικνύεται από το γεγονός ότι πριν από τη μάχη της Αλιάρτου πρότεινε στους εύπορους να ενισχύσουν οικονομικά τους φτωχούς στρατευμένους συνδημότες τους, ώστε να ανταποκριθούν και αυτοί στις στρατιωτικές τους υποχρεώσεις. Πρώτος μάλιστα αυτός βοήθησε δύο συστρατιώτες του, δίνοντας έτσι το καλό παράδειγμα στους υπόλοιπους. Οι ευεργετημένοι θα επιβεβαιώσουν με τη μαρτυρία τους την πράξη του εκείνη. Έτσι ο Μαντίθεος προβάλλει την ευαισθησία και τη φιλοτιμία του απέναντι στη στέρηση των συνδημοτών του, τη φιλανθρωπία και τον πατριωτι

5 σμό του, την πολιτική του συνείδηση και το άψογο δημοκρατικό του ήθος, αρετές που κοσμούν τη δημοκρατία, της προσδίδουν ποιότητα και τη στηρίζουν. («Συλλεγέντων τοίνυν παράδειγμα τοῦτο τοῖς ἄλλοις γένηται»). Στην παράγραφο 15 επίσης ο Μαντίθεος αναφέρεται στη στάση που τήρησε, όταν οι Αθηναίοι εξεστράτευσαν στην Κόρινθο (άνοιξη 394 π.χ.) εναντίον του λακωνικού συνασπισμού. Στη μάχη που δόθηκε κοντά στη Νεμέα Σικυώνα, ο κίνδυνος ήταν πολύ μεγάλος και άλλοι φρόντιζαν να τον αποφύγουν, γιατί οι Λακεδαιμόνιοι ήταν πανίσχυροι και αήττητοι και ήθελαν να εκδικηθούν το θάνατο του Λύσανδρου στην Αλίαρτο. Αυτός όμως αγωνίστηκε ως οπλίτης πάλι στην πρώτη γραμμή και διακρίθηκε. Είχε επίγνωση των κινδύνων, καθώς πολεμούσε τους πανίσχυρους Λακεδαιμόνιους, αλλά έδειχνε αυταπάρνηση. Τότε οι Αθηναίοι και οι σύμμαχοί τους έπαθαν πανωλεθρία, αν και αριθμητικά υπερτερούσαν πολύ, γιατί η κακή επιλογή του πεδίου της μάχης δεν επέτρεψε τη συμμετοχή του ιππικού τους. Γι αυτό υποχώρησαν συμπτυσσόμενοι προς την Κόρινθο. Όμως ο ίδιος αντιστάθηκε όσο μπορούσε και αποχώρησε ύστερα από το γνωστό Θρασύβουλο, ο οποίος δεν επέλεξε καλά ως αρχηγός των Αθηναίων το πεδίο της μάχης. Γι αυτό δε χρησιμοποιήθηκε καθόλου το ιππικό, στο οποίο υπερείχαν οι σύμμαχοι, και οι Αθηναίοι πολέμησαν κάτω από αντίξοες συνθήκες. Μεταθέτει λοιπόν ο Θρασύβουλος τις προσωπικές του ευθύνες σε άλλους, χαρακτηρίζοντας τους συμπολεμιστές του δειλούς. Ο Μαντίθεος όμως /και σʹ αυτή την αιματηρή για τους Αθηναίους μάχη απέδειξε πόσο γενναίος και ριψοκίνδυνος ήταν για χάρη της πατρίδας του, αφού η αριστεία του ξεπέρασε και αυτήν ακόμα του Θρασύβουλου, και μάλιστα εναντίον των Λακεδαιμονίων. Στην επόμενη παράγραφο ο Μαντίθεος («καὶ οὐ πολλαῖς ἡμέραις ἡμετέραν τάξιν πέμπειν») ανέλαβε πρωτοβουλία, παρουσιάστηκε στον ταξίαρχο της φυλής του και τον προέτρεψε να στείλει το δικό του τάγμα σε επικίνδυνη αποστολή και μάλιστα χωρίς κλήρωση. Και αυτή η πρόταση του δείχνει πάλι το ηρωικό του ήθος και τη διάθεση για αυτοθυσία, τον υψηλό βαθμό της φιλοπατρίας του και τη δημοκρατική, αν λάβουμε υπόψη κάποια συγκεκριμένα γεγονότα. Πιο αναλυτικά, οι Αθηναίοι και οι σύμμαχοί τους, παρά τη συντριβή τους κατείχαν την Κόρινθο και κατέλαβαν οχυρές θέσεις κοντά στον Ισθμό. Έτσι δεν επέτρεψαν στους νικητές Λακεδαιμόνιους να περάσουν και να ενωθούν με τον Αγησίλαο, που με άντρες γυρίζοντας από τη Μ. Ασία είχε εισβάλει στη Βοιωτία (Αύγουστος 394 π.χ.). Και επειδή οι σύμμαχοι των Αθηναίων Βοιωτοί δεν μπορούσαν να αντιμετωπίσουν τον Αγησίλαο, οι στρατηγοί των Αθηναίων που φύλαγαν τον Ισθμό αποφάσισαν να

6 αποσπάσουν κάποιους άντρες τους και να τους στείλουν για βοήθεια των Βοιωτών. Όμως όλοι φοβούνταν. Και ο ρήτορας τους δικαιολογεί ήταν φοβερή δοκιμασία για τον στρατιώτη, που έχασε τη μάχη και ως εκ θαύματος σώθηκε, να ριχθεί με πεσμένο το ηθικό σε ελάχιστο χρονικό διάστημα σε έναν πολύ πιο δύσκολο αγώνα με αντίπαλο μάλιστα τον Αγησίλαο. Προχωρώντας στην 17 η παράγραφο, καταλήγει στο συμπέρασμα ότι δικαιούται να γίνει βουλευτής, γιατί δεν είναι σαν τους άλλους, που διεκδικούν δημόσιο αξίωμα αλλά αποφεύγουν τους πολεμικούς κινδύνους. Αυτοί δικαιολογημένα προκαλούν την οργή των βουλευτών και αποδοκιμάζονται, αφού η αποφυγή της στρατιωτικής υπηρεσίας, η λιποταξία και η δειλία ήταν βαρύτατα αδικήματα κατά της πατρίδας. Ο ίδιος όμως νιώθει περηφάνια, που και τις διαταγές με προθυμία εκτελούσε και το ψυχικό σθένος είχε να ριψοκινδυνεύει. Και υποστηρίζει ότι η περιφρόνηση που έδειχνε στους κινδύνους δεν οφειλόταν στην άγνοιά τους. Αυτός είχε πλήρη συνείδηση του πόσο αξιόμαχοι και φοβεροί ήταν οι Λακεδαιμόνιοι στις πολεμικές αναμετρήσεις, αλλά τους αντιμετώπιζε σθεναρά, γιατί προσδοκούσε για αναγνώριση του ηρωισμού του την ηθική του δικαίωση και την καταξίωσή του από τους δικαστές, αν ποτέ εμπλακεί σε άδικη δίκη. Έτσι η αριστεία του Μαντίθεου είναι συνειδητή και αποκτά ηθική αξία και ποιότητα, αφού για χάρη της πατρίδας του είναι πρόθυμος να θυσιάσει ακόμα και τη ζωή του. 4. α) Οι σημαντικότεροι ρήτορες, λογογράφοι και διδάσκαλοι της ρητορικής έδρασαν στην Αθήνα από τα τέλη του 5ου μέχρι το τέλος σχεδόν του 4ου αιώνα π Χ. Οι Αλεξανδρινοί φιλόλογοι συνέταξαν τον «κανόνα»,έναν κατάλογο δηλαδή των δέκα πιο σπουδαίων τεχνιτών του Αττικού ρητορικού λόγου. Κατά χρονολογική σειρά της γεννήσεως των είναι οι εξής: Αντιφών, Λυσίας, Ανδοκίδης, Ισοκράτης, Ισαίος, Αισχίνης, Λυκούργος, Υπερείδης, Δημοσθένης και Δείναρχος. β) Το απόσπασμα που μας δίνεται ανήκει στο μέρος του ρητορικού λόγου που ονομάζεται: «διήγησις». Στο μέρος αυτό ο αγορητής εκθέτει τα σχετικά με το θέμα γεγονότα τα οποία κρίνει ότι είναι άγνωστα στον ακροατή είτε ανεπαρκώς ή εσφαλμένως γνωστά. Είναι φανερό ότι η διήγηση στον ρητορικό λόγο δεν ακολουθεί τους κανόνες της ιστορικής αφηγήσεως. Ο ρήτορας φροντίζει η διήγηση να μη ζημιώσει τον σκοπό της αγορεύσεώς του, χωρίς βέβαια να χάσει τη σαφήνεια και την πειστικότητά της. Φροντίζει επομένως να τονίσει τα ευνοϊκά στοιχεία, να μειώσει τη σημασία όσων είναι ασύμφορα και, μολονότι η συντομία είναι προτέρημα, δεν παραλεί

7 πει να περιγράφει ασήμαντα περιστατικά, αν απ αυτά ο ακροατής ενδέχεται να πεισθεί π.χ. για τη χρηστότητα του ήθους του ή την κακοήθεια του αντιπάλου. Ή διήγηση, ως ξεχωριστό τμήμα της αγορεύσεως, υπάρχει κυρίως και όχι πάντοτε στους δικανικούς λόγους, σπανίως δε στους συμβουλευτικούς. Βεβαίως σύντομες διηγήσεις παρεμβάλλονται στο σώμα όλων των λόγων παράλληλα με τις σχετικές αποδείξεις. 5. α) σχετικός παρέχειν θανατηφόρος ἐναποθανόντων απόδραση ἀποδιδράσκουσιν απόσταση καθισταίμην β) συλλεγέντων κατάλογος διακειμένοις τοποθέτηση προειδότων ειδικός προσταττόμενα παράταξη ἀνάβητε απόβαση ΔΗΜΟΣΘΕΝΟΥΣ, ΥΠΕΡ ΤΗΣ ΡΟΔΙΩΝ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ 5 8, Α. ΚΕΙΜΕΝΟ Παράγραφος 5 η Εκπλήσσομαι, γιατί παρατηρώ πως οι ίδιοι άνθρωποι απ το ένα μέρος προσπαθούν να παρασύρουν την πόλη σε εχθρικές ενέργειες εναντίον του Βασιλέως χάριν των Αιγυπτίων, ενώ από το άλλο δείχνουν να τον φοβούνται, όταν πρόκειται για τον λαό της Ρόδου. Κι όμως όλοι γνωρίζουν πως οι Ρόδιοι είναι Έλληνες, ενώ αντιθέτως οι Αιγύπτιοι ανήκουν στην επικράτεια εκείνου (του Βασιλέως). Παράγραφος 6 η Ασφαλώς μερικοί από σας θα θυμούνται πως τον καιρό που μελετούσατε τη στάση σας έναντι του Βασιλέως, πρώτος εγώ ανέβηκα στο βήμα και διατύπωσα τις προτάσεις μου. Και νομίζω ότι μόνον εγώ σας είπα, ίσως κι ένας ακόμη, πως θα ήταν δείγμα σωφροσύνης εκ μέρους σας αν δεν προβάλλατε ως αιτία της πολεμικής σας προπαρασκευής την έχθρα σας για τον Βασιλέα, αλλ αν προχωρούσατε στις προετοιμασίες για να αντιμετωπίσετε τους παρόντες τότε εχθρούς και, στην περίπτωση που θα δοκίμαζε

8 να βλάψει τα συμφέροντα σας, να αποκρούατε κι εκείνον. Και δεν κρίνατε πως ήταν λάθος αυτά που είπα τότε, αλλά την ίδια γνώμη είχατε και σεις. Παράγραφος 7 η Λοιπόν και οι απόψεις που εκφράζω τώρα είναι συνεπείς μ εκείνες που τότε είχα διατυπώσει. Εγώ δηλαδή, αν ήμουν στη βασιλική αυλή κι ο Βασιλέας ζητούσε τη γνώμη μου, θα τον συμβούλευα τα ίδια που προτείνω σε σας, δηλαδή να πολεμάει για τα κυριαρχικά του δικαιώματα, αν κάποιοι απ τους Έλληνες τα αμφισβητούν, για όσα όμως δεν του ανήκουν ούτε αξιώσεις να εγείρει. Παράγραφος 8 η Αν λοιπόν, άνδρες Αθηναίοι, έχετε γενικώς καταλήξει στην απόφαση να παραχωρείτε στον Βασιλέα όσα τυχόν καταλάβει με αιφνιδιασμό ή εξαπατώντας κάποια πολιτική παράταξη μέσα στις πόλεις, δεν έχετε, κατά τη γνώμη μου, αποφασίσει σωστά. Αν όμως πιστεύετε πως είναι καθήκον σας στην ανάγκη να πολεμήσετε και να υποβληθείτε σε κάθε θυσία για το δίκαιο, πρώτα πρώτα οι πιθανότητες να απαιτηθούν οι θυσίες αυτές θα είναι τόσο πιο λίγες όσο πιο σταθερή είναι η απόφαση σας αυτή και εκτός αυτού θα αποκτήσετε τη φήμη ότι εμπνέεστε από τις πρέπουσες αντιλήψεις. ΠΙΣΤΙΣ Παράγραφος 17 η Ὁρᾶτε δὲ κἀκεῖν, ὦ ἄνδρες Ἀθηναῖοι, ὅτι πολλοὺς ὑμεῖς πολέμους πεπολεμήκατε καὶ πρὸς δημοκρατίας καὶ πρὸς ὀλιγαρχίας. καὶ τοῦτο μὲν ἴστε καὶ αὐτοί ἀλλ ὑπὲρ ὧν πρὸς ἑκατέρους ἔσθ ὑμῖν ὁ πόλεμος, τοῦτ ἴσως ὑμῶν οὐδεὶς λογίζεται. ὑπὲρ τίνων οὖν ἐστίν; πρὸς μὲν τοὺς δήμους ἢ περὶ τῶν ἰδίων ἐγκλημάτων, οὐ δυνηθέντων δημοσίᾳ διαλύσασθαι ταῦτα, ἢ περὶ γῆς μέρους ἢ ὅρων ἢ φιλονικίας ἢ τῆς ἡγεμονίας πρὸς δὲ τὰς ὀλιγαρχίας ὑπὲρ μὲν τούτων οὐδενός, ὑπὲρ δὲ τῆς πολιτείας καὶ τῆς ἐλευθερίας Παράγραφος 18 η ὥστ ἔγωγ οὐκ ἂν ὀκνήσαιμ εἰπεῖν μᾶλλον ἡγεῖσθαι συμφέρειν δημοκρατουμένους τοὺς Ἕλληνας ἅπαντας πολεμεῖν ὑμῖν ἢ ὀλιγαρχουμένους φίλους εἶναι. πρὸς μὲν γὰρ ἐλευθέρους ὄντας οὐ χαλεπῶς ἂν εἰρήνην ὑμᾶς ποιήσασθαι νομίζω, ὁπότε βουληθείητε, πρὸς δ ὀλιγαρχουμένους οὐδὲ τὴν φιλίαν ἀσφαλῆ νομίζω οὐ γὰρ ἔσθ ὅπως ὀλίγοι πολλοῖς καὶ ζητοῦντες ἄρχειν τοῖς μετ ἰσηγορίας ζῆν ᾑρημένοις εὖνοι γένοιντ ἄν.

9 Παράγραφος 19 η Θαυμάζω δ εἰ μηδεὶς ὑμῶν ἡγεῖται Χίων ὀλιγαρχουμένων καὶ Μυτιληναίων, καὶ νυνὶ Ῥοδίων καὶ πάντων ἀνθρώπων ὀλίγου δέω λέγειν εἰς ταύτην τὴν δουλείαν ὑπαγομένων, συγκινδυνεύειν τι τὴν παρ ἡμῖν πολιτείαν, μηδὲ λογίζεται τοῦθ ὅτι οὐκ ἔστιν ὅπως, εἰ δι ὀλιγαρχίας ἅπαντα συστήσεται, τὸν παρ ὑμῖν δῆμον ἐάσουσιν. ἴσασι γὰρ οὐδένας ἄλλους πάλιν εἰς ἐλευθερίαν <ἂν> τὰ πράγματ ἐξάγοντας ὅθεν δὴ κακὸν αὑτοῖς ἄν τι γενέσθαι προσδοκῶσι, τοῦτ ἀνελεῖν βουλήσονται. Παράγραφος 20 η τοὺς μὲν οὖν ἄλλους τοὺς ἀδικοῦντάς τινας αὐτῶν τῶν κακῶς πεπονθότων ἐχθροὺς ἡγεῖσθαι χρή τοὺς δὲ τὰς πολιτείας καταλύοντας καὶ μεθιστάντας εἰς ὀλιγαρχίαν κοινοὺς ἐχθροὺς παραινῶ νομίζειν ἁπάντων τῶν ἐλευθερίας ἐπιθυμούντων. Β. ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ 1. Να μεταφραστεί το απόσπασμα: «ὥστʹ ἔγωγʹ οὐκ ἂν ὀκνήσαιμʹ εὖνοι γένοιντʹ ἄν». [Μονάδες: /10] 2. α) Τι γνωρίζετε για τους πρόξενους; [Μονάδες: /5] β) Στις παραγράφους 5 και 6 ο ρήτορας διατυπώνει κάποια επιχειρήματα προκειμένου να πείσει τους Αθηναίους να βοηθήσουν τους Ροδίους. Να τα εντοπίσετε και να προβείτε στην αξιολόγησή τους. [Μονάδες: /5] 3. α) Ο Δημοσθένης διακρίνει δύο είδη πολέμων και παραθέτει τις αιτίες που προκαλούν πόλεμο σε καθεμία από τις περιπτώσεις αυτές. Να επισημάνετε τα παραπάνω και να εξετάσετε τη σκοπιμότητα της συγκεκριμένης αναφοράς. [Μονάδες: /15] β) Με ποια εκφραστικά μέσα ο Δημοσθένης ενισχύει το επιχείρημά του στις παραγράφους ; [Μονάδες: /10] 4. Σε ποιο μέρος του ρητορικού λόγου ανήκει τα αποσπάσματα αυτά; Τι γνωρίζετε για το συγκεκριμένο μέρος ρητορικών λόγων;

10 [Μονάδες: /5] 5. Να ετυμολογήσετε τις παρακάτω λέξεις: ὑπαγομένων, συγκινδυνεύειν, συστήσεται, προσδοκῶσι, μεθιστάντας. [Μονάδες: /5] Γ. ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ 1. Επομένως, εγώ τουλάχιστο δε θα δίσταζα να πω ότι νομίζω πως σας συμφέρει περισσότερο να σας πολεμούν όλοι οι Έλληνες έχοντας δημοκρατία παρά να είναι φίλοι σας ζώντας σε καθεστώς ολιγαρχίας. Γιατί νομίζω ότι με ανθρώπους που είναι ελεύθεροι εύκολα εσείς μπορείτε να κάνετε ειρήνη, όποτε θα θέλατε, με τους ολιγαρχικούς όμως ούτε τη φιλία δεν τη θεωρώ σταθερή γιατί με κανέναν τρόπο δεν μπορεί να γίνουν φίλοι οι ολιγαρχικοί με τους δημοκρατικούς και αυτοί που επιδιώκουν να ασκούν απόλυτη εξουσία με αυτούς που έχουν προτιμήσει να ζουν με ισονομία. 2. α) Οι ελληνικές πόλεις δεν αντάλλασσαν μεταξύ τους διπλωματικούς εκπροσώπους, όπως συμβαίνει σήμερα στις σχέσεις μεταξύ κρατών. Τα συμφέροντα τους σε μια άλλη πόλη τα εμπιστεύονταν σε γηγενείς πολίτες της πόλης, οι ονομαζόμενοι «πρόξενοι». Το καθήκον του προξένου οι πόλεις το ανέθεταν σε ένα ή περισσότερα πρόσωπα, τα οποία είχαν αποδεδειγμένους δεσμούς με την πόλη ή τους πολίτες. Τα πρόσωπα αυτά εξάλλου είχαν προσφέρει υπηρεσίες προς τις πόλεις τους, επειδή θεωρούσαν τιμητική αλλά και επωφελή την απόκτηση του καθήκοντος αυτού. Συνέβαινε συχνά κάποιος πολίτης να αναλαμβάνει εθελοντικά την προάσπιση συμφερόντων μιας άλλης πόλης στον τόπο του κι ονομαζόταν «εθελοπρόξενος». β) Στην 5η και 6η παράγραφο του μεταφρασμένου κειμένου ο Δημοσθένης προσπαθεί με συγκεκριμένα επιχειρήματα να παρουσιάσει αναξιόπιστους τους άλλους ρήτορες και να τονίσει τη δική του πολιτική συνέπεια απέναντι στον περσικό κίνδυνο. Ας μη ξεχνάμε ότι στο προοίμιο ( 2) και στην πρόθεση ( 4) του λόγου του πρότεινε στους Αθηναίους να βοηθήσουν τους Ροδίους, αλλά οι αντίπαλοί του ρήτορες, που προηγήθηκαν, είχαν επισημάνει, μεταξύ άλλων, τον κίνδυνο των Περσών. Ο Δημοσθένης, λοιπόν, προσπαθεί να ανασκευάσει αυτό το επιχείρημά τους, αφού υπήρχε και το ενδεχόμενο της περσικής αντίδρασης. Αυτό συνέβη γιατί δεν μπορούσε να καταστήσει πειστική τη δική του

11 θέση αφήνοντας την αρνητική επιχειρηματολογία των άλλων ρητόρων να την επισκιάζει. Άλλωστε αποκρούοντας εκείνη ενίσχυε τη δική του πρόταση. Έτσι προσπαθεί να αναιρέσει το επιχείρημα τους αυτό με τα εξής επιχειρήματα: Αρχικά αναφέρει ότι οι αντίπαλοι ρήτορες από τη μια απότρέπουν την επέμβαση των Αθηναίων στα εσωτερικά της Ρόδου, γιατί θα παραβούν τον όρο της Ανταλκιδείου Ειρήνης (387 π.χ.), που είχε επιβάλει την αυτονομία των ελληνικών πόλεων με την εγγύηση του Μ. Βασιλέως, και θα προκαλέσουν την αντίδρασή του. Ταυτόχρονα όμως από την άλλη πλευρά, προσπαθούν να παρασύρουν την πόλη τους σε μια τυχοδιωκτική επιχείρηση υπέρ της Αιγύπτου, που ανήκε στην επικράτεια του Μ. Βασιλέως και είχε αποστατήσει (361 π.χ.) από αυτόν. Ο Δημοσθένης, λοιπόν, υπαινίσσεται ότι οι αντίπαλοι ρήτορες είναι ασυνεπείς στα λεγόμενα τους και ότι αυτή η αντιφατική τους στάση οφείλεται σε κάποια υποκρισία και υστεροβουλία, καθώς και στις δύο περιπτώσεις είναι ενδεχόμενη η περσική αντίδραση. Αφού όμως αυτοί δε φοβούνται το Μ. Βασιλέα στην περίπτωση της Αιγύπτου, που μάλιστα ήταν μέρος της επικράτειάς του, λογικό είναι ότι αυτός θα αντιδράσει λιγότερο ή και καθόλου για τη Ρόδο που είναι ελληνική πόλη και συνεπώς δε θα έπρεπε να επισείουν τον κίνδυνο αυτόν. Όταν κανείς δεν αντιδρά για το μείζον, δεν αντιδρά ασφαλώς και για το έλασσον. Αυτό είναι το πρώτο επιχείρημα του Δημοσθένη, με το οποίο διασκεδάζει τους φόβους των αντιπάλων του και τους παρουσιάζει αναξιόπιστους και ύποπτους. Στη συνέχεια (στην 6) ο ρήτορας αναφέρεται στον προηγούμενο (354 π.χ.) λόγο του «Περί των Συμμοριών», θέλοντας να δεί ξει ότι η στάση του δεν άλλαξε απέναντι στους Πέρσες. Όταν τότε κάποιοι, παρασυρμένοι από τις διαδόσεις ότι ο Μ. Βασιλεύς ετοιμαζόταν για νέα επίθεση κατά της Ελλάδας, πίεζαν να κηρύξουν τον πόλεμο πρώτα οι Έλληνες με την καθοδήγηση της Αθήνας, αυτός διαφώνησε και συνέστησε μετριοπάθεια και σύνεση, αλλά και εγρήγορση και ετοιμότητα. Τότε είχε ταχθεί υπέρ της ειρήνης, αλλά πρότεινε και την ενίσχυση του εξοπλιστικού προγράμματος της πόλης του, ώστε να είναι έτοιμη να αποκρούσει τους επιτιθέμενους, είτε αυτοί ήταν Έλληνες είτε Πέρσες. Μάλιστα η πρότασή του αυτή, που εντασσόταν στο πνεύμα της φιλειρηνικής πολιτικής του Ευβούλου, είχε την επιδοκιμασία της κοινής γνώμης των Αθηναίων, αφού άλλωστε η πόλη τους δεν είχε τη δύναμη να αναλάβει ηγετικό ρόλο στους Έλληνες. Τα επιχειρήματα του Δημοσθένη φαίνονται πραγματικά λογικά, όμως είναι πολύ αβέβαιο αν έπεισαν τους συμπολίτες του, αφού οι επιφυλάξεις τους θα ήταν έντονες. Ύστερα μάλιστα από

12 τον επιζήμιο γι αυτούς Συμμαχικό Πόλεμο, τη διάλυση της ναυτικής τους συμμαχίας και την πολιτική τους αυτοαπομόνωση μάλλον δε θα ήταν πρόθυμοι να ριχτούν σε νέες πολεμικές περιπέτειες, υπηρετώντας είτε το δίκαιο είτε το μακροχρόνιο δημόσιο συμφέρον, και μάλιστα σε εποχή όπου είχε αναπτυχθεί το πνεύμα του ατομικισμού. 3. α) Στην παράγραφο 17 ο ρήτορας διακρίνει δύο είδη πολέμων και παρουσιάζει τις αιτίες που προκαλούν πόλεμο σε καθεμιά από αυτές τις περιπτώσεις. Πιο συγκεκριμένα, οι πόλεμοι προς πόλεις με δημοκρατικά καθεστώτα, οφείλονται σε αιτίες, όπως οι ιδιωτικές διαφορές που δε μπόρεσαν να διευθετηθούν ειρηνικά «περὶ τῶν ἰδίων... ταῦτα». Επιπρόσθετη αιτία αποτελούν και οι συνοριακές διαφορές «περὶ γῆς μέρους ἢ ὁρῶν».τέλος άλλο αίτιο αποτελεί ο ανταγωνισμός κι οι αντιζηλίες «περὶ φιλονικίας», καθώς και η διεκδίκηση της ηγεμονίας «περὶ τῆς ἡγεμονίας». Από την άλλη πλευρά, οι πόλεμοι εναντίον πόλεων με ολιγαρχικό καθεστώς, οφείλονται αρχικά σε αιτίες, όπως η υπεράσπιση της δημοκρατίας «ὑπὲρ τῆς πολιτείας» και η υπεράσπιση της ελευθερίας «ὑπὲρ τῆς ἐλευθερίας». Έτσι, όποτε οι Αθηναίοι πολέμησαν με άλλες δημοκρατικές πόλεις, το έκαναν για τους εξής, κατά την κρίση του, λόγους: Αρχικά γιατί οι πόλεις αυτές δεν μπόρεσαν μόνες τους να διευθετήσουν τις μεταξύ τους αντιδικίες. Τότε οι Αθηναίοι παρενέβησαν δυναμικά για την επίλυση των διαφορών τους και την εξομάλυνση των σχέσεων τους. (Για το λόγο αυτόν τάχα έκαναν τη Σικελική εκστρατεία το π.χ., για να βοηθήσουν τους Εγεσταίους στη διένεξη τους με τους Σελινουντίους). Γιατί επίσης ένα μέρος γης ή και συνοριακές διεκδικήσεις προκαλούσαν διαμάχες. (Έτσι ο Περικλής π.χ. το 441 π.χ. πολιόρκησε τη Σάμο, γιατί αυτή δε συμμορφώθηκε με τις υποδείξεις των Αθηναίων να σταματήσει τη διένεξη της με τη Μίλητο για την κατοχή της Πριήνης). Επιπλέον, υπήρχαν λόγοι ανταγωνισμού (π.χ. ανάμεσα στην Αθήνα και τα Μέγαρα για το εμπόριο), ενώ επίσης διεκδικούσαν τα πρωτεία και την αρχηγία (οι Αθηναίοι από τους δημοκρατικούς Κερκυραίους και τους Συρακούσιους). Όποτε όμως οι Αθηναίοι πολέμησαν εναντίον κάποιας ολιγαρχικής πόλης, το έκαναν για σοβαρούς ιδεολογικούς λόγους, γιατί, δηλαδή, κινδύνευε το δημοκρατικό τους πολίτευμα και συνεπώς η ελευθερία τους. Ο Δημοσθένης συνδέει τη δημοκρατία με την ελευθερία, γιατί η ελευθερία εξασφαλίζεται με τη δημοκρατία μόνο. Με την ταύτιση αυτή ο ρήτορας εξαίρει την ποιότητα του δημοκρα

13 τικού καθεστώτος και προσπαθεί να κεντρίσει τις δημοκρατικές ευαισθησίες των συμπολιτών του. Ο ρήτορας προφανώς έχει διπλή πρόθεση: Προσπαθεί από τη μία πλευρά να υποβαθμίσει τα αίτια των πολέμων μεταξύ Αθήνας και άλλων δημοκρατικών πόλεων και να τα παρουσιάσει ως ασήμαντες αφορμές, αποκρύπτοντας ή παραποιώντας την αλήθεια, ενώ από την άλλη να τονίσει ότι είναι ιδεολογικά μόνο τα αίτια των πολέμων μεταξύ της Αθήνας και των ολιγαρχικών πόλεων και γιʹ αυτό σοβαρότερα. β) Το κείμενο των αποτελεί το δεύτερο τμήμα του δεύτερου μέρους της πίστεως στο λόγο του Δημοσθένη. Περιέχει ουσιώδες επίσης, υποστηρικτικό υλικό της πρότασης του για βοήθεια των Ροδίων, θέσεως που εξυπηρετεί κυρίως τα συμφέροντα της Αθήνας, κατά την κρίση του. Αρχικά ο ρήτορας αναφέρει ότι η ενίσχυση της ολιγαρχίας εγκυμονεί σοβαρούς κινδύνους και για την αθηναϊκή δημοκρατία, αφού αν συνεχιστεί η επέκταση των ολιγαρχικών καθεστώτων, επόμενος στόχος τους θα είναι το πολίτευμα και οι ελευθερίες της Αθήνας. Η Αθήνα είναι η μόνη απελευθερωτική δύναμη και η εγγυήτρια για την ύπαρξη κάθε δημοκρατίας. Αποτελεί, λοιπόν, τη μόνη απειλή για τις ολιγαρχίες και γι αυτό θα την πλήξουν. Όσοι καταλύουν εξάλλου τα δημοκρατικά πολιτεύματα και τα μετατρέπουν σε ολιγαρχικά δεν είναι απλώς ένοχοι για κοινά ποινικά αδικήματα. Αντίθετα, διαπράττουν βαρύτατα πολιτικά εγκλήματα και πρέπει να θεωρούνται εχθροί κάθε δημοκράτη και ελεύθερου πολίτη. Το συμπέρασμα του ρήτορα έρχεται στην 20: η αποκατάσταση της δημοκρατίας στη Ρόδο είναι όχι απλώς συμφέρουσα, αλλά και αναγκαία για την Αθηναϊκή δημοκρατία. Με το επιχείρημα των ο Δημοσθένης κινδυνολογεί, προσπαθώντας να φοβίσει τους Αθηναίους. Για να ενισχύσει το επιχείρημα του χρησιμοποιεί μια σειρά εκφραστικών μέσων, όπως μια υπερβολή: «πάντων ἀνθρώπων» την οποία διορθώνει κάπως με την παρενθετική πρόταση «ὀλίγου δέω λέγειν». Επίσης χρησιμοποιεί μια αντίθεση: η πρόθεση «ὑπὸ» του ρήματος «ὑπάγομαι» παραπέμπει στην καταπίεση και το σκοτάδι και αντιπαρατίθεται στην πρόθεση «ἐξ» του ρήματος «ἐξάγω», η οποία παραπέμπει στην ανάκαμψη και το φως. Παράλληλα, εντοπίζουμε ότι έχουμε έμφαση, που επιτυγχάνεται με την ανακεφαλαίωση του περιεχομένου της αναφορικής πρότασης «ὅθεν δή... προσδοκῶσι» από το «τοῦτο» η έμφαση δίνεται στην πράξη που ο ρήτορας αποδίδει στις κυβερνήσεις των ολιγαρχικών πόλεων, ενώ παρατηρούμε και μεταφορά: «εἰς ταύτην τὴν δουλείαν ὑπαγομένων». Στην 17 είχε ταυτίσει τη δημοκρατία με

14 την ελευθερία, έτσι τώρα ονομάζει «δουλείαν» την υπαγωγή σε ολιγαρχικό καθεστώς. Η μεταφορά είναι πολύ εύστοχη. Αξίζει να επισημανθεί ότι και σε αυτό το τμήμα του λόγου του ο ρήτορας τονίζει το αυτοσυναίσθημα των συμπολιτών του, το ήθος ακροατών, με το να λέει ότι κανείς άλλος δε μπορεί να αποκαταστήσει ή να στηρίξει τα δημοκρατικά πολιτεύματα σε άλλες πόλεις πέρα από την Αθήνα («ἴσασι γὰρ οὐδένας ἄλλους πάλιν εἰς ἐλευθερίαν <ἂν> τὰ πράγματʹ ἐξάγοντας»). Παράλληλα, προβάλλει την προσωπικότητά του, το ήθος του λέγοντος, καθώς αυτός είναι που συμβουλεύει ορθά τους Αθηναίους. 4. Το απόσπασμα ανήκει στο μέρος του ρητορικού λόγου που ονομάζεται «πίστις». Πρόκειται για το ουσιαστικότερο μέρος του ρητορικού λόγου, αφού η Ρητορική ορίζεται ως «πειθούς δημιουργός» ή ως τέχνη «τοῦ ἰδεῖν τὰ ὑπάρχοντα πιθανὰ περὶ ἕκαστον» (δηλ. τα πειστικά επιχειρήματα για κάθε ζήτημα). Οι αποδείξεις είναι άτεχνες ή έντεχνες. Άτεχνες αποδείξεις είναι αντικειμενικά πειστήρια που δεν οφείλονται στην τεχνική δεξιότητα του ρήτορα (νόμοι, μαρτυρικές καταθέσεις, όρκοι και έγγραφα όπως συμβόλαια, διαθήκες κ.λπ.). Έντεχνες αποδείξεις είναι εκείνες που ο ίδιος ο ρήτορας επινοεί. Αυτές είναι: α) τα ενθυμήματα, βραχυλογικοί συνήθως συλλογισμοί οι οποίοι, αναλόγως των προτάσεων, των δεδομένων δηλ. στα οποία στηρίζονται, δίδουν συνήθως πιθανά, αλλά και ασφαλή κάποτε συμπεράσματα, αν βέβαια τα περιστατικά στα οποία αναφέρονται είναι πράγματι ακριβή. β) τα παραδείγματα: είναι ιστορικά (πραγματικά) ή πλαστά (παραβολές). γ) οι γνώμες: είναι αποφθέγματα για ζητήματα γενικού χαρακτήρα και επομένως μπορεί να λεχθεί γιʹ αυτές ό,τι και για τα ενθυμήματα. δ) τα ήθη: πειστικότητα του ρήτορα εξαρτάται σε σημαντικό βαθμό από την εντύπωση που θα προξενήσει στο ακροατήριο ο ίδιος ως προσωπικότητα. Αν κατορθώσει να επιβάλει την εικόνα του ως έντιμου ανθρώπου και πολίτη, οι λόγοι του γίνονται πειστικότεροι, αφού είναι λογικό οι άνθρωποι να εμπιστεύονται τους φρόνιμους και ενάρετους. Αντιθέτως προσπαθεί να μειώσει ηθικά τον αντίπαλο και έτσι να εξουδετερώσει την πειστικότητα των επιχειρημάτων του. Συγχρόνως φροντίζει να γίνει συμπαθής στους ακροατές επαινώντας π.χ. τους προγόνους των, κολακεύοντας αυτούς τους ίδιους ή δικαιολογώντας τα λάθη και τις αδυναμίες τους. Και όταν ακόμη είναι υποχρεωμένος να ψέξει τη συμπεριφορά τους, σπεύδει να την αποδώσει στην κακή επίδραση ή την προδοτική δράση άλλων, των

15 αντιπάλων του. Αυτή η ηθοποιία (ρήτορα, αντιπάλου, ακροατή) ασκούσε μεγάλη επίδραση στο ακροατήριο και απαντάται σε όλα τα μέρη του ρητορικού λόγου. ε ) τα πάθη: επίσης σε όλη τη διάρκεια της αγορεύσεως ο ρήτορας, γνωρίζοντας ότι οι άνθρωποι αποφασίζουν περισσότερο συναισθηματικά παρά λογικά, προσπαθεί να διεγείρει στις ψυχές των ακροατών του τα πάθη (τα συναισθήματα) που τον συμφέρουν ή να μεταγγίσει τα πάθη που κυριαρχούν στη δική του ψυχή. 5. ὑπαγομένων ὑπό + ἄγομαι μεθιστάντας μετά+ ἵστημι συγκινδυνεύειν συν + κινδυνεύω συστήσεται συν + ἵστημι προσδοκῶσι προς + δοκέω ῶ ΙΣΟΚΡΑΤΟΥΣ, ΠΕΡΙ ΕΙΡΗΝΗΣ Α. ΚΕΙΜΕΝΟ Παράγραφος 14 η Ἐγὼ δ οἶδα μὲν ὅτι πρόσαντές ἐστιν ἐναντιοῦσθαι ταῖς ὑμετέραις διανοίαις, καὶ ὅτι δημοκρατίας οὔσης οὐκ ἐστι παρρησία, πλὴν ἐνθάδε μὲν τοῖς ἀφρονεστάτοις καὶ μηδὲν ὑμῶν φροντίζουσιν, ἐν δὲ τῷ θεάτρῳ τοῖς κωμῳδοδιδασκάλοις ὃ καὶ πάντων ἐστὶ δεινότατον, ὅτι τοῖς μὲν ἐκφέρουσιν εἰς τοὺς ἄλλους Ἕλληνας τὰ τῆς πόλεως ἁμαρτήματα τοσαύτην ἔχετε χάριν ὅσην οὐδὲ τοῖς εὖ ποιοῦσι, πρὸς δὲ τοὺς ἐπιπλήττοντας καὶ νουθετοῦντας ὑμᾶς οὕτω διατίθεσθε δυσκόλως ὥσπερ πρὸς τοὺς κακόν τι τὴν πόλιν ἐργαζομένους. Παράγραφος 15 η Ὅμως δὲ καὶ τούτων ὑπαρχόντων οὐκ ἂν ἀποσταίην ὧν διενοήθην. παρελήλυθα γὰρ οὐ χαριούμενος ὑμῖν οὐδὲ χειροτονίαν μνηστεύσων, ἀλλ ἀποφανούμενος ἃ τυγχάνω γιγνώσκων πρῶτον μὲν περὶ ὧν οἱ πρυτάνεις προτιθέασιν, ἔπειτα περὶ τῶν ἄλλων τῶν τῆς πόλεως πραγμάτων οὐδὲν γὰρ ὄφελος ἔσται τῶν νῦν περὶ τῆς εἰρήνης γνωσθέντων, ἢν μὴ καὶ περὶ τῶν λοιπῶν ὀρθῶς βουλευσώμεθα. Παράγραφος 16 η Φημὶ δ οὖν χρῆναι ποιεῖσθαι τὴν εἰρήνην μὴ μόνον πρὸς Χίους καὶ Ῥοδίους καὶ Βυζαντίους καὶ Κῴους ἀλλὰ πρὸς ἅπαντας ἀνθρώπους, καὶ χρῆσθαι ταῖς συνθήκαις μὴ ταύταις αἷς νῦν τινες γεγράφασιν, ἀλλὰ ταῖς γενόμεναις μὲν πρὸς βασιλέα καὶ Λακεδαιμονίους, προσταττούσαις δὲ

16 τοὺς Ἕλληνας αὐτονόμους εἶναι καὶ τὰς φρουρὰς ἐκ τῶν ἀλλοτρίων πόλεων ἐξιέναι καὶ τὴν αὐτῶν ἔχειν ἑκάστους. τούτων γὰρ οὔτε δικαιοτέρας εὑρήσομεν οὔτε μᾶλλον τῇ πόλει συμφερούσας. Παράγραφος 17 η Αν, βέβαια, σταματήσω σ αυτό το σημείο την ομιλία μου, ξέρω ότι θα δώσω την εντύπωση πως μειώνω την πόλη μας, εάν οι Θηβαίοι θα εξακολουθήσουν να κατέχουν τις Θεσπιές, τις Πλαταιές και τις άλλες πόλεις που έχουν καταλάβει παρά τις ένορκες συνθήκες, ενώ εμείς θα απομακρυνθούμε, χωρίς να υπάρχει καμιά ανάγκη, από τις πόλεις που συμβαίνει να κατέχουμε. Αν όμως με ακούσετε προσεκτικά μέχρι το τέλος, νομίζω πως όλοι σας θα καταλογίσετε μεγάλη απερισκεψία και παραφροσύνη σ εκείνους που θεωρούν πως η αδικία είναι πλεονέκτημα και σ εκείνους που κατέχουν με τη βία ξένες πόλεις και δεν συλλογίζονται τις συμφορές που προέρχονται από τέτοιου είδους ενέργειες. Παράγραφος 18 η Γι αυτά λοιπόν θα προσπαθήσω με όλο τον λόγο μου να σας διαφωτίσω, αλλά πρώτα ας συζητήσουμε για την ειρήνη και ας σκεφθούμε τι θα θέλαμε να γίνει στην παρούσα περίσταση. Διότι, αν αντιμετωπίσουμε αυτά σωστά και με σύνεση, με αυτήν τη βάση θα σκεφτούμε καλύτερα και για τ άλλα θέματα. Παράγραφος 19 η Άραγε μπορεί να μας είναι αρκετό, αν κατοικούμε στην πόλη μας με ασφάλεια και γινόμαστε στη ζωή πιο εύποροι κι έχουμε ομόνοια μεταξύ μας κι έχουμε κερδίσει ανάμεσα στους Έλληνες υπόληψη; Εγώ βέβαια φρονώ πως, αν γίνουν αυτά, η πόλη θα είναι πλήρως ευτυχισμένη. Ο πόλεμος μας έχει στερήσει απ όλα όσα προηγουμένως ανέφερα γιατί και πιο φτωχούς μας έκανε και πολλούς κινδύνους μάς ανάγκασε να υπομένουμε και στους Έλληνες μας έχει διαβάλει και με κάθε τρόπο μας έχει ταλαιπωρήσει. Παράγραφος 20 η Αν όμως κάνουμε ειρήνη και συμπεριφερθούμε όπως ορίζουν οι κοινές συνθήκες, θα κατοικούμε στην πόλη μας με μεγάλη ασφάλεια, αφού απαλλαγούμε από πολέμους και κινδύνους και διχόνοια, στην οποία τώρα έχουμε περιέλθει αντίθετα κάθε μέρα θα γινόμαστε και πιο πλούσιοι απαλλαγμένοι από τους φόρους και τις τριηραρχίες και τις άλλες εισφορές για τον πόλεμο και ασχολούμενοι με την καλλιέργεια των χωραφιών και τη ναυτιλία και τις άλλες εργασίες, οι οποίες έχουν εκλείψει εξαιτίας του πολέμου.

17 Παράγραφος 21 η Ακόμη θα δούμε την πόλη μας να έχει διπλάσια έσοδα απ όσα έχει τώρα, να είναι γεμάτη από εμπόρους και ξένους και μετοίκους, απ τους οποίους έχει ερημωθεί σήμερα. Και το σπουδαιότερο, θα έχουμε συμμάχους όλους τους ανθρώπους όχι με τη βία αλλά με τη θέλησή τους, και δεν θα μας δέχονται όταν είμαστε ασφαλείς εξαιτίας της δύναμης μας, κι όταν κινδυνεύουμε θα αποστατούν, αλλά θα συμπεριφέρονται όπως αρμόζει (να συμπεριφέρονται) οι αληθινοί φίλοι και σύμμαχοι. Β. ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ 1. Να μεταφραστεί το απόσπασμα: «Ὅμως δὲ καὶ τούτων ὑπαρχόντων τῇ πόλει συμφερούσας». [Μονάδες: /10] 2. Τι ήταν οι λειτουργίες; [Μονάδες: /5] 3. «παρρησία»: Να δώσετε τη σημασία του όρου και να σχολιάσετε γιατί ο Ισοκράτης τον επικαλείται; [Μονάδες: /10] 4. Από την 17 η παράγραφο του κειμένου που σας δόθηκε, ξεκινά το κύριο μέρος του λόγου, όπου παρατίθενται οι «πίστεις». Να τις εντοπίσετε στις 17 έως και 21. [Μονάδες: /15] 5. Τι ήταν οι επιδεικτικοί ή πανηγυρικοί λόγοι; [Μονάδες: /10] 6. προτιθέασι, χαριούμενος, παρελήλυθα, ἀποφανούμενος, εὑρήσομεν: Να σχηματίσετε δύο παράγωγα ομόρριζα στη νέα ελληνική για καθεμία από τις παραπάνω λέξεις [Μονάδες: /10] Γ. ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ: 1. Όμως μολονότι υπάρχουν αυτά, δε θα μπορούσα να απομακρυνθώ από όσα σκέφτηκα. Γιατί έχω ανέβει στο βήμα, όχι για να σας γίνω ευχάριστος ούτε για να επιζητήσω την εκλογή μου ως άρχοντα, αλλά για να εκφράσω τη γνώμη μου για αυτά που τυχαίνει να γνωρίζω, πρώτα σχετικά με όσα έχουν προτείνει οι πρυτάνεις, έπειτα

18 σχετικά με τις υπόλοιπες υποθέσεις της πόλης γιατί δε θα υπάρξει καμιά ωφέλεια από όσα έχουν αποφασιστεί τώρα για την ειρήνη, αν δεν αποφασίσουμε σωστά και για τα υπόλοιπα. Υποστηρίζω λοιπόν ότι πρέπει να κάνουμε ειρήνη όχι μόνο με τους Χίους και τους Ροδίους και τους Βυζαντίους και τους Κώες, αλλά και με όλους γενικά τους ανθρώπους, και να εφαρμόζουμε τις συνθήκες, όχι αυτές που τώρα κάποιοι έχουν προτείνει, αλλά αυτές που συμφωνήθηκαν με το βασιλιά και τους Σπαρτιάτες, και που επιβάλλουν να είναι αυτόνομοι οι Έλληνες και να αποχωρήσουν οι φρουρές από τις ξένες πόλεις και ο καθένας να έχει τη δική του (πόλη). Γιατί δε θα βρούμε ούτε πιο δίκαιες ούτε περισσότερο επωφελείς για την πόλη (μας) από αυτές (τις συνθήκες). 2. Λειτουργίες ήταν δημόσιες υπηρεσίες των πιο πλούσιων Αθηναίων για την οργάνωση δραματικών ή μουσικών αγώνων, δημόσιων γευμάτων, εξοπλισμού ενός πολεμικού πλοίου (τριήρους) κ.λπ. Η προσφορά χρημάτων, στην οποία υποβάλλονταν υποχρεωτικά οι ισχυρότεροι οικονομικά πολίτες της Αθήνας, ήταν μια άμεση και σημαντική φορολόγηση αλλά ταυτόχρονα και πολύ τιμητική. Γι αυτό άλλωστε ανελάμβαναν με προθυμία να εκτελέσουν κάποια λειτουργία. Το κράτος συχνότατα τιμούσε τους πλούσιους πολίτες που πρόσφεραν μεγάλα ποσά για λειτουργίες. Για παράδειγμα έδινε την άδεια να στήσουν αναμνηστικό μνημείο σε περίπτωση νίκης της ομάδας τους σε δραματικούς ή γυμνικούς αγώνες. Η οδός Τριπόδων της Αθήνας, κάτω από την Ακρόπολη, είχε μεγάλη σειρά τέτοιων χορηγικών μνημείων. Αν ο οριζόμενος από τον επώνυμο άρχοντα για την εκτέλεση κάποιας λειτουργίας ισχυρίζονταν ότι υπήρχε κάποιος πλουσιότερος πολίτης και έπρεπε εκείνος μάλλον παρά αυτός να είχε ορισθεί, εφαρμοζόταν η διαδικασία της «αντιδόσεως» (ανταλλαγής περιουσιών). Το δικαστήριο έκρινε ποιος από τους δύο έπρεπε να εκτελέσει τη λειτουργία, αν ο προτεινόμενος ως πλουσιότερος δεν δεχόταν να αναλάβει την απαιτούμενη δαπάνη για τη λειτουργία. Ω στόσο φαίνεται ότι αυτό δεν συνέβαινε συχνά. Οι λειτουργίες ήταν τακτικές και έκτακτες από τις τακτικές οι σπουδαιότερες ήταν η χορηγία, η γυμνασιαρχία και η αρχιθεωρία από τις έκτακτες η τριηραρχία, που ήταν δαπανηρότατη, γιατί ο τριήραρχος ήταν υποχρεωμένος να εξοπλίσει για τον πόλεμο ένα πλοίο και να αναλάβει για ένα έτος τη συντήρησή του και τη μισθοδοσία του πληρώματος. Για την ορθότερη κατανομή των τριηραρχιών οι εύποροι πολίτες οργανώθηκαν κατά τον 4ο αι. π.χ. σε 20 «συμμορίες» με 60 μέλη η καθεμιά. Οι τριήραρχοι καλούνταν να

19 πάρουν μέρος και στις εκστρατείες, οπότε ήσαν υποχρεωμένοι να εγκαταλείψουν τις εργασίες τους. Το αθηναϊκό κράτος ανέθετε και στους μετοίκους μερικές λειτουργίες, εκτός από την τριηραρχία. 3. Η «ισηγορία» (ισότητα στο δικαίωμα του λόγου) αποτελούσε βασικό στοιχείο της δημοκρατίας στην αρχαία Αθήνα, όπως και η ισονομία. Στις συνεδριάσεις της Εκκλησίας του δήμου ο κήρυκας καλούσε κάθε πολίτη που ήθελε να μιλήσει με την καθιερωμένη φράση: «τίς ἀγορεύειν βούλεται;» (βλέπε Δημοσθένους Περί του στεφάνου 170 «καὶ μετὰ ταῦτα ὡς ἦλθεν ἡ βουλὴ καὶ ἀπήγγειλαν οἱ πρυτάνεις τὰ προσηγγελμένʹ αὐτοῖς καὶ τὸν ἥκοντα παρήγαγον κἀκεῖνος εἶπεν, ἠρώτα μὲν ὁ κῆρυξ «τίς ἀγορεύειν βούλεται;» παρῄει δ οὐδεὶς», μετάφράση: «και μετά απ αυτά μόλις οι βουλευτές έφθασαν (στην Πνύκα όπου συνεδρίαζε η Εκκλησία του δήμου) και ανακοίνωσαν οι πρυτάνεις τις ειδήσεις που είχαν φθάσει σ αυτούς και παρουσίασαν τον αγγελιαφόρο κι εκείνος επιβεβαίωσε (τις ειδήσεις), ρωτούσε ο κήρυκας «ποιος θέλει να λάβει το λόγο;» αλλά κανένας δεν ανέβαινε στο βήμα». Η «ισηγορία» όμως δεν είχε ουσιαστικό περιεχόμενο, αν δεν συνοδευόταν από το δικαίωμα της πλήρους ελευθερίας του λόγου. Ο Ισοκράτης υποστηρίζει ότι στην εποχή του δεν υπήρχε πλέον ελευθερία λόγου, παρρησία, ενώ η κατοχύρωση της ως πολιτικού δικαιώματος θα συνέβαλλε στην ορθή λειτουργία της δημοκρατίας με ευεργετικές συνέπειες για όλους. Τον 4ο αι. π.χ. (στα μέσα του οποίου περίπου γράφει ο Ισοκράτης) η παρακμή έχει απλωθεί παντού έχει επηρεάσει και τη λειτουργία του κορυφαίου θεσμού της αθηναϊκής δημοκρατίας, της Εκκλησίας του Δήμου. Σε ολόκληρο το προοίμιο του λόγου ο Ισοκράτης κατηγορεί με δριμύτητα τους Αθηναίους για την αλλοπρόσαλλη συμπεριφορά τους προς τους ρήτορες και την επιπόλαιη αντιμετώπιση των σοβαρών υποθέσεων (π.χ. 3: «ὁρω δ ὑμᾶς... τοῖς μὲν προσέχοντας τὸν νοῦν, τῶν δ οὐδὲ τὴν φωνὴν ἀνεχόμενους», «εἰώθατε πάντας τοὺς ἄλλους ἐκβάλλειν, πλὴν τοὺς συναγορεύοντας ταῖς ὑμετέραις ἐπιθυμίαις», 5: «πεποιήκατε τοὺς ῥήτορας μελετᾶν καὶ φιλοσοφεῖν οὐ τὰ μέλλοντα τῇ πόλει σννοίσειν, ἀλλʹ ὅπως ἀρέσκοντας ὑμῖν λόγους ἐροῦσιν»). Συνεχίζοντας ο ρήτορας οδηγείται στην υπερβολή να ισχυρίζεται ότι μόνο οι «ἀφρονέστατοι» μπορούν να εκφράζουν θαρραλέα τη γνώμη τους στην Εκκλησία του δήμου και οι κωμικοί ποιητές στο θέατρο. Δίνει την εικόνα της Εκκλησίας του δήμου το 356 π.χ. αλλά και την εικόνα των ελευθερόστομων κωμικών ποιητών. Μας παραπέμπει στην εποχή του Αριστοφάνη περισσότερο, παρά στα μέσα

20 του 4ου π.χ. αι. Οι ποιητές της αρχαίας αττικής κωμωδίας (Φρύνιχος, Αριστοφάνης, Εύπολις κ.α.) καυτηρίαζαν με τρόπο αυστηρό και αμείλικτο τα πάντα στα έργα τους, ειδικότερα ζητήματα της πόλης. Ενώ στο σημείο: «ὃ καὶ πάντων ἐστι... ἐργαζομένους» ο ρήτορας κατηγορεί τους Αθηναίους σκόπιμα. Επικρίνοντας τη συμπεριφορά τους προς τους «νομοθετοῦντας», προσπαθεί να προλάβει ενδεχόμενες αποδοκιμασίες, αφού πρόκειται να προτείνει σύναψη ειρήνης με όλους, αντίθετα με την επικρατούσα εξωτερική πολιτική της Αθήνας. Προσπαθεί, λοιπόν, ουσιαστικά να εξασφαλίσει παρρησία, προκειμένου να διαφωνήσει με τους υπόλοιπους ρήτορες, προδιαθέτει δηλαδή το ακροατήριο του (σχήμα προλήψεως ή προκαταλήψεως).ο Ισοκράτης θεωρεί τραγικό το γεγονός ότι είναι δύσκολο να εναντιώνεται κανείς στους Αθηναίους. Για το λόγο αυτό λοιπόν επικαλείται την έννοια της «παρρησίας». 4. Ο ρήτορας γνωρίζει καλά ότι η πρόταση που διατύπωσε στην 16, δηλαδή η εγκατάλειψη των κτήσεων της Αθήνας, θα δημιουργήσει δυσαρέσκεια στους ακροατές αναγνώστες του. Σπεύδει λοιπόν να δώσει τη διαβεβαίωση ότι είναι ανόητοι και παράφρονες αυτοί που θεωρούν πλεονέκτημα την αδικία και τη βίαιη κατοχή ξένων πόλεων («νομίζω πως όλοι σας... τέτοιου είδους ενέργειες»). Ο χαρακτηρισμός της αντίθετης άποψης ως ανόητης και παράφρονος αποτελεί υπερβολή, με την οποία όμως ο ρήτορας θέλει να αναστρέψει τις ενδεχόμενες εις βάρος του κατηγορίες Προτάσσεται, κατά τον Ισοκράτη, η συζήτηση για την ειρήνη, καθώς η σωστή απόφαση θα βοηθήσει την επιτυχημένη αντιμετώπιση των άλλων θεμάτων. Οι λοιπόν, αποτελούν ένα είδος προλόγου για την ενότητα τα επιχειρήματα αρχίζουν από την αμέσως επόμενη παράγραφο, τη 19. Πιο συγκεκριμένα, το πρώτο επιχείρημα λαμβάνεται από το κεφάλαιο του συμφέροντος. Ο ρήτορας εξηγεί ότι όλα τα αγαθά, τα οποία στερήθηκαν οι Αθηναίοι εξαιτίας του πολέμου, θα τα απόλαύσουν αν συνάψουν ειρήνη και αν σεβαστούν τις κοινές συνθήκες, αφού η πόλη θα διπλασιάσει τα έσοδά της και θα αποκτήσει ξανά οικονομική ευρωστία. Το επιχείρημα αυτό ο ρήτορας το εισάγει με μια ρητορική ερώτηση («Άραγε μπορεί... υπόληψη;»), η οποία δίνει ζωντάνια στο ύφος και δραματοποιεί το λόγο. Αυτό που εντυπωσιάζει τον αναγνώστη είναι ότι ο ίδιος ο ρήτορας απαντά στην ερώτηση του («Εγώ βέβαια φρονώ... ευτυχισμένη»). Αμέσως μετά, και ως το τέλος της 21, επιδιώκεται ο εντυπωσιασμός των ακροατών αναγνωστών με την παράθεση των υλικών αγαθών, που θα προκύψουν σε περίπτωση που επικρατήσει η ειρήνη.