Χρονολόγηση: Β µισό 18ου αἰῶνα ιαστάσεις: 2,00 1,47 Προέλευση: ωρεά Μακαριστοῦ Μητροπολίτου Σερρῶν καί Νιγρίτης Μαξίµου

Transcript

1 37. Σταυρός Τέµπλου Χρονολόγηση: Β µισό 18ου αἰῶνα ιαστάσεις: 2,00 1,47 Προέλευση: ωρεά Μακαριστοῦ Μητροπολίτου Σερρῶν καί Νιγρίτης Μαξίµου Ὁ ξυλόγλυπτος Σταυρός εἶναι συνήθως τοποθετηµένος στό κέντρο τοῦ τέµπλου τοῦ ναοῦ, πάνω ἀπό µία σειρά εἰκόνων τοῦ ωδεκαόρτου καί τῆς Μεγάλης εήσεως. Ὁ ξύλινος Σταυρός φέρει ξυλόγλυπτη διάτρητη διακόσµηση, πού περιβάλλει ὅλες τίς πλευρές του καί ἀποτελεῖται ἀπό ἑλικοειδῆ φυλλοφόρο κλάδο µέ ἄνθη. Ἡ διακόσµηση εἶναι συµµετρική, µέ παραλλαγές στίς τέσσερις ἀπολήξεις τῶν κεραιῶν, οἱ ὁποῖες περιβάλλονται καί κοσµοῦνται ἀπό µεγάλα φύλλα καί ἄνθη στό κέντρο. Τό σχῆµα τοῦ Σταυροῦ τοῦ Ἰησοῦ, ἔτσι ὅπως τό δέχονται τά περισσότερα χριστιανικά δόγµατα, ἀποτελεῖ σηµεῖο ἀντιπαράθεσης µέ χριστιανικές ὁµάδες πού τό ἀµφισβητοῦν καί ἰσχυρίζονται ὅτι στήν πραγµατικότητα ἦταν ἕνας ἁπλός ὄρθιος πάσσαλος, ἐπάνω στόν ὁποῖο τοποθετήθηκε ὁ Ἰησοῦς, ἐνῶ ὑποστηρίζουν ὅτι ὁ Σταυρός µέ τό σηµερινό σχῆµα ἀποτελεῖ ἐπιλογή τοῦ αὐτοκράτορα Μ. Κωνσταντίνου καί προῆλθε ἀπό αὐτούσιο δανεισµό παρόµοιων σχηµάτων. Ἡ βασική ἐπιχειρηµατολογία τῆς θέσης αὐτῆς κινεῖται σέ γλωσσικό ἐπίπεδο καί προκύπτει ἀπό τήν ἔννοια πού εἶχε ἡ λέξη σταυρός στά προχριστιανικά χρόνια, δηλαδή πάσσαλος στηµένος ὄρθιος, ἤ ἀλλιῶς χάραξ, σκόλοψ κ.ἄ. Τήν ἐπιχειρηµατολογία αὐτή ἐνισχύει καί τό γεγονός πώς τά χωρία τῆς Καινῆς ιαθήκης πού σχετίζονται µέ τή Σταύρωση τοῦ Χριστοῦ δέν ἀναφέρονται στό σχῆµα τοῦ Σταυροῦ, ἐνῶ, ὅπου ὑπάρχει ἀναφορά τῆς λέξης ξύλο, αὐτή ἀντικαθιστᾶ τήν ἔννοια τοῦ Σταυροῦ, ὅπως διαβάζουµε σχετικά στό κείµενο τῶν Ἀποστολικῶν Πράξεων: «ὁ Θεὸς τῶν πατέρων ἡμῶν ἤγειρεν Ἰησοῦν ὃν ὑμεῖς διαχειρίσασθε κρεμάσαντες ἐπὶ ξύλου» (Πράξ. 5,30). Στήν Παλαιά ιαθήκη βρίσκουµε µία ὑπερπληθώρα ἀναφορῶν στή λέξη ξύλο πού περιλαµβάνουν µία εὐρεῖα γκάµα ἑρµηνειῶν, χωρίς ὡστόσο νά δίδεται καµία πληροφορία σχετικά µέ τό σχῆµα τοῦ Σταυροῦ τοῦ Κυρίου, ἄν καί συχνά νοεῖται πώς τό ξύλο ὑποκαθιστᾶ τή λέξη τοῦ Σταυροῦ τοῦ Κυρίου. Ἄν ἀνατρέξουµε στό Ἀποκαλυπτικό κείµενο τοῦ Εὐαγγελιστοῦ Ἰωάννη, διαπιστώνουµε πώς ὁ µαθητής αὐτός ἀποδίδει στό ξύλο τήν ἔννοια τοῦ δένδρου, µέ συµβολική σηµασία, ὅταν ἑρµηνεύεται ὡς δένδρο πού προεικονίζει, προτυπώνει καί συµβολίζει τόν Χριστό, ὅταν πρόκειται δηλαδή γιά τό δένδρο τῆς ζωῆς διαβάζουµε σχετικά: «ὁ ἔχων οὖς ἀκουσάτω τί τὸ πνεῦμα λέγει ταῖς ἐκκλησίαις, τῷ νικῶντι δώσω αὐτῷ φαγεῖν ἐκ τοῦ ξύλου τῆς ζωῆς, ὅ ἐστι ἐν τῷ παραδείσῳ τοῦ Θεοῦ» (Ἀποκ. Β, 7). Εἶναι εὔλογο νά ἀναρωτηθεῖ κανείς, πῶς σέ τόσο µεγάλο εὖρος κειµένων πού ἀπαρτίζουν τόν κανόνα τῆς Καινῆς ιαθήκης δέν ὑπάρχει καµία ἀναφορά στό ξύλο µέ τήν ἔννοια τοῦ Σταυροῦ, τοῦ ὀργάνου ἐκτέλεσης τοῦ Ἰησοῦ. Αὐτό γίνεται προφανῶς γιατί ἀφενός δέν ἐνδιαφέρει τούς Εὐαγγελιστές ἤ τούς συγγραφεῖς τῶν ἐπιστολῶν πού ἀναφέρονται στό θέµα νά ἀναλύσουν τό σχῆµα τοῦ Σταυροῦ καί ἀφετέρου διότι, ὅταν 370

2

3 ἀναφέρονται στόν Σταυρό, θεωροῦν δεδοµένο πώς γιά τούς παραλῆπτες τῶν κειµένων καί τῶν ἐπιστολῶν, τυπολογικά, ἡ λέξη τοῦ ξύλου ἀνάγεται στόν Σταυρό µέ ἕνα συγκεκριµένο σχῆµα πού ὅλοι τους εἶχαν ὑπ ὄψιν πώς εἶναι τό µέσον τῆς θανάτωσης. Πάνω, λοιπόν, σέ γραπτό Σταυρό τῆς εἰκόνας µας εἶναι ζωγραφισµένος καί προσηλωµένος ὁ Χριστός νεκρός, σέ τέλεια ἰσορροπία, ὁ ὁποῖος ἔχει ἤδη κλείσει τά µάτια καί ἔχει γείρει τό κεφάλι στόν δεξιό του ὦµο. Μέ τά µάτια κλειστά, ὁ Χριστός εἶναι πράγµατι νεκρός. Ἐν τούτοις ὑπάρχει ἡ αἴσθηση τῆς εἰρήνης, τῆς κοινωνίας καί τῆς ἀξιοπρέπειας. Ἡ κεφαλή του πού γέρνει, προσηµαίνει ἕναν βαθύ ὕπνο. «Ὑπνοῖ ἡ ζωή, καὶ ᾅδης τρέμει» (ἀκολουθία Μεγάλου Σαββάτου). Γιά τή στάση τοῦ Κυρίου πρέπει νά παρατηρήσουµε πώς οἱ εἰκόνες τῆς ύσεως παρουσιάζουν τόν Ἐσταυρωµένο ζωντανό, µέ ἀνοιχτά τά µάτια, κρεµασµένο στόν Σταυρό µέ τά χέρια πρός τά πάνω. Ἀντίθετα ὁ Ὀρθόδοξος ἁγιογράφος παρουσιάζει τόν Χριστό νεκρό, µέ κλειστά τά µάτια καί µέ κάµψη τοῦ σώµατος πρός τά δεξιά γιά νά τονίσει τόν θάνατό του, τή θεία κένωση. Γιά τήν ἀπόδοση αὐτή ἐµπνέεται ἀπό τήν ὑµνολογία τῆς Ἐκκλησίας, πού παρουσιάζει τόν Κύριο νά κοιµᾶται. Γι αὐτό ἡ εἰκόνα δίνει στό πρόσωπό Του µιά τέτοια ἔκφραση. Ὁ θάνατος καί ὁ ᾍδης ἄφησαν ἄ - φθαρτο, ἀπαθές καί ἀθάνατο τό σῶµα τοῦ Κυρίου, γιατί θανατώθηκαν ἀπό τόν ζωοποιό θάνατο τοῦ Θεανθρώπου «Σαρκὶ ὑπνώσας ὡς θνητός, ὁ Βασιλεὺς καὶ Κύριος, τριήμερος ἐξανέστης. Ἀδὰμ ἐγείρας ἐκ φθορᾶς καὶ καταργήσας θάνατον» (Ἐξαποστειλάριο Κυριακῆς τοῦ Πάσχα). Τό σῶµα γυµνό, µέ ἕνα µόνο κοντό ὑπόλευκο περίζωµα γύρω ἀπό τήν ὀσφύ πού αὐξάνει τό κάλλος τῆς σύνθεσης, χαρακτηρίζεται ἀπό ἁρµονία καί ρυθµό καί ἀποδίδεται µέ ρυθµική ἀντικίνηση, µέ χαρακτηριστικό τήν ἔντονη προβολή τῆς λεκάνης. Τά πόδια εἶναι παράλληλα ὡς τίς κνῆµες, µέ τό ἀριστερό νά καλύπτεται ἀπό τό δεξί καί νά καρφώνονται καί τά δύο µέ δυό καρφιά. Αἷµα ρέει ἀπό τίς παλάµες καί κυρίως ἀπό τά πόδια, τό ὁποῖο φθάνει στό κρανίο πού βρίσκεται στό µικρό σπήλαιο κάτω ἀπό τήν κάθετη κεραία τοῦ Σταυροῦ. Τό αἷµα τοῦ Χριστοῦ, ὡς «Νέου Ἀδάµ», πού στάζει στό κρανίο τοῦ παλαιοῦ Ἀδάµ, ξεπλένει τήν ἁµαρτία, ἐνῶ ταυτόχρονα ὑπονοεῖται καί ὁ Κρανίου Τόπος. Κατά τήν παράδοση ὁ Ἀδάµ πέθανε καί τάφηκε στόν Γολγοθᾶ καί «ᾠκονομήθη, ἵνα ὅπου ὁ παλαιὸς Ἀδὰμ ἔπεσεν ὑπὸ τοῦ θανάτου, ἐκεῖ καὶ τὸ τοῦ νέου Ἀδὰμ (τοῦ Χριστοῦ) τρόπαιον στῇ κατὰ τοῦ θανάτου, λέγω δὴ τὸν σταυρόν» (Εὐθύµιος Ζυγαβηνός). ίπλα στίς τρίφυλλες ἀπολήξεις τῆς ὁριζόντιας κεραίας τοῦ Σταυροῦ, εἰκονίζονται σέ προτοµή, ἀριστερά ὁ Προφήτης Μωυσῆς καί δεξιά ὁ Προφήτης αβίδ. Πάνω εἰκονίζεται ὁ Θεός Πατήρ σέ βαθιά θλίψη νά κρατάει µέ τά δύο χέρια τήν γενειάδα του. Εἶναι ἐνδεδυµένος µέ µπλέ χιτῶνα καί χρυσό ἱµάτιο µέ κόκκινους ποταµούς. Ἡ µορφή τοῦ Πατρός συνδέεται µέ τό Ἅγιο Πνεῦµα, τό ὁποῖο ἐκπορεύεται. Μεταξύ δέ αὐτῶν, σηµαδεύοντας τή θε κή σφαῖρα, εἰκονίζεται ζεῦγος κεφαλῶν Ἀγγέλων, σέ στάση λατρείας, στά πρόσωπα τῶν ὁποίων διακρίνεται ἡ θλίψη. Καί οἱ δύο Προφῆτες πού προβάλλουν µέσα ἀπό σύννεφα, µέ τό ἕνα τους κρατοῦν ἀνοιχτά εἰλητάρια, ἐνῶ µέ τό ἄλλο ὑποδεικνύουν τόν Χριστό γιά τόν ὁποῖο προφητεύουν. Ὁ Μωυσῆς φοράει κόκκινο χιτῶνα καί µπλέ ἱµάτιο πού ἀφήνει σχε- 372

4 δόν ἀκάλυπτο τόν δεξιό του ὦµο, ἐνῶ ἀντίθετα ὁ αβίδ εἶναι ἐνδεδυµένος τή βασιλική στολή µέ στέµµα καί φοράει κόκκινο ἱµάτιο καί µπλέ χιτῶνα µέ χρυσούς λώρους. Μέ τά ἴδια χρώµατα εἶναι ἐνδεδυµένος καί ὁ Προφήτης Ἠσα ας πού εἰκονίζεται στήν κάτω κεραία τοῦ Σταυροῦ, ἔχοντας ἐνδιάµεσα τό σπήλαιο µέ τό κρανίο τοῦ Ἀδάµ. Ὁ τύπος τοῦ Χριστοῦ µέ τή ρυθµική ἀντικίνηση τοῦ σώµατος χαρακτηρίζει κυρίως παλαιολόγεια ἔργα. Στήν περίπτωση τῆς εἰκόνας µας δέν ὑπάρχει ἔντονη προβολή τῆς λεκάνης καί ἡ σχηµατοποίηση τῶν ἀνατοµικῶν λεπτοµερειῶν χάνεται µέσα στήν προσπάθεια τοῦ ζωγράφου νά ἀποδώσει τήν παράσταση χρησιµοποιώντας καί φυσιοκρατικά στοιχεῖα καί νά ὑποδηλώσει ὅτι ἡ Ὀρθοδοξία δέν βλέπει τόν Ἰησοῦ ἀποµονωµένο στήν ἀνθρώπινη φύση του, ἀλλά πλήρη ἀπό τή δόξα τοῦ Θεοῦ. Στήν κορυφή τοῦ Σταυροῦ, πάνω σέ λευκή πινακίδα, εἶναι γραµµένη ἡ ἐπιγραφή «ΙΝΒΙ». Ὁ Ἅγιος Ἰωάννης ὁ Χρυσόστοµος λέει: «Τὸν θεωρῶ σταυρούμενο καὶ Βασιλέα τὸν προσφωνῶ». Ὅλη ἡ πασχαλινή ὑµνολογία στιχολογεῖ ἀκούραστα: «θανάτῳ θάνατον πατήσας», ὑπο γραµ µίζοντας σαφῶς ὅτι ὁ θάνατος τοῦ Χριστοῦ ἀποτέλεσε τή νίκη κατά τοῦ θανάτου. Ὁ εἰκονογράφος ἐπίσης δέν παριστάνει ἕνα θανατωµένο καί συντριµµένο σῶµα, ἀλλά τόν Κύριο τῆς Ζωῆς, τή θεία παρουσία πού ἀκτινοβολεῖ. Σύµβολο µέ ἀνυπολόγιστη ἀξία, ὁ Σταυρός ὑψώνεται πρός τά τέσσερα καί βασικά σηµεῖα καί ὀρθώνεται πάνω στό λόφο τοῦ Γολγοθᾶ, χῶρο ἱερό, πού θεωρεῖται ἀπό τή Βιβλική παράδοση ὡς κέντρο τοῦ κόσµου. Τό σύστηµα τοῦ κόσµου τῶν παραδοσιακῶν κοινωνιῶν βλέπει, πραγµατικά, πάνω σέ τοῦτο τό λόφο τό σηµεῖο ἐπαφῆς ἀνάµεσα στόν Οὐρανό καί τή Γῆ. Ἀπό τεχνοτροπική ἄποψη οἱ µορφές ἀποδίδονται µέ µαλακό ζωγραφικό πλάσιµο στά ἐνδύµατα καί στά πρόσωπα, µέ µελαγχολική ἔκφραση καί συνδέονται µέ ἔργα τοῦ 18ου καί 19ου αἰῶνα, πού εἶναι γνωστό ὅτι τά περισσότερα ξυλόγλυπτα τέµπλα χρονολογοῦνται σέ αὐτούς τούς αἰῶνες. Ὁ τύπος τοῦ Σταυροῦ, µέ τόν Χριστό Ἐσταυρωµένο, τόν Θεό Πατέρα καί τούς Προφῆτες στίς τρίφυλλες ἀπολήξεις τῶν κεραιῶν εἶναι σπάνιος. Περισσότερο γνωστός εἶναι ὁ τύπος µέ τούς τέσσερις Εὐαγγελιστές ἤ τά σύµβολά τους, ὁ ὁποῖος κατάγεται ἀπό τούς µεγάλους βενετσιάνικους Σταυρούς τοῦ 13-14ου αἰῶνα καί εἶναι καθιερωµένος στήν εἰκονογραφία τῶν κρητικῶν Σταυρῶν τοῦ 16ου καί 17ου αἰῶνα. Οἱ περισσότεροι Σταυροί τοῦ τύπου αὐτοῦ στό Ἅγιον Ὄρος σῴζονται στή Μονή Ἰβήρων (1542), στή Μονή τῆς Λαύρας (1535), στή Μονή ιονυσίου (1542), στή Μονή Κουτλουµουσίου κ.ἀ. Ὁ Χριστός Ἐσταυρωµένος τῆς εἰκόνας µας ἀποδίδεται σύµφωνα µέ τήν παραδεδοµένη εἰκονογραφία καί τούς καλλιτεχνικούς τρόπους της, ἀλλά φαίνεται ὁ καλλιτέχνης νά ἕλκει τήν ἔµπνευση ἀπό κάποιο ἰταλοκρητικό πρότυπο. Ἡ σύνθεση ἐξυπηρετεῖ τή θεολογική-δογµατική ἔννοια τοῦ γεγονότος τῆς Σταύρωσης καί τῆς παρουσίας τῆς Ἁγίας Τριάδος. Χαρακτηρίζεται ἀπό συµµετρία, λιτότητα, ἠρεµία καί καλλιτεχνική ποιότητα. Ἡ ἐλευθερία τῶν γραµµῶν, τά ἔντονα χρώµατα καί ἡ συγκρα τηµένη ἔκφραση τοῦ ἀνθρώπινου πόνου, χωρίς ἐντάσεις στά πρόσωπα, καθιστᾶ τήν εἰκόνα ἀπό τίς καλύτερες δηµιουργίες αὐτῆς τῆς ἐποχῆς. 373

5 38. Βηµόθυρα Τέµπλου Χρονολόγηση: 18ος αἰώνας ιαστάσεις: 1,42 0,74 Προέλευση: Ἱ. Ναός Ἁγ. Γεωργίου Νιγρίτης Τό βηµόθυρο εἶναι ὅλο ζωγραφιστό, ἐκτός ἀπό τόν ξυλόγλυπτο «σταθµό» καί τµῆµα τοῦ δεξιοῦ φύλλου, τό ὁποῖο στό σηµεῖο πού ἐφάπτεται µέ τό ἀριστερό ἔχει χρυσό σπειροειδές ἡµικιόνιο, πού χωρίζει κάθετα τήν ὅλη σύνθεση. Χωρίζεται σέ τρεῖς θεµατικές ἑνότητες, µέ κυριαρχοῦσα τή µεσαία, ὅπου παριστάνεται ὁ Εὐαγγελισµός. Στήν πρώτη ζώνη, πού χωρίζεται ἀπό τή δεύτερη µέ τήν κόκκινη στέγη τοῦ οἰκοδοµήµατος, καθώς δέν ὑπάρχει διαχωριστική γραµµή µεταξύ τῶν δύο παράστασεων, εἰκονίζονται, σέ γαλάζιο κάµπο, στηθαῖοι, δύο Προφῆτες στραµµένοι πρός τό κέντρο, ὁ αβίδ καί ὁ Σολοµῶν. Φοροῦν βασιλικά ἐνδύµατα, χιτῶνα καί µανδύα, ζωγραφισµένα σέ φύλλο χρυσοῦ, µέ χρώµατα κόκκινα καί γαλάζια. Στίς κεφαλές φέρουν στέµµατα. Τό δεξί τους χέρι εἶναι σέ στάση ὁµιλίας, ἐνῶ µέ τό ἀριστερό τους κρατοῦν ἀνοιχτά πρός τά πάνω ἐνεπίγραφα εἰλητάρια, «ἐγώ κιβωτόν σέ ἡγιασμένην κόρη κέκληκά σε πρίν ὁ βλέπων ναοῦ τήν χάριν» ( αβίδ), «ἐγώ σέ κλίνην νέου βασιλέως κέκληκά σε πρίν κηρύττων τό θαῦμα» (Σολοµῶν). Πάνω ἀπό τούς Προφῆτες σύννεφο κλείνει τό τόξο, ἐνῶ κατέρχεται τό Ἅγιο Πνεῦµα µέσα ἀπό πύρινες ἀκτῖνες φωτός, ὑποδηλώνοντας τήν ἐπιβεβαίωση τοῦ γεγονότος τοῦ Εὐαγγελισµοῦ. Ἡ µεσαία καί κυριώτερη παράσταση εἰκονίζει τόν Εὐαγγελισµό τῆς Θεοτόκου. Ἀριστερά ὁ Ἀρχάγγελος Γαβριήλ προσέρχεται µέ µεγάλο βηµατισµό πρός τήν Θεοτόκο. Ἔχει σηκωµένο τό δεξί χέρι σέ ἔνδειξη ὁµιλίας, µεταφέροντας καί τήν εὐλογία τοῦ Πατρός, στό δέ ἀριστερό κρατεῖ πράσινο κλάδο µέ πέντε κρίνους καί δόρυ περασµένο ἐσωτερικά τοῦ δεξιοῦ χεριοῦ. Φορεῖ µπλέ χιτῶνα, µέ πλούσιες γωνιακές καί ρυθµικές πτυχώσεις καί φωτισµούς µέ φωτεινότερο γαλάζιο χρῶµα καί κόκκινο πλούσιο µανδύα, ὁ ὁποῖος καλύπτει τόν ἀριστερό του ὦµο καί ἀφήνει ἐλεύθερο τόν δεξιό καί τό χέρι. Ἡ πλούσια διατεταγµένη καί ρυθµική πτυχολογία τονίζεται µέ βαθύ κόκκινο χρῶµα, ἐνῶ τίς παρυφές περιτρέχει λευκό λεπτό σιρίτι. Οἱ φτεροῦγες εἶναι σχηµατοποιηµένες σέ φύλλο χρυσοῦ, µέ λαζοῦρες κόκκινου καί πράσινου, χωρίς ἰδιαίτερες ἐξάρσεις. Ἡ Θεοτόκος, ἀπέναντι, στέκεται ὄρθια σέ ὑποπόδιο, µπροστά σέ ἕναν µεγαλοπρεπῆ θρόνο µέ διακοσµητικά στοιχεῖα, ρόδακες καί ἄκανθες, ἐπηρεασµένα ἀπό τόν ρυθµό Μπαρόκ. Τά περιγράµµατα εἶναι σκοῦρα, ἐνῶ γλυκασµοί µέ λαζοῦρες τοῦ πράσινου καί κόκκινου παρέχουν πλαστικότητα καί εὐαισθησία. Ἡ Θεοτόκος κλίνει ἐλαφρῶς καί µέ κοµψότητα τήν κεφαλή της στόν Ἄγγελο, µέ τό δεξί της χέρι στό στῆθος, εἰς ἔνδειξην ἀποδοχῆς τοῦ µηνύµατος, ἐνῶ µέ τό ἀριστερό κρατεῖ κλειστό κώδικα. Φορεῖ µπλέ χιτῶνα µέ πλούσια, εὔκαµπτη, γωνιακή πτυχολογία καί φωτίσµατα ἀνοιχτότερου γαλάζιου. Τό µαφόριο εἶναι κόκκινο, φωτεινό, µέ σκληρές σκουρότερες 374

6

7 καί πλούσιες πτυχές. Τρεῖς ἀστέρες κοσµοῦν τούς ὤµους καί τό µέτωπο τῆς Θεοτόκου. Λιτότητα διακρίνεται καί στήν ἀπόδοση τῶν σαρκωµάτων, ἐνῶ οἱ φωτοστέφανοι καί τῶν δύο προσώπων χάνονται, χρωµατικά, µέσα στό ροδαλό χρῶµα τοῦ γιγαντιαίου συµπαγοῦς κτιρίου πού καλύπτει τόν κάµπο τοῦ θέµατος. Στήν κατώτερη ζώνη εἰκονίζονται οἱ τέσσερις Ἱεράρχες, Ἀθανάσιος, Ἰωάννης ὁ Χρυσόστοµος, Βασίλειος καί Γρηγόριος, ὁλόσωµοι στραµµένοι πρός τό κέντρο. Φοροῦν τά λειτουργικά τους ἄµφια µέ ἔντονους ζωηρούς χρωµατισµούς καί κρατοῦν κλειστούς κώδικες. Εἰκονίζονται ἀνά δύο σέ κάθε φύλλο µέσα σέ ἁψιδωτά ζωγραφιστά ἀνοίγµατα, χωρισµένοι µεταξύ τους µέ ἕναν κίονα, ἐνῶ πάνω ἀπό τά ἀνοίγ - µατα ὑπάρχει ἀνθική διακόσµηση. Η ἑνότητα τοῦ τόπου πού χαρακτηρίζει τή σύνθεση, τά προφητικά κείµενα καί ἡ χειρονοµία λόγου τῶν προφητῶν καί τοῦ Ἀγγέλου ὑποδηλώνουν κατάργηση τοῦ χρόνου καί, κατά κάποιον τρόπο, συµµετοχή καί τῶν Προφητῶν στό γεγονός τοῦ Εὐγγελισµοῦ. Ἀπό τόν 15ο αἰῶνα, ἡ σύνθεση τοῦ Εὐαγγελισµοῦ ἀρχίζει σιγά σιγά νά τοποθετεῖται στά βηµόθυρα τῆς κεντρικῆς εἰσόδου τοῦ Ἱεροῦ Βήµατος. Ἡ ἐπιλογή αὐτή, γνωστή ἀπό τά ἔργα τῆς πρώ µης κρητικῆς τέχνης, δέν µπορεῖ νά εἶναι τυχαία. Ὁ Εὐαγγελισµός ἔχει καθαρά δογµατική καί παράλληλα ἔντονα συµβολική σηµασία, θεωρώντας τήν Θεοτόκο ὡς πύλη, µέσον τῆς ἐνσαρκώσεως τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ. Ἡ Θεοτόκος εἶναι ἡ «πύλη Κυρίου ἡ ἀδιόδευτος», ἡ ὁποία ἄνοιξε µόνο γιά τή διέλευση τοῦ Χριστοῦ καί µετά παρέµεινε κλεισµένη. Ἀπό τήν κεντρική πύλη τοῦ Ἱεροῦ Βήµατος δέν µπορεῖ νά διέρχεται ὁ καθένας καί ἀνά πᾶσα στιγµή, παρά µόνο ὁ ἱερέας καί ὅταν τελεῖται ἀπό αὐτόν ἱερή ἀκολουθία. Μέ τό γεγονός τοῦ Εὐαγγελισµοῦ ἀνοίγει ἡ κλεισµένη πύλη καί εἰσέρχεται ὁ Χριστός. Γίνεται ἔτσι τό πρῶτο βῆµα γιά τή σωτηρία τοῦ ἀνθρώπου, πού κορυφώνεται µέ τή σταυρική θυσία καί τήν Ἀνάσταση τοῦ Χριστοῦ. Τήν ἀνάµνηση αὐτῆς τῆς νέας διαθήκης γιά τήν ἐν Χριστῷ σωτηρία τοῦ ἀνθρώπου τελοῦµε κάθε φορά πού πραγµατοποιεῖται ἡ Θεία Εὐχαριστία. Ἡ Θεία Εὐχαριστία εἶναι ἀνάµνηση τοῦ ἔργου τῆς σωτηρίας µέσα στήν ἱστορία, συµπε ρι λαµβα νοµένης καί τῆς Ἀναστάσεως. Ἑποµένως, ἡ πραγµάτωση αὐτῆς τῆς ἀνάµνησης συντελεῖται δυνάµει τῶν λειτουργικῶν πράξεων, οἱ ὁποῖες χαρακτηρίζονται καί ἑρµηνεύονται ὡς εἰκόνες, τύποι καί σύµβολα µιᾶς ὑπάρχουσας πραγµατικότητας. Μέ βάση αὐτή τή λογική µπορεῖ νά ἐξηγηθεῖ ἡ χρήση τῆς εἰκόνας τοῦ Εὐαγγελισµοῦ στά βηµόθυρα τῆς Ὡραίας Πύλης, τά ὁποῖα ἀνοίγει ὁ ἱερέας, προκειµένου νά τελέσει τή Θεία Εὐχαριστία. Ἡ σωτηριολογική σηµασία τοῦ Εὐαγγελισµοῦ ἀποδίδεται µέ συµβολικό καί, κατά κάποιο τρόπο, µέ εἰκονιστικό τρόπο. Ὅπως ἡ σάρκωση τοῦ Λόγου διανοίγει τή µήτρα τῆς Παρθένου, καθιστώντας τη δίοδο γιά τή σωτηρία τοῦ κόσµου, ἔτσι καί ὁ ἱερέας πού προσφέρει τήν Εὐχαριστία στόν Θεό ἀνοίγει τά βηµόθυρα, γιά νά τελέσει τό µυστήριο τῆς Θείας Εὐχαριστίας γιά τή λύτρωση καί τή σωτηρία τοῦ ἀνθρωπίνου γένους. Τή συµβολική αὐτή ἑρµηνεία τῆς εἰκονογράφησης τοῦ Εὐαγγελισµοῦ στίς θύρες τοῦ Ἱεροῦ Βήµατος ἐνισχύει καί ἡ λειτουργική πρακτική, πού θέλει τίς ὑπόλοιπες ἀκολουθίες τοῦ νυχθηµέρου νά τελοῦνται χωρίς νά εἶναι ἀπαραίτητη ἡ διάνοιξη τῆς Ὡραίας Πύλης. 376

8

9 39. Βηµόθυρα Τέµπλου Χρονόλογηση: 17ος αἰώνας ιαστάσεις: 1,08 0,56 Προέλευση: Ἱ. Μονή Τιµίου Προδρόµου Σερρῶν Τό θέµα τοῦ Εὐαγγελισµοῦ τῆς Θεοτόκου κυριαρχεῖ καί στά δύο φύλλα τοῦ βη- µόθυρου. Μέ φόντο δύο ψηλά κτίρια, σέ µπλέ καί ρόζ ἀποχρώσεις ἀντίστοιχα, ὅπου στίς κορυφές τους, µέσα σέ παράθυρα, διακρίνονται οἱ δύο Προφῆτες, αβίδ καί Σολοµῶν, κρατώντας ἀνοιχτά εἰλητάρια, παριστάνεται ὁ Εὐαγγελισµός. Ἀριστερά ἡ λυγερόκορµη µορφή τοῦ Ἀρχαγγέλου Γαβριήλ, πού φοράει αὐτοκρατορική στολή, ἀποδίδεται σέ εὐγενική καί συγκρατηµένη στάση. Πάταει σέ κόκκινο µαξιλάρι καί ὑψώνει τό δεξί του χέρι σέ χειρονοµία λόγου, ἐνῶ µέ τό ἀριστερό κρατάει µακρύ κλαδί πού ἀπολήγει σέ κόκκινο κρίνο. Στόν µπλέ χιτῶνα καί τό βαθύ κόκκινο ἱµάτιο µέ τήν ἁπλο κή πτυχολογία καί τόν ἁπαλό φωτισµό, τά χρώµατα ἀποκτοῦν µία µεταλλική σχεδόν ὑφή. Λιτότητα διακρίνει καί τήν ἀπόδοση τῆς σάρκας καί τῶν δύο προσώπων, µέ τίς ἀπότοµες τονικές διαβαθµίσεις τοῦ σκούρου πρός τό φωτεινό. Ἀπέναντι ἡ Θεοτόκος σέ ὄρθια µεγαλοπρεπῆ στάση, µέ ἐλαφρά στροφή τοῦ σώ- µατος πρός τόν Γαβριήλ πατάει σέ ὑποπόδιο, ἐνῶ πίσω της διακρίνεται ξύλινος θρόνος, µέ κόκκινο καί πράσινο, µαξιλάρι. Γέρνει ταπεινά τήν κεφαλή της καί ἔχει τή δεξιά της παλάµη ἀνοιχτή πρός τόν θεατή σέ στάση ἀπορίας, ὑπακοῆς καί ταπείνωσης µπροστά στή θεία βουλή, ἐνῶ µέ τό ἀριστερό κρατάει νῆµα. Φοράει κόκκινο µαφόριο καί µπλέ χιτῶνα µέ πλούσια, καλοσχεδιασµένη καί εὔκαµπτη πτυχολογία, µέ ἐπιµεληµένα καί καλογραµµένα φῶτα. Ὁ τρόπος πού εἰκονίζεται συνήθως ἡ Θεοτόκος στίς παραστάσεις τοῦ Εὐαγγελισµοῦ εἶναι διπλός. Κατά τόν πρῶτο τύπο εἰκονίζεται ὄρθια, ἔκπληκτη πού βλέπει τόν Ἀρχάγγελο, συζητάει µαζί του ἤ κλίνει τήν κεφαλή της, σέ ἔνδειξη ὑπακοῆς καί φέρει τό δεξί της χέρι µπροστά στό στῆθος, στοιχεῖο πού εἰσέρχεται στήν εἰκονογραφία τοῦ τύπου ἀπό τόν 14ο αἰῶνα. Ὁ δεύτερος τρόπος ἱστόρησης τῆς Θεοτόκου τήν παρουσιάζει καθήµενη νά ἐτοιµάζει τό πορφυρό νῆµα γιά νά γνέψει, ὅπως προκύπτει ἀπό τό Πρωτευαγγέλιο τοῦ Ἰακώβου, πού ἀποτελεῖ καί τήν αἰτία γιά τή δη- µιουργία αὐτοῦ τοῦ εἰκονογραφικοῦ τύπου, ὅπου διαβάζουµε: «Μαρία δὲ λαβοῦσα τὸ κόκκινον ἔκλωθεν» καί «ἔλαβεν τὴν πορφύραν καὶ ἐκάθισεν ἐπὶ τοῦ θρόνου καὶ ἦλκεν τὴν πορφύραν» (Πρωτευαγ. Ἰακώβου, Societe des Bollantistes, 228, 233-5). Παραστάσεις µέ τόν δεύτερο τρόπο εἰκονισµοῦ τῆς Θεοτόκου ἔχουµε ἤδη ἀπό τόν 6ο αἰῶνα στό Ψηφιδωτό τοῦ Καθεδρικοῦ Ναοῦ τοῦ Παρέντιο, ἐνῶ τήν ἴδια ἀπεικόνιση συναντοῦµε καί τόν 7ο αἰῶνα σέ µεταξωτό ὕφασµα πού βρίσκεται στό Santa Sactorum στό Βατικανό. Ἀπό τόν 6ο αἰῶνα ὅµως ἔχουµε καί παραστάσεις στίς ὁποῖες ἡ Μαρία εἰκονίζεται ὄρθια, κατά τόν πρῶτο τύπο ἱστόρησης, ὅπως φαίνεται ἀπό παραστάσεις πού συναντοῦµε στό Εὐαγγέλιο τοῦ Rabula, ἐνῶ λίγο ἀργότερα, ἀπό τόν 8ο αἰῶνα καί µετά, τόν τρόπο αὐτό εἰκονισµοῦ τῆς Παρθένου συναντοῦµε καί σέ 378

10 τοιχογραφίες στήν Καππαδοκία. Ἀπό τόν 14ο αἰῶνα, κυρίως στή δυτική ζωγραφική, τό σκῆπτρο πού φέρει ὁ Γαβριήλ ἀντικαθίσταται ἀπό κρίνο, ὁ ὁποῖος προσφέρεται στήν Θεοτόκο καί θεωρήθηκε σύµβολο τῆς ἁγνότητάς της. Τό στοιχεῖο αὐτό γίνεται περισσότερο αἰσθητό στόν πίνακα τοῦ Filippo Lippi πού βρίσκεται στό Pallazzo Venezia στή Ρώµη, ὅπου ὁ Ἀρχάγγελος Γαβριήλ δέν κρατάει ἁπλῶς τόν κρίνο, ἀλλά τόν προσφέρει στή Μαρία ὡς ἔνδειξη τιµῆς καί σεβασµοῦ. Ἡ ἀλλαγή αὐτή ὀφείλεται στό ὅτι στίς παραδεδοµένες εἰκονογραφήσεις τοῦ Εὐαγγελισµοῦ, τό σκῆπτρο πού φέρει ὁ Ἀρχάγγελος εἶχε ἀπόληξη στό πάνω µέρος του σέ διακοσµητικό κρινάνθεµο, µέ ἀποτέλεσµα ἡ διακοσµητική αὐτή ἀπόληξη νά ἀντικασταστήσει τό σκῆπτρο. 379

11 40. Σταυρός καί Λυπηρά Τέµπλου Χρονολόγηση: 19ος αἰώνας ιαστάσεις: 1,710 1,265 Προέλευση: Ι. Ναός Ἁγ. Νικολάου Ελαιῶνα Ὁ ξυλόγλυπτος Σταυρός µέ τά δύο Λυπηρά ἀποτελεῖ τµῆµα τῆς ἐπίστεψης τοῦ τέµπ λου, καί συγκεκριµένα τῆς πυραµίδας πού βρίσκεται στό ὑψηλότερο σηµεῖο τοῦ τέµπλου, ὥστε νά εἶναι ὁρατός σέ ὅλους τούς πιστούς. Μέ τόν ὅρο πυραµίδα ἐννοοῦµε τό σύνολο τῶν Λυπηρῶν ἤ Ἑξαπτερύγων πού εἰκονίζουν τήν Παναγία καί τόν Ἰωάννη τόν Θεολόγο ἑκατέρωθεν τοῦ Σταυροῦ. Οἱ διαστάσεις τους τηροῦν τέλειες ἀναλογίες, ἔτσι ὥστε µέ κορυφή τό κέντρο τοῦ Σταυροῦ καί µέ γωνίες τίς ἀπολήξεις τῆς ὁριζόντιας καί τῆς κάθετης κεραίας, νά δηµιουργοῦνται δυό νοητά ἰσοσκελῆ τρίγωνα. Τό κάτω τµῆµα τῆς κάθετης κεραίας ἔχει µεγαλύτερο µῆκος ἀπό τά ἄλλα τρία τµήµατα καί ἔτσι ὁ Σταυρός χαρακτηρίζεται ὡς ἀνισοσκελής λατινικός. Ὁ ἐπίχρυσος Σταυρός, µέ τµη- µατικές ἐπιστρώσεις ἀργύρου καί χρωµατικές διακοσµήσεις, φέρει ὁλοκληρωµένο διάτρητο καί περίτεχνο ξυλόγλυπτο, ὅπου οἱ κεραῖες του ἔχουν τρίλοβες ἀπολήξεις ἀπό τίς ὁποῖες ἐκβλαστάνουν κουκουνάρες. Περιβάλλεται ἀπό ἑλισσόµενους φυλλοφόρους βλαστούς, µέ ρόδακες καί ἄλλα φυτικά θέµατα πού ἀνα πτύσσονται γύρω ἀπό τούς λοβούς. Ἡ ζωγραφική του ἐπιφάνεια σέ γαλάζιο κάµπο ἀποτελεῖται ἀπό τή Σταύρωση τοῦ Χριστοῦ καί τά τέσσερα σύµβολα τῶν Εὐαγγελιστῶν στίς τρίλοβες ἀπολήξεις. Πάνω σέ καφέ Σταυρό εἶναι ζωγραφισµένος ὁ Χριστός νεκρός, προσηλωµένος. Εἰκονίζεται µέ γερµένο τό κεφάλι πάνω στόν δεξιό ὦµο καί τό σῶµα χαλαρωµένο σχηµατίζει ἐλαφρά καµπύλη σέ σχῆµα ἀνάστροφου S. Τό γυµνό σῶµα, µέ ἕνα µόνο κοντό περίζωµα γύρω ἀπό τήν ὀσφύ, ἀποδίδεται µέ ρυθµική κίνηση γύρω ἀπό τή λεκάνη, δένεται µέ κόµπο καί ἀριστερά πέφτει ἐλεύθερο. Στίς τρίλοβες ἀπολήξεις τῶν κεραιῶν τοῦ Σταυροῦ ἀπεικονίζονται τά σύµβολα τῶν Εὐαγγελιστῶν, ὁ ἀετός (Ἰωάννης), ὁ λέων (Μᾶρκος), ὁ ἄγγελος (Ματθαῖος) καί ὁ βοῦς (Λουκᾶς). Στήν κορυφή τοῦ Σταυροῦ πάνω σέ πινακίδα εἶναι γραµµένη ἡ ἐπιγραφή «ΙΝΒΙ». εξιά τοῦ Σταυροῦ, µέσα σέ περίτεχνο ξυλόγλυπτο Λυπηρό µέ καρπούς, πελεκάνους καί ἕναν Ἄγγελο πού µέ τά φτερά του ἀγκαλιάζει τό ἐπάνω µέρος τοῦ Λυπηροῦ, εἰκονίζεται ἡ Θεοτόκος. Εἶναι µία ραδινή µορφή, τυλιγµένη στό κόκκινο µαφόριό της, µέ καλυµµένους καί τούς δύο ὤµους καί τήν κεφαλή της. Τό στήσιµο τῆς µορφῆς καί ἡ κίνηση τῶν χεριῶν καί τῆς κεφαλῆς συµβάλλουν στή δηµιουργία µιᾶς «κλει στῆς» στή θλίψη της µορφῆς. Ἀπέναντι ὁ Ἰωάννης, στό κέντρο τοῦ Λυπηροῦ, µέ τήν ἴδια διακόσµηση, εἰκονίζεται στραµµένος πρός τόν Ἐσταυρωµένο. Ὁ χαλαρός ρυθµός στή στάση τοῦ σώµατος τοῦ Ἰωάννη καί ἡ κίνηση τοῦ χεριοῦ καί τῆς κεφαλῆς ἐξυπηρετοῦν τήν ἔκφραση µιᾶς µορφῆς ἀποκαµωµένης ἀπό τόν ψυχικό πόνο. Ὁ Σταυρός ἀκουµπᾶ πάνω σέ κυκλικό ξυλόγλυπτο τµῆµα, πού ἔχει ζωγραφισµένο τό κρανίο τοῦ Ἀδάµ καί ἀνάµεσα σέ αὐτό καί τή βάση τοῦ Σταυροῦ δύο 380

12 περιστέρια πού ραµφίζουν µέ ἀνοιχτά τά φτερά συµµετρικά. Στή βάση τῆς ὅλης σύνθεσης, δεξιά καί ἀριστερά ἀπό τήν «Κάρα τοῦ Ἀδάµ», ἀναπτύσσονται δύο χρυσοί φτερωτοί δράκοντες µέ κοκκινωπά φτερά. Πάνω στό ἀνοιχτό στόµα τους, πού διευθύνεται πρός τά πάνω, στηρίζονται τά Λυπηρά. Οἱ δράκοντες συµπληρώνονται ἀπό φύλλα κληµαταριᾶς καί τσαµπιά σταφυλιῶν. 381

13 41. Βηµόθυρα Τέµπλου Χρονολόγηση: 19ος αἰώνας ιαστάσεις: 1,55 0,75 Προέλευση: Ἱ. Ναός Ἁγ. Νικολάου Ελαιῶνα Ἔχουν µικτή, γραπτή καί γλυπτή διακόσµηση. Τό συµπαγές κάτω σῶµα συγκρατεῖ τή διάτρητη ἐπιφάνεια µαζί µέ τήν ἐπίστεψή του πού ἔχει µορφή ἡµικυκλική. Ὁ διαχωριστικός σταθµός κοσµεῖται ἀπό φυλλοφόρο βλαστό µέ ἄνθη καί ἀπολήγει σέ δισκάριο, ὅπου περικλείει, σέ διάτρητη τεχνική, εἰκονίδιο µέ τόν Θεό Πατέρα καί τό Ἅγιο Πνεῦµα. Στήν ἀρχή τοῦ συµπαγοῦς σώµατος πού ἀποτελεῖ τή βάση τῶν βηµοθύρων παρατηροῦµε δύο ζεύγη διαχώρων στά ἁψιδωτά εἰκονίδια, στά ὁποῖα παριστάνονται δύο ζεύγη Ἱεραρχῶν (Βασίλειος καί Χρυσόστοµος, Γρηγόριος καί Νικόλαος) πού ἑδράζονται σέ δύο κεφαλές Ἀγγέλων µέ ἀνοιχτά φτερά. Πάνω τους δύο µεγάλες περιστερές µέ ἀνοιχτές φτεροῦγες δηµιουργοῦν τή βάση τοῦ διάτρητου τµήµατος καί συγχρόνως τή βάση τοῦ µεσαίου τµήµατος, ὅπου ἑλίσσονται βλαστοί µέ χυµώδη φύλλα πού συγκρατοῦν στό κέντρο τά δύο ἔξεργα ὀβάλ εἰκονίδια µέ τήν παράσταση τοῦ Εὐαγγελισµοῦ. Ἀριστερά παριστάνεται ὁ Ἀρχάγγελος νά προσέρχεται µέ ἔντονη κίνηση καί βηµατισµό, ἔχοντας τό δεξί του χέρι ψηλά νά δείχνει τόν οὐρανό καί τό ἀριστερό νά κρατάει κλάδο µέ κρίνο. Φοράει κόκκινο πλούσιο µανδύα, λευκό µέ πράσινους ποταµούς ἱµάτιο καί κοκκινωπό χιτῶνα. εξιά ἡ Θεοτόκος σέ στάση ὑποταγῆς, ἔκστασης καί ὑπακοῆς εἰκονίζεται νά ἔχει τό δεξί της χέρι ἀκουµπισµένο στό στῆθος, ἐνῶ µέ τό ἀριστερό νά κρατεῖ εἰλητάριο µέ τήν ἐπιγραφή «Ἰδού ἡ δούλη Κυρίου». Εἶναι ἐνδεδυµένη µέ κόκκινο µαφόριο καί µπλέ χιτῶνα, ἐνῶ ἀριστερά ἀνοίγει ὁ οὐρανός εἰς ἔνδειξη ἀναγνώρισης τοῦ γεγονότος. ύο περιστερές ἀντικριστά στό «σταθµό» κλείνουν εἰκονικά τή ζώνη καί δύο φυλλοφόροι βλαστοί συνεχίζουν καί ἀνοίγουν τό δρόµο γιά τήν ἐπάνω ζώνη. Ἡ ζώνη αὐτή στό στενό ἄνω µέρος περιορίζεται σέ ἕνα ζεῦγος µεγάλων βλαστῶν πού ἑλίσσεται καί ἀπολήγει σέ κεφαλή πτηνοῦ, τό ὁποῖο ραµφίζει τήν περιστερά πού βρίσκεται ἀπέναντι. Ὅλος ὁ διάκοσµος τῶν βηµοθύρων πλουτίζεται µέ ἀνθεµωτά κοσµήµατα, ψαθωτά πλέγµατα, καρδιόσχηµα ἀνθέµια, φυλλοφόρους βλαστούς πού διαπλέκονται καί πλουτίζονται µέ ρόδακες καί ἀνθέµια. Τό ξυλόγλυπτο ὡς πρός τήν τεχνοτροπία, µέ τό διάτρητο ἀνάγλυφο, τήν ἀπόδοση τῶν θεµάτων µέ σχηµατοποιήσεις, τό στυλιζάρισµα καί τά ὑπόλοιπα στοιχεῖα, τοποθετοῦν τά βηµόθηρα στίς πρῶτες δεκαετίες τοῦ 19ου αἰῶνα, ὡστόσο ἐκεῖνο πού τά χαρακτηρίζει εἶναι ἡ ἐπιλογή καί ἡ σύνθεση τῶν θεµάτων πού παραπέµπουν σέ δυτικά πρότυπα καί κυρίως στό ρυθµό Μπαρόκ. 382

14

15 42. Ζεῦγος ἐπιµανικίων Χρονολόγηση: 1706 ιαστάσεις: 0,19 0,30 Προέλευση: ωρεά Μαρίας Μαραγκοῦ Eἰκονίζεται ἡ παράσταση τοῦ Εὐαγγελισµοῦ τῆς Θεοτόκου. Στό ἕνα εἰκονίζεται ὁ Ἄγγελος Γαβριήλ καί στό ἄλλο ἡ Παναγία. Οἱ µορφές παριστάνονται ὄρθιες στό µέσο δύο ἑλικοειδῶν βλαστῶν πού ἀπολήγουν σέ ἄνθη. Οἱ βλαστοί κάµπτονται σέ κύκλους πού περιβάλλουν κάθε ἄνθος καί, καθώς προχωροῦν ἀπό κάτω πρός τά πάνω, µικραίνουν σέ διάµετρο καί ἀποτελοῦν µία ἑνότητα πού περιβάλλει θριαµβικά κάθε µορφή. Τά ἐνδιάµεσα κενά τοῦ ὑφάσµατος, χρώµατος βυσσινί, καλύπτονται ἀπό ἄνθη, οἱ µίσχοι τῶν ὁποίων στερεώνονται στόν κεντρικό βλαστό. Η ὅλη σύνθεση περιβάλλεται ἀπό πλαίσιο σχήµατος τραπεζίου. Στίς τρεῖς πλευρές του παριστάνονται κεντηµένα πυκνά ἄνθη µαργαρίτας, ἐνῶ στήν κάτω µεγάλη πλευρά του, σέ κάθε ἐπι- µανίκιο, εἶναι κεντηµένη µεγαλογράµµατη ἐπιγραφή. Στό εἰκονίζον τόν Ἄγγελο «ΜΝΗΣΘΗΤΗ Κ(ΥΡΙ)Ε ΤΗΝ ΟΥΛΗΝ ΣΟΥ ΕΒΑΥΓ- ΓΕΛΗCΤΡΗΑ». Στό εἰκονίζον τήν Παναγία «ΤΑ ΠΑΡΟΝΤΑ ΕΠΙΜΑΝΙΚΑ ΥΠΑΡΧΟΥΣΙ ΕΜΟΥ ΣΑΒΒΑ ΙΕΡΟΜΟΝΑΧΟΥ Κ(ΑΙ) ΤΑ ΑΦΙΕΡΟΣΑ ΣΤΗΝ ΚΟΣΙΝΙΤΣΑ ΕΠΙ ΕΤΟΥ(Σ) ΑΨϚ ΟΚΤΟΒΡΙΟΥ 27». Ο Ἄγγελος Γαβριήλ, στραµµένος πρός τά δεξιά, ἔχει τό δεξί χέρι του σέ χειρονοµία λόγου. Τό σῶµα του µέ τή στροφή κατά τά τρία τέταρτα καί µέ τήν ἐλαφρά κάµψη τοῦ γόνατος εἶναι ἕτοιµο πρός κίνηση. Πατεῖ πάνω σέ ἔδαφος κεντητό καί διακρίνονται οἱ γυµνοί ἀνυπόδητοι πόδες του, ἐνῶ τῆς Παναγίας καλύπτονται κάτω ἀπό τό µακρύ ἔνδυµά της καί πίσω ἀπό σχηµατισµό ἀνθέων. Η Παναγία στέκεται ὄρθια, στραµµένη ἀριστερά, µέ τό δεξί χέρι ἀκουµπισµένο στό στῆθος ἐσωτερικά ἀπό τό ἔνδυµά της, ὅπως φαίνεται ἀπό τήν πλούσια πτύχωση σ αὐτό τό σηµεῖο τοῦ ἐνδύµατος, ἀποδεχοµένη τήν εὐλογία τοῦ ἀγγέλου. Τό θέµα εἶναι διαδεδοµένο στήν εἰκονογραφία, ἀπό τήν ὁποία διατηρεῖ τήν ὄρθια ἀντωπή στάση τῶν ἐξαιρετικά λεπτῶν καί ἐπιµήκων µορφῶν. Τό ἄµφιο ἔχει κεντηθεῖ µέ ἐξαιρετική τέχνη καί πλούσιο ὑλικό. Χρυσό καί ἀργυρό νῆµα ἐναλλάσσεται στά ἐνδύµατα τῶν προσώπων. Τό σύρµα στερεώνεται µέ τή γνωστή βελονιά «καβαλίκι». Τή χρωµατική µονοτονία τῶν µεταλλικῶν συρµάτων διασπᾶ τό χρωµατιστό χρυσόνηµα πού σχηµατίζει τίς πτυχές, κόκκινο στό χρυσό καί θαλασσί στό ἀσηµένιο. Στά γυµνά µέρη τῶν σωµάτων γίνεται χρήση λεπτοῦ σιτόχρωµου µέ µετάξι σέ βελονιά ρίζας. Τά περιγράµµατα τῶν µορφῶν ἀποδίδονται µέ µετάξι καφέ, οἱ δέ φωτοστέφανοι τονίζονται µέ µικρά ψευτοµαργαριτάρια. 384

16 385

17 43. Ζεῦγος ἐπιµανικίων Χρονολόγηση: 18ος αἰώνας ιαστάσεις: 0,15 0,26 Προέλευση: ωρεά Μακαριστοῦ Μητροπολίτου Σερρῶν καί Νιγρίτης Μαξίµου Σέ κάθε ἄµφιο, πού ἔχει τό σχῆµα τραπεζίου, κεντήθηκε ἀπό ἕνα πρόσωπο τῆς παραστάσεως τοῦ Εὐαγγελισµοῦ τῆς Θεοτόκου µέσα σέ ἐλλειψοειδές σχῆµα, πού πλαισιώνεται ἀπό φυλλοφόρους καί καρποφόρους κλάδους. Τό κόκκινο βυσσινί ὕφασµα περιβάλλει στενή χρυσοκέντητη ζώνη. Ο Ἄγγελος ἔχει ἀνοιχτές τίς πτέρυγές του καί κρατεῖ ἀνθοφόρο κλαδί µέ τό δεξί χέρι. Η ὄρθια Θεοτόκος κλίνει πρός τά ἐµπρός τό κεφάλι της καί ἔχει τά χέρια της σταυρωµένα στό στῆθος της. Μπροστά της καί ἐπάνω σέ ἀναλόγιο τοποθετήθηκε ἀνοιχτό βιβλίο. Η εἰκονογραφία τῆς συνθέσεως αὐτῆς εἶναι συνηθισµένη στά ἐπιµανίκια παλαιοτέρων ἐποχῶν. Εδῶ ἀκολουθεῖ τόν τύπο, ὅπως αὐτός διαµορφώθηκε µέ τήν ἐπίδραση τῆς δυτικῆς τέχνης κατά τούς τελευταίους µεταβυζαντινούς αἰῶνες. Οἱ µορφές, δηλαδή, διατηροῦν µέν κάποια ἱερατική τυπικότητα, ἔχουν χάσει ὅµως τήν ὑψηλή τους ἔκφραση. Τό ἱµάτιο τοῦ Ἀγγέλου καί τό µαφόριο τῆς Παναγίας, οἱ φωτοστέφανοι καί τῶν δύο, τά κλαδιά καί τά φύλλα κεντήθηκαν µέ χρυσόνηµα, ἐνῶ οἱ χιτῶνες εἶναι κεντηµένοι µέ ἀργυρό νῆµα. Στά πρόσωπα καί στά χέρια χρησιµοποιήθηκαν µεταξωτά νήµατα ἀναλόγων χρωµάτων. Οἱ συνθέσεις ἐκτελέσθηκαν µέ τήν τεχνική τῆς ὀρθῆς ρίζας. Σ ὅλη τή σύνθεση τοποθετήθηκαν, στά κυριώτερα σηµεῖα, µικρά µαργαριτάρια πού προσδίδουν πολυτέλεια στό κέντηµα. Η συγγένεια τήν ὁποία ἔχει τό ἄµφιο πού περιγράφουµε, ἀπό ἄποψη εἰκονογραφικῆς διάταξης καί τεχνικῆς ἐκτέλεσης, µέ ἄλλα ἀνάλογα ἄµφια, ἀποκείµενα στά Μουσεῖα τῶν Μονῶν Υψηλοῦ Μυτιλήνης, Ιωάννου Θεολόγου Πάτµου καί οχειαρίου Ἁγίου Ορους καί χρονολογούµενα τά µέν στίς ἀρχές τοῦ 18ου αἰῶνα, τά δέ στά µισά τοῦ ἰδίου αἰῶνα, ἐντάσσουν καί τό δικό µας στήν ἐποχή αὐτή. Τό ζωηρό ἀνάγλυφο τῆς ὅλης σύνθεσης, οἱ στάσεις τῶν εἰκονιζοµένων καί ἡ ἔκφραση τῶν προσώπων τους, καθώς καί ἡ ἀριστοτεχνική ἐκτέλεση τοῦ κεντήµατος στό ὕφασµα συνθέτουν ἕνα ἔργο τέχνης µεγάλης ἀξίας. Τά ἐπιµανίκια περιῆλθαν στόν Μακαριστό Μητροπολίτη Σερρῶν καί Νιγρίτης Μάξιµο ἀπό δωρεά τῶν κληρονόµων τοῦ ἀειµνήστου Μητροπολίτου Καλαβρύτων καί Αἰγιαλείας Γεωργίου ( 1978). 386

18 387

19 44. Επιγονάτιο χρυσοκέντητο Χρονολόγηση: 18ος αἰώνας ιαστάσεις: 0,27 0,27 Προέλευση: ωρεά Μακαριστοῦ Μητροπολίτου Σερρῶν καί Νιγρίτης Μαξίµου Σέ κεντηµένο βάθος εἰκονίζεται «ὁ ἐπὶ θρόνου δόξης Χερουβεὶμ καθεζόμενος Κύριος». Τό ὁλόχρυσο κέντηµα τοῦ Χριστοῦ καί τῶν εἰκονιζοµένων σέ µικρότερη κλίµακα µορφῶν τῶν Χερουβείµ φωτίζεται ἀπό τό κόκκινο χρῶµα τοῦ ὁλοσηρικοῦ ὑφάσµατος τῆς πλατιᾶς παρυφῆς. Τό βυζαντινό πνεῦµα ἐπιζεῖ στίς µορφές, ἀλλά τά ἀνατολικά στοιχεῖα ἔχουν εἰσδύσει στή διακόσµηση τῆς παρυφῆς µέ τούς ἑλικοειδεῖς βλαστούς καί τά ἡµίφυλλα ἀκάνθης. Τό πορφυρό ὕφασµα τῆς παρυφῆς δέν καλύπτεται ἐντελῶς ἀπό τό χρυσοκέντηµα, ἀλλά προσθέτει τό χρῶµα του στήν παρουσία τοῦ ὑπολοίπου πλούσιου ὑλικοῦ καί δηµιουργεῖ ἐπιτυχῆ χρωµατική ἁρµονία. Ο Χριστός εἰκονίζεται µέσα σέ δόξα, ὁλόσωµος, κατ ἐνώπιον, στήν καθιερωµένη στάση τοῦ ἔνθρονου. Εὐλογεῖ µέ τό δεξί του χέρι, ἐνῶ µέ τό ἀριστερό κρατεῖ ἀνοιχτό εὐαγγέλιο χωρίς γραφή (ἴσως λόγῳ φθορᾶς). Συµµετρικά δεξιά καί ἀριστερά εἰκονίζονται ὀκτώ Χερουβείµ νά κρατοῦν τή δόξα, ἡ ὁποία ἔχει σχηµατοποιηθεῖ µέ πούλιες. Φορεῖ χιτῶνα κεντηµένο µέ ἀργυρόνηµα. Τό ἱµάτιό του, καθώς καί οἱ πτέρυγες τῶν Χερουβείµ, εἶναι κεντηµένα µέ χρυσόνηµα καί µέ βελονιά καµάρας, πτυχούµενα µέ κόκκινο µεταξόνηµα. Ο φωτοστέφανος τοῦ Χριστοῦ εἶναι ἔνσταυρος, διακοσµηµένος µέ µικρόσχηµες χάνδρες, ὅπως καί τῶν Χερουβείµ. Στήν τεχνική πού ἐπικρατεῖ, τό χρυσόνηµα τοῦ ἱµατίου καί τῶν πτερύγων τῶν Χερουβείµ δίδει µία ἐντύπωση πλούτου. Σέ συνδυασµό δέ µέ τό ἀργυρόνηµα καί τό κόκκινο ὕφασµα τῆς παρυφῆς προκαλεῖ θαµβωτικούς ἰριδισµούς. Τά γυµνά µέρη τῶν προσώπων εἶναι ἐργασµένα µέ ριζοβελονιά ἀπό πολύ λεπτό µετάξι καστανόχρωµο ἀνοιχτό καί σκοῦρο, τά δέ χαρακτηριστικά τους, οἱ κοµµώσεις καί τά γένεια τοῦ Χριστοῦ µέ καστανόχρωµο σκοῦρο µετάξι. Η ἀρχιτεκτονική διάταξη τῆς αὐστηρά καθορισµένης ἐπιφάνειας, ὅπου οἱ ἐννέα µορφές βρίσκονται µέσα στήν καµπύλη, διατηρεῖ στό ἄµφιο τόν βυζαντινό του χαρακτῆρα. Τά δύο Χερουβείµ, πού εὑρίσκονται ἐκτός τῆς καµπύλης καί ὑποβαστάζουν τή δόξα, ἐντείνουν τόν χαρακτῆρα αὐτό, θυµίζοντας τόν Τρισάγιο ὕµνο, πού ἀκούγεται σέ ὅλη τή διάρκεια τῆς Θείας Λειτουργίας. Η σύνθεση εἶναι λεπτοµερῶς µελετηµένη καί ἡ γραµµή τοῦ σχεδίου, πού σχηµατίζει τό κόσµηµα µέ τήν ποικιλία τῆς βελονιᾶς, καθώς καί τό κόκκινο χρῶµα τοῦ βάθους τῆς παρυφῆς δίδουν στό ἄµφιο τή σφραγίδα ἐξελιγµένου ἀλλά καί µοναστηριακοῦ ἐργαστηρίου. Τό ἔργο εἶναι ἀπό τά ἄριστα δείγµατα χρυσοκεντητικῆς γιά τήν προσαρµογή τῆς εἰκονογραφίας, τήν ἀξιόλογη διακόσµηση καί τίς συµφωνικές χρωµατικές ἁρµονίες. Τό ἐπιγονάτιο περιῆλθε στόν Μακαριστό Μητροπολίτη Σερρῶν καί Νιγρίτης Μάξιµο ἀπό δωρεά τῶν κληρονόµων τοῦ ἀειµνήστου Μητροπολίτου Καλαβρύτων καί Αἰγιαλείας Γεωργίου ( 1978). 388

20 389