Χοροστάσι. Α φ ι έ ρ ω μ α. Για τον Πολιτισμό και την Παράδοση

Transcript

1 Χοροστάσι Για τον Πολιτισμό και την Παράδοση ΤΡΙΜΗΝΙΑΙΑ ΕΚΔΟΣΗ ΤΟΥ ΚΕΝΤΡΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΧΟΡΟΥ ΚΑΙ ΛΑΪΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ Αριθμός Τεύχους 16 - ΙΟΥΛΙΟΣ - ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ Τιμή Τεύχους 4 Έδρα: Ελ. Βενιζέλου 134, Καλλιθέα - Τηλ.: Fax: ΚΩΔ: 6725 Α φ ι έ ρ ω μ α Σ α υ τ ό τ ο τ ε ύ χ ο ς δ ι α β ά σ τ ε : Η προσφορά της προφορικής λογοτεχνίας στη διαμόρφωση του γλωσσικού αισθήματος Η διαδρομή του λαϊκού πολιτισμού Δημοτικά Τραγούδια για το έπος του 40 Μουσικό Οδοιπορικό στα δημοτικά τραγούδια της Ελλάδας Το Μουσείο του Θεάτρου Σκιών «Χαρίδημος» και πολλά άλλα ενδιαφέροντα θέματα

2 2 ΧΟΡΟΣΤΑΣΙ Ιούλιος - Αύγουστος - Σεπτέμβριος 2006 Χοροστάσι Ιδιοκτησία: Κέντρο Ελληνικού Χορού και Λαϊκού Πολιτισμού Εκδότης-Διευθυντής: Δρ Κων/νος Σαχινίδης Πρόεδρος του Δ.Σ. Έδρα: Ελ. Βενιζέλου Καλλιθέα Τηλ.: Fax: ksachi@unipi.gr Επιστημονικοί Σύμβουλοι: Καθ. Βασίλης Φίλιας Καθ. Μιχάλης Μερακλής Καθ. Γιάννης Μότσιος Δρ. Γεώργιος Αικατερινίδης Καθ. Μηνάς Αλ. Αλεξιάδης Αναπλ. καθ. Μανόλης Βαρβούνης Διεύθυνση Σύνταξης: Μαρία Άνθη Υπεύθυνοι Σύνταξης & Ύλης: Σοφία Καρακασίδου Χάρης Πανικίδης Φιλολογική Επιμέλεια: Αντώνης Καζαντζόγλου Επεξεργασία φωτ/φιών: Studio Στάθη Σαχινίδη Μιχάλης Δημαράκης Γραμματεία - Συνδρομές: Χριστίνα Κεκάκη Τηλ.: Εκτύπωση: Γραφικές Τέχνες Δημ. Γκαντίραγας Γερανίου 7, Αθήνα Τηλ.: Ετήσιες Συνδρομές: Εσωτερικού: Φυσικά Πρόσωπα:15 Δημόσιοι Οργανισμοί: 20 Εξωτερικού: 25 Επιτρέπεται η ελεύθερη άντληση στοιχείων, αρκεί να αναφέρεται η πηγή και ο συγγραφέας. Οι συγγραφείς των άρθρων φέρουν την ευθύνη για τις απόψεις τους. Σημείωση Σύνταξης: Οι πόροι του Κέντρου Ελληνικού Χορού και Λαϊκού Πολιτισμού προέρχονται ΜΟΝΟ από αυτοχρηματοδότηση, με την οικονομική ενίσχυση και τις συνδρομές των μελών και των φίλων του, καθώς και με λίγες και μικρές κρατικές ή ( ά ύ) Αφιέρωμα στον καθηγητή Μ. Γ. Μερακλή του Δρα Κ. Γ. Σαχινίδη Σ υνεχίζοντας τα αφιερώματα στους εκλεκτούς συνεργάτες του περιοδικού μας, το τεύχος αυτό, μετά από ομόφωνη απόφαση της Γ. Σ. του Συλλόγου στις και με σύμφωνη γνώμη της Συντακτικής Επιτροπής, αφιερώνεται τιμητικά στον ΑΝΘΡΩΠΟ και κορυφαίο επιστήμονα, καθηγητή κ. Μιχάλη Γ. Μερακλή, για τη μεγίστης σημασίας προσφορά του στην επιστήμη της Λαογραφίας, καθώς και στον Πολιτισμό γενικότερα. Αξίζει να σημειωθεί, ότι η συμβολή του κ. Μερακλή στην ανάπτυξη της Λαογραφίας στη χώρα μας υπήρξε καθοριστική, όχι μόνο ως προς την πορεία και το μέλλον της, αλλά και ως προς την ανάπτυξη της μεθοδολογικής διερεύνησης του λαϊκού μας πολιτισμού. Οι πάμπολλες επιστημονικές του δημοσιεύσεις σε άρθρα εφημερίδων και περιοδικών, σε πρακτικά Συνεδρίων, στα βιβλία του κ.α., αποτέλεσαν εκείνο το θεωρητικό υπόβαθρο, πάνω στο οποίο στηρίχθηκαν πολλοί μελετητές του πολιτισμού, λαογράφοι ή λαογραφούντες (επιστήμονες ή ερασιτέχνες), ανθρωπολόγοι, κοινωνιολόγοι κ.ά., για την προώθηση του λαϊκού πολιτισμού στον χώρο τους. Χιλιάδες φοιτητών του και αναγνωστών των βιβλίων του βοηθήθηκαν για την πλήρη κατανόηση και μελέτη των κοινωνικών - λαογραφικών φαινομένων. Ειδικότερα, στο γνωστικό αντικείμενο του λαϊκού χορού, ο κ. Μ. Γ. Μερακλής βοήθησε δεκάδες νέων επιστημόνων για τη μελέτη και την εξέτασή του ως μέρους του εθιμικού κόσμου και ενός κοινωνικού λαογρα- Αφιέρωμα στον καθηγητή Μ. Γ. Μερακλή, του Κ. Σαχινίδη σελ. 2 Ο καθηγητής Μ. Γ. Μερακλής και η Κοινωνική Λαογραφία, του Μ. Αλεξιάδη σελ. 4 Ο Μ. Γ. Μερακλής και η Νέα Ελληνική Λαογραφία, του Μ. Γ. Βαρβούνη σελ. 8 Μ. Γ. Μερακλής: ο δάσκαλος, του Ευάγ. Αυδίκου σελ. 10 Η προσφορά της προφορικής λογοτεχνίας στη διαμόρφωση του γλωσσικού αισθήματος, του Μανόλη Μακρή σελ. 12 Η διαδρομή του Λαϊκού Πολιτισμού, του Νίκου Μπαζιάνα σελ. 16 Μουσικό οδοιπορικό στα δημοτικά τραγούδια της Ελλάδας: Χρωματικές ιδιομορφίες και ποιοτικός χαρακτήρας, του Π. Καβακόπουλου σελ. 17 Δημοτικά τραγούδια για το έπος του 40, του Κων. Μάρκου σελ. 20 Κύπρος, 32 χρόνια μετά, του Δημ. Αλευρομάγειρου σελ. 22 Η Δράση του Κ.Ε.ΧΟ.Λ.Π. σελ. 25 Οργανισμός για τη διεθνοποίηση της Ελληνικής Γλώσσας σελ. 26 Το Μουσείο του Θεάτρου Σκιών «Χαρίδημος» σελ. 27 Η μαγεία του Χορού ταξιδεύει σελ. 28 «Τσιακίρα» Ορχήστρα Χάλκινων του Αγ. Γεωργίου Γρεβενών σελ. 30 «Οι Προστάτες» από τη θεατρική ομάδα του Δήμου Ιλίου σελ. 31 Εκδόσεις που λάβαμε σελ. 32

3 Ιούλιος - Αύγουστος - Σεπτέμβριος 2006 ΧΟΡΟΣΤΑΣΙ 3 φικού φαινομένου, πέρα από τη μονόπλευρη κινητική θεώρηση και πρακτική που είχαν καθιερώσει, μέχρι πρόσφατα, οι γυμναστές, δεδομένου ότι απουσίαζαν παντελώς οι επιστημονικές μελέτες. Μάλιστα, με τις διδακτορικές διατριβές που επέβλεψε ή καθοδήγησε, καθώς και με τα εκατοντάδες λαογραφικά βιβλία και περιοδικά που επιμελήθηκε, μεταξύ των οποίων και το «Χοροστάσι», συνέβαλε «τα μέγιστα» στη θεωρητική ανάπτυξη και την έρευνα του παραδοσιακού χορού και τραγουδιού. Είχα την «αγαθή» τύχη να έχω δάσκαλο τον καθηγητή Μιχάλη Μερακλή σε όλη την πορεία της διδακτορικής μου διατριβής, μαζί με τον επίσης μεγάλο δάσκαλο, καθηγητή κ. Βασίλη Φίλια. Μέσα από όλη τη μελετητική διαδικασία και μέσα από τη μακρόχρονη συνεργασία που είχαμε, χαιρόμουν κάθε φορά το επιστημονικό μεγαλείο του, την απλότητα και την ανθρωπιά που αποπνέει σε κάθε άνθρωπο που βρίσκεται κοντά του. Για τον καθηγητή Μιχάλη Μερακλή το μάθημα ποτέ δεν σταμάτησε στις αίθουσες του Πανεπιστημίου, αλλά η κάθε στιγμή συζήτησης μαζί του αποτελεί ένα επιμέρους μάθημα, είτε αφορά ένα λαογραφικό θέμα είτε ένα, κυρίως, πολιτικό θέμα είτε ένα απλό καθημερινό κοινωνικό ζήτημα. Παρά την απέραντη και ακαταμάχητη πραότητα και σεμνότητα, που τον διακρίνει, παραμένει πάντα μαχητικός για τις, ούτως ή άλλως, αριστερές ιδέες του, τις οποίες πάντα υπερασπίστηκε δυναμικά από κάθε μετερίζι, πολλές φορές και με ηθικό ή επαγγελματικό κόστος, είτε μέσα από τον ημερήσιο τύπο (υπήρξε τακτικός αρθρογράφος του Ριζοσπάστη) είτε μέσα στις πανεπιστημιακές αίθουσες διδασκαλίας, ή στις πάμπολλες διαλέξεις Ο καθ. Μιχ. Γ. Μερακλής σε εκδήλωση του Κ.Ε.ΧΟ.Λ.Π. για το «Χοροστάσι» ( ) του σε διάφορες λαϊκές εκδηλώσεις. Άλλωστε, η προσφορά του καθηγητή Μιχάλη Μερακλή ποτέ δεν περιορίστηκε μόνο στον χώρο του Πανεπιστημίου, αλλά απλώθηκε ευρύτερα στο κοινωνικό πεδίο, με τις εκατοντάδες διαλέξεις που πραγματοποίησε ακούραστα διατρέχοντας την Ελλάδα, την Κύπρο και το εξωτερικό. Επίσης, σημαντική ήταν, και συνεχίζει να είναι, η προσφορά του σε όλες τις δραστηριότητες του Κέντρου Ελληνικού Χορού και Λαϊκού Πολιτισμού, από την ίδρυσή του μέχρι σήμερα ( ) με την ιδιότητα του Επιστημονικού Συμβούλου βοηθώντας ουσιαστικά, σε θεωρητικό επίπεδο, για την έρευνα, μελέτη και παραστατική παρουσίαση ειδικών πλευρών του παραδοσιακού χορού σε όλες τις κορυφαίες εκδηλώσεις μας, όπως ήταν το «Σεριάνι στην Παράδοση» ( ), το «Πανόραμα Παραδοσιακών Χορών» ( ) κ.ά. Ακόμη, πολύ μεγάλη ήταν η συμβολή του, σε επιστημονικό επίπεδο, στην πραγματοποίηση όλων των Ημερίδων και Συμποσίων που διοργάνωσε το Κέντρο, καθώς και στην έκδοση όλων των τευχών του περιοδικού «Χοροστάσι». Όλα αυτά τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, καθώς και όλα όσα αναπτύσσονται στα ειδικά αφιερωματικά άρθρα των διακεκριμένων συντακτών, που περιλαμβάνονται σε αυτό το τεύχος, συγκροτούν την πολυσχιδή προσωπικότητα του μεγάλου Δασκάλου, Καθηγητή και ΑΝΘΡΩΠΟΥ, κ. Μιχάλη Γ. Μερακλή. Μια προσωπικότητα που αποτελεί λαμπρό παράδειγμα για μίμηση, από κάθε καθηγητή Πανεπιστημίου, για το ήθος και την απέριττη σεμνότητά του, δεδομένου ότι στις μέρες μας ακόμη και το στοιχειωδώς ανθρώπινο και ακαδημαϊκό ήθος

4 έχει εκλείψει, δυστυχώς, από πολλούς πανεπιστημιακούς, οι οποίοι στιγματίζουν και αμαυρώνουν τον χώρο της Ανώτατης Παιδείας.

5 4 ΧΟΡΟΣΤΑΣΙ Ιούλιος - Αύγουστος - Σεπτέμβριος 2006 Ο ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ Μ. Γ. ΜΕΡΑΚΛΗΣ ΚΑΙ Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ* του Μηνά Αλ. Αλεξιάδη, καθηγητή του Πανεπιστημίου της Αθήνας Ο καθηγητής Μιχαήλ Γ. Μερακλής γεννήθηκε τον Απρίλιο του 1932 στην Καλαμάτα, όπου παρακολούθησε τα μαθήματα της Πρωτοβάθμιας και της Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης. Το 1952 εισήχθη στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου των Αθηνών, απ όπου έλαβε το πτυχίο του το Κατά τα έτη εργάστηκε ως βοηθός της (τότε) Έδρας της Λαογραφίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου των Αθηνών, με πρόταση του δασκάλου του, καθηγητή της Λαογραφίας Γεωργίου Α. Μέγα. Παράλληλα, υπηρέτησε στην Ιδιωτική Εκπαίδευση, όπου παρέμεινε και μετά τη συνταξιοδότηση του δασκάλου του. Το 1964 είναι ένα έτος σταθμός στην επιστημονική σταδιοδρομία του. Ήταν, τότε που πήρε μέρος στο 4 ο Συνέδριο της Διεθνούς Εταιρείας για την Έρευνα των Λαϊκών Διηγήσεων, το οποίο έγινε στην Αθήνα. Ο Μερακλής έκανε στο Συνέδριο ανακοίνωση στη γαλλική γλώσσα, αναφερόμενη σε ένα ελληνικό λαϊκό παραμύθι, που το συνέκρινε με τις υπάρχουσες διεθνώς παραλλαγές του, αναδεικνύοντας την ιδιαιτερότητα του Ελληνικού «οικότυπου». Δεδομένου, εξάλλου, ότι με τον Ελληνικόν αυτόν οικότυπο συμφωνούν και δύο Σερβοκροατικές και μία Κορσικανική, διετύπωσε την υπόθεση, ότι η Νότιος και Νοτιανατολική Ευρώπη μπορεί να είναι ο χώρος, όπου διαμορφώθηκε για πρώτη φορά το παραμύθι αυτό. Α πό την ανακοίνωση εκείνη έλαβε τότε αφορμή ο Πρόεδρος της Εταιρείας, Γερμανός καθηγητής της Λαογραφίας του Πανεπιστημίου της Γοτίγγης Kurt Ranke και με τη σύσταση του Γεωργίου Μέγα τον πρότεινε ως υπότροφο του Γερμανικού Ιδρύματος Υποτροφιών Alexander von Humboldt. Η υποτροφία εγκρίθηκε και ο καθηγητής Μερακλής, κατά τα ακαδημαϊκά έτη παρακολούθησε μαθήματα Λαογραφίας (ως κύριο αντικείμενο), Εθνολογίας, Αρχαίας Ελληνικής και Λατινικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο της Γοτίγγης. Εκεί, στο ίδιο διάστημα, συνέγραψε τη διδακτορική του διατριβή με θέμα «Das Basilikummadchen, eine Volksnovelle (ΑΤ 879)». Η διατριβή αυτή, που εγκρίθηκε το καλοκαίρι του 1970 με τον χαρακτηρισμό opus valde laudabile, είναι εργασία λαογραφική και φιλολογική, στην οποία εξετάζει συγκριτικά και με βάση την ιστορικογεωγραφική μέθοδο της λεγόμενης Φιλλανδικής σχολής, 220 παραλλαγές μιας λαϊκής νουβέλας (πρόκειται για ρεαλιστική διήγηση σε σχέση με το παραμύθι), που συναντάται σε 25 χώρες του κόσμου. Στο διάστημα της διετούς παραμονής του στη Γερμανία, παράλληλα με τη συγγραφή της διδακτορικής του εργασίας, ο Μερακλής μετέφρασε στη Γερμανική γλώσσα πολλές ελληνικές λαϊκές διηγήσεις, οι οποίες χρησιμοποιήθηκαν (και χρησιμοποιούνται ακόμη) στη σύνταξη του σημαντικού και διεθνώς μοναδικού έργου Enzyklopadie des Marchens. Η εγκυκλοπαίδεια αυτή ξεκίνησε το 1977, με διευθυντή τον καθηγητή Ranke (+1985) και συνεχίζεται μέχρι σήμερα. Τ ο 1975 εξελέγη τακτικός καθηγητής Λαογραφίας στην ενιαία (τότε) Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου των Ιωαννίνων. Το ακαδημαϊκό έτος έγινε κοσμήτορας της ίδιας Σχολής και το ακαδημαϊκό έτος εξελέγη Πρύτανης του Πανεπιστημίου των Ιωαννίνων, με βάση την παλαιά νομοθεσία. Κατ ακολουθίαν, λοιπόν, διετέλεσε Αντιπρύτανης και Προπρύτανης του ίδιου Πανεπιστημίου τα έτη και αντίστοιχα. Το 1977, με ενέργειές του, ιδρύθηκε με νόμο το Λαογραφικό Μουσείο και Αρχείο της Φιλοσοφικής Σχολής ενταγμένο στην - τότε - Έδρα Λαογραφίας. Επιπλέον, ο καθηγητής Μερακλής δημιούργησε αυτοτελή σειρά «Δημοσιευμάτων του Λαογραφικού Μουσείου και Αρχείου», η οποία αριθμεί συνολικά, από το 1979 που ενεργοποιήθηκε, μέχρι το 1986 που σταμάτησε, έξι εκδόσεις. Το 1987 το Ενιαίο Σώμα των Εκλεκτόρων των τριών Τμημάτων της Φιλοσοφικής Σχολής των Ιωαννίνων, τον επανεξέλεξε κοσμήτορα της Σχολής (για την τριετία ), αναγνωρίζοντας τη σημαντική συμβολή του στην εύρυθμη λειτουργία της. Τον Ιανουάριο του 1990, με ομόφωνη απόφαση των καθηγητών του Παιδαγωγικού Τμήματος Δ.Ε. του Πανεπιστημίου Αθηνών, ο Μιχαήλ Μερακλής μετακλήθηκε στην Αθήνα και ανέλαβε ως καθηγητής της

6 *Συντομευμένη μορφή σχετικής μελέτης του συγγραφέα από το βιβλίο του «Νεωτερική Ελληνική Λαογραφία: Συναγωγή Μελετών», Ινστιτούτο του Βιβλίου - Α. Καρδαμίτσα, Αθήνα 2006, σελ

7 Ιούλιος - Αύγουστος - Σεπτέμβριος 2006 ΧΟΡΟΣΤΑΣΙ 5 Κοινωνικής Λαογραφίας. Τη μετάκληση αυτή θεώρησε ιδιαίτερα τιμητική, γιατί πιστεύει ότι είναι έργο μεγάλης παιδαγωγικής, επιστημονικής και εθνικής σημασίας η προσφορά, σε πανεπιστημιακό επίπεδο, της διδασκαλίας του λαϊκού μας πολιτισμού στους μελλοντικούς δασκάλους της Πρωτοβάθμιας Σ Εκπαίδευσης. το Παιδαγωγικό Τμήμα του Πανεπιστημίου Αθηνών συνέχισε το επιστημονικό του έργο και, παράλληλα, ανέλαβε διοικητικά καθήκοντα. Έτσι, εξελέγη πρώτος διευθυντής του Τομέα Ανθρωπιστικών Σπουδών, του οποίου είναι και ονοματοθέτης, καθώς επίσης, και Πρόεδρος του Τμήματος ( ). Στις 31 Αυγούστου 1999, ο Μιχαήλ Μερακλής συμπλήρωσε το όριο ηλικίας και αποχώρησε από την ενεργό υπηρεσία. Μετά από πρόταση της Γενικής Συνέλευσης του Παιδαγωγικού Τμήματος, η Σύγκλητος του Πανεπιστημίου Αθηνών του απένειμε τον τίτλο του ομότιμου καθηγητή ως αναγνώριση της πολυετούς προσφοράς του στα Πανεπιστημιακά δρώμενα. Τον Φεβρουάριο του 2002, η Σύγκλητος του Πανεπιστημίου των Ιωαννίνων του απένειμε, επίσης, τον τίτλο του ομότιμου καθηγητή για την πολύπλευρη προσφορά του στο Ίδρυμα, μετά από πρόταση του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής. Ο καθηγητής Μερακλής οργάνωσε τέσσερα διεθνή Λαογραφικά - Εθνολογικά Συνέδρια. Δύο στα Ιωάννινα (1980 και 1982) για τα προβλήματα του Ευρωπαϊκού δημοτικού τραγουδιού (το πρώτο) και για τον ελληνικό μύθο σε σχέση με το παραμύθι (το δεύτερο) και δύο στους Δελφούς (1992 και 1993) για τους Μυθικούς χρόνους στην Ευρώπη (το πρώτο) και με θεματικό πλαίσιο «Γέλια και δάκρυα στον Βαλκανικό χώρο» (το δεύτερο). Τα δύο τελευταία Συνέδρια οργανώθηκαν με τη συνεργασία του Reseau de cooperation scientifique et technique, που τελεί υπό την αιγίδα του Συμβουλίου της Ευρώπης και με τις Έδρες Βαλκανολογίας των Πανεπιστημίων του Βερολίνου και του Αμβούργου αντίστοιχα. Παράλληλα, έλαβε μέρος με ανακοινώσεις σε πολλά Συνέδρια στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Από τα Συνέδρια του Εξωτερικού αναφέρω, εδώ, τη συμμετοχή του στη Σκόφια - Λόκα της πρώην Γιουγκοσλαβίας, στο Γκάμπροβο της Βουλγαρίας, στο Αμβούργο, στο Ανόβερο, στο Τούτσινγ (πλησίον του Μονάχου), στο Στρασβούργο, στη Γενεύη, στις Βρυξέλλες, στη Νεάπολη και στην Κύπρο. Ο Μερακλής είναι πρόεδρος της Ελληνικής Λαογραφικής Εταιρείας από το Το 1965 απονεμήθηκε στον Μιχαήλ Μερακλή το βραβείο Φέξη της Ομάδας των 12, για το ενδιαφέρον του στη μελέτη της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας. Το 1995, η Ακαδημία των Αθηνών του απένειμε το βραβείο Ελένης και Κώστα Ουράνη για το βιβλίο του «Έντεχνος λαϊκός λόγος» (1993). Την ίδια χρονιά, του απονεμήθηκε, επίσης, το γερμανο - αυστριακό βραβείο Herder από το Πανεπιστήμιο της Βιέννης και το Ίδρυμα Alfred Toepfer του Αμβούργου. Το βραβείο αυτό απονέμεται σε εκπροσώπους των ανθρωπιστικών επιστημών, των Γραμμάτων και των Τεχνών, που έχουν συμβάλει με παραδειγματικό τρόπο στη διατήρηση και ανάπτυξη της πολιτισμικής κληρονομιάς της Ευρώπης, σε ένα πνεύμα ειρηνικής αλληλοκατανόησης των λαών. Το αιτιολογικό της βράβευσης του Μερακλή αναφέρει ότι: «με το έργο του έδειξε στην Ελληνική Λαογραφία τον δρόμο προς μία σύγχρονη επιστήμη του πολιτισμού και προσέφερε σημαντικές συμβολές στη λαϊκή λογοτεχνία και στην Ελληνική και διεθνή έρευνα Ο του παραμυθιού». καθηγητής Μερακλής από την αρχή, κιόλας, της πανεπιστημιακής θητείας του, εργάστηκε για την ανύψωση και στερέωση του κύρους της επιστήμης, στην οποία υπηρετεί. Στο πλαίσιο των προσπαθειών του αυτών επεδίωξε και πέτυχε να καλλιεργήσει, μεταξύ των νέων επιστημόνων, την κλίση προς μια Νεωτερική Λαογραφία, τόσο στα μαθήματα του προπτυχιακού επιπέδου, όσο (κυρίως) στα Μεταπτυχιακά Σεμινάρια και στη συνέχεια Προγράμματα στα Πανεπιστήμια των Ιωαννίνων ( ) και των Αθηνών (1990 κ.ε.). Στα μαθήματα και στις έρευνές του εισάγει την ιστορική και κοινωνιολογική παράμετρο στην εξέταση των λαογραφικών φαινομένων και προωθεί τους προσανατολισμούς της επιστήμης με τη συνδυαστική μελέτη των ιστορικών, κοινωνικών και σύγχρονων δεδομένων. Έτσι, όταν, με πρότασή του, ιδρύθηκε ο Τομέας Λαογραφίας στα Ιωάννινα, εισηγήθηκε τη διδασκαλία και έρευνα της επιστήμης στις δύο βασικές εκδοχές της: Ως Λαογραφία της συνέχειας και ως Λαογραφία του παρόντος. Η Λαογραφία της συνέχειας, κατά τον Μερακλή, επιβαλλόμενη και από το μεγάλο διαχρονικό βάθος της Ελληνικής Ιστορίας και του Ελληνικού πολιτισμού, προβαίνει σε συγκρίσεις και συσχετίσεις νεώτερων πολιτισμικών συμπεριφορών και μορφών ζωής με αρχαία πρότυπα, για να διαπιστώσει την ένταση των επιβιώσεων, των μεταβολών ή των προσαρμογών που έχουν γίνει, των απωλειών κ.λπ.

8 Η Λαογραφία του παρόντος είναι ένα είδος Κοινωνικής Λαογραφίας, όπως υποστηρίζει, που εξετάζει τον σύγχρονο - ή και τον περισσότερο διευρυμένο, χρονικά νεώτερο - λαϊκό πολιτισμό σε μια κοινωνικοϊστορική, πλέον, αυτοτέλεια. Στην πρώτη περίπτωση η χρησιμοποιούμενη μέθοδος προσεγγίζει την αρχαιολογική μέθοδο. Στη δεύ-

9 6 ΧΟΡΟΣΤΑΣΙ Ιούλιος - Αύγουστος - Σεπτέμβριος 2006 τερη περίπτωση προσεγγίζει τις μεθόδους των ιστορικών και κοινωνικών επιστημών, ανοίγοντας, έτσι, δρόμους προς την Εθνολογία (ή Κοινωνική Ανθρωπολογία, επιμεριζόμενη ανάλογα με το κέντρο βάρους κάθε φορά και σε Πολιτισμική Ανθρωπολογία, Οικονομική Λαογραφία). Επιχειρείται, επίσης, η μεταφορά των μεθόδων της Κοινωνικής Λαογραφίας στην εξέταση περιόδων του παρελθόντος (Αρχαία Ελλάδα, Τουρκοκρατία κ.λπ.), όταν αυτές εξετάζονται αυτοτελώς, χωρίς την πρόθεση μελέτης της συνέχειας. Τ ο συνολικό συγγραφικό - ερευνητικό έργο του καθηγητή Μ. Γ. Μερακλή είναι ογκώδες. Συναριθμεί 22 βιβλία λαογραφικού περιεχομένου, 9 βιβλία Νεοελληνικής λογοτεχνικής κριτικής και ερμηνευτικής των κειμένων, 6 βιβλία με μεταφράσεις Αρχαίας Ελληνικής και Λατινικής Λογοτεχνίας και 1 βιβλίο διδακτικό για τους λειτουργούς της Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης, το οποίο αναφέρεται στον Πλούταρχο. Συνέγραψε, επίσης, πολυάριθμα λαογραφικά μελετήματα, άρθρα, βιβλιοκρισίες, που δημοσιεύτηκαν σε ελληνικά και ξένα επιστημονικά περιοδικά, τιμητικούς τόμους, πρακτικά συνεδρίων και εγκυκλοπαίδειες. Έγραψε, ακόμη, μεγάλο αριθμό άρθρων και μελετημάτων για πρόσωπα και θέματα της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, που δημοσιεύτηκαν σε διάφορα περιοδικά (ορισμένα από τα άρθρα αυτά δημοσιεύθηκαν και σε προηγούμενα τεύχη του περιοδικού «Χοροστάσι») και δεκάδες άλλα κείμενα με ένα ευρύ επιστημονικό φάσμα, αλλά και αντλώντας από την επικαιρότητα Ω σε καθημερινές εφημερίδες των Αθηνών. ς πρώτο δείγμα των νέων απόψεων και της κοινωνιολογικής οπτικής του καθηγητή Μερακλή στα λαογραφικά δρώμενα, θεωρώ το τρίτομο έργο του «Ελληνική Λαογραφία». Το έργο αυτό ουσιαστικά αποτελεί μιαν άλλη πρόταση εισαγωγής στην ελληνική λαογραφική επιστήμη. Εδώ γίνεται μια νέα, ευσύνοπτη αλλά συστηματική, τριμερής διαίρεση της λαογραφικής ύλης, η οποία, στο δεύτερο μέρος των βιβλιογραφικών αναφορών, τεκμηριώνεται με θεωρητικές παρατηρήσεις και παρεμβάσεις. Ο α τόμος, που επιγράφεται «Κοινωνική Συγκρότηση» (1984), μετά από τα σχετικά εισαγωγικά, περιλαμβάνει τα εξής θέματα: Φυσικός χώρος, Οικιστική δραστηριότητα, Οικογένεια, Ευρύτερες ομάδες, Διοίκηση, Παραγωγή και χρήση των αγαθών. Ο β τόμος, με τίτλο «Ήθη και έθιμα» (1986), διευκρινίζει την εισαγωγή του στα βασικά ζητήματα, όπως η διάκριση των εννοιών ήθη και έθιμα, τα οποία, άλλωστε, συνεκφέρονται όχι μόνο στην ελληνική, αλλά και σε όλες τις γλώσσες, η σύγχρονη απουσία εθίμων, η επιβίωση και αναβίωση των εθίμων του παρελθόντος, η διαδικασία της δημιουργίας τους, ο φολκλορισμός κ.λπ. Τα κύρια κεφάλαια που ακολουθούν, με επιμέρους αναλύσεις, είναι: Ο κύκλος της ζωής, η εθνική ζωή, η καθημερινότητα, το εθιμικό δίκαιο, η θρησκευτική συμπεριφορά. Ο γ τόμος τιτλοφορείται «Λαϊκή Τέχνη» (1992) και περιλαμβάνει τη Μουσική, τον Χορό, την Ενδυμασία, την Υφαντική - Κεντητική, τα Κοσμήματα - Σκεύη - Έπιπλα, την Αρχιτεκτονική, τη Ζωγραφική, το Θέατρο και τον Κινηματογράφο. Στον τόμο αυτό συγκαταλέγεται και η λαϊκή λογοτεχνία (και μάλιστα προηγείται) ως τέχνη του λόγου. Ο Μερακλής δικαιολογεί ως εξής την ένταξη της λαϊκής λογοτεχνίας στον ευρύτερο όρο λαϊκή τέχνη: «Η λαϊκή τέχνη ( ) δεν αποτελεί αυτοσκοπό, δεν υπηρετεί το αισθητικό αίτημα η τέχνη για την τέχνη. Η αισθητική αξία υπάρχει και στα έργα της λαϊκής τέχνης, αλλά είναι κάτι ( ) δευτερογενές. το πρωτογενές είναι η πρακτική σκοπιμότητα, η αξία της χρήσης». Το τρίτομο αυτό έργο εκδόθηκε πρόσφατα σε ενιαία (επίτομη) μορφή, στο οποίο προστέθηκε αναλυτικό Ευρετήριο. Το βιβλίο «Λαογραφικά Ζητήματα» (1989) περιλαμβάνει τέσσερις ενότητες: Α «Η Λαογραφία ως επιστήμη», Β «Η πόλη και η αστική ζωή», Γ «Ο άλλος χώρος» (εννοείται ο αγροτικός), Δ «Άλλα ζητήματα», όπου εξετάζονται προβλήματα, που αφορούν τον αγροτικό και αστικό χώρο. Από τα επιμέρους ζητήματα του βιβλίου σημειώνω εδώ το άρθρο «Η ιστορικότητα των λαογραφικών φαινομένων», όπου συζητούνται η λαογραφία της συνέχειας και η λαογραφία που θεωρεί τα λαογραφικά φαινόμενα ως κοινωνικά και ιστορικά φαινόμενα, πραγματοποιούμενα σε ορισμένο τόπο και χρόνο. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν, επίσης, οι αναλύσεις για την Αστική Λαογραφία και τη συμβολή των Πολιτιστικών Συλλόγων στα κοινωνικά και λαογραφικά δρώμενα, ή η άποψή του για τη νατουραλιστική μαγεία της φωτογραφίας. Σημαντικά είναι τα δύο επόμενα βιβλία του καθηγητή Μερακλή, που εξετάζουν θέματα της λαϊκής λογοτεχνίας και του παραμυθιού ειδικότερα. Το πρώτο, «Έντεχνος λαϊκός λόγος» (1993), διαρθρώνεται σε έξι ενότητες, όπου συνθέτονται θέματα λαϊκής λογοτεχνίας με αναφορές στην παραλογοτεχνία, το παραμύθι, το δημοτικό τραγούδι, τη λαϊκή αυτοβιογραφία κ.λπ. Στο βιβλίο για «Το λαϊκό παραμύθι» (1999), ο Μερακλής ασχολείται, κατεξοχήν, με θέματα και ζητήματα του ελληνικού λαϊκού παραμυθιού. Παλαιότερα (1974) δημοσίευσε έναν ακόμη τόμο με παραμυθολογικές εργασίες του (επανεκδόθηκε

10 τώρα), ενώ, εγκατεσπαρμένα παραμυθολογικά κείμενα βρίσκονται σε ένα πλήθος ελληνικών και ξενόγλωσσων (γερμανικών) περιοδικών, εγκυκλοπαιδειών κ.λπ.

11 Ιούλιος - Αύγουστος - Σεπτέμβριος 2006 ΧΟΡΟΣΤΑΣΙ 7 Στα «Θέματα Λαογραφίας» (1999) ο Μερακλής συγκεντρώνει 21 άρθρα και μελετήματα, που αναφέρονται σε διάφορους τομείς της Λαογραφίας. Μιας «Νέας Λαογραφίας», η οποία, όμως, δεν προκαλεί καμιά κάθετη ρήξη με τη Λαογραφία του Νικολάου Πολίτη και των επιστημόνων συνεχιστών του, αλλά θέλει, απλώς, να υποδηλώσει το αυτονόητο γεγονός, ότι και η επιστήμη αυτή, όπως και οι άλλες επιστήμες του ανθρώπου, εξελίχθηκε μέσα στον χρόνο. Στο βιβλίο του «Παιδαγωγικά της Λαογραφίας» (2001) συγκεντρώνει 16 μελετήματα, που διαρθρώνονται σε τρεις ενότητες. Στην πρώτη θέτει ζητήματα προσδιορισμού και λειτουργικότητας του λαϊκού πολιτισμού και της λαϊκής παράδοσης γενικότερα. Στη δεύτερη, ο λαϊκός πολιτισμός και η λαϊκή παράδοση εξετάζονται σε σχέση με το παιδί, ενώ στην τρίτη συζητούνται δείγματα της «παιδαγωγικής ωφέλειας», την οποία προσφέρουν η γνώση και η χρήση θεμάτων του λαϊκού πολιτισμού κατά τη διδασκαλία κειμένων της Λογοτεχνίας μας. Τ ο βιβλίο «Νεοελληνικός λαϊκός βίος: Όψεις και απόψεις» (2001) στηρίζεται, κατά βάση, σε άλλο, που έγραψε και μεταφράστηκε στη γερμανική γλώσσα. Το γερμανικά γραμμένο βιβλίο είναι προορισμένο για ένα γερμανόφωνο κοινό, το οποίο θα ήθελε να γνωρίζει ορισμένες όψεις του ελληνικού λαϊκού πολιτισμού. Η ελληνική (αναθεωρημένη) έκδοση πραγματεύεται θέματα αστικοποίησης της Νεοελληνικής κοινωνίας, της οικογένειας, των εορτών, της διατροφής των Ελλήνων, των δημοτικών τραγουδιών και συμπληρώνεται (σε επίμετρο) με μελετήματα για τον ευρωπαϊκό και νεοελληνικό Διαφωτισμό, το σπίτι του ανθρώπου και τη σύγχρονη «διχασμένη πολιτεία» της Αθήνας. Το 2004 κυκλοφόρησε το βιβλίο του Μερακλή «Η Συνηγορία της Λαογραφίας». Αυτό έχει σκοπό να συμβάλει «στο έργο της διευκρίνησης των σχέσεων, ομοιοτήτων και διαφορών ανάμεσα σε ένα μέρος, τουλάχιστον, των επιστημών του ανθρώπου, που τα όριά τους συγχέονται συχνά, ώστε να προκύπτουν ανάλογα προβλήματα με μεγαλύτερη ή μικρότερη σημασία». Συγκεκριμένα, πρόκειται για τις επιστήμες της Λαογραφίας, της Εθνογραφίας, της Εθνολογίας και της Κοινωνικής Ανθρωπολογίας. Ο καθηγητής Μερακλής δεν κινήθηκε από ένα τυπικά ακαδημαϊκό ενδιαφέρον να πληροφορήσει και να ενημερώσει εγκυκλοπαιδικά ένα περισσότερο ή λιγότερο ενδιαφερόμενο κοινό σχετικά με τα ζητήματα αυτά. Κίνητρο αποτέλεσε η επιθυμία του να πάει πέρα από γενικές πληροφορίες και ενημέρωση. Θέλησε να δημοσιοποιήσει τις απαντήσεις του σε συγκεκριμένες αιτιάσεις που δέχεται ειδικά η Λαογραφία από τις άλλες «γειτονικές» επιστήμες και να αντιμετωπίσει κριτικά την κριτική που δέχεται από αυτές. Το βιβλίο, αφιερωμένο, μάλιστα, «σε αυτούς που την αμφισβητούν» (τη Λαογραφία εννοείται) είναι, όπως διαβάζει ο αναγνώστης και στο οπισθόφυλλο, μία πρόσκληση ή πρόκληση για την έναρξη, επιτέλους, ενός σοβαρού και καλόπιστου διαλόγου. Ως λαογράφος ο καθηγητής Μερακλής συνδυάζει στην εξέταση των λαογραφικών φαινομένων στοιχεία μεθοδολογικά από τις κοινωνικές και ιστορικές επιστήμες, γιατί πιστεύει ότι και τα λαογραφικά φαινόμενα έχουν το στοιχείο της ιστορικότητας παρά τη μακροβιότητα που παρουσιάζουν πολλά από αυτά. Συνηθίζει να λέει στις παραδόσεις του, ότι το έθιμο δεν χρονολογείται με τον ίδιο τρόπο που χρονολογείται μια μάχη ή μια σύναψη ειρήνης. Όμως, αυτό σε καμία περίσταση δεν μεταβάλλει το έθιμο σε ένα αϊστορικό φαινόμενο, γιατί, πάντα, στη διάρκεια της λειτουργίας του, υπήρχαν συγκεκριμένες, ιστορικά υπαρκτές ομάδες ανθρώπων, σε συγκεκριμένο τόπο και χρόνο που το ασκούσαν. Και αν το έθιμο αυτό συμβαίνει να έχει τηρηθεί στη διαδρομή μακρού χρόνου, κάποτε μάλιστα και αιώνων, πάλι αυτό δεν σημαίνει ότι έμεινε αναλλοίωτο ή και ότι οι χρήστες του είχαν πάντα τον ίδιο τρόπο, με τον οποίο το τηρούσαν. Πολλές φορές φθάνουν μέχρι την πλήρη παρανόηση. Αυτές οι αλλαγές, είτε στη μορφή και λειτουργία του εθίμου είτε στον τρόπο πρόσληψης και χρησιμοποίησής του από τους χρήστες του, είναι ιστορικά στοιχεία. Από την άλλη μεριά, βέβαια, ο Μερακλής πιστεύει, ότι ο λαογράφος δεν μπορεί να παραβλέψει το γεγονός ότι έστω και με λίγες ή πολλές κάποτε αλλαγές, τόσο στη μορφή του λαογραφικού φαινομένου (ας πούμε πάλι: ενός εθίμου), όσο και στη συμπεριφορά των ανθρώπων που τηρούν το έθιμο, παρατηρούμε μια σημαντική αντοχή του φαινομένου αυτού μέσα στον χρόνο. Αυτό το ονομάζει, κάπου, «αντίσταση της μορφής», η οποία, πολλές φορές, πράγματι, είναι σαν να αντιστέκεται στις επιδράσεις και τις επιρροές που ασκούν στον άνθρωπο οι ιστορικές μεταλλαγές και εξελίξεις. Τελικά, υπάρχει μια διαλεκτική αντίθεση ανάμεσα σε αναγκαίες αλλαγές, που επιβάλλει το εξωτερικό περιβάλλον (ιστορικό, κοινωνικό) και εσωτερικές αντιστάσεις των ανθρώπων, που διατηρούν σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό πολλά στοιχεία από το παρελθόν, έστω και όχι απολύτως αμετάβλητα, λόγω της πολύ βραδύτερα ή και ελάχιστα μεταβαλλόμενης εσωτερικότητας των ανθρώπων. Αυτή η διαλεκτική σύγκρουση, όπως λέει ο

12 Μερακλής, του ιστορικού ετεροκαθορισμού και του ψυχοπνευματικού αυτοκαθορισμού των φορέων των λαογραφικών (συνέχεια στη σελίδα 11)

13 8 ΧΟΡΟΣΤΑΣΙ Ιούλιος - Αύγουστος - Σεπτέμβριος 2006 Ο Μ. Γ. Μερακλής και η Νέα Ελληνική Λαογραφία του Μ. Γ. Βαρβούνη, αναπληρωτή καθηγητή Λαογραφίας του Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης Α ναμφίβολα, ο καθηγητής Μιχαήλ Γ. Μερακλής έχει αφήσει, με το σημαντικό, πυκνό και συνεχιζόμενο έργο του, ανεξάληπτη σφραγίδα στην ελληνική λαογραφία. Καθηγητής, από το 1975, στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, και από το 1990 στο Παιδαγωγικό Τμήμα Δ.Ε. του Πανεπιστημίου Αθηνών, αλλά και πρόεδρος, μετά το 2002, της Ελληνικής Λαογραφικής Εταιρείας, ο Μ. Γ. Μερακλής κατέλαβε, στη διάρκεια της μακράς και γόνιμης ακαδημαϊκής διακονίας του, πολλές διοικητικές θέσεις, φτάνοντας ως την κορυφή της ελληνικής πανεπιστημιακής διοικητικής ιεραρχίας. Είναι ωστόσο χαρακτηριστικό ότι σε κάθε περίπτωση φρόντισε να προωθήσει, μέσα από το διοικητικό έργο του, και την ανάπτυξη και θεμελίωση των λαογραφικών σπουδών στον τόπο μας. Σήμερα μιλούμε και γράφουμε συχνά για την «Σχολή των Ιωαννίνων», θεωρώντας το ερευνητικό, συγγραφικό, θεωρητικό και πρακτικό έργο της ως μια αυτονόητη προϋπόθεση της λαογραφικής πραγματικότητας στον τόπο μας. Ωστόσο, αυτά αποτελούν προσωπικό μόχθο, σχεδιασμό και πραγμάτωση του ουσιαστικού ιδρυτή και εμπνευστή της Σχολής αυτής, του τιμώμενου εδώ καθηγητή, τόσο στο μεθοδολογικό και το θεωρητικό, όσο και στο πρακτικό επίπεδο. Και τούτο επειδή ο Μ.Γ. Μερακλής αναμόρφωσε τη λαογραφία μας, στηριζόμενος σε τέσσερις κυρίως άξονες: την ανανέωση του θεωρητικού της οπλισμού με την εισαγωγή της κοινωνικοϊστορικής μεθόδου και την εμμονή στην ανάδειξη της ιστορικότητας αλλά και της κοινωνικής υπόστασης των λαογραφικών φαινομένων, τον εμπλουτισμό της θεματολογίας της με την εισαγωγή των λεγομένων «τοπικών μονογραφιών», τον σεβασμό στο παρελθόν της και στο έργο των παλαιοτέρων λαογράφων, το οποίο πάντως αντιμετωπίζεται κριτικά αλλά όχι απορριπτικά, και τον ισότιμο διάλογό της με συγγενείς κοινωνικές επιστήμες, σε μια εποχή μάλιστα που η ανθρωπολογία, και εν πολλοίς οι ανθρωπολόγοι, στην Ελλάδα την αντιμετώπιζαν υποτιμητικά, ανταγωνιστικά και, ενίοτε, εχθρικά. Το αποτέλεσμα ήταν η ουσιαστική, θεωρητική και εφαρμοσμένη θεμελίωση της «Νέας Ελληνικής Λαογραφίας» και η κατάρτιση μιας ολόκληρης γενιάς νέων επιστημόνων και ερευνητών, που στελεχώνουν σήμερα όλα τα ελληνικά πανεπιστήμια, όπου έχουν ιδρυθεί και επανδρωθεί θέσεις μελών ΔΕΠ στο αντικείμενο της λαογραφίας. Ας σημειωθεί, μάλιστα, ότι οι θέσεις αυτές, στην συντριπτική τους πλειοψηφία, έχουν ιδρυθεί μετά από συστηματικό αγώνα και συντονισμένες ενέργειες του Μ. Γ. Μερακλή και των συνεργατών του, ώστε η ανανέωση της ελληνικής λαογραφίας να λάβει σάρκα και οστά, δίνοντας ευκαιρία σε μια νέα γενιά ερευνητών και πανεπιστημιακών δασκάλων να εργαστούν και να αναμετρηθούν με το δύσκολο έργο των ερμηνευτικών προσεγγίσεων του λαϊκού πολιτισμού μας. Δεν είναι βεβαίως άσχετο το γεγονός ότι ο Μ. Γ. Μερακλής ξεκίνησε την ακαδημαϊκή θητεία του ως βοηθός του καθηγητή Γ.Α. Μέγα ( ), ενός σπουδαίου ερευνητή και μεγάλου Έλληνα λαογράφου, με τεράστιο έργο και διεθνή ακτινοβολία, αλλά και ως μαθητής, στο Πανεπιστήμιο της Γοτίγγης ( ), του καθηγητή Kurt Ranke, περίφημου ερευνητή του παραμυθιού και σημαντικού δασκάλου. Στα πλαίσια αυτά, σπουδαίο είναι το έργο που επιτελεί ο καθηγητής Μ. Γ. Μερακλής με τις διδακτορικές διατριβές, τις οποίες κατά καιρούς παρακολούθησε, επόπτευσε και εισηγήθηκε. Όταν ο τιμώμενος καθηγητής ανάλαβε την έδρα της Λαογραφίας στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, οι διδάκτορες της λαογραφίας, σε όλη την Ελλάδα, ήταν ελάχιστοι, καθώς ένα ευδιάκριτο κλίμα μισονεϊσμού και εσωστρέφειας κυριαρχούσε στον λαογραφικό ακαδημαϊκό χώρο. Ακόμη και στις περιπτώσεις που είχε παρατηρηθεί κάποια κίνηση ανανέωσης, όπως συνέβη με την Άλκη Κυριακίδου- Νέστορος στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, αυτή τελικά έμεινε, για διάφορους λόγους και συχνά ανεξάρτητους από ανθρώπινες θελήσεις και σχεδιασμούς, στο θεωρητικό επίπεδο, χωρίς να προχωρήσει με ευάριθμες εξαιρέσεις σημαντικών συναδέλφων στον καταρτισμό νέων ερευνητών με τα επιστημονικά εκείνα εφόδια που είναι απαραίτητα για την επιτυχή διεξαγωγή του διδακτικού, ερευνητικού και συγγραφικού έργου. Με την προπτυχιακή και την μεταπτυχιακή διδακτική του διακονία, αλλά και με τις περισσότερες των 60 διδακτορικές διατριβές που επέβλεψε και εισηγήθηκε, ο Μ. Γ. Μερακλής επέτυχε διπλό στόχο: κατάφερε να αναδείξει, μέσα από σειρά έργων και δημοσιεύσεων, εφαρμοσμένες τις θεωρητικές αρχές που εισηγήθηκε σε διάφορους τομείς της λαογραφικής επιστήμης, ενώ παραλλήλως προετοίμασε γενιά ολόκληρη

14 πανεπιστημιακών δασκάλων, που κατέχουν σήμερα θέσεις μελών ΔΕΠ σε όλα, σχεδόν, τα ελληνικά πανεπιστήμια, ώστε να γίνει πράξη το όραμα της εξάπλωσης και διάδοσης των λαογραφικών σπουδών στην Ελλάδα.

15 Ιούλιος - Αύγουστος - Σεπτέμβριος 2006 ΧΟΡΟΣΤΑΣΙ 9 Ας επιτραπεί εδώ μια προσωπική μαρτυρία: ο γράφων είχε την απαράμιλλη εμπειρία να εκπονήσει την διδακτορική του διατριβή με δάσκαλο τον καθηγητή Μ. Γ. Μερακλή, και να ευεργετηθεί τόσο από τον ωκεανό των γνώσεων, όσο και από το μοναδικό ήθος του. Η μαθητεία κοντά του, που συνεχίζεται δια βίου, είναι μια μοναδική θητεία στην επιστήμη και στην ανθρωπιά, μια συνεχής παιδαγωγική, συγγραφική και πνευματική εμπειρία, η οποία δεν μπορεί παρά να σημαδέψει και να αναπροσανατολίσει την ζωή, τη σκέψη και το έργο όσων την βιώνουν. Αν μάλιστα αυτά αντιπαρατεθούν προς την ειρωνική βιαιότητα και την σκωπτική αδιαφορία που αντιμετωπίζουν, συχνά, άλλοι υποψήφιοι διδάκτορες και νέοι επιστήμονες, καταφαίνεται η καταλυτική, για τα ελληνικά λαογραφικά πράγματα, παρουσία και δράση του Μ. Γ. Μερακλή, και εξηγείται η αγάπη και η αφοσίωση των μαθητών του, που κάνει κάποτε τους τρίτους, τους ανυποψίαστους και τους απληροφόρητους, να απορούν ή ακόμη και να δυσφορούν. Δεν είναι βέβαια τυχαίο το ότι ο Τομέας Λαογραφίας του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας, στην Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, ο πρώτος που ιδρύθηκε σε ελληνικό ΑΕΙ το 1985, και ο οποίος ως το 1990 είχε 9 μέλη Διδακτικού Ερευνητικού Προσωπικού, στελεχώθηκε από διδάκτορες και μαθητές του, κάτι που συνέβη σε όλες σχεδόν τις ανάλογες νέες θέσεις λαογραφίας του ελληνικού πανεπιστημιακού στερεώματος. Ο τιμώμενος καθηγητής θεμελίωσε λοιπόν τη «Νέα Ελληνική Λαογραφία» από κάθε άποψη, ως λαογραφία της συνέχειας και λαογραφία του παρόντος. Με το έργο του, και κυρίως με την εμπιστοσύνη που έδειξε και την βοήθεια που παρείχε σε νέους επιστήμονες, άλλαξε και ανανέωσε το τοπίο της ελληνικής λαογραφίας. Δεν θα ήταν βέβαια υπερβολή αν λέγαμε ότι στις προσπάθειες και στους κόπους του οφείλεται η ανάπτυξη των λαογραφικών σπουδών στον τόπο μας, αλλά και η επιβίωση της επιστήμης της λαογραφίας, που έχει την δική της δυναμική παρουσία στο επιστημονικό και ακαδημαϊκό σκηνικό του 21 ου αιώνα. Οι τάσεις μάλιστα αυτές φάνηκαν ανάγλυφες και στα τέσσερα διεθνή λαογραφικά εθνολογικά συνέδρια που οργάνωσε. Πρόκειται για τα συνέδρια γύρω από τα προβλήματα του ευρωπαϊκού δημοτικού τραγουδιού (Ιωάννινα 1980), για τον ελληνικό μύθο σε σχέση με Ο κ. Μιχ. Μερακλής μεταξύ των καθηγητών κ.κ.: Β. Φίλια, Μ. Βαρβούνη και Ι. Μότσιου στην ημερίδα του ΚΕΧΟΛΠ με θέμα: «Παράδοση και Λογοτεχνία» το παραμύθι (Ιωάννινα 1982), για τους μυθικούς χρόνους στην Ευρώπη (Δελφοί 1992) και για τα γέλια και τα δάκρυα στον βαλκανικό χώρο (Δελφοί 1993). Οι διεθνείς συνεργασίες για τα δύο τελευταία συνέδρια, με το Συμβούλιο της Ευρώπης και τις έδρες Βαλκανολογίας των Πανεπιστημίων Βερολίνου και Αμβούργου αντιστοίχως, δείχνουν την διεθνή ακτινοβολία και τις ανάλογες επιστημονικές επαφές του καθηγητή Μ. Γ. Μερακλή, κάτι που επιβραβεύθηκε το 1995, με την απονομή του περίφημου βραβείου Herder, από το Πανεπιστήμιο της Βιέννης και το Ίδρυμα Alfred Toepfer του Αμβούργου. Με την εισαγωγή της «Κοινωνικής Λαογραφίας», με την εκπαίδευση και την κατάρτιση γενιάς ολόκληρης νέων λαογράφων, με την πανθομολογούμενη σοφία του και με το φωτοβόλο ήθος του, ο καθηγητής Μ. Γ. Μερακλής είναι ο ουσιαστικός ανανεωτής της ελληνικής λαογραφίας, που κινείται πλέον ισάξια στον χώρο των κοινωνικών και των ιστορικών επιστημών, αποτελώντας και ένα είδος συνδετικού κρίκου ανάμεσά τους. Προβάλλοντας την συνεχή εργατικότητα και την άοκνη προσπάθεια, αντί της αδιαφορίας, και την συνετή ανανέωση, αντί της ψευδεπίγραφης «εμμονής στα παραδεδομένα», που ουσιαστικά δείχνει ανασφάλεια και έλλειψη επαφής με τις διεθνείς επιστημονικές εξελίξεις, ο τιμώμενος εδώ καθηγητής κατάφερε να ανακαινίσει ουσιαστικά την ελληνική λαογραφία, συνεχίζοντας επάξια το έργο του δασκάλου του Γ.Α. Μέγα και του ιδρυτή και πατέρα της ελληνικής λαογραφίας, αλλά και συντοπίτη του, Νικολάου Πολίτη. Είναι απολύτως χαρακτηριστικά, για την εσώτατη υπόσταση του ανανεωτικού του έργου και της «Νέας Ελληνικής Λαογραφίας», όσα ο ίδιος ο Μ. Γ. Μερακλής έχει γράψει στο βιβλίο του Θέματα Λαογραφίας (Αθήνα 1999, σ. 9-10), και με τα οποία θα κλείσουμε το σύντομο αυτό σημείωμα: «Όσον αφορά τις επιστήμες του ανθρώπου, όσο πιο συνετός γίνεται κανείς με τα χρόνια, τόσο περισσότερο πείθεται ότι η ανανέωση και η εξέλιξη πρέπει να νοούνται με τη μεγαλύτερη δυνατή σχετικότητα». Αυτή η συνετή ανανέωση, το ήθος, η διεθνής υπόσταση και μαζί το ανθρώπινο πρόσωπο της λαογραφίας μας είναι τα κύρια γνωρίσματα του έργου του, για το οποίο εμείς οι μαθητές του τον ευχαριστούμε και τον ευγνωμονούμε, υποσχόμενοι να εφαρμόσουμε όσα

16 μας διδάσκει, και κρατώντας αναμμένο τον δαυλό της λαογραφίας στον τόπο μας, με την ελπίδα ότι θα τον παραδώσουμε, όταν έρθει η ώρα, ακέραιο και φωτοβόλο στους δικούς μας μαθητές, στους λαογράφους του μέλλοντος.

17 10 ΧΟΡΟΣΤΑΣΙ Ιούλιος - Αύγουστος - Σεπτέμβριος 2006 Σ Μ. Γ. Μερακλής: ο δάσκαλος του Ευάγγελου Γρ. Αυδίκου, καθηγητή του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας υχνά, η πρόσκληση για συμμετοχή σε απόδοση τιμής σε ανθρώπους που έχουν αφήσει τα ίχνη τους στην επιστήμη και την κοινωνία καταλήγει στην επιλογή επιθέτων, των πιο ηχηρών ενίοτε, για την ανάδειξη της προσωπικότητας του τιμώμενου. Ίσως να θεωρείται και ο πιο εύκολος δρόμος. Όμως, όταν τιμώμενος είναι ο Μ. Γ. Μερακλής, η προσφυγή στο οπλοστάσιο των επιθέτων θα προσκρούσει στην ανθρώπινη -και επιστημονικήφυσική σεμνότητά του. Θα ερχόταν μια τέτοια ενέργεια σε διάσταση με το βίο του και την εγκράτεια της γραφίδας του, που δεν επιδίδεται σε δοξολογίες, αλλά χρησιμοποιείται πάντα με σκοπό να διεισδύσει στην ουσία του ανθρώπινου πολιτισμού, να κατανοήσει την ανθρώπινη ψυχή, να υποστηρίξει την ανάγκη να γνωρίσουν οι νεώτεροι την παράδοση του τόπου τους, να σταθεί αρωγός στους νεώτερους επιστήμονες που ανοίγουν τα πανιά τους στο χώρο της έρευνας. Μ. Γ. Μερακλής είτε γράφει είτε διδάσκει Ο στις αίθουσες ή συμμετέχει σε συνέδρια παραμένει ο δάσκαλος. Πρόκειται για μια συμπεριφορά που ξεφεύγει από τα συμβατικά όρια της δασκαλοσύνης. Έχει πάντα στο μυαλό του την επικοινωνία με το ακροατήριο ή το αναγνωστικό του κοινό κι αυτό προσδιορίζει και τον τρόπο που γράφει ή μιλάει. Έχει ως αφετηρία την πρόθεση να γίνει κατανοητός από τη μεγάλη πλειοψηφία. Δεν καταθέτει ένα ξερό κείμενο ούτε διαβάζει μια συμβατική, τυπικά επιστημονική ομιλία. Αντιλαμβάνεται τη διαδικασία της διδασκαλίας, της εισήγησης και της γραφής ως μια ιερουργία, ας μου επιτραπεί η φράση, στην οποία διοχετεύει το είναι του, τις ιδέες και την ψυχή του. Εκτίθεται κάθε φορά, προκειμένου να μεταγγίσει όχι μόνο τα αποτελέσματα του πνευματικού του κόπου αλλά και τις ανθρώπινες αγωνίες του. Μπορώ να ισχυριστώ ότι η επικοινωνία με το Μ. Γ. Μερακλή σε όλες τις φάσεις της προαναφερθείσας ιερουργίας είναι ένα είδος μετάληψης. Χρησιμοποιώ το συγκεκριμένο ουσιαστικό έχοντας πλήρη επίγνωση του ειδικού του βάρους. Όμως, όλοι όσοι τον γνωρίζουν μιλάνε πάντα εντυπωσιασμένοι από τη γλυκύτητα και την πραότητά του. Διδάσκει με το παράδειγμά του την ανοχή και τη συνδιαλλαγή. Βλέπει πάντα τη θετική πλευρά των ανθρώπων και πιστεύει στη δυνατότητα εξέλιξης. Γι αυτό και δεν αρνείται ποτέ τη συμβουλή και δεν τσιγκουνεύεται τον καλό λόγο. Αψευδής μάρτυρες είναι οι μαθητές του. Είναι πολλοί οι διδάκτορές του. Κάποιοι το θεώρησαν αδυναμία του, μερικοί τον χλεύασαν. Ίσως το κριτήριό τους να ήταν στενά επιστημονικό. Όμως, ο Μερακλής παρέμεινε ένας ουμανιστής δάσκαλος. Σε μια περίοδο που τα μεταπτυχιακά ήταν άγνωστος θεσμός στο ελληνικό πανεπιστήμιο, έδωσε την ευκαιρία σε πολλούς να δοκιμάσουν τις δυνάμεις τους. Άνοιξε την προοπτική μεταπτυχιακών σπουδών και σ εκείνους που δεν μπορούσαν να μετακινηθούν στο εξωτερικό. Το αποτέλεσμα τον δικαιώνει. Είναι πολλοί οι διδάκτορες και ανάμεσά τους αρκετοί με αξιοπρόσεκτη προσφορά στην επιστήμη. Πολλοί ανήκουν στην περίοδο που υπηρέτησε στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων. Κάποιες φορές, υπάρχει η τάση να χαρακτηρίζεται η παρουσία του εκεί ως Σχολή των Ιωαννίνων. Θα ήταν προτιμότερη η φράση «περίοδος των Ιωαννίνων», γιατί η χρήση του όρου «σχολή» προϋποθέτει την ύπαρξη συνεκτικών θεωρητικών και μεθοδολογικών δεσμών ανάμεσα στους μαθητές του. Όμως, αυτό δεν συμβαίνει, χώρια που στενεύει το πλαίσιο δράσης του ως δασκάλου. Ο Μ. Γ. Μερακλής έδωσε μια νέα διάσταση στο ρόλο του ακαδημαϊκού δασκάλου. Δεν ήταν ο απροσπέλαστος καθηγητής. Αντίθετα, η πόρτα του ήταν και είναι ανοιχτή σε όλους. Με τον τρόπο αυτό έγινε ένας διανοούμενος που είχε την αποδοχή όλων. υρίως όμως, ήταν βαθύτερα δημοκράτης και Κ πλουραλιστής. Δεν επέβαλε σε κανέναν έναν συγκεκριμένο τρόπο σκέψης. Άφησε την αυτενέργεια και τη δοκιμή. Αυτό κατηγορήθηκε. Θεωρήθηκε ως αδυναμία. Ωστόσο, ο Μ. Γ. Μερακλής ήταν σ όλη την ακαδημαϊκή του πορεία συνεπής με τις αρχές του. Ήταν - είναι - δάσκαλος που δημιουργεί συνθήκες, ώστε οι μαθητές του να βγάλουν τον καλύτερο εαυτό τους. Έτσι, δεν είναι καθόλου τυχαίο που πολλοί μαθητές του άνοιξαν καινούργιους δρόμους στην επιστήμη της λαογραφίας, της εθνολογίας, της ανθρωπολογίας και της κοινωνιολογίας. ίναι γνωστό, πως στον ακαδημαϊκό χώρο Ε ενδημεί η αυθεντία του δασκάλου που επιδιώκει την αναπαραγωγή του επιστημονικού εαυτού του. Στο Μ. Γ. Μερακλή ήταν άγνωστη μια τέτοια αντίληψη. Άφηνε ζωτικό χώρο και ενθάρρυνε τη διατύπωση νεωτερικών απόψεων, με τις οποίες δεν ήταν απαραίτητο να συμφωνεί. Θεωρούσε όμως την προώθηση της επιστημονικής έρευνας προς αυτούς τους χώρους επιτακτική για την ανάπτυξη

18 της επιστήμης. Δεν είναι καθόλου τυχαίο που κάποιοι μαθητές του

19 Ιούλιος - Αύγουστος - Σεπτέμβριος 2006 ΧΟΡΟΣΤΑΣΙ 11 έχουν αξιοποιήσει προ πολλού τις ανθρωπολογικές θεωρίες. Είναι πάντα ανοικτός στα καινούργια ρεύματα. Αμετακίνητος λαογράφος. Ποτέ, ωστόσο, δεν οριοθέτησε αυστηρά τις επιστήμες. Ο ίδιος κινείται με άνεση σε πολλούς χώρους: στη λαογραφία, τη λογοτεχνία, την προφορική ιστορία, την κλασική φιλολογία, την εθνολογία, την ανθρωπολογία, την κοινωνιολογία. Δεν είναι τυχαία η παρουσία της προφορικής ιστορίας στο επιστημονικό έργο των μαθητών του. Δεν οφείλεται σε επιρροές μόνο από την ανθρωπολογία. Πρωτίστως, απορρέει από τη θέση του δασκάλου τους. Ο Μ. Γ. Μερακλής πολύ νωρίς ανοίχτηκε σε θέματα αυτοβιογραφιών, γεγονός που επηρέασε τους μαθητές του που διεύρυναν την έκταση του χώρου της προφορικής ιστορίας. Τους μετάγγισε το ενδιαφέρον όχι μόνο για τα «μνημεία» του λόγου και του λαϊκού πολιτισμού. Τους προσανατόλισε προς τον άνθρωπο ως βασικό υποκείμενο της έρευνας. Ως εκ τούτου, η κοινωνική διάσταση στη λαογραφία και η μετακίνηση από τον αγροτικό στον αστικό χώρο ήταν αναμενόμενες. Διαθέτοντας μιαν ιδιαίτερη ευαισθησία για τα κοινωνικά δρώμενα δεν μπορούσε να περιορίσει τη λαογραφία και τους μαθητές του στα αντικείμενα. Εστίασε στο λαό ως δημιουργό πολιτισμού και μετάγγισε αυτή την αντίληψη στους μαθητές του. Απόρροια αυτού είναι και η μετακίνηση στον αστικό χώρο των ενδιαφερόντων του με τον οποίο ασχολήθηκαν αρκετοί μαθητές του. Μ. Γ. Μερακλής είναι δάσκαλος. Αυτό είναι Ο το σπάνιο χάρισμά του. Είναι αυτό που του δίνει ξεχωριστή θέση. Συνεχίζει την παράδοση των ουμανιστών δασκάλων, αυτών που πιστεύουν ότι οι ίδιοι είναι απλοί διαχειριστές της σοφίας που έχουν σωρεύσει. Η γνώση του ανήκει σ όλους τους άλλους που δεν είχαν την ευκαιρία να την αποκτήσουν. Γι αυτό και η πολυσχιδής δραστηριότητά του (συνέδρια, βιβλία, διδασκαλία, ομιλίες). Εξυπηρετεί την πεποίθησή του να μοιραστεί τη γνώση του με τους άλλους, μαθητές και μη. Η συναίσθηση αυτού του καθήκοντός του, είναι η κινητήρια δύναμη για τη δράση του. Ο καθηγητής Μ. Γ. Μερακλής και η Κοινωνική Λαογραφία (συνέχεια από τη σελίδα 7) - και γενικότερα των πολιτισμικών φαινομένων, αποτελεί τη θεωρητική βάση των λαογραφικών ερευνών. Ως νεοελληνιστής, ο καθηγητής Μερακλής εισάγει στη μελέτη της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας και την ανθρωπολογική διάσταση και, συγχρόνως, επιδιώκει την κοινωνικοϊστορική ερμηνεία των κειμένων. Η συνισταμένη του έργου του στον τομέα αυτό δίνεται, νομίζω, επιτυχώς με τις σχετικές επισημάνσεις του κριτικού της Λογοτεχνίας Αλέξη Ζήρα: «Το κριτικό του έργο, στραμμένο στη μελέτη κυρίως της νεοελληνικής ποίησης, αναζήτησε αρχικά τους παράγοντες καθορισμού των αισθητικών φαινομένων στη δυναμική των μεγάλων κοινωνικοϊστορικών συμβάντων, όπως και στις επιπτώσεις που είχαν αυτά πάνω στην ψυχολογική συμπεριφορά του μεταπολεμικού ανθρώπου. Με την πάροδο του χρόνου, υποχωρεί σε σημασία ο επαγωγικός τρόπος άσκησης της κριτικής του και τα έργα της λογοτεχνίας αντιμετωπίζονται με ολοένα και πιο ανοιχτά συστήματα ερμηνείας. Ωστόσο, τόσο παλαιότερα, όσο και τώρα, οι θέσεις του Μερακλή στα θεωρητικά του κείμενα διατυπώνονται πάντοτε με τη μεγαλύτερη δυνατή σαφήνεια και ακριβολογία, μη παρεκκλίνοντας στο ελάχιστο από το βασικό ιδεολογικό στόχο τους: την παιδευτική λειτουργία που οφείλουν να ασκούν. Ανάλογα λιτό είναι και το ύφος όλων των γραπτών του». Συμπερασματικά, σημειώνω ότι ο καθηγητής Μερακλής είναι λαογράφος με καινοτόμο έργο στην έρευνα και διδασκαλία, ιδιαίτερα, μάλιστα, στον κλάδο της Κοινωνικής Λαογραφίας που εισήγαγε και καθιέρωσε στην Ελλάδα. Ο ίδιος συνέβαλε αποφασιστικά στην ανανέωση και εξέλιξη της επιστήμης του λαϊκού πολιτισμού, με αποτέλεσμα τα νέα αυτά στοιχεία να θεωρούνται «φυσική συνέχεια» της προηγούμενης σχετικής έρευνας, γιατί, όπως επισήμανε, «η εξέλιξη δεν σημαίνει ρήξη. Άλλωστε, ειδικά όσον αφορά τις επιστήμες του ανθρώπου, όσο πιο συνετός γίνεται κανείς με τα χρόνια, τόσο περισσότερο πείθεται ότι η ανανέωση και η εξέλιξη πρέπει να νοούνται με τη μεγαλύτερη δυνατή σχετικότητα. Συμβαίνει, πολλές φορές, εκείνοι που με υπέρμετρη αυτοπεποίθηση μιλούν για ρηξικέλευθες καινοτομίες, για αποφασιστική ρήξη με το παρελθόν μιας επιστήμης (μιλώ πάντα για τις επιστήμες του ανθρώπου), να μην έχουν, απλώς, την απαραίτητη εποπτεία αυτών

20 που έγιναν στο παρελθόν». Μηνάς Αλ. Αλεξιάδης