Αλατωση. Μ. Ianetta N. Colonna. Σειρα Φυλλαδιων: B Aριθμος: 3

Transcript

1 Αλατωση Μ. Ianetta N. Colonna Σειρα Φυλλαδιων: B Aριθμος: 3

2 Περιεχόμενα ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1 ΔΙΕΡΓΑΣΙΕΣ ΑΛΑΤΩΣΗΣ 2 ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΠΟΥ ΠΛΗΤΤΟΝΤΑΙ ΚΑΙ ΕΙΝΑΙ ΕΠΙΡΡΕΠΕΙΣ ΣΤΗΝ ΑΛΑΤΩΣΗ 4 ΣΧΕΣΕΙΣ ΑΙΤΙΑΣ ΚΑΙ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΟΣ 4 ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΣΤΗ ΓΕΩΡΓΙΑ 6 ΜΕΤΡΑ ΑΜΒΛΥΝΣΗΣ & ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΗΣ 6 ΕΙΔΙΚΕΣ ΜΕΛΕΤΕΣ 9 Αλάτωση στην Ισπανία: Ο παράκτιος υδροφόρος ορίζοντας του ποταμού Vélez 9 Αλάτωση στην Κύπρο: η χερσόνησος του Ακρωτηρίου 10 Αλάτωση στην Ιταλία: Η περιοχή της πεδιάδας Licata 11 ΤΕΛΙΚΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 12 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ & ΠΕΡΑΙΤΕΡΩ ΠΗΓΕΣ 13 έπειτα να εξετασθεί πώς υπολογίζεται και ελέγχεται. Επίσης γίνεται προσπάθεια να δοθεί στον αναγνώστη μια γενική επισκόπηση των πληγεισών περιοχών στην Ευρώπη. Ακολούθως το παρόν έντυπο ασχολείται με τον προσδιορισμό των αιτιών και των αποτελεσμάτων τους. Επίσης στρέφεται στις συνέπειες για τους διάφορους τομείς της οικονομίας. Οι τελευταίες σελίδες παρέχουν πληροφορίες σχετικά με τους τρόπους προσαρμογής και /ή μετριασμού της αλατότητας του εδάφους και του νερού. Περιγράφονται κάποιες ειδικές μελέτες που αποτελούν υποδείγματα τοπικών στρατηγικών αντιμετώπισης της αλάτωσης. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η αλάτωση είναι μια από τις βασικές διεργασίες που μπορούν να οδηγήσουν στην ερημοποίηση. Είναι ένα φαινόμενο που εμφανίζεται όλο και συχνότερα σε όλο τον κόσμο και πλήττει εκατομμύρια εκτάρια σε ολόκληρη την Ευρώπη. Η γεωργία παίζει βασικό ρόλο στο φαινόμενο, αφού προκαλεί τόσο τη μεγάλη κατανάλωση του νερού όσο και τη χημική υποβάθμισή του, ενώ ταυτόχρονα είναι ο τομές της οικονομίας που υφίσταται τις μεγαλύτερες συνέπειες. Οι επιπτώσεις της αλάτωσης για τους αγρότες μπορεί να είναι δραματικές από οικονομικής και κοινωνικής άποψης. Επίσης, τα σημερινά σενάρια των κλιματικών μεταβολών με την αναμενόμενη αύξηση της θερμοκρασίας και την άνοδο της στάθμης της θάλασσας αναμένεται να αυξήσουν σημαντικά την αλατότητα και την επέκταση των πληγεισών περιοχών. Σκοπός του παρόντος εντύπου είναι να μεταφέρει τις γνώσεις που έχουν συγκεντρωθεί σε πολλά ευρωπαϊκά προγράμματα σχετικά με τη χημική υποβάθμιση του εδάφους και του νερού και να ενισχύσουν τη ευαισθητοποίηση ως προ το μεγάλης σημασίας ζήτημα που θα αποτελεί η αλατότητα στο εγγύς μέλλον. Για να γίνει αυτό, είναι απαραίτητο κατ αρχάς να γίνει κατανοητό τι είναι η αλάτωση και Εικόνα 1. Συσχετισμοί μεταξύ του Εντύπου Αλάτωσης Lucinda και άλλων θεμάτων. 1

3 2 ΔΙΕΡΓΑΣΙΕΣ ΑΛΑΤΩΣΗΣ Ο όρος αλάτωση χρησιμοποιείται για να περιγράψουμε τη διεργασία συσσώρευσης αλάτων στο έδαφος. Αυτό συμβαίνει συνήθως στις ξηρές και ημίξηρες περιοχές, όπου τα διαλυτά άλατα κατακρημνίζονται μέσα στο έδαφος ή στην επιφάνειά του. Πώς υπολογίζεται η αλατότητα; Κάθε φορά που γίνεται συλλογή στοιχείων ή μελετάται η βιβλιογραφία σχετικά με την αλάτωση συναντάμε δυσκολίες σύγκρισης διαφορετικών αποτελεσμάτων έρευνας ή στοιχείων λόγω της χρήσης διαφορετικών τρόπων υπολογισμού της αλατότητας. Οι επιστήμονες και οι τεχνικοί έχουν συνηθίσει τη χρήση διαφορετικών μονάδων μέτρησης, αλλά για τον απλό αναγνώστη ο τρόπος σύγκρισης διαφορετικών μέτρων δεν είναι άμεσα κατανοητός. Η αλατότητα είναι η μέτρηση της ποσότητας των διαλυμένων αλάτων στο νερό και συνήθως υπολογίζεται σε μέρη επί τοις χιλίοις (ppt ή ) ή ως Συνολικά Διαλυμένα Στερεά (TDS). Τα TDS είναι το συνολικό βάρος διαλυμένων αλάτων ως προς το ολικό βάρος του διαλύματος. (1 ppm = 1 χιλιοστόγραμμο / λίτρο και 1 ppt = 1 γραμμάριο / λίτρο). Πολύ συχνά η αλατότητα υπολογίζεται από την αγωγιμότητα του διαλύματος. Κατά γενικό κανόνα, όσο υψηλότερη είναι η συγκέντρωση των αλάτων σε ένα διάλυμα, τόσο μεγαλύτερη είναι η ικανότητά του να άγει το ηλεκτρικό ρεύμα. Σήμερα η ηλεκτρική αγωγιμότητα του νερού (Ecw) εκφράζεται σε μονάδες όπως decisiemens ανά μέτρο (ds/m). Το νερό της βροχής, για παράδειγμα, έχει αγωγιμότητα 0.02 ds/m, ενώ η αγωγιμότητα του θαλασσινού νερού είναι ds/m. Ta TDS και η αγωγιμότητα δεν συνδέονται γραμμικά. Δύο διαλύματα με τα ίδια TDS μπορεί να έχουν διαφορετική ηλεκτρική αγωγιμότητα, ανάλογα με τους διαφορετικούς τύπους ιοντικών αλάτων και τη συγκέντρωσή τους. Μια γενικά αποδεκτή εμπειρική μέθοδος μετατροπής των TDS σε αγωγιμότητα είναι: TDS (ppm) = αγωγιμότητα (ms/cm) x Συνήθως συναντάμε και άλλες μονάδες μέτρησης όπως mho/cm, ή υποπολλαπλάσια όπως ms (millisiemens) ή μs (microsiemens). O Πίνακας που ακολουθεί βοηθά να αποφύγουμε τη σύγχυση. Το Siemens είναι η επίσημη μονάδα αγωγιμότητας που χρησιμοποιείται στο Μετρικό Σύστημα, ενώ η mho είναι μια παλαιότερη μονάδα που χρησιμοποιείται ευρέως στη Βόρειο Αμερική. Βασικοί Ορισμοί Ο όρος αλάτωση συχνά συνδέεται με άλλες λέξεις κλειδιά όπως αλκαλίωση ή με ακρωνύμια όπως SAR και ESP. Είναι σημαντικό να κατανοήσουμε επακριβώς τη σημασία αυτών των όρων και των ακρωνυμίων. Ο όρος αλκαλίωση χρησιμοποιείται όταν μια υπερβολική ποσότητα ανταλλάξιμου νατρίου προκαλεί τη διασπορά των τεμαχιδίων του εδάφους. Σε αλκαλιωμένα εδάφη η ποσότητα του νατρίου που συγκρατείται από τα αργιλικά σωματίδια είναι 5% ή μεγαλύτερη από τη συνολική ικανότητα ανταλλαγής κατιόντων. Το ESP (το ποσοστό του ανταλλάξιμου νατρίου) δείχνει την ποσότητα των ιόντων νατρίου που μπορεί να ανταλλαγεί σε ένα αργιλικό έδαφος. Το υψηλό ESP είναι δείκτης αλκαλιωμένου εδάφους. Ο δείκτης SAR (ο λόγος απορρόφησης νατρίου) παρέχει πληροφορίες σχετικά με την ποσότητα νατρίου στο νερό και το σχετικό κίνδυνο να προκληθεί αλκαλίωση του εδάφους. Εκφράζεται από το λόγο της συγκέντρωσης ιόντων νατρίου ([Να]) στο διάλυμα του εδάφους προς την τετραγωνική ρίζα της συνολικής συγκέντρωσης δισθενών ιόντων ([Ca] + [Mg]). Ο υψηλός SAR των υδάτων που χρησιμοποιούνται στην άρδευση σημαίνει αυξημένο κίνδυνο αλκαλίωσης του εδάφους. Τα νερά ίδιας ηλεκτρικής αγωγιμότητας αλλά διαφορετικού SAR πιθανόν να έχουν διαφορετικές επιπτώσεις στα φυτά και στα φυσικά χαρακτηριστικά του εδάφους. Μονάδα Ισοδυναμία Αγωγιμ ό τητα Υποπολλαπλάσιο 1/1000 Υποπολλα πλάσιο 1/ S/cm 0,001 S/cm 0,000001S/cm 1 mho/c m 1 ds/m 1 ms/cm 1000 μs/cm 1 μs/cm 0,001 ms/cm 0,001 ds/m 1 mmho/cm 1 μmho/cm Εικόνα 2. Μονάδες μέτρησης αλατότητας

4 Η αύξηση των επιπέδων των αλάτων στις ανώτερες εδαφικές στρώσεις της επιφάνειας μπορεί να επηρεάσει αρνητικά την ανάπτυξη των φυτών και την παραγωγικότητα, σε σημείο που να οδηγήσει στη καταστροφή των φυτών. Οι υψηλές συγκεντρώσεις διαφόρων αλάτων (π.χ. χλωριούχου νάτριου, θειικού μ αγνησίου, θειικού ασβεστίου και διττανθρακικων αλάτων) επηρεάζουν την ανάπτυξη των φυτών άμεσα με την τοξικότητά τους, αλλά και έμμεσα αυξάνοντας το δυναμικό της όσμωσης και μ ειώνοντας την απορρόφηση του νερού από τη ρίζα. Σε ξηρά κλίματα η συνεχής συσσώρευση αλάτων μπορεί να οδηγήσει σε ερημοποίηση, εν ώ σε υγρά ή υφυγρα κλίματα μπορεί να εμφανιστεί εποχιακά μέτρια ή σοβαρή αλάτωση. Η συσσώρευση αλάτων στο έδαφος είναι το τελικό προϊόν διαφορετικών διεργασιών. Έτσι ο όρος αλάτωση μπορεί να περικλείει διαφορετικές δ ιεργασίες, που υποκινούνται από διαφορετικά αίτια, αλλά που να επιφέρουν το ίδιο αποτέλεσμα. Γενικά, μπορούμε να διαχωρίσουμε μεταξύ πρωτογενούς αλάτωσης, λόγω των φυσικών χαρακτηριστικών του εδάφους, και δευτερογενούς αλάτωσης, όπου οι ανθρώπινες δραστηριότητες παίζουν βασικό ρόλο. Κατά βάση, η αλάτωση συμβαίνει εκεί όπου η ισορροπία μεταξύ των βροχοπτώσεων ή της άρδευσης και της εξάτμισης τείνει προς την εξάτμιση (μεγαλύτερες τιμές), ανάλογα με τα χαρακτηριστικά του εδάφους και της στάθμης των υπογείων υδάτων. Εικόνα 3. Απεικόνιση σχέσεων μεταξύ των βροχοπτώσεων, της εξάτμισης και του εδάφους. Οι τρεις βασικές διεργασίες που πιθανώς προκαλούν αλάτωση είναι: Η άνοδος της στάθμης του νερού σ την επιφάνεια του εδάφους ή κοντά σε αυτήν: συμβαίνει σε μη αρδευόμενες άνυδρες εκτάσεις, όπου τα άλατα συσσωρεύονται από την εξάτμιση του νερού στην επιφάνεια του εδάφους. Η υπερβολική χρήση νερού γ ια άρδευση σε ξηρά κλίματα με αργιλώδη εδάφη προκαλεί τη συσσώρευση αλάτων, διότι δεν ξεπλυνονται με τη βροχή. Η διείσδυση θαλασσινού νερού: συμβαίνει σε παράκτιες περιοχές όπου το θαλασσινό νερό αντικαθιστά τα υπόγεια νερ ά, τα οποία έχουν υποστεί υπερβολική εκμετάλλευση. Η πρώτη διεργασία συμβαίνει σε αλλουβιακές πεδιάδες ή κοιλώματα σε ημιξηρες περιοχές, όταν η στάθμη του υπόγειου νερού βρίσκεται κοντά στην επιφάνεια του εδάφους. Η τριχοειδής ανοδική κίνηση του νερού προς την επιφάνεια προκαλεί τη συσσώρευση των αλάτων μετά από την εξάτμιση του νερού, λόγω της έντονης ηλιακής ακτινοβολίας. Σε αυτούς τους τύπους εδαφών παρατηρείται συχνά ότι τα άλατα σχηματίζουν κρούστα. Η δεύτερη διεργασία συμβαίνει σε καλλιεργημένες περιοχές, όπου η άρδευση σχετίζεται με υψηλά επίπεδα εξάτμισης και το έδαφος έχει αργιλώδη κοκκομετρική σύσταση. Σε αυτή τη περίπτωση η έκπλυση αλάτων είναι σπάνια ή απούσα και τα ιόντα του χλωριούχου νατρίου και του ασβεστίου συγκεντρώνονται στις επιφανειακές στρώσεις του εδάφους. Η τελευταία διεργασία συμβαίνει στις παράκτιες περιοχές, όπου η υπερβολική άντληση νερού, λόγω πολλαπλών αναγκών, προκαλεί πτώση της στάθμης του νερού και εισροή θαλασσινού νερού. Τα τελευταία χρόνια αυτή η διεργασία έχει εξαπλωθεί δραματικά σε όλες τις παράκτιες περιοχές της Μεσογείου. Η αύξηση των αλάτων στα υπόγεια νερά επηρεάζει την παραγωγικότητα των αρδευόμενων καλλιεργειών και, μεσοπρόθεσμα ή βραχυπρόθεσμα, συμβάλλει στη δευτερογενή αλάτωση του εδάφους. Ωστόσο, μέτρια αλάτωση του εδάφους αναφέρεται ακόμα και σε περιοχές που αρδεύονται με «καλής» ποιότητας νερό, ανάλογα με τις μεθόδους άρδευσης και τις συνθήκες ξηρασίας, ενώ η αλάτωση μπορεί να μην επέλθει σε περιοχές όπου οι αγρότες για χρόνια χρησιμοποιούν νερό πλούσιο σε άλατα. Αυτά τα δύο παραδείγματα δείχνουν ξεκάθαρα ότι σε κάθε περιοχή που μπορεί θεωρητικά να πληγεί από την 3

5 4 αλάτωση, μια διαφορετική, ιδιαίτερη ισορροπία μεταξύ των διαφορετικών παραγόντων επηρεάζει τη διεργασία αλάτωσης. Υπάρχουν και άλλες διεργασίες που πιθανώς προκαλούν αλάτωση. Αυτές θα αναπτυχθουν εν συντομία στις επόμενες σελίδες. ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΠΟΥ ΕΠΗΡΕΑΖΟΝΤΑΙ ΑΠΟ ΤΗ Ν ΑΛΑΤΩΣΗ & ΕΙΝΑΙ ΕΠΙΡΡΕΠΕΙΣ ΣΕ ΑΥΤΗΝ Η αλάτωση είναι ένα παγκόσμιο ζήτημα. Η εκτίμηση του FAO Unesco [Παγκόσμιος Οργανισμός Τροφίμων & Γεωργίας των OΗΕ] το 1999 έδειξε ότι τα αλατούχα και τα αλκαλιωμένα εδάφη έχουν εξαπλωθεί και επηρεάζουν εκατομμύρια εκτάρια γης σε όλο τον κόσμο. Έχουν γίνει διάφορες εκτιμήσεις που δείχνουν ότι ένα σημαντικό ποσοστό εδαφών που επηρεάζοντα ι από άλατ α είναι αποτέλεσμα της ανθρώπινης δραστηριότητας. Το 1998 η δεύτερη περιβαλλοντική εκτίμηση της ΕΕΑ ( Ευρωπαϊκός Φορέας Περιβάλλοντος) ανέφερε ότι περίπου 4 εκατομμύρια εκτάρια ευρωπαϊκών εδαφών είχαν επηρεασθεί από την αλάτωση, κυρίως στις μεσογειακές χώρες. Τέσσερα χρόνια αργότερα, κατά την τρίτη εκτίμηση, το συνολικό ποσοστό του εδάφους που είχε επηρεασθεί ήταν περίπου 16 εκατομμύρια εκτάρια. Αυτή η νέα εκτίμηση, ωστόσο, περιλάμβανε χώρες όπως η Ρωσία, η οποία δεν είχε συμπεριληφθεί στην προηγούμενη έκθεση, έτσι τα στοιχεία δεν μπορούσαν να είναι άμεσα συγκρίσιμα. Η ίδια πηγή δείχνει ότι στην περιοχή της Μεσογείου το 25% της αρδευόμενης γεωργικής γης επηρεάζεται από μέτρια ως υψηλή αλάτωση. Εικόνα 4. Χάρτης που δείχνει τις μεταβολές στη διαθεσιμ ότητα του νερού (Πηγή: EEA Eionet IRENA ) Μια άλλη πρόσφατη πηγή στοιχείων είναι «Το νερό της Ευρώπης: εκτίμηση βασισμένη σε δείκτες», η οποία εκδόθηκε το 2003, αναφέρει ότι η διείσδυση του θαλασσινού νερού παρατηρείται σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες, ιδιαίτερα στην Ισπανία, την Ι ταλία, την Ελλάδα και την Τουρκία. Οι χάρτες δείχνουν ξεκάθαρα την έντονη σχέση μεταξύ του δείκτη εκμετάλλευσης του νερού και των περιοχών που επηρεάζονται από την αλάτωση. Είναι σαφές ότι πολλές από τις περιοχές όπου υπάρχει έντονη οικιστική ανάπτυξη των ακτών ( υπερανάπτυξη) είναι οι ίδιες που τώρα αντιμετωπίζουν τα προβλήματα της αλάτωσης. Εικ όνα 5. Χάρτης που δείχνει την ξεκάθαρη σχέση μεταξύ της διείσδυσης του θαλασσινού νερού και της εκμετάλλευσης των υπόγειων υδάτων.(πηγή: EEA ) Eionet IRENA ΣΧΕΣΕΙΣ ΑΙΤΙΑΣ & ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΟΣ Στις προηγούμενες παραγράφους αναφέρθηκαν τρεις βασικές διεργασίες που μπορούν να προκαλέσουν την αλάτωση. Ωστόσο, το φαινόμενο μπορεί να συμβεί σε συγκεκριμένες περιοχές από ά λλα, φυσικά ή ανθρωπογενή, α ίτια. Γεωργικές πρακτικές όπως υπερβολική χρήση λιπασμάτων, ιδιαίτερα για μεγάλο χρονικό διάστημα, μπορ ούν να συμβάλουν στην αυξημένη ιοντική συγκέ ντρωση το υ εδαφικού διαλύματος ή η κακή χρήση μηχανημάτων μπορεί να οδηγήσει σε συμπεση ί του εδάφους προκαλώντας συνθήκες ανεπαρκους στράγγισης. Η κακή ισοπέδωση του εδάφους μπορεί να έχει ως αποτέλεσμα την αλάτωση των κατώτερων κλίσεων σε μία επικλινή περιοχή και στις κοιλάδες, καθώς ο υδροφόρος ορίζοντας βρίσκεται εγγύτερα στην επιφάνεια και δημιουργείται το φαινόμενο της ανοδικής τριχοειδούς κίνησης του νερού. Εκτός αυτού, στις παράκτιες περιοχές, όπου επικρατούν άνεμοι, τα

6 νερό της θάλασσας μπορεί να μεταφερθεί υπο μορφή σταγονιδίων σε μεγάλες αποστάσεις από την ακτογραμμή προς στην ενδοχώρα και να προκληθεί αλάτωση των εδαφών. Οι αιτίες μπορεί να είναι διάφορες, αλλά το τελικό αποτέλεσμα είναι η συσσώρευση των αλάτων στην επιφάνεια του καλλιεργήσιμου εδάφους (0 40 cm), η οποία μειώνει την ικανότητα των καλλιεργειών να απορροφούν νερό και συγκεντρώνει ιόντα που είναι τοξικά για τα φυτά. Σήμερα ένα από τα κυριότερα αίτια της δευτερογενούς αλάτωσης είναι η χρήση υφάλμυρου νερού για άρδευση κλπ., που προκλήθηκε από τη διείσδυση θαλασσινού νερού στους υδροφορείς. Η υφαλμύρωση των υπόγειων υδάτων είναι σοβαρό πρόβλημα, διαρκώς αυξανόμενο για όλες τις παράκτιες περιοχές της Ευρώπης. Η γεωργία παίζει το σπουδαιότερο ρόλο όσον αφορά την άντληση και την κατανάλωση του νερού, ιδιαίτερα στις παράκτιες περιοχές της Μεσογείου, όπου υπάρχει εντατική αρδευόμενη καλλιέργεια λαχανικών. Ωστόσο, σε πολλές περιοχές οι τομείς που έχουν συμβάλει σημαντικά στη ν υπερεκμετάλλευση των υδροφόρων οριζόντων είναι η βιομηχανία και η αστική ανάπτυξη και εποχιακά ο τουρισμός. Έχουν προταθεί διάφοροι δείκτες για την εκτίμηση και τον έλεγχο της αλάτωσης σε όλη την Ευρώπη. Όμως, η επιλογή τω ν παραμέτρων και / ή των δεικτών που μπορούν καλύτερα να χαρακτηρίσουν, να εκτιμήσουν και να ελέγξουν την εξέλιξη της διεργασίας στο χρόνο και το χώρο βρίσκεται ακόμα υπό συζήτηση. Παρακάτω δίδονται κάποια παραδείγματα δεικτών που σχετίζονται με τις διεργασίες αλάτωσης (αρδευόμενες περιοχές, κατανάλωση νερού, δείκτη εκμετάλλευσης νερού κλπ.) Ιδεατό πλαίσιο αλάτωσης DPSIR* Κίνητρα Βιομηχανία Γεωργία Τουρισμός Οικιστική ανάπτυξη Πιέσεις Υψηλή κατανάλωση νερού Υπερεκμετάλλευση υπόγειων υδάτων Κατάσταση Ποιότητα & ποσότητα νερού επιφάνειας Χημική ποιότητα και δομή του εδάφους Κατάσταση υπόγειων υδάτων Επιπτώσεις Στάθμες υπογείων υδάτων Διείσδυση θαλασσινού νερού Αλάτωση του εδάφους Χαμηλές αποδόσεις στις καλλιέργειες Εγκατάλειψη των μη ανθεκτικών καλλιεργειών Μείωση αγροτικού εισοδήματος Εγκατάλειψη της γης Ερημοποίηση Μέτρα Εναλλακτικές πηγές (φράγματα, αγωγοί) Περιορισμοί στη χρήση νερού Κανονισμοί Συμβάσεις για το νερό Αφαλάτωση Βελτιώσεις της ανθεκτικότητας των καλλιεργειών Τεχνικές εξοικονόμησης νερού Κανένας δείκτης δεν μπορεί από μόνος του να παρέχει αρκετές πληροφορίες σχετικά με την παραπάνω διεργασία. Παράλληλα, πρέπει να αντιμετωπισθεί το πρόβλημα της ετερογενούς βάσης στοιχείων από χώρα σε χώρα ή εντός της ίδιας χώρας. Έτσι δεν υπάρχει ακόμη ξεκάθαρη εικόνα της κατάστασης και της δυναμικής της. 5

7 6 ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΣΤΗ ΓΕΩΡΓΙΑ Ο βαθμός αλάτωσης και ο τύπος των αλάτων επηρεάζουν το εύρος των επιπτώσεων που μπορεί να προκύψουν στις καλλιέργειες. Γενικά, η παραγωγικότητα δεν επηρεάζεται από το χαμηλό επίπεδο συγκέντρωσης αλάτων, αλλά απότομη πτώση της παραγωγικότητας συμβαίνει, όταν υπερβούμε το κρίσιμο επίπεδο για κάθε καλλιέργεια. Τα είδη των καλλιεργειών μπορούν να ταξινομηθούν σύμφωνα με την ανθεκτικότητα στα άλατα, για παράδειγμα, τα δημητριακά είναι γενικά πιο ανθεκτικά από τα κηπευτικά και τα οπωροφόρα δέντρα (Πίνακας 1). Δεν είναι εύκολο να εκτιμηθούν οι οικονομικές επιπτώσεις της αλάτωσης, λόγω της μη γραμμικής σχέσης μεταξύ της αλάτωσης και της παραγωγικότητας. Έτσι η αλάτωση μπορεί να παραμείνει μη ανιχνεύσιμη για χρόνια σε περίπτωση μετρίων επιπέδων αλατότητας, ενώ η περαιτέρω αύξησή της μπορεί να προκαλέσει την εγκατάλειψη της γης σε μικρό χρονικό διάστημα. Εικόνα 6 Απεικόνιση δυναμικής παραγωγικότητας των καλλιεργειών σε διάφορα επίπεδα αλατότητας Ευαίσθητες Μέτρια Ανθεκτικές ανθεκτικές Φασόλια Κρεμμύδι Τριφύλλι Πατάτα Πιπεριά Καλαμπόκι Σόγια Τομάτα Βρώμη Σιτάρι Κριθάρι Βαμβάκι Ελιά Σίκαλη ΜΕΤΡΑ ΚΑΤΑΠΟΛΕΜΗΣΗΣ ΚΑΙ ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΗΣ Όσον αφορά στην αλάτωση, η γεωργία έχει τον πρώτο και τον τελευταίο λόγο του προβλήματος. Από τη μία πλευρά εντείνει τις πιέσεις στους εδαφικούς και υδάτινους πόρους και από την άλλη καλείται να αντιμετωπίσει τις ζημιές που προκύπτουν με στρατηγικές μετριασμού και προσαρμογής. Η γεωργία προσαρμόζεται στην αυξημένη αγωγιμότητα του εδάφους και του νερού με συνδυασμό στρατηγικών, οι οποίες περιλαμβάνουν καλύτερη επιλογή των καλλιεργειών και ποικιλιών, την εναλλαγή των καλλιεργειών, την χρήση κατάλληλων μεθόδων άρδευσης, την αποθήκευση του νερού, την ανάμε ιξη του νερού, την επαναχρησιμοποίηση του και την αφαλάτωση. Καμιά μεμονωμένη επιλογή δεν μπορεί να διασφαλίσει ότι τα επίπεδα παραγωγικότητας και το εισόδημα θα διατηρηθούν σταθερά με το χρόνο. Η πρόληψη και η βελτίωση των επηρεαζόμενων με άλατα εδαφών απαιτεί μια ολοκληρωμένη διαχειριστική προσέγγιση. Μια τέτοια προσπάθεια θα περιλαμβάνει μέτρα παρακολούθησης, αγρονομικά και τεχνολογικά μέτρα, καθώς και την εξέταση των κοινωνιολογικών και οικονομικών πλευρών του ζητήματος. Επίσης οι δράσεις καταπολέμησης και άμβλυνσης του φαινομένου της αλάτωσης μπορούν να υλοποιηθούν από τοπικούς φορείς και ερευνητικά κέντρα. Παράλληλα, η μεταφορά της έρευνας και της τεχνολογίας μπορεί να παίξει ζωτικό ρόλο στην παροχή εργαλείων, στην κατάρτιση διαχειριστικών στρατηγικών και στην διάδοση των τεχνικών εξοικονόμησης του νερού. Στις παρακάτω σελίδες γίνεται αναφορά σε για διαφορετικές παρεμβάσεις και μέτρα από τρεις διαφορετικές οπτικές: τη θεσμική, τη γεωργική και την ερευνητική. Πολιτικές σε θεσμικό επίπεδο σχετικά με τη διαχείριση των υδατικών πόρων για την αντιμετώπιση ή την πρόληψη της αλάτωσης. Πίνακας 1 Ανθεκτικότητα καλλιεργειών στην αλατότητα Απαιτείται η δυναμική γνώση των παρακάτω: Διαθεσιμότητα υδατικών πόρων και χρήση τους Συστήματα αποθεμάτων και διανομής νερού (υποδομές)

8 Καλύτερες δυαντές πρακτικές για τη βελτίωση της αποτελεσματικότητας στη χρήση του νερού, όσον αφορά τη μεταβλητότητα, το χρόνο και τις ανάγκες Δράσεις Προσαρμογής, Αντιμετώπισης & Ανάκαμψης για την καταπολέμηση της ερημοποίησης μέσω Συστημάτων Ληψης Απόφασης (βλ. παρακάτω Πίνακα) Υπευθυνότητα για την ασφάλεια και τον έλεγχο της παροχής νερού (παράνομη κλοπή νερού) Συμφωνίες για το νερό ανάμεσα σε διαφορετικούς οικονομικούς τομείς και χρήστες Αφαλάτωση Οι κύριες στρατηγικές αντιμετώπισης και μετριασμού της αλάτωσης Αρδευτικά συστήματα Αγρονομικά μέτρα διατήρησης νερού και εδάφους Αποθήκευση νερού Παραδοσιακές γνώσεις και τεχνικές για τη διαχείριση των υδατικών πόρων Τεχνικές ξερικής γεωργίας: επιλογές ειδών και ποικιλιών, (βλέπε. Εικόνες 7, 8 και 9). Ένα Σύστημα Λήψης Απόφασης (DSS) για τη διαχείριση των υδατικών πόρων διευκολύνει τον έλεγχο διαφορετικών επιλογών και την προσομοίωση των επιπτώσεων για τα διαφορετικά συστήματα γης. Απευθύνεται στην δημόσια διοίκηση και στους υπεύθυνους πολεοδομικού σχεδιασμού και υλοποιείται με βάση τις πραγματικές ανάγκες και τη διαθεσιμότητα επίκαιρων στοιχείων. Το DSS είναι ένα ισχυρό εργαλείο για την ολοκληρωμένη αξιολόγηση των παρεμβάσεων στρατηγικής και σχεδιασμού. Οι παρεμβάσεις αυτές στοχεύουν στην άμβλυνση της ερημοποίησης /αλάτωσης. Χρησιμοποιούνται από διοικητικές υπηρεσίες, και πολιτικούς σχεδιαστές σε τοπικό επίπεδο ή και επίπεδο υδρολογικής λεκάνης. Το παραπάνω εργαλείο βασίζεται σε αριθμητικό προσομοιωτή, που χρησιμοποιεί τα γεωγραφικά πληροφοριακά συστήματα (GIS) και δεδομένα και δράσεις, συμπεριλαμβανομένων της ολοκληρωμένης χρήσης της γαιο ικανότητας και γαιο καταλληλότητας διαχείρισης του εδάφους, του νερού και της βλάστησης. Επίσης έχει την ικανότητα προσομοίωσης των επιπτώσεων ενός τοπικού σχεδίου δράσης. Το DSS παρέχει ένα φιλικό σχεδιαστικό περιβάλλον. Έχει την ικανότητα αξιολόγησης των περιβαλλοντικών επιπτώσεων αναφορικά με την αλληλεπίδραση μεταξύ της ερημοποίησης / αλάτωσης και της διαχείρισης της γης, λαμβάνοντας υπόψη τις περιβαλλοντικές και τις κοινωνικοοικονομικές παραμέτρους. Εικόνα 7. Εντατική καλλιέργεια κηπευτικών σε προσωρινά θερμοκήπια που τροφοδοτούνται από δεξαμενές Εικόνα 8. Εναλλαγή καλλιέργειας σκληρού ξηρικού σίτου με αρδευόμενη καλλιέργεια κηπευτικών σε κανάλια πλαστικών για την αποφυγή συσσώρευσης αλάτων. 7

9 Εικόνα 9. Εναλλαγή καλλιέργειας χειμερινών ποικιλιών (αγκινάρας) με αρδευόμενη καλλιέργεια κηπευτικών κάτω από προσωρινά κανάλια πλαστικών. Ερευνητικές προσεγγίσεις για την αντιμετώπιση του ζητήματος της αλάτωσης Η ερευνητική δραστηριότητα επεκτείνεται σε όλα τα θέματα που αναφέρθηκαν παραπάνω. Η βελτίωση της ανθεκτικότητας των καλλιεργούμενων φυτών είναι το πιο σημαντικό θέμα, για παράδειγμα, για την αντιμετώπιση κάποιων επιδράσεων των κλιματικών αλλαγών, με βάση τα μελλοντικά σενάρια. Όσον αφορά τις γεωργικές αποδόσεις, τα μελλοντικά περιβαλλοντικά σενάρια για το 2050 προβλέπουν απώλεια παραγωγής της τάξεως του 20% περίπου στη Νότια Ευρώπη, η οποία κυρίως προκαλείται από 8 τα εξής: 1. μείωση της περιόδου ανάπτυξης των φυτών 2. ακραία φαινόμενα, τα οποία εμφανίζονται όλο και συχνότερα στη διάρκεια των φαινολογικών φάσεων ανάπτυξης του φυτού, ιδιαίτερα μεγάλες βροχοπτώσεις κατά τη διάρκεια βλάστησης των σπόρων ή υψηλές θερμοκρασίες κατά την ανθοφορία 3. Εντονότερη και μακρά περίοδος ξηρασίας. Γ ι αυτούς τους λόγους οι συνθήκες του νερού θα ε ίναι όλο και κρισιμότερες και οι διεργασίες αλάτωσης θα εντείνονται. Έτσι η επιλογ ή ποικιλιών πι ο ανθεκτικών στην ξηρασία και στην αλάτωση (βλ. παρακάτω Πίνακα) αποτελεί μια από τις πιο σημαντικές στρατηγικές βιοτεχνολογικής έρευνας για την αντιμετώπιση της αλατότητας. Η μεγάλη περιβαλλοντική επιβάρυνση, όπως η αυξημένη αλατότητα, επηρεάζει έντονα την γεωργική παραγωγή και την βιωσιμότητα. H μελέτη των μηχανισμών που σχετίζονται με την ανταπόκριση των φυτών και την ανθεκτικότητα τους αποτελεί μεγάλη πρόκληση για τους επιστήμονες της φυτικής παραγωγής, ιδιαίτερα κάτω από το πρίσμα των προβλεπόμενων κλιματολογικών μεταβολών. Οι επιστήμονες ακολουθούν διάφορους τρόπους για να αντιμετωπίσουν αυτές τις προκλήσεις, όπως: Ενίσχυση των γνώσεών τους σχετικά με την μεταβλητότητα του πληθυσμού των ειδών Διερεύνηση νέων γονιδίων σε είδη που έχουν συγγένεια με τα καλλιεργούμενα φυτά Κατανόηση των φυσιολογικών αντιδράσεων στην αβιοτική επιβάρυνση Χρήση των φυτικών πόρων και των σπερματικών αποθεμάτων των αλοφύτων ως βάση για τη βελτίωση της ποιότητας των φυτών. Η μελέτη των γονιδίων για τα φυτά παρέχει πληροφορίες σχετικά με πιθανούς μηχανισμούς που εμπλέκονται στην αντοχή στην αβιοτική επιβάρυνση. Αυτοί περιλαμβάνουν αυξανόμενο αριθμό γονιδίων και πρωτεΐνες που εμπλέκονται στις διαδικασίες ανθεκτικότητας σε αντίξοες συνθήκες. Τα γονίδια που σχετίζονται με τις αντίξοες συνθήκες έλλειψης νερού συνδυάζονται με γονίδια που σχετίζονται με την ανθεκτικότητα στην αλατότητα και το ψύχος. Έτσι δημιουργούνται γονότυποι ικανο ί να αντεπεξέλθουν σε αντίξοες συνθήκες. Η απομόνωση και ο χαρακτηρισμός γόνων σχετικών με την μάρανση βρίσκονται σε εξέλιξη για διάφορα φυτά στα οποία περιλαμβάνονται το κριθάρι, το σιτάρι, το ρύζι, το καλαμπόκι, η σόγια, τα καρότα και οι τομάτες. Μια περιοχή που έχει ερημοποιηθεί λόγω αλάτωσης του εδάφους μπορεί να αποκατασταθεί, ακόμα και αν η περιεκτικότητά της σε άλατα είναι υψηλή, με τα κατάλληλα αλόφυτα ή τα φυτικά είδη ανθεκτικά στα άλατα. Η εισαγωγή της οικολογικής αποκατάστασης αποτελεί αποτελεσματική τεχνολογία για τις υποβαθμισμένες εκτάσεις. Έχει μεγάλη οικονομική και οικολογική αξία για τη βιοποικιλότητα, τη διατήρηση, την αποκατάσταση των

10 υποβαθμισμένων οικοσυστημάτων, για την παραγωγικότητα, καθώς και για τον έλεγχο της ερημοποίησης. ΕΙΔΙΚΕΣ ΜΕΛΕΤΕΣ Αλάτωση στην Ισπανία: Ο παράκτιος υδροφόρος ορίζοντας του ποταμού Vélez Ο παράκτιος υδροφόρος ορίζοντας στο δέλτα του ποταμού Río Vélez βρίσκεται στη μεσογειακή ακτή της Ανδαλουσίας και εκτείνεται στο χαμηλότερο τμήμα μιας λεκάνης απορροής 610 τετραγωνικών χιλιομέτρων. Η οικονομία αυτής της περιοχής βασίζεται στον τουρισμό και στη γεωργία (ιδιαίτερα υποτροπικές και εκτός εποχής καλλιέργει ες ). Η έκταση άρδευσης είναι ελαφρώς μεγαλύτερη από 40 τετραγωνικά χιλιόμετρα. Ο πληθυσμός είναι πάνω από 60,000, αλλά μπορεί να αυξάνεται ως 150,000 περίπου κατά την κα λοκαιρινή περίοδο. Το κλίμα της περιοχής εναι ί τυ πικό μεσογειακό. Η μέση θερμοκρασία είναι περίπου 18ºC και οι βροχ οπτώσεις ανέρχονται κατά μέσο όρο σε 600 mm/ετησίως, με τις βροχές να είναι σ υγκεντρωμένες στο διάστημα μεταξύ Νοεμβρίου και Απριλίου. Οι βροχοπτώσεις εί ναι πολύ μεταβλητές και ταυτόχρονα σπάνιες, ενώ οι α νάγκες για νερό αυξάνονται συνεχώς. Στην περιοχή όπου ο ποταμός τροφοδοτεί τη λεκάνη τα γεωλογικά πετρώματα ανθρακικών αλάτων που χαρακτηρίζονται από πολλά ρήγματα απαρτίζουν τον υδροφόρο ορίζοντα. Το νερό του ποταμού προέρχεται από μεγάλο αριθμό πηγών που βρίσκονται στα όριά του (Εικόνα 10). Αυτές οι πηγές σχηματίζουν τη μόνιμη παροχή του ποταμού Vélez. Ο υδροφόρος ορίζοντας του ποταμού Vélez σχηματίζεται σε τεταρτογενείς απο θέσεις (κυρίως αμμοχάλικου και άμμου), οι οποίες εκτείνονται σε περίπου 20 τετραγωνικά χιλι όμετρα. Στο παράκτιο τμήμα του υδροφόρου ορίζοντα η ποτάμιος ιλύς Πλειόκαινου περιόδου και οι άργιλοι πολύ μικρής διαπερατότητας σχηματίζουν μι α πεδιάδα το ύψος της οποίας είναι κοντα στη στάθμη της θάλασσας. Ως αποτέλεσμα, μπορούμε να διακρίνουμε δύο τμήματα του υδροφόρου ορίζοντα: το ποτάμιο και το παράκτιο. Τα δύο τμήματα μπορούν να ανεξαρτητοποιούνται σε περιόδους σοβαρής ξηρασίας, λόγω γενικής πιεζομετρικής πτώσης. Αυτή η κατάσταση είναι ευνοϊκή από υδρογεωλογικής άποψης, καθώς εμποδίζει τ ο αλμυρό νερό να εισχωρήσει στα ενδότερα, μέσα στο ποτάμιο τμήμα. Ο υδροφόρος ορίζοντας ανατροφοδοτείται κυρίως από τη ροή χειμάρρων των ποταμών Vélez και Benamargosa. Το νερό άρδευσης που επιστρέφει συμβάλλει επίσης. Η κυρίως εκμετάλλευση του νερού γίνεται από περίπου 400 πηγάδια, με μέσο όγκο νερού άντλησης 3000 m 3 ετησίως, στον οποίο πρέπει να προστεθούν οι εκροές επιφανειακών και υπογείων υδάτων στη θάλασσα κατά μήκος της ακτογραμμής. Στις δεκαετίες του 1970 και 1980 οι ανάγκες καλύπτονταν από την ανεξέλεγκτη άντληση του υδροφόρου ορίζοντα. Παράλληλα επινοήθηκε η εναλλακτική λύση της κατασκευής συστήματος ταμιευτήρων νερού (La Viñuela). Όταν άρχισε η λειτουργία, ξεκίνησε να λειτουργεί ο ταμιευτήρας La Viñuela το 1989 και η ροή του χειμάρρου του μειώθηκε ή και εξαλείφθηκε, ο παράκτιος υδροφόρος παρουσίασε μείωση εμπλουτισμού του. Αυτό, σε συνδυασμό με την σπανιότητα των βροχοπτώσεων στο πρώτο μισό της δεκαετίας του 1990 και τις αυξημένες αντλήσεις νερού οδήγησε στη σημαντική πτώση των πιεζομετρικών επιπέδων του υδροφόρου ορίζοντα. Το καλοκαίρι του 1995 καταγράφηκε μεγάλη εισροή θαλασσινού νερού και η έλλειψη νερού λόγω σοβαρής ξηρασίας επιδεινώθηκε με την υποβάθμιση της ποιότητάς του. Αυτό προκάλεσε πρόβλημα παροχής στις πόλεις και απώλειες κάποιων καλλιεργειών. Η αύξηση των βροχοπτώσεων που καταγράφηκαν 9 την περίοδο βελτίωσε σημαντικά την κατάσταση. Ο όγκος νερού στον ταμιευτήρα La Viñuela σχεδόν πλησίασε σε 100% πληρότητα την άνοιξη του Τα πιεζομετρικά επίπεδα ανέβηκαν γρήγορα και το θαλασσινό νερό που είχε εισρεύσει απομακρύνθηκε από τον υδροφόρο. Εδώ και μερικά χρόνια ο ταμιευτήρας παρέχει νερό για άρδευση και για χρήση στις αστικές περιοχές. Έτσι η άντληση γλυκού νερού από τον υδροφόρο ορίζοντα έχει σχεδόν σταματήσει. Σήμερα ο υδροφόρος ορίζοντας δεν εμφανίζει σημαντική διείσδυση θαλασσινού νερού. Ωστόσο, η διοχέτευση ποσότητας νερού από το φράγμα στα κατάντη του ποταμού για την εξασφάλιση της υπόγειας ροής του νερού προς τη θάλασσα, είναι απαραίτητη για να υπάρξει μακροπρόθεσμος έλεγχος του προβλήματος. Επίσης η εντατική γεωργία και η εφαρμογή μεγάλων δόσεων λιπασμάτων μπορεί να προκαλέσουν υποβάθμιση

11 10 της ποιότητας των υπογείων υδάτων, η οποία κυρίως θα σχετίζεται με τα νιτρικά. Εικόνα 10. Θέση του υδάτινου ορίζοντα του Rio Vélez και της λεκάνης απορροής του (από Benavente et al., 2005) Αλάτωση στην Κύπρο: η χερσόνησος του Ακρωτηρίου Η χερσόνησος και ο υδροφόρος ορίζοντας του Ακρωτηρίου βρίσκονται κατά μήκος μιας χερσονήσου στη νότια ακτή της Κύπρου (Εικόνα 11). Καλύπτει περιοχή 42 τετραγωνικών χιλιομέτρων ψαθυρών ποτάμιων αποθέσεων με παρεισδύσεις θαλάσσιων αποθέσεων. Η περιοχή οριοθετείται από οροσειρές στη βόρεια πλευρά της, από μια χαμηλού υψομέτρου αλμυρή λίμνη στο νότο και από τη Μεσόγειο Θάλασσα στην ανατολική και δυτική πλευρά της. Η χερσόνησος χαρακτηρίζεται από ημίξηρο κλίμα, με μέση εξάτμιση μεγαλύτερη από το διπλάσιο της βροχόπτωσης (450mm/ έτος). Οι βροχοπτώσεις συνήθως συγκεντρώνονται στους χειμερινούς μήνες. Κατά περιόδους η χερσόνησος, όπως και η υπόλοιπη χώρα, υποφέρει από την λειψυδρία, λόγω των διαρθρωτικών και εποχιακών ελλείψεων νερού και της μεγάλης πληθυσμιακής αύξησης, πο υ σχετίζεται με τον αυξανόμενο τουρισμό. Το Ακρωτήρι είναι ο τρίτος μεγαλύτερος υδροφόρος ορίζοντας στην Κύπρο και ο πλέον σημαντικός υδατικός πόρος στην περιοχή. Εφοδιάζει τις αγροτικές περιοχές με νερό άρδευσης και παρέχει σημαντικό ποσοστό νερού για τις ανάγκες υδροδότησης της πόλης της Λεμεσού, των χωριών της περιοχή ς και της κοντινής στρατωτικής ι βάσης τ ης Βρετανίας. Ο υδροφόρος ορίζοντας του Α κρωτηρίου φυσικά εμπλουτίζεται με νερά που διεισδύουν από την κοίτη του ποταμού Κούρη, τις κατά τό πους βροχοπτώσεις και την επστρο ι φ ή της ροής από την άρδευση. Στα τέλη τη ς δεκαετίας του 1930 φυτευτήκαν εσπεριδοειδή σε έκταση 11 τετραγωνικών χ ιλιομέτρων στην κεντρική περιοχή της πεδιάδας και η ευρύτερη περιοχή καθιερώθηκε ως πεδιάδα σημαντική για την καλλιέργεια αυτή. Έκτοτε μεγάλες ποσότητες νερού αντλήθηκαν για οικιακή χρήση και αρδευτικούς σκοπούς (κατά μέσο όρο 14 εκατομμύρια m 3 ετησίως μεταξύ του 1967 και του 1977), προκαλώντας τη διείσδυση του θαλασσινού νερού, με επακόλουθο τα προβλήματα αλάτωσης. Επίσης τις τελευταίες δεκαετίες η ανάγκη για νερό αυξήθηκε, τόσο λόγω της έντονης γεωργικής δραστηριότητας, όσο και εξαιτίας της τουριστικής ανάπτυξης. Για τους λόγους αυτούς το 1987 οι αρχές αποφάσισαν να κατασκευάσουν το φράγμα του ποταμού Κούρη, χωρητικότητας 115 εκατομμυρίων m. Η κύρια πηγή αναπλήρωσης αποκόπηκε και το φ ράγμα άλλαξε το υδρολογικό καθεστώς. Αυτό π ροκάλεσε δραματική μείωση στο φυσικό ε μπλουτισμό του υδροφόρου ορίζοντα. Κατά συνέπε ια, σε εκτεταμένες περιοχές επήλθε πτώση τ ης στάθμης του νερού κάτω από τη στάθμη της θ άλασσας. Έτσι, σε συνδυασμό με την ανεξέλεγκτη και υπερβολική άντληση, η θάλασσα διείσδυσε π ρος τ ην ενδοχώρα μέχρι και 2 χιλιόμετρα, ιδιαίτερα στην δυτική πλευρά της χερσονήσου. Επίσης η ποιότητα του νερού στον υδροφόρο ορίζοντα άρχ ισε να επιδεινώνεται περαιτέρω, λόγω της εντατικής χρήσης λ ιπασμάτων περιοχή. και ζιζανιοκτόνων στην αγροτική Μ έχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1990 το πρόβλημα ε ίχε γίνει ανησυχητικό. Με ρυθμό εκμετάλλευσης 3 του νερού στα 18 εκατομμύρια m ετησίως η αρδευόμενη γη είχε οδηγηθε ί στην αλάτωση. Έτσι οι αγρότες αναγκάστηκαν να τροποποιήσουν τις πρακτικές που εφάρμοζαν και να εγκαταλείψουν τις π αράκτιες καλλιέργειες, όπως και ορισμένα πηγάδια. Π ρόσφατα ο υδροφόρος ορίζοντας ανακηρύχθηκε προστατευόμ ενη περιοχή. Το ποσοστό ε κμετάλλευσής του αρχικά μειώθηκε σε 12 ε κατομμύρια m 3 ετησίως κατά μέσο όρο και στη συνέχεια περιορίστηκε περαιτέρω σε 7 εκατομμύρια 3 m ετησίως κατά την περίοδο

12 Σήμερα, για να διευκολυνθεί η αποτελεσματική και βιώσιμη διαχείρισ η του υδροφόρου ορίζοντα, επιτρέπεται μόνο η περιορισμένη άντληση νερού, με υδρόμετρα να έχουν εγκατασταθεί σε όλες τις γεωτρήσεις. Οι ανάγκες άρδευσης για τις φυτείες εσπεριδοειδών και τις εποχιακές καλλιέργειες καλύπτονται, κατά κύριο λόγο, με ένα πολύ ακριβό σύστημα άρδευσης, το οποίο μεταφέρει το επιφανειακό νερό από το φράγμα του ποταμού Κούρη. Επίσης, για να μετριαστούν οι συνέπειες της μειωμένης διαθεσιμότητας του νερού και της επιδείνωσης της ποιότητάς του στον υδροφόρο ορίζοντα, έγινε τεχνητή αναπλήρωση των αποθεμάτων του από το φράγμα στα ανάντη του ποταμού και από μια εγκατάσταση βιολογικού καθαρισμού. Αυτό γίνεται μέσω τριών δεξαμενών διήθησης, οι οποίες κατασκευάστηκαν στην περιοχή των περιβολιών και στην πρώην κοίτη του Κούρη, όπου η περίσσεια του νερού καταγράφεται είτε στο φράγμα ή στο μικρότερο φράγμα της Γερμασόγια κατά τους χειμερινούς μήνες. Αλάτωση στην Ιταλία: η περιοχή της πεδιάδας Licata Η Licata βρίσκεται στην Σικελία, μια από τις περιοχές που έχουν πληγεί σοβαρότατα από την ερημοποίηση στην Ευρώπη (Εικόνα 12). Η αλάτωση και η διάβρωση είναι οι βασικές διεργασίες που επηρεάζουν την περιοχή και συνδέονται αυστηρά με το πόσο εντατικά χρησιμοποιείται η γη (Εικόνα 13). Η εξάπλωση των θερμοκηπίων για την παραγωγή υψηλής αξίας λαχανικών για την εθνική αγορά αύξησε πάρα πολύ τη ν άντληση των υπογείων υδάτων από τη δεκαετία του 1960 και την έφτασε σε κρίσιμα επίπεδα. Σήμερα, η εντατική γεωργία είναι η κύρια οικονομική δραστηριότητα στην περιοχή, ενώ η προγραμματισμένη τουριστική ανάπτυξη θα μπορούσε να αυξήσει την κατανάλωση του νερού. Οι αγρότες έχουν αναπτύξει ένα συνδυασμό στρατηγικών για να αντιμετωπίσουν την κακή ποιότητα το υ νερού και ν α διατηρήσουν το εισόδημά τους. Εικόνα 11 Η χερσόνησος Ακρωτήρι στη Νότια Κύπρο, όπoυ φαίνονται τα όρια του υδάτικου ορίζοντα του Ακρωτηρίου σε σχέση με τα κύρια χωριά, οι πιο σημαντικές φυτείες, οι ποταμοί Κούρης και Γαρύλλης και άλλα στοιχεία (φράγματα, λίμνη αλμυρού νερού). (Από τη ν ιστοσελίδα SWIMED). Η Πεδιάδα Licata είναι μια εντατικά καλλιεργούμενη περιοχή στην επαρχία του Agrigento (Σικελία). Η τοπική οικονομία βασίζεται κυρίως στην παραγωγή κηπευτικών, ιδιαίτερα πεπονιών, τοματών, κολοκυθιών και αγκιναρών. Η Licata ανήκει στη λεκάνη του ποταμού Imera, που διασχίζει το κεντρικό τμήμα της Σικελίας, όπου έχουν σχηματισθεί αλατούχα εδάφη με φυσικές διεργασίες σε μεγάλη έκταση. Το νερό του ποταμού παρουσιάζει έντονη διακύμανση με το χρόνο όσον αφορά την αλατότητα και δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί από τους αγρότες για τη γεωργία, λόγω των υψηλών επιπέδων συγκέντρωσης αλάτων. Στην πεδιάδα Licata υπάρχουν πάνω από 2000 πηγάδια, νόμιμα και παράνομα, τα οποία χρησιμοποιούνται από τους αγρότες για να αρδεύσουν τα εποχιακά ή μόνιμα θερμοκήπιά τους. Η μέση ηλεκτρική αγωγιμότητα εκατό φρεατίων που μετρήθηκε το 2004 ήταν 5,9 ms/cm, η οποία αντιστοιχεί σε βαθμό αλατότητας που καθιστά πολύ δύσκολη τη χρήση του νερού για άρδευση. 11

13 12 Το υψηλό επίπεδο αλατότητας επηρεάζει την παραγωγικότητα των αρδευόμενων καλλιεργειών και, μεσοπρόθεσμα ή μακροπρόθεσμα, θα μπορούσε να συμβάλει σε μια δευτερογενή αλάτωση του εδάφους. Ο γεωργικός τομέας παίζει διπλό ρόλο: από τη μια ενισχύει τις πιέσεις των εδαφικών και υδατικών πόρων και από την άλλη πρέπει να αντιμετωπίσει ζημιές που προκαλούνται από την ίδια, με στρατηγικές προσαρμογής και άμβλυνσης των φαινομένων. Στην Licata, μετά από 40 και πλέον χρόνια εντατικής χρήσης αλατούχων υδατικών πόρων, η αγροτική δραστηριότητα συνεχίζεται ακόμη, χάρη στις τεχνικές που έχουν αναπτυχθεί για την καλλιέργεια σε συνθήκες ξηρασίας. Οι αγρότες της Licata προσαρμόζονται στην αυξανόμενη αγωγιμότητα του εδάφους και του νερού με συνδυασμό στρατηγικών που περιλαμβάνουν την επιλογή ειδών προς καλλιέργεια και ποικιλιών, την εναλλαγή καλλιεργειών, την επιλογή αρδευτικών μεθόδων, την αποθήκευση του νερού, την ανάμειξη υδάτων και την αφαλάτωση. Επιπλέον η διαχείριση του νερού λαμβάνει υπόψη τη βελτίωση της ποιότητας κάποιων προϊόντων (ιδιαίτερα της τομάτας και του αγγουριού Cantalupe), που μπορεί να επιτευχθεί με τη χρήση ελαφρώς αλατούχου νερού. Καμία επιλογή από μόνη της δεν έχει την ικανότητα να εξασφαλίσει σταθερότητα όσον αφορά τα επίπεδα παραγωγικότητας και τα έσοδα. Έχει διεξαχθεί έρευνα σχετικά με τις στρατηγικές άμβλυνσης και προσαρμογής, μαζί με μια εκτίμηση της επέκτασης τους στο χώρο, φαινομένων για τη συγκεκριμένη περιοχή, μέσα στα πλαίσια του σχεδίου RIADE για την ερημοποίηση. Σε συγκεκριμένο σημείο το υ ποταμού Salso Imera έχει τοποθετηθεί ένα μόνιμο σύστημα δειγματοληψίας και μέτρησης ηλεκτρικής αγωγιμότητας του νερού. Τα δεδομένα που συλλέγονται αποστέλλονται ασύρματα στην Υπηρεσία Γεωργικών Εφαρμογών (SOAT) της Licata. Αυτές οι πληροφορίες χρησιμοποιούνται για να ενεργοποιηθούν οι αγρότες σε κρίσιμες περιπτώσεις και να τους δοθεί η δυνατότητα να υιοθετήσουν την καλύτερη λύση για τη μείωση της αλατότητας που φτάνει στα χωράφια τους. Εικόνα 12. Λεκάνη της Licata Εικόνα 13 Χάρτης της Πεδιάδας Licata, ο οποίος απεικονίζει τη χωρική κατανομή της ηλεκτρικής αγωγιμότητας, σε ms/cm (το κόκκινο σημαίνει περιοχή με υψηλότερα επίπεδα αλατότητας) ΤΕΛΙΚΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Το πιο πρόσφατο σενάριο της Διακυβερνητικής Ομάδας για τις Κλιματικές Μεταβολές (IPCC) (Ειδική Έκθεση για το Σενάριο Εκπομπών, επισημαίνει για τα επόμενα 50 χρόνια τον κίνδυνο ανόδου της θερμοκρασίας και μείωσης των βροχοπτώσεων στη Μεσόγειο. Τα δύο αυτά φαινόμενα μπορούν να αυξήσουν δραματικά τις διεργασίες αλάτωσης στις παράκτιες περιοχές της Μεσογείου. Οι προκλήσεις που αντιμετωπίζουμε σήμερα για να παρέχουμε λύσεις στα προβλήματα περιλαμβάνουν: 1. την ανάγκη κινητοποίησης της επιστημονικής κοινότητας για την κατάρτιση ενός ενιαίου προγράμματος μεθόδων, προτύπων, βάσεων δεδομένων και ερευνητικών δικτύων για την εκτίμηση και την παρακολούθηση της αλάτωσης του εδάφους 2. την επιτα κτική ανάγκ η διεπιστημονικής προσέγγισης

14 3. την καλύτερη κατανόηση των γενετικών, βιοχημικών και φυσιολογικών βάσεων ανθεκτικότητας στα άλατα 4. την ανάπτυξη μοντέλων χρήσης της γης που να ενσωματώνουν όλους τους φυσικούς και ανθρωπογενείς παράγοντες που συμβάλλουν στην αλάτωση, για να χρησιμοποιηθούν ως εργαλεία διαχείρισης της γης 5. την ανάπτυξη πληροφοριακών συστημάτων που συνδέουν μεταξύ τ ους τον περιβαλλοντικό έλεγχο, τον απολογισμό και την εκτίμηση των επιπτώσεων της αλάτωσης 6. την ανάπτυξη πολιτικών πο υ θα συμβάλουν στην καλύτερη χρήση των πληροφοριών σχετικά με τους εδαφικούς πόρους για βιώσιμη γεωργία 7. την απαίτηση για πρακτική προσέγγιση από τους ιθύνοντες σε εθνικό επίπεδο, έτσι ώστε να καθορίσουν τις συνθήκες για την εξασφάλιση της οικολογικής αειφορίας, της βιοποικιλότητας και της οικονομικής παραγωγικότητας 8. την ανάπτυξη αποτελεσματικών οργάνων για την εκτίμηση της αλάτωσης και την ενθάρρυνση του κόσμου για κατάλληλη χρήση των εδαφικών πόρων 9. την ανάπτυξη τεχνολογιών άμβλυνσης των προβλημάτων. Δείκτες όπως οι μετρήσεις αλάτωσης, η υποβάθμιση της δομής του εδάφους και η απώλεια της οργανικής ύλης του εδάφους μπορούν να χρησιμοποιηθούν για να παρέχουν έγκαιρη προειδοποίηση σχετικά με την υποβάθμιση της γης και εκτίμηση της ποιότητάς της σε περιβάλλοντα όπου υπάρχει επιβάρυνση. Ωστόσο δεν είναι αρκετό η κατανόηση και διερεύνηση των προβλημάτων. Πρέπει να εξασφαλίσουμε ότι οι γνώσεις που αποκτήσαμε μπορούν να έχουν πρακτική εφαρμογή προς όφελος της ανθρωπότητας. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ & ΠΕΡΑΙΤΕΡΩ ΠΗΓΕΣ Benavente, K. el Mabrouki, M. Himi, J.L. García, C. Calabrés y A. Casas, Uso de Aróstegui técnicas geofísicas para caracterizar la extrusión de agua salina en un acuífero costero mediterráneo bicapa (Río Vélez, provincia de Málaga) Use of geophysical techniques to characterize the extrusion of saline water in a two layer Mediterranean coastal aquifer (Vélez River, Málaga province). GEOGACETA, 37: B randt J, Geeson N. Imeson A., 2003: A desertification indicator system for mediterranean Europe. EU project E EA, 1998: Europe s Environment: The second assessment. EEA, 2003: Europe s Environment: The third assessment. EEA, 2003: Europe s water: an indicator based assessment, Topic report Europe s water: an indicator based assessment, published in 2003, Source: EEA Eionet IRENA FAO UNESCO Assessment Global assessment of current water resources using total runoff integrating pathways. tokyo.ac.jp/~taikan/publication/2001/hsjoki200 1.pdf SWIMED Sustainable water management in Mediterranean coastal aquifers: recharge 13 assessment and modelling issues. ption.htm IPCC Special Report on Emissions Scenario, ity/sprep.htm