Χρονολόγηση: 1634 ιαστάσεις: 0,89 0,54 Προέλευση: Ι. Ναός Ἁγ. Γεωργίου Κρυονερίτη Σερρῶν, παρεκκλήσιο Ἁγ. ηµητρίου

Transcript

1 9. Χριστός ὁ Σωτήρ Χρονολόγηση: 1634 ιαστάσεις: 0,89 0,54 Προέλευση: Ι. Ναός Ἁγ. Γεωργίου Κρυονερίτη Σερρῶν, παρεκκλήσιο Ἁγ. ηµητρίου Ο Κύριος παριστάνεται σέ προτοµή, κατά µέτωπο, σέ χρυσό κάµπο. Κρατεῖ λιθοκόσµητο κόκκινο εὐαγγέλιο µέ πλούσια χρυσοκονδυλιά καί εὐλογεῖ µέ τό δεξί του χέρι, ἑνώνοντας τά δύο τελευταῖα δάκτυλα µέ τόν ἀντίχειρα. Στά δάκτυλα διακρίνονται οἱ φάλαγγες µεταξύ τους µέ τό καµπύλο περίγραµµα καί µέ τόν τρόπο αὐτό ὁ καλλιτέχνης ἐµφανίζει τόν παλµό τῆς ζωῆς καί τῆς ἀνώτερης ψυχικῆς δυνάµεως, ὥστε, ἀµέσως µετά τό ἡγεµονικό πρόσωπο, νά συγκεντρώνουν ὅλη τήν προσοχή τοῦ πιστοῦ καί νά συµβάλουν στήν αἰσθητοποίηση τῆς ἐνεργοῦ παρουσίας τῆς παντοδυνάµου Θεότητος. Ο χιτώνας τοῦ Κυρίου εἶναι κόκκινος σκοῦρος µέ δύσκαµπες βαθυκάστανες πτυχές καί κόκκινες ἀνοιχτές πλατιές πινελιές στίς προεξοχές. Μέ τόν τρόπο αὐτό σχηµατοποιοῦνται καλλίγραµµα φῶτα. Τό «σηµεῖον» εἶναι πορτοκαλόχρωµο µέ ἔντονες χρυσοκονδυλιές. Τό κυανόχρωµο ἱµάτιο ἔχει πολλές καί πυκνές ἀνταύγειες, οἱ ὁποῖες µᾶς δίνουν τήν ὑπέροχη πτυχολογία του. Πυκνό δίκτυο ἀπό πολύ λεπτές ἄσπρες πινελιές ἁπλώνεται πάνω στό σάρκωµα πού ροδίζει. Οἱ γραµµές αὐτές, σχεδιασµένες µέ ἀκρίβεια ἀλλά χωρίς ζωντάνια, εἶναι ἐντονότερες στά σηµεῖα πού προεξέχουν. Ο βαθυκάστανος προπλασµός καταλαµβάνει µεγάλο τµῆµα τοῦ προσώπου καί τῶν χεριῶν. Τό πλάσιµο εἶναι ἀνάλογο µέ τῆς Παναγίας πού ἀκολουθεῖ, ἀλλά τά φῶτα εἶναι λιγότερο ἔντονα, µέ ἐξαίρεση τοῦ λαιµοῦ, ὅπου οἱ λευκές ψιµυθιές δηµιουργοῦν µιά σκληρή µετάβαση πρός τά σκοτεινά τµήµατα. Μεγάλες ὁµοιότητες µέ τήν Παναγία παρουσιάζει ἡ εἰκόνα τοῦ Χριστοῦ καί στή σχεδίαση τῆς µύτης καί τῶν χειλιῶν. Στικτός ἔνσταυρος φωτοστέφανος, διακοσµηµένος µέ ἑλικόφυλλο, πλαισιώνει τό κεφάλι. Χρυσός κάµπος περιβάλλει τή µορφή καί ἀπό τό κάτω µέρος. Στίς ἐπάνω γωνίες, µέσα σέ δύο κόκκινους δίσκους, ξεχωρίζουν τά χρυσά γράµµατα «ΙΣ ΧΣ». Πιό χαµηλά, πάνω ἀπό τούς ὤµους, ἡ ἐπιγραφή «Ο ΣΩ ΤΗΡ» καί πάλι στόν δεξιό ὦµο ἄλλη µεγαλογράµµατη ἀφιερωµατική «ΕΗΣΙΣ ΤΟΥ ΟΥΛΟΥ ΤΟΥ Θ(ΕΟ)Υ ΑΚΑΚΙΟΥ μοναχού». Ἡ εἰκόνα εἶναι ἔργο, ὄχι εὐκαταφρόνητο, τῆς κρητικῆς σχολῆς, ὅπως καί ἡ εἰκονίζουσα τήν Θεοτόκο Παντάνασσα. Πρόβληµα παραµένει ἀπό ποῦ προέρχονται οἱ δύο αὐτές εἰκόνες καί ποῦ ζωγραφήθηκαν. Η ἀξιόλογη τέχνη τῶν εἰκόνων δείχνει ὅτι αὐτές ζωγραφήθηκαν σέ σπουδαῖο καλλιτεχνικό κέντρο, ἴσως στήν Κρήτη ἤ στά Επτάνησα, ἄν ὄχι καί στή Βενετία, καί λόγῳ τῶν µικρῶν τους διαστάσεων µεταφέρθηκαν εὔκολα, ὅπως προκύπτει ἀπό σχετικά παραδείγµατα. Πρόβληµα παραµένει, ἄν ἀνῆκαν ἀπό τήν ἀρχή στό παρεκκλήσι τοῦ Ἁγ. ηµητρίου ἤ ἄν προέρχονται ἀπό ἄλλη ἐκκλησία, ἐνδεχοµένως καί ἀπό τή Μονή τοῦ Τιµίου Προδρόµου, τῆς ὁποίας ὁ Ἅγ. Γεώργιος ὁ Κρυονερίτης εἶναι µετόχι ἀπό τό

2

3 10. Θεοτόκος ἡ Παντάνασσα Χρονολόγηση: 1634 ιαστάσεις: 0,890 0,525 Προέλευση: Ι. Ναός Ἁγ. Γεωργίου Κρυονερίτη Σερρῶν, παρεκκλήσιο Ἁγ. ηµητρίου Σέ χρυσό κάµπο ἱστορεῖται ἡ Θεοτόκος σέ προτοµή. Στραµµένη πρός τά ἀριστερά της κατά τρία τέταρτα προσβλέπει πρός τόν θεατή. Φέρει χρυσό χιτῶνα, πολύπτυχο κόκκινο µαφόριο καί κυανόλευκο πέπλο. Μέ τά δύο της χέρια κρατεῖ τόν Υἱόν της, πρός τόν ὁποῖον νεύει µέ φιλοστοργία. Οἱ παρειές τους ἐφάπτονται. Ο Χριστός παριστάνεται καθισµένος στήν ἀγκαλιά της, φορώντας πολύπτυχο γαλάζιο χιτῶνα µέ «σηµεῖον» καί σκούρους µπλέ ποταµούς καί πορτοκαλόχρωµο ἱµάτιο µέ πολλές πτυχές καί πλούσιες χρυσοκονδυλιές, ἔχοντας ἀκάλυπτο τόν ἀριστερό ὦµο. Σπάνιο εἶναι τό φαινόµενο τοῦ τεντωµένου, γεµάτου ἔνταση, ἀριστεροῦ ποδιοῦ τοῦ Χριστοῦ. Βρίσκεται σχεδόν παράλληλο µέ τό ἀριστερό χέρι του καί τό δεξί χέρι τῆς Παναγίας. Ἀπό τόν 15ο αἰῶνα καί ἑξῆς καθιερώνεται µία εἰκονογραφική παραλλαγή τοῦ ἀρχικοῦ τύπου τῆς Γλυκοφιλούσας κατά τήν ὁποία, ἡ Θεοτόκος σέ προτοµή καί ἀριστεροκρατοῦσα ἔχει τό πρόσωπό της κοντά σέ αὐτό τοῦ Χριστοῦ καί τόν ἀγκαλιάζει, ἐνῶ τό ἀριστερό του πόδι ἤ καί τά δύο εἶναι γυµνά, γεγονός πού ἀποτελεῖ σαφῆ σηµειολογία τῆς µελλοντικῆς θυσίας. Πολλές εἶναι οἱ εἰκόνες πού θά µποροῦσαν νά ἀναφερθοῦν ὡς χαρακτηριστικά παραδείγµατα γιά τήν καταγωγή καί ἐξέλιξη τοῦ τύπου αὐτοῦ τῆς Γλυκοφιλούσας, ὅπως εἶναι ἡ εἰκόνα τοῦ Κρητικοῦ ἁγιογράφου Ἀγγέλου, στό Ναό τοῦ Προφ. Ἠλία τῆς χώρας Νάξου, τοῦ 15ου αἰῶνα, ἡ Παναγία τῆς Μονῆς Γκουβερνέτου τῆς Κρήτης, τρεῖς εἰκόνες τῆς συλλογῆς Likhachev στό Μουσεῖο Hermitage, ἡ Γλυκοφιλοῦσα τῆς συλλογῆς Sekulic καί ἄλλες. Ὁ εἰκονογραφικός τύπος τῆς Παναγίας Γλυκοφιλούσας µέ γυµνό τό ἕνα πόδι τοῦ παιδιοῦ, καθιερώνεται σέ ἐργαστήρια κρητικῆς τέχνης τοῦ 15ου αἰῶνα µέ παλαιολόγεια πρότυπα. Τό γνωστότερο παλαιολόγειο δεῖγµα, στό ὁποῖο προβάλλεται ἔντονα τό γυµνό πόδι τοῦ Χριστοῦ, χωρίς ὡστόσο νά ἀποτελεῖ προδροµικό σχῆµα, εἶναι ἡ ἀποσπασµατικά σωσµένη παράσταση σέ εἰκόνα τοῦ Μουσείου Πούσκιν πού χρονολογεῖται τόν 14ο αἰῶνα, στήν ὁποία εἰκονίζεται ἡ Παναγία στόν τύπο τῆς Γλυκοφιλούσας νά κρατάει τόν Χριστό µισοξαπλωµένο, ὁ ὁποῖος µοιάζει σκεπτικός, µέ τό γυµνό πόδι νά πατάει στήν, γυρισµένη πρός τά κάτω, παλάµη τῆς Παναγίας. Τά στοιχεῖα τῆς εἰκόνας τοῦ Μουσείου Πούσκιν συγγενεύουν µέ τήν εἰκόνα πού περιγράφουµε, καθιστώντας την συγγενές εἰκονογραφικό παράλληλο µέ νοήµατα ταυτόσηµα, πού συνδέονται µέ τό µελλοντικό πάθος τοῦ Χριστοῦ. Ὁ Χριστός µέ τό δεξί του χέρι ἀγκαλιάζει τή µητέρα του, ἐνῶ µέ τό ἀριστερό κρατεῖ ἀνοιχτό εἰλητάριο. Οἱ πρῶτες λέξεις εἶναι γραµµένες µέ κόκκινο χρῶµα, οἱ ὑπόλοιπες µέ µαῦρο σέ φόντο ἀνοιχτό µπλέ «ΠΝ(ΕΥΜ)Α Κ(ΥΡΙΟ)Υ ΕΠ ΕΜΕ ΟΥ 280

4

5 ΕΙΝΕΚΕΝ ΕΧΡΙΣΕ ΜΕ ΕΒΑΓΓΕΛΙΣΑΣΘΑΙ» (Λουκ. 4,18 Ἠσ. 61,1). Τό µαφόριο τῆς Παναγίας κοσµεῖται µέ φυλλόσχηµα χρυσά κρόσσια στήν παρυφή τοῦ δεξιοῦ βραχίονα µέ τήν ἐπιγραφή «ΕΙ ΕΝ ΚΡΩΣΟ ΤΗΣ ΧΡΙΣΗΣ ΠΕ - ΡΙΒ(ΟΛΗΣ)». έν παραλείφθηκαν καί οἱ τρεῖς συµβολικοί ἀστέρες στό µέτωπο καί τούς ὤµους τῆς Θεοτόκου. Στόν χρυσό κάµπο καί στίς δύο ἐπάνω γωνίες, µέσα σέ κόκκινους δίσκους, ὑπάρχει ἡ χρυσή ἐπιγραφή «ΜΡ ΘΥ», στόν δέ δεξιό ὦµο τῆς Παναγίας «Η ΠΑΝΤΑΝΟΥΣΑ ΕΤΟΥ(Σ) ΖΡΜΒ» (7142 ἀπό κτίσεως κόσµου = 1634 µ.χ.). Ο εἰκονογραφικός αὐτός τύπος τῆς Γλυκοφιλούσας θεωρεῖται ἀπό τούς πλέον διαδεδοµένους στή Χριστιανική γενικῶς εἰκονογραφία. Στήν εἰκόνα µας ἡ παρά - σταση τῆς Θεοτόκου ἔχει ἔντονο τόν χαρακτῆρα ἑνός µνηµειακοῦ ἔργου. Η µορφή της, ἡ ὁποία εἶναι κυριαρχική, ἔχει ἔκδηλη τήν ἔκφραση µιᾶς ὑψηλῆς πνευµατικότητας καί µητρικῆς τρυφερότητας συγχρόνως. Τό πρόσωπο τοῦ Χριστοῦ διατηρεῖ τήν παιδική χάρη καί ἁπλότητα. Αὐτές οἱ φυσιογνωµικές ἐκφράσεις ἀντλοῦνται ἀπό τήν παράδοση καί εἶναι καθιερωµένα τά προσωπογραφικά καί ἄλλα χαρακτηριστικά τοῦ καθενός προσώπου. Συγκεκριµένα, τά διαπεραστικά µάτια µέ τή γύρω ἀπό αὐτά σκιά, ἡ µεγάλη µύτη, τό µικρό στόµα καί οἱ ἐκτεταµένες παρειές τῆς Παναγίας, ἀκόµα δέ καί ἡ συσταλτικότητα τοῦ Χριστοῦ, καθώς καί ἡ κίνηση τοῦ κεφαλιοῦ τους δηµιουργοῦν αὐτή ἀκριβῶς τήν ἐντύπωση. Στήν ἴδια σκέψη ὁδηγοῦν ἀκόµα τόσο οἱ περιορισµένες κινήσεις τῶν δύο εἰκονιζοµένων µορφῶν ὅσο καί ὁ ὅλος φωτισµός τῶν προσώπων τους. Τά δάκτυλα τῶν χεριῶν τῆς Παναγίας παρουσιάζουν ἰδιαίτερη λεπτότητα, ἐνῶ τοῦ Χριστοῦ στεροῦνται αὐτῆς τῆς λεπτοµέρειας. Τά γυµνά µέρη παρουσιάζουν ἔντονη φωτοσκίαση, ἡ ὁποία δέν διακρίνεται γιά τή σταδιακή µετάβαση ἀπό τά βαθύχρωµα τµήµατα στά ἀνοιχτόχρωµα, τά ὁποῖα δηµιουργοῦν τούς γλυκασµούς τῶν σαρκωµάτων καί ὑπερτεροῦν. Τά περισσότερα φωτεινά σηµεῖα καί τῶν δύο εἰκονιζοµένων προσώπων, δηλαδή τό µέτωπο, τά µῆλα, ἡ κορυφή τῆς µύτης, ἡ σιαγόνα, τό κάτω µέρος τοῦ λαιµοῦ καί τά χέρια, φιλοτεχνήθηκαν µέ παράλληλες λευκόχρωµες γραµµές. Ἀντίθετα, οἱ πτυχώσεις τῶν ἐνδυµάτων ἀποδόθηκαν µέ κάθετες, ἐλαφρῶς καµπυλούµενες, βαθύχρωµες γραµµές, οἱ ὁποῖες γωνιάζουν ἤ καµπυλώνουν στούς ὤµους καί διαγράφουν τούς ὄγκους τῶν σωµάτων. Τέλος, τά φωτεινά ἐπίπεδα ἐκτελέσθηκαν µέ ἀνοιχτότερους χρωµατικούς τόνους. Πολύ χαρακτηριστικές εἶναι καί οἱ πλούσιες χρυσοκονδυλιές στό ἱµάτιο τοῦ Χριστοῦ, τό ὁποῖο καλύπτει καί τά δύο πόδια του. Αὐτές οἱ σύντοµες εἰκονογραφικές, τεχνοτροπικές καί τεχνικές παρατηρήσεις φανερώνουν δεξιοτέχνη ἁγιογράφο, ὁ ὁποῖος ἤκµασε τήν ἐποχή τοῦ τέλους τοῦ 16ου µέ ἀρχές τοῦ 17ου αἰῶνα. 282

6

7 11. Η Θεία Μυσταγωγία Χρονολόγηση: Β µισό τοῦ 17ου αἰῶνα ιαστάσεις: 0,31 0,25 Προέλευση: ωρεά Μακαριστοῦ Μητροπολίτου Σερρῶν καί Νιγρίτης Μαξίµου Μέσα σέ ἀβαθές κοίλωµα τοῦ ξύλου εἰκονίζεται, κάτω ἀριστερά, ὁ Μέγας Βασίλειος, σέ ἀποµόνωση, καθισµένος στό γραφεῖο του ὀρθογώνιο ἔπιπλο νά συγγράφει τή Θεία Λειτουργία. Στοιχεῖα τοῦ ἐσωτερικοῦ χώρου ἀποτελοῦν οἱ κόκκινες σκοῦρες πλάκες τοῦ δαπέδου καί τµῆµα δικτυωτοῦ παραθύρου πίσω ἀπό τόν Ἅγιο. Μία δεύτερη σύνθεση, πού καλύπτει καί τό µεγαλύτερο µέρος τῆς εἰκόνας, ἀπο- µονώνεται ἀπό τήν προηγούµενη µέ ἕναν κύκλο ἀπό σύννεφα πού συµβολίζουν τόν οὐρανό. Εἰκονίζεται ὁ Χριστός, ντυµένος µέ ἀρχιερατική στολή καί φορώντας µίτρα, νά ἱερουργεῖ µπροστά στήν Ἁγία Τράπεζα. εξιά του οἱ Ἀπόστολοι, µέ τά χέρια στό στῆθος σέ στάση δέησης, παρακολουθοῦν εὐλαβικά τή Θεία Λειτουργία. Τήν παράσταση αὐτή τῆς Θείας Λειτουργίας περιβάλλουν κυκλικά ὁµάδες οὐρανίων δυνά- µεων στά σύννεφα, τά πρόσωπα τῶν ὁποίων εἶναι στραµµένα στό κέντρο πού εἶναι ἡ Ἁγία Τράπεζα. Ἡ παράσταση ἐπιγράφεται «Η ΘΙΑ ΜΥΣΤΑΓΩΓΙΑ», ἀποτελεῖ ὅµως συνένωση δύο εἰκονογραφικῶν θεµάτων, τῆς συγγραφῆς καί τῆς τέλεσης τῆς Θείας Λειτουργίας. Τά δύο αὐτά θέµατα συνδέονται µέ τή µορφή τοῦ Χριστοῦ πού ἱερουργεῖ. Στίς γωνίες τοῦ ὑπερυψωµένου ξύλινου πλαισίου πού περιβάλλει τή σύνθεση, εἰκονίζονται µέσα σέ νέφη οἱ Εὐαγγελιστές µέ τά ἀντίστοιχα σύµβολά τους. Στό µέσον τῶν κάθετων πλευρῶν τοῦ πλαισίου τῆς εἰκόνας προβάλλουν σέ σύννεφα ὁ Ιωάννης ὁ Χρυσόστοµος καί ὁ Γρηγόριος ὁ Θεολόγος, ἐνῶ στό µέσον τῶν ὁριζοντίων πλευρῶν εἰκονίζονται ἐπάνω σέ σύννεφα, σέ σχῆµα προτοµῆς ὁ Θεός Πατήρ, εὐλο - γώντας µέ τά δύο χέρια του, ἐνῶ στήν κάτω ὁριζόντια πλευρά τό Ἅγιο Μανδήλιο. Ἡ ἐµφάνιση τοῦ Πατέρα µέ τόν Υἱό, πού τελεῖ τή Θεία Μυσταγωγία, ἀπαντᾶ καί σέ ἄλλες περιπτώσεις µέ τήν προσθήκη τοῦ Ἁγίου Πνεύµατος. Ἡ ἀπεικόνιση τῆς Ἁγίας Τριάδος σέ ὁριζόντια διάταξη ἐπικρατεῖ στή µεταβυζαντινή ἐποχή. Ἡ παράσταση τῆς Θείας Λειτουργίας µέ τόν Χριστό, ὡς Μέγα Ἀρχιερέα, νά προεξάρχει καί τίς ἀγγελικές δυνάµεις νά συµµετέχουν κρατώντας λειτουργικά σκεύη, ἀπαντᾶ σέ παλαιολόγεια τοιχογραφηµένα σύνολα, ὅπου ἔχει τή θέση της στό Ἱερό Βῆµα, ὡς κατεξοχήν ἁρµόζον θέµα (π.χ. Περίβλεπτος καί Παντάνασσα Μυστρᾶ). Ἡ ἴδια παράσταση συναντᾶται καί στή µεταβυζαντινή µνηµειακή ζωγραφική (Μονή Σταυρο νικήτα, ἀπό τόν Θεοφάνη καί τό συνεργεῖο του, Μονή οχειαρίου, παρεκκλήσιο Ἁγ. Νικολάου Μονῆς Λαύρας κ.ἀ.). Η εἰκόνα παριστάνει τόν Μέγα Βασίλειο κατά τή συγγραφή τῆς Θείας Λειτουργίας, ἐµπνεόµενο ἀπό τήν ὑπέρτατη, τελούµενη ἀπό τόν Χριστό στόν οὐρανό, Θεία Λειτουργία. 284

8

9 Τά χρώµατα πού κυριαρχοῦν στήν εἰκόνα εἶναι τό πράσινο καί τό κιννάβαρι. Κόκκινο ὕφασµα µέ χρυσά κεντήµατα καί πτυχώσεις εἶναι τοποθετηµένο στήν Ἁγία Τράπεζα. Τό ἴδιο χρῶµα συναντοῦµε καί στό στιχάριο τοῦ Ἁγίου Βασιλείου, καθώς καί σέ τρεῖς χιτῶνες τοῦ ὁµίλου τῶν Ἀποστόλων πού βρίσκονται πίσω ἀπό τήν Ἁγία Τράπεζα καί στούς τέσσερις Εὐαγγελιστές. Η Ἁγία Τράπεζα καί τό τραπέζι πού γράφει ὁ Ἅγιος ἔχουν στό ἐπάνω µέρος τοποθετηµένα πράσινα καλύµµατα µέ τά ἴδια διακοσµητικά µοτίβα. Η πτυχολογία δέν παρουσιάζει ἐξαιρετικό ἐνδιαφέρον, εἶναι ἁπλή χωρίς ἐντά - σεις, ἄν ἐξαιρέσουµε τό φαιλόνιο τοῦ Ἁγίου Βασιλείου µέ τά ἔντονα φῶτα. Οἱ προπλασµοί εἶναι φαιοπράσινοι µέ γλυκασµούς καί λίγα φῶτα πού τονίζουν τίς προεξοχές πάνω στό σάρκωµα. Τό πλαίσιο, καθώς καί ὁ κάµπος ἔχουν χρῶµα πράσινο, µέ σκουρότερους τούς τόνους τοῦ πλαισίου, πάνω στό ὁποῖο εἶναι γραµµένες εὐ - διάκριτες οἱ ἐπιγραφές. Η παράσταση τῆς Θείας Λειτουργίας µέ παραλλαγές εἶναι γνωστή σέ µικρογραφίες καί ἐκκλησιαστικά σκεύη ἀπό τόν 6ο αἰῶνα. Συνηθισµένο δέ θέµα τοῦ ἐντοίχιου διάκοσµου τῶν ναῶν καί τῆς διακοσµήσεως ἐκκλησιαστικῶν κεντηµάτων, ἀπαντᾶ σπάνια σέ φορητές εἰκόνες. Ἀναφέρουµε ἕνα παράδειγµα σινα τικῆς εἰκόνας τοῦ 11ου αἰῶνα κι ἕνα ἄλλο ἀπό τήν Ἀχρίδα. Ὁ ἄγνωστος ζωγράφος στηρίζεται µέν στή βυζαντινή καί δυτική εἰκονογραφική παράδοση, δηµιουργεῖ, ὅµως, µέ βάση τό δικό του καλλιτεχνικό αἰσθητήριο. Οἱ ἐλεύθερες κινήσεις καί ἡ πλαστικότητα τῶν µορφῶν, ἡ προοπτική ἀπόδοση ἀντικειµένων, τό µαλακό πλάσιµο, ὀφείλονται στή δυτική ἐπίδραση, πού ὅµως εἰσδύει διακριτικά καί συµπλέκεται µέ τά στοιχεῖα τῆς βυζαντινῆς παράδοσης, τά ὁποῖα ὁπωσδήποτε ὑπερέχουν. Τό ἀποτέλεσµα εἶναι µία ἁρµονική καί πρωτότυπη σύνθεση, πού ἀποτελεῖ σπάνιο εἶδος. 286

10

11 12. Ο Ἄρχων Γαβριήλ Χρονολόγηση: 17ος αἰώνας ιαστάσεις: 0,96 0,46 Προέλευση: Ι. Ναός Ἁγ. Γεωργίου άφνης Ο Ἄγγελος Γαβριήλ εἰκονίζεται σέ χρυσό βάθος ὄρθιος, ὁλόσωµος, σέ στάση ἡµιµετωπική, στραµµένος πρός τά δεξιά. Εἶναι ἐνδεδυµένος µέ πολυτελῆ αὐτοκρατορική στολή ἀπό χιτῶνα κόκκινο τοῦ κρασιοῦ καί χρυσό λῶρο, πού διασταυρώνεται µπροστά ἀπό τό στῆθος. Στά χέρια του κρατεῖ ἀνοιχτό εἰλητάριο, τοῦ ὁποίου τό κείµενο δέν σῴζεται. Τό πρόσωπό του εἶναι νεανικό καί ἀρρενωπό, ἡ κόµη του πλούσια καί δεµένη µέ ταινία, τῆς ὁποίας τά ἄκρα ἀνεµίζουν µέσα στόν φωτοστέφανο. Η στάση τοῦ Ἀγγέλου στροφή πρός τά δεξιά, ἑνωµένα τά χέρια στό ὕψος τῆς µέσης, ἐλαφρά κλίση τῆς κεφαλῆς δείχνει ὅτι πιθανῶς ἀποτελοῦσε ἑνότητα µέ κάποια ἄλλη εἰκόνα. Χαρακτηριστική εἶναι ἡ ἱκανότητα τοῦ ζωγράφου στίς λεπτοµέρειες, ὅπως οἱ βόστρυχοι τῶν µαλλιῶν καί τά φῶτα τοῦ προσώπου. Στά γυµνά µέρη τό πλάσιµο ἐµφανίζει δεξιοτεχνική ἱκανότητα, παρ ὅλο πού οἱ µεταβάσεις τῶν τόνων εἶναι πολύ µαλακές καί οἱ ἀντιθέσεις µέ τή σκιά τοῦ βαθύχρωµου προπλασµοῦ εἶναι ἔντονες. Οἱ ὄγκοι ὅµως διαγράφονται µέ τρόπο ἤρεµο καί πάνω ἀπό ὅλα διακρίνεται ἡ λιτότητα στήν ἀπόδοση τῆς σάρκας. Ἡ γραµµική σχηµατοποίηση τῆς κόµης καί ἡ διακοσµητική ἀπόδοση τῶν φτερῶν ἀπηχοῦν τήν παράδοση τοῦ ὄψιµου 12ου αἰῶνα. Ἡ ἐντυπωσιακή µορφή τοῦ Ἀρχαγγέλου Γαβριήλ µέ τό εὐγενικό ἦθος, τήν ἀρχοντική κορµοστασιά, τό πλάτος στήν ἀνάπτυξη τοῦ ὄγκου πού καταλήγει σέ µικρό κεφάλι, τήν ἀβρότητα στό πλάσιµο τῶν χεριῶν µέ τά λεπτά µακρόστενα δάκτυλα καί τή ρέουσα πτυχολογία, ἔχει τίς καταβολές της σέ κορυφαῖα ἔργα τῆς µνηµειακῆς ζωγραφικῆς τῆς πρώτης περιόδου τῶν Παλαιολόγων. Ὡστόσο, ὁ εἰκονιστικός τύπος τῆς µορφῆς, µέ τήν ἔνταση στό βλέµµα καί τόν γραµµικό φωτισµό πού περιορίζεται κάτω ἀπό τά µάτια καί λειτουργεῖ σάν φωτεινές ἀνταύγειες στό µέτωπο, ἀναγνωρίζεται σέ µία σειρά ἔργων, τοιχογραφίες καί εἰκόνες, τοῦ β µισοῦ τοῦ 13ου αἰῶνα, κορυφαῖο δεῖγµα τῆς ὁποίας εἶναι οἱ ἔξοχες τοιχογραφίες τοῦ Ναοῦ τῆς Παναγίας στή Στουντένιτσα τῆς Σερβίας, ἔργο ταλαντούχων Βυζαντινῶν ζωγράφων, πιθανότατα ἀπό τήν Κωνσταντινούπολη. Η λυγερόκορµη µορφή τοῦ Ἀγγέλου ἀποδίδεται µέ εὐγενική συγκρατηµένη κίνηση. Τά χρώµατα πού κυριαρχοῦν εἶναι τό κιννάβαρι τοῦ χιτῶνα, οἱ τόνοι τοῦ µπλέ καί τῆς ὤχρας. Εντύπωση προξενεῖ ἡ θέση πού ἐµφανίζεται τό «ἀναπετάριν», κατακόρυφο σέ τόνους τοῦ µπλέ. Ο φθαρµένος διάκοσµος τῆς στολῆς στερεῖ ἀπό τήν εἰκόνα τά χρυσογραφήµατα, τά ὁποῖα προσέδιδαν ἱερατικό ὕφος στή µορφή τοῦ Ἀρχαγγέλου. 288

12

13 13. Ο Ἅγιος Νικόλαος Χρονολόγηση: 17ος αἰώνας ιαστάσεις: 0,57 0,39 Προέλευση: Ι. Ναός Ἁγ. Ἀντωνίου Σερρῶν Ο Ἅγιος Νικόλαος εἰκονίζεται ὁλόσωµος, σέ στάση µετωπική, καθισµένος σέ µεγάλο µαρµάρινο λιτό θρόνο καί µαξιλάρι χρώµατος κιννάβαρι. Εὐλογεῖ µέ τό ὑψωµένο δεξί του χέρι καί µέ τό ἀριστερό στηρίζει στό γόνατο ἀνοιχτό εὐαγγέλιο µέ µεγαλογράµµατη γραφή «ΕΙΠΕΝ Ο ΚΥΡΙΟΣ, ΕΓΩ ΕΙΜΗ ἡ ΘΥΡΑ...». Φορεῖ τήν ἀρ - χιερατική στολή στιχάριο σέ µπλέ τόνους µέ σκούρους ποταµούς καί γαλάζια φῶτα, φαιλόνιο ὑπόλευκο µέ ποταµούς ἀπό σιέννα. Τό ὠµοφόριο ζωγραφίζεται στούς τόνους τοῦ γκρίζου µέ µαύρους σταυρούς καί ἔχει πτυχώσεις πού σχηµατοποιοῦνται µέ κάποια ελευθερία. Παραδόξως δέν φέρει ἐπιγονάτιο καί µᾶλλον αὐτό ὀφείλεται στήν ἁπλοποιηµένη ἀπόδοση τῶν ἀµφίων. ύο ζεύγη κόκκινων ταινιῶν ἀρχίζουν ἀπό τά γόνατα καί καταλήγουν στίς παρυφές τοῦ φαιλονίου. Μέ τό ἴδιο κόκ κινο ζωγραφίζονται καί οἱ φοῦντες τοῦ ἐπιτραχηλίου, τοῦ ὠµοφορίου, καθώς καί οἱ σελίδες τοῦ εὐαγγελίου πού κρατεῖ. Στό ἕδρανο τοῦ θρόνου βρίσκεται κυλινδρικό προσκεφάλαιο µέ φθαρµένη χρυσογραφία στίς δύο πλευρές. Τό ἐρεισίνωτο τοῦ θρόνου ἔχει σχῆµα τόξου καί διαιρεῖται σέ τρεῖς ἐπάλληλες ζῶνες. Οἱ ἀπολήξεις τῶν κιονίσκων κοσµοῦνται µέ ρόµβους, ἐνῶ µέ κιονίσκους ἐπίσης κοσµεῖται καί ἡ βάση. Ἡ εἰκόνα ἀποτελεῖ σπάνιο δεῖγµα ἀπό τήν ἄποψη τῆς ἀπουσίας τῶν δύο µορφῶν, τοῦ Χριστοῦ καί τῆς Παναγίας ἀριστερά καί δεξιά τῆς κεφαλῆς τοῦ Ἁγίου, νά τοῦ προσφέρουν τό Εὐαγγέλιο καί τό Ὠµοφόριο ἀπεικόνιση πού σχετίζεται µέ τό θαῦµα πού συνέβη κατά τήν Α Οἰκουµενική Σύνοδο. Σύµφωνα µέ τήν παράδοση αὐτή, ὁ Ἅγιος ἐράπισε τόν Ἄρειο γιά τήν αἱρετική διδασκαλία του καί γιά τό λόγο αὐτό καθαιρέθηκε καί φυλακίστηκε ἀπό τόν αὐτοκράτορα Κωνσταντῖνο. Τή νύχτα, ὅµως, ἐµφανίστηκαν στή φυλακή ὁ Χριστός καί ἡ Παναγία καί τοῦ ἔδωσαν πάλι τό Εὐαγγέλιο καί τό Ὠµοφόριο, δηλωτικά τοῦ ἀρχιερατικοῦ του ἀξιώµατος. Ἡ µεταγενέστερη αὐτή εἰκόνα, ἀντιπροσωπευτική τῆς µέσης καλλιτεχνικῆς στάθ- µης τῆς ἐποχῆς, βεβαιώνει τή διάρκεια τῆς παράδοσης, µέ τήν πιστή ἐπανάληψη τοῦ παραδοσιακοῦ εἰκονογραφικοῦ τύπου τοῦ Ἁγίου καί τή χρήση τῆς τεχνικῆς στό πλάσιµο, µέ τή σχηµατική ἀποξηραµένη µορφή τοῦ β µισοῦ τοῦ 17ου αἰῶνα. Στόν χρυσό κάµπο καί στίς δύο ἐπάνω γωνίες, µέσα σέ κόκκινους δίσκους µέ χρυσά γράµµατα ὑπάρχει ἡ ἐπιγραφή «Ο ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ». Τό δάπεδο, βαθύ µπλέ, δηµιουργεῖ µεγάλη ἀντίθεση µέ τόν φωτεινό θρόνο. Στό στοχαστικό πρόσωπο καί τά χέρια τοῦ δηµοφιλοῦς Ἁγίου, οἱ ὄγκοι πλάθονται µέ λίγες ἔντονες, ἀρκετά ἐλεύθερες, ψιµυθιές. Στό µέτωπο τά φῶτα εἶναι ἐναλλάξ τονισµένα καί ἀδύνατα. Στά ἄµφια οἱ πτυχές εἶναι πλατιές, δύσκαµπτες (κυρίως στό φαιλόνιο), συχνά µέ ἀγκιστροειδεῖς ἤ διχαλωτές ἀπολήξεις. Ο φωτοστέφανος σχηµατίζεται µέ στικτό κύκλο. Τό πλαίσιο τῆς εἰκόνας καταλήγει περιγραµµικά µέ κόκκινο χρῶµα. 290

14 Ὁ τύπος αὐτός τοῦ Ἁγίου, µέ τή µετωπική στάση τοῦ κορµοῦ καί τή λοξή διάταξη τῶν ποδιῶν µέ τή συνακόλουθη πτυχολογία τῶν ἀµφίων, θά ἀποτελέσει πρότυπο στούς ζωγράφους τῆς γενιᾶς τοῦ 17ου αἰῶνα, ὅπως δείχνουν οἱ εἰκόνες τοῦ Θεοδώρου Πουλάκη καί τοῦ Κωνσταντίνου Παλαιοκαπᾶ. Ὁ ἄγνωστος ζωγράφος ἀνήκει στόν κύκλο τῶν συντηρητικῶν ζωγράφων τοῦ β µισοῦ τοῦ 17ου αἰῶνα, πού ἀκολουθοῦν τήν παλιά παράδοση, τήν ὁποία ἀποδίδουν µέ ὑψηλῆς στάθµης δεξιοτεχνική ἱκανότητα. 291

15 14. Ο Ἅγιος Κυπριανός Χρονολογία: 1655 ιαστάσεις: 0,42 0,315 Προέλευση: Ἱ. Μονή Τιµίου Προδρόµου Σερρῶν Στό κεντρικό ὀρθογώνιο διάχωρο τῆς εἰκόνας εἰκονίζεται, σέ χρυσό κάµπο, ὁ Ἅγιος Κυπριανός ὁλόσωµος, σέ µετωπική στάση, ἐνδεδυµένος τήν ἀρχιερατική στολή. Τό ἔντονο κόκκινο φαιλόνιο συνδυάζεται µέ τήν ἀνοιχτόχρωµη ρόζ πλούσια φόδρα, µέ φῶτα λευκά καί ἐπάλληλες γραµµές µαῦρες. Φέρει στιχάριο στούς τόνους τοῦ γκρί, ὅπου οἱ ἐπιµεληµένες πτυχώσεις διαγράφουν τήν κλίση τοῦ ἀριστεροῦ ποδιοῦ, ἐνῶ στηρίζεται στό δεξί. Πάνω ἀπό τό στιχάριο πέφτει κάθετο τό σιτόχρουν ἐπιτραχήλιο, µέ χρυσογραφία ἐνδεικτική τῶν πτυχώσεων. Μέ τό δεξί χέρι, πού βρίσκεται στό ὕψος τοῦ ὤµου εὐλογεῖ, µέ τό ἀριστερό δέ, κρατεῖ εὐαγγέλιο ἀνοιχτό ἐνεπίγραφο «ΕΙΠΕΝ Ο ΚΥΡΙΟΣ ΤΟΙΣ ΕΑΥΤΟΥ ΜΑΘΗΤΑΙΣ». Ἡ ἀφήγηση στίς 10 σκηνές ἀπό τό βίο καί τό µαρτύριο πού πλαισιώνουν τόν Ἅγιο ἀρχίζει ἀπό πάνω ἀριστερά πρός τά κάτω περιµετρικά οἱ σκηνές συνοδεύονται ἀπό ἐπιγραφές µεγαλογράµµατες µέ κόκκινα γράµµατα, δυσανάγνωστες. Σύµφωνα, λοιπόν, µέ τό Συναξάρι τοῦ Ἁγίου, οἱ παραστάσεις πού διαδραµατίζονται χωρίς χρονολογική συνέπεια, ἀρχίζουν µέ τόν Ἅγιο νά εἶναι «ἔκδοτος εἰς τὴν μαγείαν καὶ τῶν δαιμώνων λατρευτῆς πρότερον». Στή συνέχεια, «ἐπέγνω τὴν ἀλήθειαν καὶ τῆς δαιμονικῆς πλάνης ἀπαλαγεὶς προσῆλθε τῷ Χριστῷ καὶ ἐβαπτίσθη», «Κατέκαυσε πάσας τὰς μαγικὰς αὐτοῦ βίβλους», «ιεδέξατο ὕστερον τὸν τῆς πατρίδος αὐτοῦ ἐπισκοπικὸν θρόνον». «Συληφθεὶς μετὰ τῆς Ἰουστίνης ἀπετμήθησαν τὰς κεφαλάς», «ὑπὸ τοῦ κόμητος τῆς αμασκοῦ πολλὰς βασάνους παρ αὐτοῦ ὑπομείναντες», «ξέεται τὴν σάρκαν», «Οἱ Ἅγιοι Κυπριανὸς καὶ Ἰουστίνη βληθέντες εἰς τὴν πυράν», «Ὁ Ἅγιος κρατηθεὶς ὑπὸ τοῦ τετράρχου», «Ὁ Ἅγιος ιδάσκων τὸν Λαόν...». Οἱ παραλλαγές τοῦ βίου τοῦ Ἁγίου Κυπριανοῦ εἶναι πολυάριθµες καί διαφέρουν σηµαντικά µεταξύ τους. Τά γνωστά ἁγιογραφικά κείµενα δέν µᾶς ἐπιτρέπουν νά ταυτίσουµε τό περιεχόµενο τῶν σκηνῶν τοῦ πλαισίου, οὔτε νά ἀναγνωρίσουµε θαύµατα πού ἀπεικονίζονται σέ αὐτές. Οἱ µεταβυζαντινές εἰκόνες µέ βίους Ἁγίων, πού γίνονται ἰδιαίτερα δηµοφιλεῖς ἀπό τά τέλη τοῦ 16ου αἰῶνα, προδίδουν ὁλοφάνερα τήν τάση οἱ σκηνές τοῦ πλαισίου νά συσχετίζονται, ἀκολουθώντας παραδοσιακά σχήµατα καί συνθέσεις δυτικοῦ τύπου, µέ σκοπό τή δηµιουργία µιᾶς ρεαλιστικῆς, πραγµατιστικῆς ἀφήγησης. Ὑπάρχουν χαρακτηριστικά παραδείγµατα πού µᾶς προσφέρουν εἰκόνες, ὅπως συµβαίνει µέ τίς εἰκόνες τῶν Ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Προδρόµου, Ἁγίου Νικολάου, Ἁγίου Χαραλάµπους, µέ ἐξέχουσα θέση τό παράδειγµα τῆς εἰκόνας τῆς Κοίµησης τοῦ Ἁγίου Σπυρίδωνος µέ σκηνές τοῦ βίου του, τοῦ 1595, τοῦ Ἐµµανουήλ Τζανφουρνάρη στό Μουσεῖο τοῦ Ἑλληνικοῦ Ἰνστιτούτου τῆς Βενετίας. 292

16

17 Ἡ ζωγραφική τῆς εἰκόνας τοῦ Ἁγίου Κυπριανοῦ συνδέεται ἀπό πολλές ἀπόψεις µέ τήν παραδοσιακή τέχνη τοῦ 16ου αἰῶνα, ἄν καί ἡ χρήση τοῦ φωτός καί ἡ διαπραγ- µάτευση τοῦ χώρου µποροῦν νά ἀναχθοῦν στήν τέχνη τοῦ µανιερισµοῦ. Ἡ εἰ κόνα χαρακτηρίζεται ἀπό τά ζωηρά χρώµατα πάνω στόν χρυσό κάµπο, πού ἑνοποιοῦνται µέ τούς ἁπαλούς τόνους τῆς πτυχολογίας. Ἡ τονισµένη διάσταση τοῦ βάθους στίς σκηνές συνυπάρχει µέ τά πολλαπλά ἐπίπεδα χώρου, πού δηλώνονται µέ τή βοήθεια λόφων ἤ ἀρχιτεκτονηµάτων, τῶν ὁποίων ἡ τρισδιάστατη ἀπόδοση ἐπιτυγχάνεται µέ τίς πλατιά σκιασµένες πλευρές τους. Ὅλες οἱ µορφές ζωγραφίζονται µέ φωτοσκίαση καί ἐκφραστικότητα. 294

18

19 15. Η Ἁγία Κυριακή Χρονολόγηση: 17ος αἰώνας ιαστάσεις: 0,74 0,50 Προέλευση: Ἱ. Ναός Ἁγ. Ἀθανασίου Εµµ. Παππᾶ Η Ἁγία Κυριακή παριστάνεται στόν τυπικό εἰκονογραφικό τύπο της ὥς τή µέση, ντυµένη βασιλοπούλα, µέ αὐτοκρατορικό λῶρο, στέµµα καί µανδύα πολύτιµο, νά κρατεῖ πολυτελῆ σταυρό στό δεξί χέρι µπροστά στό στῆθος καί νά ἔχει τό ἄλλο, σέ χαµηλότερο ἐπίπεδο, µέ ἀνοιχτή τήν παλάµη. Η ὅλη παράσταση, πλούσια σέ στοιχεῖα, ἐµφανίζει τήν Ἁγία νέα καί ὄµορφη, µέ πλούσια καί περίτεχνα ροῦχα καί µέ ἄσπρο, διακοσµηµένο µέ κόκκινα καί µπλέ ἀνθέµια, κάλυµµα στό κεφάλι. Φοράει µπλέ καλογραµµένο χιτῶνα καί κόκκινο φωτεινό ἱµάτιο καί φέρει λιθοκόσµητο στέµµα, πού περιβάλλεται ἀπό περίτεχνο ἀνά - γλυφο φωτοστέφανο µέ φυτικό διάκοσµο. Τό κόκκινο χρῶµα τοῦ ἱµατίου, πού ἀνα βιώνει ἀπό τά βυζαντινά χρόνια, ἑρµηνεύεται ἀπό τό συναξάρι τῆς Ἁγίας, σύµφωνα µέ τό ὁποῖο τόν παρθενικό χιτῶνα της ἔβαψε κόκκινο τό αἷµα τοῦ µαρτυρίου της «πεποικιλμένη ἐλαίῳ τῆς ἁγνείας καὶ τῷ αἵματι τῆς ἀθλήσεως». Στόν χιτῶνα διακρίνονται ἔντονα γραψίµατα καί ἀπουσιάζει ὁ λαµµατισµός. Οἱ πτυχώσεις τῶν ἐνδυµάτων ἀποδίδονται µέ σκοῦρες γραµµές τοῦ ἰδίου µέ τό ἔνδυµα χρώµατος καί ἐλάχιστες πολύ µικρές καί λεπτές φωτισµένες ἐπιφάνειες στίς ἀκµές, σέ ἀνοικτότερους τόνους. Η µορφή, µέ τό πολύ ὡραῖο, σοβαρό, στενόµακρο πρόσωπο, ἀκτινοβολεῖ προβαλλόµενη µέσα ἀπό τό περίτεχνο χρυσό στέµµα καί τήν καλύπτρα τῆς κεφαλῆς, ἐνῶ στενεύει, καθώς κορυφώνεται πρός τά ἐπάνω. Τό πρόσωπο, µέ τά κανονικά καί ἁρµονικά χαρακτηριστικά, τό στενόµακρο σχῆµα καί τόν ὡραῖο λαιµό, ἐκφράζει µέ τήν ἐξαιρετική δοµή του µία γαλήνια, ἰδανική γυναικεία νεανική ὀµορφιά. Ὁ προπλασµός εἶναι βαθυκάστανος. Τό πλάσιµο τῶν γυµνῶν µερῶν εἶναι σχετικά µαλακό, ὁ γλυκασµός ἐλαφρῶς πρασινωπός, ἐνῶ λίγες δύσκαµπτες καί κάπως ἄκοµψες ψιµυθιές ἁπλώνονται πάνω ἀπό τό φωτισµένο σάρκωµα. Ο εἰκονογραφικός αὐτός τύπος ἐπαναλαµβάνεται σέ προτοµή καί σέ ἄλλες εἰ - κόνες τῆς Ἁγίας. Εξαιρέσεις τοῦ τύπου τῆς ὁλόσωµης, ὄρθιας καί µετωπικῆς Ἁγίας Κυριακῆς εἶναι λίγες καί σ αὐτές δέν εἰκονίζεται µοναχική ἡ µορφή, ἀλλά σέ ζεύγη Ἁγίων ἤ σέ πολυπρόσωπες συνθέσεις. Η µορφή φανερώνει λεπτότητα, µέ τήν ἐπιµεληµένη µέ ἁδρές πινελιές καί αἴ - σθηση ζωγραφικότητας ἐκτέλεση, µέ τά συµπληρωµατικά χρώµατα καί µέ τίς ἁπα λές διαβαθµίσεις τοῦ λαδοπράσινου προπλασµοῦ καί τοῦ σιταρένιου σαρκώµατος καί τήν περιορισµένη ἀλλά χαρακτηριστική χρήση τῶν ἄσπρων φώτων στά κύρια σηµεῖα τοῦ προσώπου. Ἡ εἰκόνα, µέ τή µεγάλη ἀπώλεια στό κάτω µέρος ἀπό κάψιµο, συγκαταλέγεται µεταξύ τῶν εἰκόνων µέ ἔντονη καλαισθησία καί διάχυτη διάθεση γιά διακόσµηση. Στόν ἀσηµένιο κάµπο σῴζονται στοιχεῖα τῆς ἐπιγραφῆς µέ κόκκινα γράµµατα. 296

20

21 16. Η Παναγία ἡ Οδηγήτρια µέ τούς Εὐαγγελιστές καί τούς Ἀποστόλους Χρονολόγηση: 17ος-18ος αἰώνας ιαστάσεις: 0,85 0,58 Προέλευση: Ι. Μονή Τιµίου Προδρόµου Σερρῶν Οχι πολύ συνηθισµένη σύνθεση ἀποτελεῖ ἡ Παναγία στόν τύπο τῆς Οδηγήτριας, µέ τούς Εὐαγγελιστές καί τούς Ἀποστόλους σέ κατακόρυφη ἀπεικόνιση στίς δύο πλευρές τῆς εἰκόνας. Η παράσταση, πού ἀριθµεῖ συνολικά δεκαέξι φωτοστεφανωµένα ἱερά πρόσωπα, ζωγραφίσθηκε σέ χρυσό κάµπο καί σέ ξύλο σκαφιδωτό, πού τό πλαίσιό του ἔχει πλάτος 7-8 ἑκατοστά. Ὡς κεντρικό καί βασικό θέµα ἔχει τήν Θεοτόκο Οδηγήτρια. Πρόκειται γιά τόν πολύ διαδεδοµένο τύπο τοῦ εἰκονογραφικοῦ θέµατος, ὅπου ἡ Θεοτόκος εἰκονίζεται ὄρθια, βρεφοκρατοῦσα καί ἐλαφρῶς στραµµένη ἀριστερά. Φέρει τόν Χριστό στό ἀριστερό χέρι, ἐνῶ ὑψώνει τό δεξί πρό τοῦ στήθους της, σέ στάση ἱκεσίας. Τά πρόσωπα Μητέρας καί Τέκνου δέν ἐφάπτονται. Αὐτό εἶναι χαρακτηριστικό τοῦ τύπου. Η Θεοτόκος, πού εἰκονίζεται συνήθως κατά τό ἄνω ἥµισυ τοῦ σώµατος, χαµογελᾶ ἐλαφρῶς καί ἔχει µνηµειακό χαρακτῆρα. Η Παναγία ἐδῶ φορεῖ µπλέ χι - τῶνα καί σκοῦρο κόκκινο µαφόριο µέ χρυσή ταινία στίς παρυφές. Ο χιτώνας τοῦ Χριστοῦ εἶναι γκριζογάλανος, µέ «σηµεῖα» πορτοκα λόχρωµα καί κόκκινη ζώνη. Τό ἱµάτιο, πού ἀφήνει ἀκάλυπτο καί τόν δεξί ὦµο, εἶναι πορτοκαλίζον, µέ ἔντονες πτυχές χρυσογραφηµένες καί διατηρεῖται σέ πολύ καλή κατάσταση. Οἱ πτυχές τῶν ρούχων τῆς Παναγίας, πού σχηµατίζονται µέ µαῦρες γραµµές, εἶναι δύσκαµπτες, µέ πολλές γωνίες. Ο ὄγκος ἀποδίδεται µέ τρεῖς διαφορετικούς τόνους τοῦ ἰδίου χρώµατος. Η κροσσωτή ἄκρη τοῦ µαφορίου κοσµεῖ διακριτικά τό τµῆµα κάτω ἀπό τόν δεξί ὦµο. Οἱ πτυχές τῶν ἐνδυµάτων τοῦ Χριστοῦ εἶναι µαλακότερες καί λιγότερο σχηµατοποιηµένες. Τά ἁβρά πρόσωπα τῆς Θεοτόκου καί τοῦ Χριστοῦ πλάθονται µέ λευκές γραµµές ἐναλλάξ ἔντονες καί ἀµυδρές, πού τονίζουν τά περισσότερο φωτισµένα σηµεῖα. Τό σάρκωµα εἶναι καστανό ἀνοιχτό πρός τό ρόδινο. Ο καστανοπράσινος προπλασµός πού δηλώνει τίς σκιές δέν καταλαµβάνει σχετικά µεγάλη ἔκταση, δέν εἶναι ὅµως σκοῦρος. Ἀνάλογο εἶναι καί τό πλάσιµο στίς ἄλλες µορφές τῶν Ἀγγέλων καί τῶν Ἀποστόλων. Στήν εἰκόνα µας, ἡ Παναγία περιβάλλεται ἀπό τούς Εὐαγγελιστές καί Ἀποστό - λους, σέ µικρότερη κλίµακα, πού κρατοῦν εἰλητάρια καί βιβλία. Ολοι εἰκονίζονται στραµµένοι πρός τήν Θεοτόκο, µέ ἐξαίρεση τόν Ἅγιο Ιωάννη τόν Θεολόγο, πού ἀποτελεῖ τό σηµεῖο ἀναφορᾶς καί τό κέντρο τοῦ ἐνδιαφέροντος. Στήν πρώτη σειρά διακρίνουµε τούς κορυφαίους Πέτρο καί Παῦλο. Ο µέν πρῶ - τος κρατεῖ εἰλητάριο, ὁ χιτώνας του εἶναι µπλέ καί τό ἱµάτιο, πού καλύπτει καί τούς δύο ὤµους, ἀνοιχτό κόκκινο (τριανταφυλλόχρωµο) µέ σκούρους ποταµούς, ὁ δέ 298

22

23 δεύτερος κρατεῖ βιβλίο. Φορεῖ µπλέ χιτῶνα καί τριανταφυλλόχρωµο ἱµάτιο. Ἀκολουθεῖ ὁ Ιωάννης ὁ Θεολόγος, ὁ ὁποῖος εἶναι στραµµένος πρός τήν ἀντίθετη κατεύθυνση. Μᾶλλον ὁ ζωγράφος χρησιµοποίησε πρότυπα ἀπό ἄλλη εἰκόνα, ἴσως ἀπό τήν εἰκόνα τῆς Ἀποκαλύψεως, στήν ὁποία ὑπαγορεύει ὁ Ιωάννης στόν Πρόχορο τήν Ἀποκάλυψη. Φορεῖ µπλέ χιτῶνα καί ἀνοιχτό κόκκινο ἱµάτιο, τό ὁποῖο καλύπτει καί τούς ὤµους καί τό δεξί χέρι, ἐνῶ µέ τό ἀριστερό κρατεῖ εἰλητάριο. Ἀπέναντι εἰκονίζεται ὁ Εὐαγγελιστής Ματθαῖος, ὁ ὁποῖος κρατεῖ εὐαγγέλιο καί φορεῖ κόκκινο ἀνοιχτό χιτῶνα καί µπλέ ἱµάτιο. Κάτω ἀπό τόν Ιωάννη τόν Θεολόγο εἰκονίζεται ὁ Εὐαγγελιστής Λουκᾶς, πού κρατεῖ εὐαγγέλιο καί εἶναι ντυµένος µέ τά χρώµατα τοῦ Παύλου. Στήν ἀπέναντι θέση ὁ Εὐαγγελιστής Μᾶρκος, πού κρατεῖ εὐαγγέλιο, φορεῖ κόκκινο σκοῦρο χιτῶνα καί µπλέ ἱµάτιο. Ἀξιοπρόσεκτο εἶναι ὅτι ὁ ζωγράφος ἔδωσε τήν πρώτη θέση στούς κορυφαίους Πέτρο καί Παῦλο καί στή συνέχεια τοποθέτησε τούς τέσσερις Εὐαγγελιστές. Τρίτη θέση κατέχουν ἄλλοι Ἀπόστολοι, ὅπως ὁ Σίµων, πού κρατεῖ εἰλητάριο καί φορεῖ κόκ κινο σκοῦρο χιτῶνα καί τριανταφυλλόχρωµο ἱµάτιο. Ἀπέναντι ὁ Ἀνδρέας, πού κρατεῖ εἰλητάριο καί φορεῖ γαλάζια ροῦχα. Κάτω ἀπό τόν Σίµωνα ὑπάρχει ἄλλος Ἀπόστολος, πού ἡ ἐπιγραφή του εἶναι φθαρµένη. Κρατεῖ εἰλητάριο καί φορεῖ µπλέ χιτῶνα καί πορτοκαλόχρωµο ἱµάτιο. Στήν ἀντίθετη θέση εἰκονίζεται ὁ Βαρθολο- µαῖος, πού κρατεῖ εἰλητάριο καί φορεῖ ἀνοιχτό κόκκινο χιτῶνα καί µπλέ ἱµάτιο. Στήν τελευταία σειρά, ἀριστερά, εἶναι ὁ Θωµᾶς, ντυµένος µέ τά χρώµατα τοῦ πιό πάνω Ἀποστόλου καί δεξιά ὁ Φίλιππος, πού κρατεῖ εἰλητάριο. Τά τεχνοτροπικά γνωρίσµατα καί ἡ τεχνική ἐκτέλεση ἐντάσσουν τήν εἰκόνα στά πλαίσια τοῦ ἑπτανησιακοῦ ρεύµατος πού ἐπικρατεῖ παντοῦ µετά τόν 16ο αἰῶνα. Ἡ συγκεκριµένη εἰκόνα µπορεῖ νά θεωρηθεῖ ἀπό τίς πιό συντηρητικές τοῦ ρεύµατος αὐτοῦ. Ἡ ἔντονη χρωµατική γκάµα, ἡ ἐπιτυχής χρήση τῆς χρυσογραφίας, ἡ σωστή πλήρωση τοῦ κενοῦ χώρου, ἡ ἀνάδειξη τῆς λεπτοµέρειας, ἡ γλυκύτητα τῶν µορφῶν, τά ἐκφραστικά µάτια, εἶναι στοιχεῖα πού χαρακτηρίζουν τήν εἰκόνα καί γνωρίσµατα πού ἐνισχύουν τή θέση µας ὅσον ἀφορᾶ τήν ἔνταξη τῆς εἰκόνας στό β µισό τοῦ 17ου αἰῶνα, ἔστω καί µέσα ἀπό τό πρῖσµα τοῦ συντηρητισµοῦ. 300