ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΩΝ ΑΞΙΩΝ ΑΣΤΙΚΩΝ ΑΚΙΝΗΤΩΝ ΚΑΤΑ ΜΗΚΟΣ ΜΕΣΟΥ ΜΑΖΙΚΗΣ ΜΕΤΑΦΟΡΑΣ ΣΤΑΘΕΡΗΣ ΤΡΟΧΙΑΣ Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΓΡΑΜΜΗΣ ΤΡΑΜ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ

Transcript

1 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ Σεπτέμβριος - Οκτώβριος ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΩΝ ΑΞΙΩΝ ΑΣΤΙΚΩΝ ΑΚΙΝΗΤΩΝ ΚΑΤΑ ΜΗΚΟΣ ΜΕΣΟΥ ΜΑΖΙΚΗΣ ΜΕΤΑΦΟΡΑΣ ΣΤΑΘΕΡΗΣ ΤΡΟΧΙΑΣ Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΓΡΑΜΜΗΣ ΤΡΑΜ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ Χριστοδούλου Χρήστος Πολιτικός Μηχανικός ΕΜΠ Τριανταφύλλου Αγγελική Αρχιτέκτονας Μηχανικός ΑΠΘ Τζουβαδάκης Ιωάννης Επίκουρος Καθηγητής ΕΜΠ Περίληψη Στην εργασία μας εξετάζουμε την επίδραση των σταθμών Μαζικού Mέσου Mεταφοράς (και πιο συγκεκριμένα των σταθμών της γραμμής του ΗΣΑΠ), στη διαμόρφωση των Αξιών Αστικών Ακινήτων (Α.Α.Α.), σε περιοχές σε ακτίνα μ γύρω από τους σταθμούς για τη χρονική περίοδο από το (δηλ. την τελευταία 12ετία). Είναι κατανοητό, ότι οι αξίες των Αστικών Ακινήτων (Α.Α.) σε μια περιοχή, εξαρτώνται από πληθώρα παραγόντων, πολλές φορές αλληλένδετων και δεν είναι πάντα εύκολο να μελετηθούν ξεχωριστά. Στην εργασία μας έγινε προσπάθεια να ασχοληθούμε κυρίως με την επίδραση, που ασκούν οι σταθμοί του ΗΣΑΠ στις τιμές των αντικειμενικών αξιών της περιοχής.

2 36 Σεπτέμβριος - Οκτώβριος 2010 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ Η έρευνα εστιάζεται στη συλλογή γενικών πληροφοριών για τους παράγοντες, που επηρεάζουν τις ΑΑΑ, τις οποίες κατηγοριοποιήσαμε. Ακολούθησε συλλογή οικονομικών στοιχείων της αξίας των ακινήτων γύρω από κάθε σταθμό. Μετά από εμπεριστατωμένη μελέτη και επεξεργασία των στοιχείων, που συγκεντρώθηκαν, βγήκαν συμπεράσματα, που δείχνουν ότι εκτός της ύπαρξης των σταθμών, τις αξίες των Α.Α. επηρεάζουν (και σε κάποιο βαθμό διαμορφώνουν) και κάποιοι άλλοι παράγοντες. Τέλος, έγινε μια σύγκριση των αποτελεσμάτων με αντίστοιχα δεδομένα με χώρες του εξωτερικού, όπου εντοπίσαμε ανάλογες μελέτες. Ως μέσα έρευνας χρησιμοποιήθηκαν χάρτες της ΑΤΤΙΚΟ ΜΕΤΡΟ Α.Ε. και της ΤΡΑΜ Α.Ε., ένα πρόγραμμα εκτίμησης Αξίας Ακινήτου, ειδικοί πίνακες από το Υπουργείο Οικονομικών (σχετικοί με τις αντικειμενικές αξίες κάθε περιοχής) και επισκέψεις στις περιοχές αυτές, ώστε να καταγραφούν και οι γενικότερες τοπικές συνθήκες. Επιλογή Ταξινόμησης Η Αξία Αστικών Ακινήτων (AAA) επηρεάζεται, είτε άμεσα είτε έμμεσα, από ένα πλήθος παραγόντων. Η συμβολή κάθε παράγοντα στην τελική διαμόρφωση της ΑΑΑ είναι δύσκολο να προσδιοριστεί, κυρίως, λόγω του μεγάλου πλήθους τους, της διαφορετικής συμπεριφοράς τους στον χρόνο ή στον χώρο και της δυναμικής τους συσχέτισης και εξέλιξης. Πιο συγκεκριμένα οι παράγοντες, που επηρεάζουν την ΑΑΑ, εξετάζονται σε: 1. σε επίπεδο χώρας, 2. σε επίπεδο πόλης, 3. σε επίπεδο τμήματος πόλης, 4. σε επίπεδο Ακινήτου. Παρακάτω, παρατίθεται πίνακας, που αναφέρεται επιγραμματικά σε αυτούς τους παράγοντες:

3 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ Σεπτέμβριος - Οκτώβριος Σύντομη ιστορική αναδρομή Στo τέλoς τoυ Δευτέρου Παγκoσμίoυ Πoλέμoυ, τo δίκτυo συγκoιvωvιώv της Αθήvας, όπως και αυτό τωv περισσoτέρωv Ευρωπαϊκώv πόλεωv, ήταv oλoκληρωτικά κατεστραμμέvo. H ελληvική Κυβέρvηση, για vα αvτιμετωπίσει αυτή τηv κατάσταση, απευθύvθηκε σε ιδιώτες, oι oπoίoι εvδιαφέρovταv vα επεvδύσoυv στηv αγoρά λεωφoρείωv και μόvoι τoυς ή συvεταιρικά επιθυμούσαν vα αvαλάβoυv τις δημόσιες συγκoιvωvίες, σε γραμμές της επιλoγής τoυς. Τα ηλεκτρoκίvητα λεωφoρεία πρωτoεμφαvίσθηκαv στov Πειραιά τo 1949 και στηv Αθήvα τo Τo 1965 κoρυφώθηκε η χρήση τωv δημόσιωv συγκoιvωvιώv στηv Αθήvα. Τα τραμ τωv πρoαστίωv, και ειδικότερα αυτά πoυ συvέδεαv τov Πειραιά με τo Πέραμα εξακoλoύθησαv τη λειτoυργία τoυς μέχρι τo 1977, oπότε αvτικαταστάθηκαv και αυτά από πετρελαιoκίvητα λεωφoρεία. Στα μετέπειτα χρόνια, ο πoλύ μεγάλoς αριθμός αυτoκιvήτωv ιδιωτικής χρήσης και ταξί επέδρασε αvασταλτικά στη χρήση τωv αστικώv συγκoιvωvιώv. Τo κράτoς αvαγvωρίζovτας τη σημασία τωv δημoσίωv μέσωv μεταφoράς στηv ευη-

4 38 Σεπτέμβριος - Οκτώβριος 2010 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ μερία τoυ κoιvωvικoύ συvόλoυ άρχισε vα συvδράμει στα έσoδα τωv λεωφoρειoύχωv με επιδoτήσεις. Στη δεκαετία τoυ 1970, μετά από συστηματικές μελέτες και διεξoδικές συζητήσεις, συvτελέστηκαv oι εξής βασικές αλλαγές στηv αvαδιoργάvωση της δoμής τωv συγκoιvωvιώv: Η ιδιωτική εταιρεία Ηλεκτρoκίvητωv Μεταφoρώv, η oπoία ήταv υπεύθυvη για τη λειτoυργία και εκμετάλλευση τωv τρόλλεϋ στηv Αθήvα και τov Πειραιά, διαλύθηκε τo 1971 και αvτικαταστάθηκε από τηv κρατική εταιρεία ΗΛΠΑΠ (Ηλεκτρoκίvητα Λεωφoρεία Πειραιώς-Αθηvώv και Πρoαστίωv). Η ιδιωτική εταιρεία τωv Ελληvικώv Ηλεκτρoκίvητωv Σιδηρoδρόμωv, η oπoία ήταv υπεύθυvη για τη λειτoυργία και εκμετάλλευση τoυ Μετρό και της γραμμής τραμ Πειραιάς - Πέραμα, διαλύθηκε τo 1976 και αvτικαταστάθηκε από τηv κρατική εταιρεία ΗΣΑΠ (Ηλεκτρικoί Σιδηρόδρoμoι Αθηvώv-Πειραιώς). Τα πετρελαιoκίvητα λεωφoρεία πoυ λειτoυργoύσαv κάτω από τov έλεγχo τωv ΚΤΕΛ, περιήλθαv τo 1978 στηv κατoχή της κρατικής εταιρείας ΕΑΣ (Εταιρεία Αστικώv Συγκoιvωvιώv). Το 1978 ιδρύθηκε ο Οργαvισμός Αστικώv Συγκoιvωvιώv, το καλοκαίρι του 1991 ιδρύεται με το νόμο 1955 η Ανώνυμη Εταιρεία «ΑΤΤΙΚΟ ΜΕΤΡΟ» και στα τέλη του 1993 ιδρύεται η Ανώνυμη Εταιρεία Οργανισμός Αστικών Συγκοινωνιών Αθηνών (Ο.Α.Σ.Α. Α.Ε.). Από τον Δεκέμβριο του 1998 με τη δημοσίευση του Νόμου 2669 οι Αστικές Συγκοινωνίες της περιοχής Αθηνών Πειραιώς και Περιχώρων μπαίνουν σε νέα φάση. Ο σχεδιασμός, ο προγραμματισμός, η οργάνωση, ο συντονισμός, ο έλεγχος, και η παροχή του Συγκοινωνιακού Έργου όλων των Μέσων Μαζικής Μεταφοράς ανήκουν στον Ο.Α.Σ.Α., ενώ η εκτέλεση του Συγκοινωνιακού Έργου με λεωφορεία, τρόλλεϋ, ηλεκτρικό σιδηρόδρομο στην περιοχή αρμοδιότητας του Ο.Α.Σ.Α. διενεργείται από τους συμβαλλόμενους με αυτόν (ΕΦΣΕ) Εκτελεστικούς Φορείς Συγκοινωνιακού Έργου (Ε.ΘΕ.Λ. Α.Ε., Η.Λ.Π.Α.Π. Α.Ε., Η.Σ.Α.Π. Α.Ε.), οι οποίοι αποτελούν και τις θυγατρικές του εταιρείες. Επισημαίνεται ακόμη ότι από το καλοκαίρι του 2004, προστέθηκαν στο σύστημα συγκοινωνιών δύο νέα «μέλη», το ΤΡΑΜ και ο Προαστιακός Σιδηρόδρομος. Το ΤΡΑΜ διαθέ-

5 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ Σεπτέμβριος - Οκτώβριος τει δύο Γραμμές συνολικού μήκους 26,1 χλμ. που συγκλίνουν στη λεωφόρο Ποσειδώνος στο ύψος του Παλαιού Φαλήρου. Με τη λειτουργία του ΤΡΑΜ επιτυγχάνεται η σύνδεση του κέντρου της Αθήνας με την παραλιακή ζώνη έως το Ελληνικό (Γραμμή 1) και του Νέο Φαλήρου με τη Γλυφάδα (Γραμμή 2). Το δίκτυο του Προαστιακού Σιδηροδρόμου εξασφαλίζει πρόσβαση στο Διεθνές Αεροδρόμιο Αθηνών «Ελευθέριος Βενιζέλος» σε 40 περίπου λεπτά από το κέντρο της πόλης. Εικ. 1: Ο Χάρτης των Μ.Μ.Μ. σταθερής τροχιάς στην Αθήνα Γραμμή Τραμ Τα πρώτα τραμ στην Αθήνα ξεκίνησαν το Ήταν ελαφρά οχήματα, κλειστά το χειμώνα με 16 θέσεις και ανοιχτά το καλοκαίρι με 20 θέσεις, τα οποία έλκονταν από τρία άλογα. Αυτές οι πρώτες γραμμές συνέδεσαν το κέντρο της Αθήνας με τα τότε προάστια, δηλαδή τα Πατήσια, τους Αμπελοκήπους και την Κολοκυνθού, καθώς και την Πλατεία Ομονοίας με το Σύνταγμα, το Γκάζι και τον Κεραμικό Δίπυλο, ενώ αργότερα (το 1902) εξυπηρέτησαν τις οδούς Ιπποκράτους, Μητροπόλεως και Αχαρνών. Το ατμήλατο τραμ του Φαλήρου ξεκίνησε να λειτουργεί το Με αφετηρία μπρο-

6 40 Σεπτέμβριος - Οκτώβριος 2010 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ στά στην Ακαδημία Αθηνών, διέσχιζε τις λεωφόρους Πανεπιστημίου, Αμαλίας και Θησέως, έφτανε στις Τζιτζιφιές, κι από εκεί, μέσω της παραλιακής λεωφόρου, κατέληγε στο Φάληρο, όπου υπήρχαν τότε παραθαλάσσια κέντρα αναψυχής και θαλάσσια λουτρά. Εικ Φωτογραφία από το παλιό ιππήλατο Τραμ της Αθήνας (εδώ στο δρομολόγιο Ομόνοια Αμπελόκηποι) Εικ Φωτογραφία από το παλιό Τραμ του Πειραιά (στην πλατεία Λουδοβίκου) Τη διετία το δίκτυο του τραμ απέκτησε 257 οχήματα, 150 κινητήρια και 107 ρυμουλκούμενα, μαζί με τα παλιά που επαναχρησιμοποιήθηκαν ως ρυμουλκούμενα. Τα βαγόνια ήταν βελγικής κατασκευής, κλειστά, με ηλεκτροφωτισμό και πρωτοποριακώς τοποθετημένα αναπαυτικά καθίσματα, με πρόβλεψη για 16 θέσεις καθημένων και 14 όρθιων, με δύο κινητήρες ιδανικούς για τις κλίσεις των αθηναϊκών γραμμών και με μπεζ χρωματι-

7 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ Σεπτέμβριος - Οκτώβριος σμό. Τόση ήταν η εντύπωση που προξένησαν τα νέα τραμ στους Αθηναίους, ώστε πολλοί ταξίδευαν ως το τέρμα και επέστρεφαν, χωρίς άλλο σκοπό, μόνο και μόνο για να απολαύσουν την άνεση της διαδρομής, η οποία άλλωστε δεν κόστιζε παρά μια δεκάρα. Το 1939, εκποιείται μεγάλος αριθμός ρυμουλκούμενων οχημάτων βελγικής κατασκευής, ενώ όλα τα εν χρήσει τροχιοδρομικά οχήματα ανακαινίζονται και το χρώμα τους γίνεται βαθύ πράσινο, εξ ου και η ονομασία «πράσινα». Την επόμενη χρονιά παραλαμβάνονται τα 60 μεγάλα, σύγχρονα τροχιοδρομικά οχήματα που προέβλεπε η συμπληρωματική σύμβαση που είχε συνάψει το Ελληνικό Δημόσιο το Τα νέα οχήματα, γνωστά ως «κίτρινα», λόγω του χρώματός τους, είχαν κατασκευασθεί από την ιταλική κοινοπραξία ΟΜ/CGE/Breda του Μιλάνου και ξεχώριζαν για τον αεροδυναμικό σχεδιασμό τους, που είχε ως πρότυπο τα τραμ του Μιλάνου. Στις 28 Οκτωβρίου 1940, οι τροχιόδρομοι της Αθήνας συμμετέχουν στην επιστράτευση. Είναι κλασικές πλέον οι εικόνες των υπερφορτωμένων τραμ με τους ενθουσιώδεις επίστρατους που έσπευδαν να παρουσιαστούν και να φύγουν για το μέτωπο. Εικ Φωτογραφία από το παλιό Τραμ της Αθήνας (νυχτερινή διαδρομή προς Παγκράτι) Μετά την Κατοχή, αρχίζει η φθίνουσα πορεία των τραμ της Αθήνας, με την κατάργηση ορισμένων γραμμών. Η πραγματική όμως κατάργηση συμπίπτει με το θεαματικό ξήλωμα

8 42 Σεπτέμβριος - Οκτώβριος 2010 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ των σιδηροτροχιών στον κόμβο των Χαυτείων, από συνεργεία του Υπουργείου Δημοσίων Έργων, τις πρώτες πρωινές ώρες της 16ης Νοεμβρίου 1953, και τον επακόλουθο παροπλισμό των γραμμών Πατησίων - Αμπελοκήπων και Κυψέλης - Παγκρατίου. Στις 15 Οκτωβρίου του 1960 έγινε η τελευταία διαδρομή του αθηναϊκού τραμ, ενώ η γραμμή του Περάματος συνέχισε να λειτουργεί έως τις 4 Απριλίου Αξίζει να σημειωθεί, ότι τα τραμ, πράσινα ή κίτρινα, στα 52 χρόνια της ζωής τους διακίνησαν κάπου 3 δισεκατομμύρια άτομα. Μέχρι τον Ιούλιο του 2004, λοιπόν, δεν υπήρχε τραμ στην Αθήνα. Τότε, όμως, εν όψει των Ολυμπιακών Αγώνων της Αθήνας, άρχισε να λειτουργεί η νέα γραμμή τραμ (Εικ ), η οποία αποτελείται από 3 τμήματα (Εικ ): ξεκινάει από το κέντρο της πόλης, στο Σύνταγμα, και αφού ακολουθήσει τη διαδρομή «Σύνταγμα Μουσών», διακλαδίζεται από τη μία νότια κατά μήκος της παραλιακής οδού (τμήμα «Εδέμ Ασκληπιείο Βούλας») και από την άλλη δυτικά προς το Νέο Φάληρο (τμήμα «Μπάτης Στάδιο Ειρήνης και Φιλίας»). Συνολικά, η γραμμή περιλαμβάνει 48 σταθμούς, καλύπτει τις διαδρομές «Σύνταγμα Ασκληπιείο Βούλας» και «Σύνταγμα Σ.Ε.Φ.», ενώ διασχίζει τους δήμους Αθηνών, Νέας Σμύρνης, Παλαιού Φαλήρου, Αλίμου, Ελληνικού, Γλυφάδας, Βούλας, Καλλιθέας, Μοσχάτου και Πειραιώς. Εικ Φωτογραφία από το καινούριο Τραμ (στο Στάδιο Ειρήνης και Φιλίας)

9 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ Σεπτέμβριος - Οκτώβριος Εικ. 1. Χάρτης νέας Γραμμής Τραμ

10 44 Σεπτέμβριος - Οκτώβριος 2010 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ Εικ. 2 C Χάρτης νέας Γραμμής Τραμ (με τα τρία τμήματα σε κύκλο) Καταφέραμε να συγκεντρώσουμε τις αντικειμενικές αξίες όλων των περιοχών γύρω από τους 48 σταθμούς, σύμφωνα με τους 4 τελευταίους πίνακες, που έχει εκδώσει το Υπουργείο Οικονομικών (το 1996, το 2001, το 2005 και το 2007). Τα αποτελέσματα παρουσιάζονται παρακάτω (Πίν και Διάγ , 3.6.2, 3.6.3, 3.6.4):

11 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ Σεπτέμβριος - Οκτώβριος Πίνακας 1 ΣΤΑΣΕΙΣ ΣΥΝΤΑΓΜΑ ΖΑΠΕΙΟ ΛΕΩΦ. ΒΟΥΛΙΑΓΜΕΝΗΣ ΦΙΞ ΚΑΣΟΜΟΥΛΗ ΝΕΟΣ ΚΟΣΜΟΣ ΜΠΑΚΝΑΝΑ ΑΙΓΑΙΟΥ ΑΓΙΑΣ ΦΩΤΕΙΝΗΣ ΜΕΓΑΛΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΑΓΙΑ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ ΜΗΔΕΙΑΣ - ΜΥΚΑΛΗΣ ΕΥΑΓΓΕΛΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΑΧΙΛΛΕΩΣ ΑΜΦΙΘΕΑΣ ΠΑΝΑΓΙΤΣΑ ΜΟΥΣΩΝ ΕΔΕΜ ΠΙΚΡΟΔΑΦΝΗ ΜΑΡΙΝΑ ΑΛΙΜΟΥ ΚΑΛΑΜΑΚΙ ΖΕΦΥΡΟΣ ΛΟΥΤΡΑ ΑΛΙΜΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟ η ΑΓΙΟΥ ΚΟΣΜΑ η ΑΓΙΟΥ ΚΟΣΜΑ ΑΓΙΟΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ

12 46 Σεπτέμβριος - Οκτώβριος 2010 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ ΕΛΛΗΝΩΝ ΟΛΥΜΠΙΟΝΙΚΩΝ ΚΕΝΤΡΟ ΙΣΤΙΟΠΛΟΪΑΣ ΠΛΑΤΕΙΑ ΒΕΡΓΩΤΗ ΠΑΡΑΛΙΑ ΓΛΥΦΑΔΑΣ ΠΑΛΑΙΟ ΔΗΜΑΡΧΕΙΟ ΠΛΑΤΕΙΑ ΚΑΤΡΑΚΗ ΑΓΓ. ΜΕΤΑΞΑ ΠΛΑΤΕΙΑ ΕΣΠΕΡΙΔΩΝ ΚΟΛΥΜΒΗΤΗΡΙΟ ΑΣΚΛΗΠΙΕΙΟ ΒΟΥΛΑΣ ΜΠΑΤΗΣ ΦΛΟΙΣΒΟΣ ΠΑΡΚΟ ΦΛΟΙΣΒΟΥ ΤΡΟΚΑΝΤΕΡΟ ΑΓΙΑ ΣΚΕΠΗ ΔΕΛΤΑ ΦΑΛΗΡΟΥ ΤΖΙΤΖΙΦΙΕΣ ΚΑΛΛΙΘΕΑ ΜΟΣΧΑΤΟ ΝΈΟ ΦΑΛΗΡΟ Σ.Ε.Φ (Έχουμε τοποθετήσει «-» στα κελιά των περιοχών, όπου δεν έχουν καθορισθεί τιμές αντικειμενικών αξιών, είτε επειδή είναι ιδιοκτησίες του δημοσίου είτε επειδή βρίσκονται εκτός του σχεδίου πόλεως.)

13 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ Σεπτέμβριος - Οκτώβριος Διάγ..1 Οι τιμές των αντικειμενικών αξιών γύρω από τους σταθμούς της Γραμμής Τραμ (Τμήμα «α») Διάγ..2 Οι τιμές των αντικειμενικών αξιών γύρω από τους σταθμούς της Γραμμής Τραμ (Τμήμα «β») Διάγ. 3 Οι τιμές των αντικειμενικών αξιών γύρω από τους σταθμούς της Γραμμής Τραμ (Τμήμα «γ»)

14 48 Σεπτέμβριος - Οκτώβριος 2010 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ Από τους παραπάνω πίνακες και το διάγραμμα παρατηρούμε ότι περιοχές με παραπλήσιες τιμές αντικειμενικών αξιών παρουσιάζουν αρκετά κοινά χαρακτηριστικά. Το γεγονός αυτό μπορεί να οδηγήσει στην ομαδοποίηση των περιοχών γύρω από τους σταθμούς σε 6 κατηγορίες: η πρώτη περιλαμβάνει τις περιοχές με αντικειμενικές αξίες από 1100 έως 1300 /m 2, η δεύτερη τις περιοχές με αντικειμενικές αξίες από 1400 έως 1750 /m 2, η τρίτη από 1900 /m 2 έως 2450 /m 2, η τέταρτη από 2550 έως 2700 /m 2, η πέμπτη από 3050 έως 3100 /m 2 και η έκτη στα 4600 /m 2. Τα χαρακτηριστικά των περιοχών αυτών είναι τα εξής: στην πρώτη κατηγορία συναντάμε τις περιοχές του τμήματος «Λεωφ. Βουλιαγμένης Νέος Κόσμος». Αυτές οι περιοχές θεωρούνται κεντρικές, βρίσκονται κοντά σε μεγάλες οδικές αρτηρίες και έχουν ελάχιστο πράσινο. Εξαιτίας της ατμοσφαιρικής και της ηχητικής ρύπανσης, που παρουσιάζουν, προτιμούνται περισσότερο για εμπορικά καταστήματα και επαγγελματικά γραφεία, παρά για κατοικίες. Τέλος, έχουν πολύ καλό δίκτυο Μ.Μ.Μ., καθώς εκεί υπάρχουν σταθμοί του metro και του τραμ και περνούν αρκετές γραμμές λεωφορείων. στη δεύτερη κατηγορία συναντάμε τις περιοχές των τμημάτων «Μπακνανά Αμφιθέας» (με εξαίρεση τις περιοχές των σταθμών «Αιγαίου» και «Αγίας Φωτεινής», οι οποίες ανήκουν στην τρίτη κατηγορία) και «Πάρκο Φλοίσβου Νέο Φάληρο». Οι πρώτες είναι περιοχές σχετικά κοντά στο κέντρο της Αθήνας και βρίσκονται γύρω από την κεντρική λεωφόρο της Νέας Σμύρνης. Περιλαμβάνουν πολλά εμπορικά καταστήματα και χώρους διασκέδασης, ενώ στις παράλληλες οδούς υπάρχει μεγάλη ζήτηση για κατοικίες, αφού παρατηρούνται αρκετοί χώροι πρασίνου και λιγότερος θόρυβος. Οι δεύτερες είναι περιοχές στα νοτιοδυτικά της Αθήνας, επί της παραλιακής οδού και ανήκουν στο τρίτο τμήμα της γραμμής του τραμ. Περιλαμβάνουν κυρίως μεγάλα εμπορικά καταστήματα, χώρους διασκέδασης, ξενοδοχεία και κάποιες κατοικίες πολύ καλής ποιότητας (βέβαια όσο πλησιάζουμε προς το Σ.Ε.Φ. η ποιότητα πέφτει, για αυτό και μειώνονται και οι τιμές των αντικειμενικών αξιών). στην τρίτη κατηγορία συναντάμε τις περιοχές των τμημάτων «Αιγαίου Αγίας Φωτεινής», «Παναγίτσα Ζέφυρος» και «Μπάτης Φλοίσβος». Οι πρώτες είναι

15 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ Σεπτέμβριος - Οκτώβριος περιοχές σχετικά κοντά στο κέντρο της Αθήνας και βρίσκονται γύρω από την κεντρική λεωφόρο και την κεντρική πλατεία της Νέας Σμύρνης. Περιλαμβάνουν πολλά εμπορικά καταστήματα και χώρους διασκέδασης, ενώ στις παράλληλες οδούς υπάρχει μεγάλη ζήτηση για κατοικίες, αφού παρατηρούνται αρκετοί χώροι πρασίνου και λιγότερος θόρυβος. Οι υπόλοιπες περιοχές είναι στα νότια της Αθήνας και βρίσκονται στο σημείο, που ενώνονται τα τρία τμήματα της γραμμής του τραμ. Είναι επί της παραλιακής οδού, δίπλα στη θάλασσα και έτσι προτιμάται από πολλούς για εμπορική χρήση (κέντρα διασκέδασης, μεγάλους εμπορικούς χώρους και εκθέσεις), αλλά και για κατοικίες. στην τέταρτη κατηγορία συναντάμε τις περιοχές του τμήματος «Πλατεία Κατράκη Ακληπιείο Βούλας». Είναι περιοχές στα νότια προάστια της Αθήνας και βρίσκονται κοντά στην παραλιακή λεωφόρο. Εκεί συναντώνται κυρίως ακριβά εμπορικά καταστήματα, αρκετοί χώροι διασκέδασης και πολλές πολυτελείς κατοικίες. Στην πέμπτη κατηγορία συναντάμε τις περιοχές γύρω από τον σταθμό «Σύνταγμα» και του τμήματος «Άγιος Αλέξανδρος Ελλήνων Ολυμπιονικών». Στην πρώτη συναντώνται κυρίως γραφεία εταιρειών και ιδιωτών (π.χ. δικηγόρων), πολλά εμπορικά καταστήματα και αρκετοί χώροι διασκέδασης. Επίσης, είναι κοντά σε ιστορικούς χώρους (Βουλή), ενώ βρίσκονται πάνω σε κεντρικές λεωφόρους και έχει ίσως το πληρέστερο δίκτυο Μ.Μ.Μ. σε όλη την Αθήνα. Οι δεύτερες είναι περιοχές στα νότια προάστια, πάνω στην παραλιακή λεωφόρο και δίπλα στη θάλασσα. Είναι αραιοδομημένες, με μεγάλες εκτάσεις πρασίνου και προτιμούνται και για εμπορική χρήση (εκεί βρίσκονται κάποια από τα μεγαλύτερα συγκροτήματα κέντρων διασκέδασης της Αθήνας), αλλά και για κατοικίες (από την πάνω πλευρά της παραλιακής οδού), οι οποίες είναι ως επί το πλείστον πολυτελείς. Στην έκτη κατηγορία συναντάμε τις περιοχές του τμήματος «Κέντρο Ιστιοπλοϊας Παλαιό Δημαρχείο». Είναι στα νότια προάστια, κοντά στην παραλιακή λεωφόρο και γύρω από την κεντρική οδό της Γλυφάδας και θεωρείται από τις πιο ακριβές περιοχές όλης της Αθήνας. Εκεί συναντώνται πολλά ακριβά εμπορικά καταστήματα και χώροι διασκέδασης, αλλά και κάποιες από τις πιο πολυτελείς κατοικίες. Έχουν πολύ «καλή» φήμη και για τον λόγο αυτό προτιμούνται από τις υψηλές οικονομικά τάξεις.

16 50 Σεπτέμβριος - Οκτώβριος 2010 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ Μετά από επεξεργασία των παραπάνω στοιχείων, λοιπόν, καταλήξαμε στους εξής πίνακες μεταβολής των αντικειμενικών αξιών γύρω από κάθε σταθμό (Πίν. 1 και Διάγ. 1, 2, 3 ) Πίνακας 2 ΣΤΑΣΕΙΣ ΣΥΝΤΑΓΜΑ 87.43% 36.36% 29.17% % ΖΑΠΕΙΟ ΛΕΩΦ. ΒΟΥΛΙΑΓΜΕΝΗΣ 94.01% 17.15% 18.18% % ΦΙΞ 94.01% 17.15% 18.18% % ΚΑΣΟΜΟΥΛΗ 77.78% 27.84% 22.22% % ΝΕΟΣ ΚΟΣΜΟΣ 94.01% 17.15% 18.18% % ΜΠΑΚΝΑΝΑ % 19.82% 19.23% % ΑΙΓΑΙΟΥ % 21.21% 28.13% % ΑΓΙΑΣ ΦΩΤΕΙΝΗΣ % 21.21% 28.13% % ΜΕΓΑΛΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ % 18.95% 16.67% % ΑΓΙΑ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ % 18.95% 16.67% % ΜΗΔΕΙΑΣ - ΜΥΚΑΛΗΣ 84.38% 16.85% 16.67% % ΕΥΑΓΓΕΛΙΚΗ ΣΧΟΛΗ 84.38% 16.85% 16.67% % ΑΧΙΛΛΕΩΣ % 27.88% 16.67% % ΑΜΦΙΘΕΑΣ % 25.56% 14.29% % ΠΑΝΑΓΙΤΣΑ % 28.79% 14.71% % ΜΟΥΣΩΝ % 32.13% 28.95% % ΕΔΕΜ % 32.13% 28.95% % ΠΙΚΡΟΔΑΦΝΗ 91.54% 23.93% 18.75% % ΜΑΡΙΝΑ ΑΛΙΜΟΥ 91.54% 23.93% 18.75% % ΚΑΛΑΜΑΚΙ 91.54% 23.93% 18.75% % ΖΕΦΥΡΟΣ 91.54% 23.93% 18.75% % ΛΟΥΤΡΑ ΑΛΙΜΟΥ

17 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ Σεπτέμβριος - Οκτώβριος ΕΛΛΗΝΙΚΟ η ΑΓΙΟΥ ΚΟΣΜΑ η ΑΓΙΟΥ ΚΟΣΜΑ ΑΓΙΟΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ 91.58% 70.45% 35.56% % ΕΛΛΗΝΩΝ ΟΛΥΜΠΙΟΝΙΚΩΝ 91.58% 70.45% 35.56% % ΚΕΝΤΡΟ ΙΣΤΙΟΠΛΟΪΑΣ % 34.42% 29.58% % ΠΛΑΤΕΙΑ ΒΕΡΓΩΤΗ % 34.42% 29.58% % ΠΑΡΑΛΙΑ ΓΛΥΦΑΔΑΣ % 34.42% 29.58% % ΠΑΛΑΙΟ ΔΗΜΑΡΧΕΙΟ % 34.42% 29.58% % ΠΛΑΤΕΙΑ ΚΑΤΡΑΚΗ % 31.58% 20.45% % ΑΓΓ. ΜΕΤΑΞΑ % 31.58% 20.45% % ΠΛΑΤΕΙΑ ΕΣΠΕΡΙΔΩΝ % 31.58% 20.45% % ΚΟΛΥΜΒΗΤΗΡΙΟ % 32.20% 20.00% % ΑΣΚΛΗΠΙΕΙΟ ΒΟΥΛΑΣ % 36.31% 15.91% % ΜΠΑΤΗΣ % 32.13% 28.95% % ΦΛΟΙΣΒΟΣ % 32.13% 28.95% % ΠΑΡΚΟ ΦΛΟΙΣΒΟΥ 90.42% 27.88% 16.67% % ΤΡΟΚΑΝΤΕΡΟ ΑΓΙΑ ΣΚΕΠΗ ΔΕΛΤΑ ΦΑΛΗΡΟΥ ΤΖΙΤΖΙΦΙΕΣ 95.17% 19.35% 14.29% % ΚΑΛΛΙΘΕΑ 95.17% 19.35% 14.29% % ΜΟΣΧΑΤΟ 76.14% 19.82% 15.38% % ΝΈΟ ΦΑΛΗΡΟ 64.16% 27.80% 16.67% % Σ.Ε.Φ Μ.Ο % 28.51% 21.76% %

18 52 Σεπτέμβριος - Οκτώβριος 2010 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ (Έχουμε τοποθετήσει «-» στα κελιά των περιοχών, όπου δεν έχουν καθορισθεί τιμές αντικειμενικών αξιών, είτε επειδή είναι ιδιοκτησίες του δημοσίου είτε επειδή βρίσκονται εκτός του σχεδίου πόλεως. Επίσης, με κόκκινο έχουν σημειωθεί τα ποσοστά των σταθμών, που παρουσιάζουν τη μικρότερη αύξηση, με πράσινο έχουν σημειωθεί τα ποσοστά των σταθμών, που παρουσιάζουν τη μεγαλύτερη αύξηση, και με κίτρινο έχουν σημειωθεί τα ποσοστά των σταθμών, που παρουσιάζουν την πλησιέστερη στον μέσο όρο της γραμμής αύξηση). Διάγ. 4 Μεταβολή των τιμών των αντικειμενικών αξιών για τα διαστήματα , , (Τμήμα «α») Διάγ. 5 Μεταβολή των τιμών των αντικειμενικών αξιών για τα διαστήματα , , (Τμήμα «β»)

19 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ Σεπτέμβριος - Οκτώβριος Διάγ. 6 Μεταβολή των τιμών των αντικειμενικών αξιών για τα διαστήματα , , (Τμήμα «γ») Διάγ. 7 Μεταβολή των τιμών των αντικειμενικών αξιών στο συνολικό διάστημα μελέτης ( ) (Τμήμα «α») Διάγ. 8 `Μεταβολή των τιμών των αντικειμενικών αξιών στο συνολικό διάστημα μελέτης ( ) (Τμήμα «β»)

20 54 Σεπτέμβριος - Οκτώβριος 2010 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ Διάγ. 9 Μεταβολή των τιμών των αντικειμενικών αξιών στο συνολικό διάστημα μελέτης ( ) (Τμήμα «γ») Μπορούμε να παρατηρήσουμε τα εξής: Μεγαλύτερη αύξηση στις αντικειμενικές αξίες σημειώθηκε την περίοδο και μικρότερη την περίοδο Από περίοδο σε περίοδο δεν είναι ίδιοι οι σταθμοί με την ελάχιστη, τη μέγιστη και την πλησιέστερη στη μέση αύξηση (μόνο στους σταθμούς «Άγιος Αλέξανδρος» και «Ελλήνων Ολυμπιονικών» τυχαίνει να έχουμε στις περιόδους και , αλλά και στη συνολική περίοδο μελέτης τη μεγαλύτερη αύξηση). Για τη συνολική περίοδο, που μελετήσαμε ( ), φαίνεται, ότι: ü μικρότερη αύξηση σημειώθηκε στις αντικειμενικές αξίες των «νοτιοδυτικών» περιοχών (από 143,51% έως 166,22%), καθώς στις περιοχές γύρω από τους σταθμούς «Μηδείας Μυκάλης» και «Ευαγγελική σχολή» (151,35%), ü μία λίγο μεγαλύτερη αύξηση στις «κεντρικές» περιοχές (τμήμα «Λεωφ. Βουλιαγμένης Νέος Κόσμος»), στο τμήμα «Πικροδάφνη Ζέφυρος» και στις περιοχές γύρω από τους σταθμούς «Μεγάλου Αλεξάνδρου», «Αγίας Παρασκευής» και «Πάρκο Φλοίσβου» (από 168,60% έως 184,09%), ü μία μέση αύξηση στις «κεντρικές» (σταθμός «Σύνταγμα» και τμήμα «Μπακνανά Αγίας Φωτεινής») και στις «κεντρικές νότιες» περιοχές, δηλαδή, στο τμήμα «Αχιλλέως Παναγίτσα» (από 187,25% έως 230,14%), ü στις «κεντρικές - νότιες» (τμήμα «Μουσών Εδέμ») και στις «νότιες» (τμήμα «Ά-

21 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ Σεπτέμβριος - Οκτώβριος γιος Αλέξανδρος Φλοίσβος») περιοχές οι αυξήσεις είναι οι μεγαλύτερες και παρουσιάζουν παρόμοιες τιμές (από 234,60% έως 342,67%). Συμπεράσματα 1. Οι αυξήσεις στις τιμές των αντικειμενικών αξιών την τελευταία 12ετία δεν έγιναν με ομαλό ρυθμό, αλλά υπήρξε μία μεγαλύτερη «έκρηξη» την πρώτη 5ετία και από εκεί και μετά είχαμε έναν πιο σταθερό ρυθμό αύξησης. Όπως φαίνεται στον παραπάνω πίνακα (Πίν. 2) και στα διαγράμματα (Διάγ. 4,5,6,7,8,9) από το 1996 μέχρι και το 2001 παρατηρήθηκαν αυξήσεις 99,91% κατά μέσο όρο στη γραμμή του ΤΡΑΜ. Την επόμενη 4ετία, δηλαδή από το 2001 έως το 2005, οι αυξήσεις κυμάνθηκαν «μόλις» στο 28,73%, ενώ την περίοδο (όταν και ανακοινώθηκαν από το Υ.Ο. οι νέες τιμές των αντικειμενικών αξιών) οι αυξήσεις έφτασαν το 21,57%. Αυτή η αύξηση μπορεί να εξηγηθεί από το γεγονός, ότι το Τραμ λειτουργεί τα τελευταία χρόνια στην Αθήνα, και έτσι είναι λογικό να επηρέασε σε μεγάλο βαθμό τις τιμές στις περιοχές, που εξυπηρετεί. 2. Οι αυξήσεις στις τιμές των αντικειμενικών αξιών στις περιοχές κοντά στους σταθμούς του ΤΡΑΜ είναι μεγαλύτερες από αυτές των περιοχών, που δεν βρίσκονται κοντά σε κάποιο σταθμό. Επιπλέον, για ένα διάστημα 12ετίας, όπως αυτό που μελετήσαμε στην Αθήνα, οι αυξήσεις έχουν σε αρκετές πόλεις του κόσμου παρόμοιες τιμές. Όπως διαπιστώθηκε από την έρευνά μας, τα νότια προάστια (και συγκεκριμένα στους Δήμους Γλυφάδας και Ελληνικού, όπου η τιμή ανά m2 φτάνει τα 4600 ) είναι οι ακριβότερες περιοχές της Αθήνας. Αυτό οφείλεται εν μέρει στο Τραμ, που έκανε την πρόσβαση στα μέρη αυτά πολύ πιο εύκολη, αλλά και στα χαρακτηριστικά των περιοχών αυτών (γειτνίαση με θάλασσα, καινούριες και πολυτελείς κατασκευές, συγκέντρωση πολλών εμπορικών καταστημάτων, «καλή» φήμη), που τις καθιστούν περιζήτητες είτε για κατοικία είτε για εμπορική χρήση. Σύμφωνα με τα στοιχεία, που συγκεντρώθηκαν από ανάλογες έρευνες για άλλες πόλεις του κόσμου ([5]), οι αυξήσεις στις περιοχές κοντά σε σταθμούς Μ.Μ.Μ σταθερής τροχιάς είναι αρκετά μεγαλύτερες. Το ίδιο ισχύει

22 56 Σεπτέμβριος - Οκτώβριος 2010 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ και στην Αθήνα, όπου οι αυξήσεις είναι μέχρι και 30% μεγαλύτερες. Επίσης, σύμφωνα με τις ίδιες έρευνες οι τιμές των αυξήσεων για ένα διάστημα 12ετίας είναι από 112% έως 491%, την ίδια ώρα που στην Αθήνα οι αυξήσεις κυμαίνονται επίσης από 143,51% (στον Δήμο Μοσχάτου) έως 342,67% (στον Δήμο Ελληνικού). 3. Οι αυξήσεις στις τιμές των αντικειμενικών αξιών στην Αθήνα (στις περιοχές κοντά στους σταθμούς των Μ.Μ.Μ. σταθερής τροχιάς) για το διάστημα είναι αρκετά μεγαλύτερες από τις αντίστοιχες σε άλλες μεγαλουπόλεις. Μετά από έρευνα, που πραγματοποιήθηκε σε βιβλία, δημοσιεύσεις και στο διαδίκτυο, μπορέσαμε να συγκεντρώσουμε κάποια στοιχεία αντίστοιχα με τα δικά μας για άλλες μεγαλουπόλεις (κυρίως στην Αμερική). Σύμφωνα με αυτά ([2]), οι αυξήσεις στις αντικειμενικές αξίες για το διάστημα φτάνουν μέχρι και το 32%, ενώ την ίδια περίοδο στην Αθήνα παρατηρούνται σχεδόν τριπλάσιες αυξήσεις (99,91%). 4. Ενώ στην Αθήνα οι τιμές των αντικειμενικών αξιών στις περιοχές κοντά στα Μ.Μ.Μ. σταθερής τροχιάς παρουσιάζουν συνεχώς αύξηση, υπάρχουν κάποιες μεγάλες πόλεις (στην Αμερική), όπου οι αντίστοιχες τιμές παρουσιάζουν πτώση. Σύμφωνα με έρευνα, που δημοσιεύτηκε τον 5/2008 ([3]), από τις 292 περιοχές κοντά στο Μετρό οι 100 παρουσίασαν πτώση στις αντικειμενικές αξίες τους κάποιο από τα 5 έτη, που μελετήθηκαν. Συνολικά, όμως, την 5ετία αυτή μόνο 2 περιοχές παρουσίασαν συνολική πτώση, ενώ κάποιες ακόμα παρουσίασαν αύξηση μικρότερη του 10% (μονοψήφια). Αντίθετα στην Αθήνα καμία από τις περιοχές κοντά στους 48 σταθμούς, που μελετήθηκαν, δεν παρουσίασαν πτώση, αλλά είχαν όλες αύξηση, η οποία κυμάνθηκε από 4,21% μέχρι 26,44% τον χρόνο και συνολικά από 21,06% έως 132,20% για μία πενταετία. Συνοψίζοντας, για το Τραμ θεωρούμε ότι η έκρηξη των τιμών την περίοδο , οπότε είχε μεν αναγγελθεί, αλλά δεν ήταν σε λειτουργία ακόμη, δεν πρόκειται να επαναληφθεί και θα υπάρχει τάση σταθεροποίησης των τιμών Α.Α. γύρω από τους σταθμούς του, που σε μεγάλο βαθμό οφείλεται στην αξιοποίηση πλέον των περισσοτέρων ακινήτων των περιοχών αυτών. Στη διαμόρφωση των τιμών Α.Α. κοντά στους σταθμούς του Τραμ σημαίνοντα ρόλο

23 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ Σεπτέμβριος - Οκτώβριος διαδραματίζουν και άλλοι παράγοντες, πλην της ευπροσιτότητας, όπως υπηρεσίες και εξυπηρετήσεις, ποιότητα ζωής, δίκτυα υποδομής, θέση του Α.Α., περιβάλλων χώρος, θέα, τοπίο, επιτρεπόμενες χρήσεις γης, ποιότητα κατασκευής, δηλαδή ποιοτικά χαρακτηριστικά περιοχής και του ίδιου του ακινήτου. Αξίζει να επισημανθεί για μια ακόμη φορά, ότι οι περιοχές που διασχίζει το Τραμ είναι από τις προνομιούχες του λεκανοπεδίου, κοντά στη θάλασσα, με αρκετό πράσινο, υποδομές και ποιοτικές κατασκευές. Έχουμε τη γνώμη ότι οι τιμές των Α.Α. γύρω από τους σταθμούς του Τραμ θα εξακολουθήσουν να είναι υψηλότερες από τις πιο απομακρυσμένες από αυτούς περιοχές, χωρίς όμως τις έντονες διαφορές της προηγούμενης δεκαετίας και με τάσεις σταθεροποίησης. Βιβλιογραφία Αναφορές 1 ALPHA Αστικά Ακίνητα Α.Ε., Εκτίμηση Αξίας Ακινήτου, Johnson A., Δημοσίευση: Light rail impacts Valley real-estate market, εφημερίδα «The Arizona Republic» 16/1/ MSN Money Staff, Δημοσίευση: Home prices by city, Διαδικτυακός Ιστόχωρος 22/5/ Romunde W. - Anstey B. - Δονάτου Γ.Σ., Εκτιμήσεις Αξιών Γης, εκδόσεις «Π.Σ.Α.Τ.Δ.Α.Μ.» Zykofsky P., Δημοσίευση: Why Build Near Transit?, περιοδικό «Transit California» 12/ ΑΤΤΙΚΟ ΜΕΤΡΟ Α.Ε., ΑΤΤΙΚΟ ΜΕΤΡΟ: Στοιχεία του Έργου, Βλασοπούλου Α. Μουρούσια Ε., Διπλωματική Εργασία: Μελέτη των Παραγόντων, που Μεταβάλλουν την Αξία Γης λόγω των Έργων, που Γίνονται για τους Ολυμπιακούς Αγώνες Εφαρμογή L.I.S. στο Δήμο Αχαρνών, Ερευνητική Ομάδα Πολεοδομικού Σχεδιασμού Περιφερειακής Ανάπτυξης Πανεπιστημίου Πατρών, Η Αξία Γης στον Αστικό Χώρο, Ζεντέλης Π., Real Estate, εκδόσεις «ΠΑΠΑΣΩΤΗΡΙΟΥ» 2001

24 58 Σεπτέμβριος - Οκτώβριος 2010 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 10 Ζεντέλης Π., Αξία Ακινήτων και Διαχείριση Γης, εκδόσεις «Ε.Μ.Π.» Κιόχος Π., Εισαγωγή στην Εκτίμηση των Ακινήτων και Μέθοδοι Αποτίμησης της Αξίας αυτών, εκδόσεις «ΖΑΜΠΑΡΑ» Κουδουνάς Γ., Διπλωματική Εργασία: Υπεραξία Ακινήτων λόγω Πολεοδομικών Μεταβολών - Εφαρμογή στον Βοτανικό, Λάμπρου Γ., Διπλωματική Εργασία: Συγγραφή Business Plan για τη Σύσταση Εταιρίας Real Estate - Μέθοδοι Εκτίμησης Ακινήτων, Παπαδοπούλου - Συμεωνίδου Π., Πολιτική Αστικής Γης, εκδόσεις «ΕΚΔΟΤΙΚΟΣ ΟΙΚΟΣ ΑΔΕΛΦΩΝ ΚΥΡΙΑΚΙΔΗ Α.Ε.» tovima.dolnet.gr, Διαδικτυακός Ιστόχωρος (Internet website) της εφημερίδας «ΤΟ ΒΗΜΑ» 16 Διαδικτυακός Ιστόχωρος (Internet website) της εταιρείας «ΑΤΤΙΚΟ ΜΕΤΡΟ Α.Ε.» 17 Διαδικτυακός Ιστόχωρος (Internet website) της εφημερίδας «ΕΛΕΥΘΕ- ΡΟΤΥΠΙΑ» 18 Διαδικτυακός Ιστόχωρος (Internet website) της εφημερίδας «Η ΝΑΥΤΕΜΠΟΡΙΚΗ» 19 Διαδικτυακός Ιστόχωρος (Internet website) του Τεχνικού Επιμελητηρίου Ελλάδας (Τ.Ε.Ε.) 20 Διαδικτυακός Ιστόχωρος (Internet website) της εταιρείας «ΤΡΑΜ Α.Ε.»