- ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΚΑΡΔ ΙΤΣΑΣ ΤΜΗΜΑ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ ΚΑΙ

Transcript

1 Τ.Ε.Ι. ΛΑΡΙΣΑΣ - ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΚΑΡΔΙΤΣΑΣ ΤΜΗΜΑ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ ΚΑΙ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΞΥΛΟΥ ΚΑΙ ΕΠΙΠΛΟΥ Σ Η Μ Ε Ι Ω Σ Ε Ι Σ «Σ Υ Ν Τ Η Ρ Η Σ Η, Α Π Ο Κ Α Τ Α Σ Τ Α Σ Η Κ Α Ι Ε Π Ι Σ Κ Ε Υ Η Ε Π Ι Π Λ Ω Ν Κ Α Ι Ξ Υ Λ Ο Κ Α Τ Α Σ Κ Ε Υ Ω Ν» Δρ. Ιωάννης Κακαράς Δρ. Δημήτριος Τσίποτας Καρδίτσα 2012

2 Δρ. Ιωάννης Κακαράς Δρ. Δημήτριος Τσίποτας 2

3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ - ΔΕΟΝΤΟΛΟΓΙΑ ΣΥΝΤΗΡΗΣΗΣ ΚΑΙ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΕΠΙΠΛΩΝ ΚΑΙ ΞΥΛΟΚΑΤΑΣΚΕΥΩΝ Εισαγωγή Η σύγχυση μεταξύ συντήρησης και αποκατάστασης Βασικές αρχές συντήρησης αντικειμένων πολιτιστικής κληρονομιάς Κώδικας δεοντολογίας και ορθών πρακτικών συντήρησης και αποκατάστασης επίπλων Ερωτηματολόγιο για την ορθή δεοντολογικά επιλογή επεμβάσεων σε έπιπλα ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΟΥΣ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΦΘΟΡΑΣ ΚΑΙ ΔΙΑΒΡΩΣΗΣ ΤΩΝ ΕΠΙΠΛΩΝ ΚΑΙ ΞΥΛΟΚΑΤΑΣΚΕΥΩΝ Το ξύλο ως υλικό Σχέσεις ξύλου - υγρασίας Γενικές συνέπειες των διαστασιακών μεταβολών Μηχανική φθορά των επίπλων Αίτια μηχανικής φθοράς των επίπλων Mηχανική φθορά λόγω λανθασμένων προηγούμενων επεμβάσεων Συνέπειες της μηχανικής φθοράς των επίπλων Φως Μύκητες Ξυλοφάγα έντομα Σαράκι (Anobium punctatum) ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ ΚΑΙ ΤΙΣ ΔΙΑΓΝΩΣΤΙΚΕΣ ΕΡΓΑΣΙΕΣ ΕΠΙΠΛΩΝ ΚΑΙ ΞΥΛΟΚΑΤΑΣΚΕΥΩΝ Εισαγωγή Σκοπός των διαγνωστικών εξετάσεων Πρακτικές διαγνωστικές τεχνικές Μακροσκοπική αναγνώριση δασοπονικού είδους με μεγεθυντικό φακό Εξέταση και αναγνώριση φινιρισμάτων Διάγνωση φθορών κατασκευαστικών στοιχείων Διάγνωση επιφανειακών φθορών 3

4 ΕΡΓΑΛΕΙΑ Πριόνια Πλάνες Πλάνη (ξύστρα) καμπύλων επιφανειών Ξύστρες Σκαρπέλα και σμίλες Υλικά τριβής (λείανσης ξύλου) Τρυπάνια Κατσαβίδια Σφυριά και ματσόλες Όργανα μέτρησης και σημαδέματος Διάφοροι τύποι σφιγκτήρων Άλλα χρήσιμα μικροεργαλεία Αυτοσχέδιοι οδηγοί και βάσεις εργασίας Διάφοροι τύποι σφιγκτήρων ΑΣΦΑΛΕΙΑ ΣΤΟ ΧΩΡΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΣΥΝΤΗΡΗΣΗ, ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΚΑΙ ΕΠΙΣΚΕΥΗ ΕΠΙΠΛΩΝ ΚΑΙ ΞΥΛΟΚΑΤΑΣΚΕΥΩΝ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΞΥΛΙΝΩΝ ΚΑΤΑΣΚΕΥΩΝ ΑΠΟ ΕΝΤΟΜΑ Εισαγωγή Προστασία ξύλινων κατασκευών από έντομα σε ιστορικές κατασκευές Εντοπισμός προσβολών Τρόποι εφαρμογής ΕΡΓΑΣΙΕΣ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΕΠΙΠΛΩΝ Αποσυναρμολόγηση επίπλου Επισκευή χαλαρών συνδέσεων Παράγοντες που επηρεάζουν την επιλογή του συγκολλητικού Κόλλες - συγκολλητικά Τοποθέτηση σφιγκτήρων (Μοντάρισμα) Επισκευή ρωγμών σε επιφάνειες και σπασιμάτων στοιχείων επίπλων Επιδιόρθωση εγκοπών και χαραγών Αντικατάσταση ελλείποντος τεμαχίου ξύλου Σφάλματα συρταριών Επιδιορθώσεις στον καπλαμά 4

5 Απομάκρυνση μικρού τεμαχίου καπλαμά Παραμόρφωση επιφάνειας τραπεζιών Επισκευή τρίποδων τραπεζιών Επισκευή τορνευτών ποδιών ΕΙΔΙΚΕΣ ΕΠΕΜΒΑΣΕΙΣ ΚΑΡΕΚΛΩΝ Αποκατάσταση συνδέσεων στα πίσω πόδια Αποκατάσταση καμπύλων στοιχείων Αποκατάσταση της πλάτης καρέκλας Τεχνική σύνδεσης κατά μήκος (Μάτισμα) Επισκευές σε μορφοποιημένα πόδια ΜΕΘΟΔΟΙ ΦΙΝΙΡΙΣΜΑΤΟΣ ΕΠΙΠΛΩΝ Ιστορική χρήση των βερνικιών Φινιρίσματα - Εφαρμογές και ιδιότητες Φυσικές ρητίνες Λίπη και έλαια Κεριά Γομμαλάκα ή Shellac Εφαρμογή γομμαλάκας με χρήση πινέλου Εφαρμογή γομμαλάκας με μπάλα ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 5

6 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η συντήρηση έργων τέχνης είναι μια χρονοβόρα και δαπανηρή εργασία και για αυτό θα πρέπει να γνωρίζουμε πολύ καλά τι κάνουμε και πώς θα επιτύχουμε το καλύτερο αποτέλεσμα. Η σημασία της στις περισσότερες περιπτώσεις είναι τόσο μεγάλη που τα μουσεία και άλλοι οργανισμοί πολιτισμικής κληρονομιάς διέπονται και από νομική υποχρέωση να φροντίζουν για τη συντήρηση και διατήρηση των έργων τέχνης που κατέχουν. Το ίδιο πρέπει να κάνουν και οι ιδιώτες, ιδιοκτήτες αντικειμένων τέχνης. Στην περίπτωση των επίπλων η πολλαπλή αξία τους αυξάνεται από την παρουσία ενδείξεων μακροχρόνιας χρήσης, οι οποίες προσδίδουν αυθεντικότητα και γνησιότητα. Μεταξύ των δύο κατηγοριών - μουσειακών και ιδιωτικών επίπλων - παρατηρείται μια βασική αντίθεση μεταξύ της χρήσης και της διατήρησης. Η αποφυγή φθορών είναι σχετικά εύκολη σε επίπεδο εκθεσιακών συλλόγων, αλλά σε επίπεδο ιδιωτικής πρωτοβουλίας η φροντίδα για τις συλλογές επίπλων είναι συνήθως μια δύσκολη διαδικασία. Και στις δύο περιπτώσεις πρέπει να περιλαμβάνει το σχεδιασμό και τις κατάλληλες ικανότητες και δεξιότητες συντηρητών έργων τέχνης εξειδικευμένων στις ξύλινες κατασκευές, αλλά και άλλων πιθανών κλάδων επιστημόνων. Για το λόγο αυτό η αντιμετώπιση συντήρησης, αποκατάστασης και επισκευών παλιών επίπλων απαιτεί εξειδίκευση, εμπειρία, ιδιαίτερες γνώσεις ρυθμολογίας επίπλου, ιστορίας τέχνης και κλασικών μεθόδων τεχνολογίας κατασκευής επίπλων. Μέχρι πρόσφατα, το επάγγελμα του συντηρητή επίπλου δεν είχε οριστεί. Παρά το αδιαμφισβήτητο γεγονός ότι πάντα υπήρχαν τεχνίτες που επισκεύαζαν έπιπλα, η δημιουργία του επαγγέλματος έχει στενή, παράλληλη σχέση με τις μουσειακές συλλογές. Τα τελευταία περίπου σαράντα χρόνια υπήρξε διαφοροποίηση και συστηματοποίηση στην προσέγγιση και το ενδιαφέρον και για την ιστορική αξία των επίπλων και αναγνώριση της ανάγκης κοινής, επιστημονικής δεοντολογίας αντιμετώπισης της συντήρησης τους. Αυτά, οδήγησαν σε μια σταδιακή απομάκρυνση από τον παραδοσιακό και ερασιτεχνικό τρόπο αντιμετώπισης, σε διάφορες προσπάθειες διαχωρισμού του επαγγέλματος από τα συναφή με αυτό και ορισμού της αρμόζουσα εκπαίδευσης συντήρησης επίπλου σε ακαδημαϊκό επίπεδο. Έκτοτε, η εκπαίδευση του συντηρητή επίπλου περιλαμβάνει την ανάπτυξη της ευαισθησίας και των τεχνικών δεξιοτήτων του, την απόκτηση θεωρητικών γνώσεων για τα υλικά και την τεχνολογία κατασκευής των ξύλινων κατασκευών του παρελθόντος και την ακριβή γνώση επιστημονικά τεκμηριωμένων μεθοδολογίων, ώστε να αναπτύσει την ικανότητα να επιλύει προβλήματα συντήρησης ακολουθώντας συστηματικές προσεγγίσεις, να χρησιμοποιεί ακριβής ερευνητικές μεθόδους και να αναπτύσσει κριτική σκέψη και ερμηνεία απέναντι στα αποτελέσματά τους. Στη χώρα μας η ειδικότητα του συντηρητή επίπλων είναι λίγο σπάνια. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι δεν υπάρχει ανάλογη ειδικτητα σε ακαδημαϊκά τμήματα. Έως και σήμερα, έμπειροι τεχνίτες επιπλοποιοί οι οποίοι είναι κυρίως αυτοδίδακτοι ή συντηρητές έργων τέχνης που έχουν εξειδικευτεί σε σχολές του εξωτερικού, ασχολούνται συνήθως με εργασίες αποκατάστασης επίπλων. 6

7 ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ - ΔΕΟΝΤΟΛΟΓΙΑ ΣΥΝΤΗΡΗΣΗΣ ΚΑΙ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΕΠΙΠΛΩΝ ΚΑΙ ΞΥΛΟΚΑΤΑΣΚΕΥΩΝ Εισαγωγή Τα παλιά έπιπλα έχουν πολύπλευρη αξία, κατά πολύ πλουσιότερη από αντίστοιχα σύγχρονα, ακόμη και εάν η ποιότητα τους είναι κατώτερη. Η συντήρηση και αποκατάστασή τους έχει αποτελέσει πεδίο συζητήσεων και απαιτεί μεθοδευμένες επεμβάσεις, οι οποίες απαιτούν την τήρηση συγκεκριμένων κανόνων και αρχών. Σε αυτό το κεφάλαιο θα αναφερθούμε συγκεντρωτικά και επιγραμματικά στη σύγκρουση μεταξύ συντήρησης και αποκατάστασης, σε βασικές αρχές που έχουν εξαχθεί για τη χρήση τους και σε πρακτικά εργαλεία επιλογής και συνδυασσμού τους για τον επιτυχή καθορισμό ενός πλάνου ορθών επεμβάσεων συντήρησης. Είναι σαφές ότι κανένα ξύλινο έπιπλο δεν μπορεί να διαρκέσει για πάντα. Συνεπώς, είναι σημαντικό, για όλους όσοι εμπλέκονται στη χρήση και τη συντήρηση τους, να κατανοήσουν με ποιους τρόπους οφείλουν να φροντίσουν ώστε να διατηρηθούν όσο το δυνατόν περισσότερο για τις επόμενες γενιές. Συγκεκριμένα, είναι απαραίτητο να κατανοήσουν πώς αυτά φθείρονται κατά τη χρήση, τι είναι σημαντικό για τη συντήρησή τους και πως μπορούν τα αποτελέσματα της συντήρησης να είναι τα καλύτερα δυνατά με την ελάχιστη επέμβαση. Επίσης, οι συντηρητές επίπλων, εκτός από εμπεριστατωμένες γνώσεις στον τομέα τους, να μπορούν να μεταφέρουν το πρόβλημα και τη λύση του, με ρεαλιστικό και ουσιαστικό τρόπο στους ιδιοκτήτες και άλλους εμπλεκόμενους στη συντήρηση τους, οι οποίοι δε διαθέτουν εξειδικευμένες γνώσεις. Τα έπιπλα δεν έχουν απλά αισθητική αξία αλλά, όπως κάθε αντικείμενο τέχνης, αποτελούν ένα ιδιόμορφο "αρχείο", καθώς περιέχουν πολλές μοναδικές πληροφορίες οι οποίες πρέπει να διατηρηθούν. Πληροφορίες όπως υφή, χρώμα, σχήμα, διακόσμηση, μοτίβα και πολλά άλλα μπορεί να παραμείνουν άμεσα ορατές στην επιφάνεια του επίπλου, ενώ άλλες πληροφορίες διακρίνονται μόνο έπειτα από αναλύσεις και μας αποκαλύπτουν, εκτός από κατασκευαστικά στοιχεία και την πλήρη έκταση της φθοράς που το ξύλο αλλά και συνολικά η κατασκευή έχουν υποστεί. Τα ιστορικά έπιπλα αποτελούν τέλος μέρος της πολιτιστικής κληρονομιάς και η αξία τους αναδύεται από τη σχέση τους με το χρόνο, κάποιο πρόγονο ή κάποιο φημισμένο κατασκευαστή-επιπλοποιό. Η σύγχυση μεταξύ συντήρησης και αποκατάστασης Η αρχή της αποκατάστασης ενός έργου τέχνης με σκοπό να επανέλθει σε κάποια προηγούμενη καλύτερη κατάσταση, ήταν ευρέως αποδεκτή από τα χρόνια της Αναγέννησης και πολλές φορές χρησιμοποιήθηκε από τους ιδιοκτήτες ακόμη και σημαντικών έργων τέχνης προκειμένου να ικανοποιήσει προσωπικές τους επιθυμίες (εκμοντερνισμός, μεταβολές χρωματισμού και μεγέθους). Η μετατόπιση όμως των πολιτιστικών αξιών κατά το 19 ο αιώνα, συντέλεσε στην ανάδειξη της συντήρησης και παρουσίασης του έργου τέχνης σε μια κατάσταση χωρίς παρεκκλίσεις από αυτή που είχε διατηρηθεί έως τότε. Οι όροι «αποκατάσταση» και «συντήρηση» χρησιμοποιούνται με την ίδια έννοια και στη συντήρηση επίπλων και ξυλοκατασκευών. Ουσιαστικά, η αποκατάσταση υπονοεί την επαναφορά σε κάποια προηγούμενη κατάσταση, ενώ η συντήρηση πραγματοποιείται για να προστατευθεί ένα αντικείμενο από τη φθορά. 7

8 Καθήκον του επαγγελματία σε αυτόν τον τομέα είναι να αναλάβει την ευθύνη να διατηρήσει μια προκλητική ισορροπία. Να διατηρήσει δηλαδή και την ιστορία και φύση ενός επίπλου προβαίνοντας σε αποδεκτούς χειρισμούς, να υπηρετήσει τις αισθητικές και λειτουργικές ανάγκες του από τη μια χωρίς καν να ελαχιστοποιήσει οποιαδήποτε απόδειξη της αρχικής του κατασκευής, ηλικίας και χρήσης από την άλλη. Επιπλέον, η αποκατάσταση διαμορφώνεται από τις εκάστοτε κοινωνικές και πολιτιστικές τάσεις (κάθε κοινωνία αποδίδει αξία σε αντικείμενα ανάλογα με τις δικές της αξίες) ενώ είναι ευρύτερα αποδεκτό, πως το πλάνο και οι διαδικασίες της καθορίζονται από το αν το αντικείμενο προορίζεται απλά για ιδιωτική, καθημερινή, οικιακή χρήση ή αν πρόκειται να εκτεθεί ως μουσειακό αντικείμενο που δεν θα χρησιμοποιείται πλέον, οπότε ορίζεται ως συντήρηση. Για παράδειγμα, ένας «επισκευαστής» επίπλων θα μπορούσε να ισχυριστεί ότι είναι απαραίτητο να αφαιρεθεί ένα παλιό βερνίκι που έχει φθαρεί με τα χρόνια, ενώ ο συντηρητής θα προσπαθούσε να σταθεροποιήσει την υπάρχουσα κατάσταση χωρίς ωστόσο να αφαιρέσει το παλιό βερνίκι. Σκοπός του συντηρητή επίπλου γενικότερα, είναι πρώτα από όλα να διατηρήσει το έργο των αρχικών τεχνιτών, καθώς μέσα από τις ενέργειές του ξαναέρχονται στο φως ο δημιουργός και η ιστορία του αντικειμένου. Επίσης σημάδια χρήσης και φθοράς, παραμορφωμένες επιφάνειες, ακόμη και ελλείποντα τμήματα μπορούν να γίνουν αποδεκτά ως μέρος της ιστορίας και του ενδιαφέροντος του αντικειμένου παρά ως ελαττώματα. Υπάρχουν συνεπώς αισθητές διαφορές στον τρόπο που προσεγγίζει κανείς τη διατήρηση ενός λειτουργικού κι ενός ιστορικού έπιπλου. Συχνά όμως αυτές οι δύο προσεγγίσεις συγκλίνουν ή επικαλύπτουν η μια την άλλη ως προς την επιχειρηματολογία και τις αντίστοιχες πρακτικές τους. Το να γνωρίζει βέβαια κανείς από πού να ξεκινήσει και πού να σταματήσει είναι σαν να προσπαθεί να λύσει ένα γρίφο, αλλά ξεκινώντας με τους κατάλληλους περιορισμούς και προβαίνοντας σε χειρισμούς με τον πρέποντα σεβασμό στο αντικείμενο είναι μια καλή αρχή. Η παρακάτω επαγγελματική δεοντολογία παρέχει το απαραίτητο υπόβαθρο για τις πρακτικές συντήρησης και αποκατάστασης επίπλων και προσφέρει τα εργαλεία για τη λήψη κρίσιμων τεχνικών και ηθικών αποφάσεων κατά την εφαρμογή τους. «Κλειδί» για τις επεμβάσεις όμως θεωρείται η εύστοχη κρίση που μπορεί να ισορροπήσει τις αντιμαχόμενες αξίες που εκφράζονται στους κώδικες ηθικής κάθε κοινωνίας με τους επαγγελματικούς κώδικες δεοντολογίας των συντηρητών, καθώς δεν υπάρχουν απόλυτα σωστές ή άστοχες απαντήσεις. Οποιαδήποτε πρακτική συντήρησης χρειάζεται το συμβιβασμό των τριών αρχών της αποκάλυψης, της έρευνας και της διατήρησης. Οι συντηρητές επίπλου γνωρίζουν πλέον ότι κάθε ιστορικό ή απλά παλιό έπιπλο είναι μοναδικό και πως όταν χαθεί ή καταστραφεί έστω και ένα μέρος του, χάνεται ανεπιστρεπτί κι ένα μέρος της ιστορίας του. Η ολοένα και περισσότερο αυξανόμενη γνώση γύρω από αυτό επηρεάζει σημαντικά πολλές από τις μεθόδους ερμηνείας και προστασίας των επίπλων. Αν και η συντήρηση και η αποκατάσταση γίνονται περισσότερο αντιληπτές ως αντίθετες έννοιες, η διατήρηση των επίπλων τείνει να εξισορροπήσει αυτές τις αντίθετες τάσεις μεταξύ τους. Αγωνίζεται να διατηρήσει για το μέλλον, να ισορροπήσει την ιστορική ακρίβεια με την αισθητική και να προσδώσει τη λειτουργικότητα ενός επίπλου για οικιακή ή εκθεσιακή χρήση. 8

9 Βασικές αρχές συντήρησης αντικειμένων πολιτιστικής κληρονομιάς Το 1984, η Διεθνής Ένωση Μουσείων (International Comitee Of Museums - ICOM) όρισε ότι γενικά η ιδιότητα του συντηρητή, πρέπει να συμπεριλαμβάνει την τεχνική εξέταση, την προληπτική συντήρηση - διατήρηση και τέλος τη συντήρηση - αποκατάσταση. Σύμφωνα με αυτό: Η τεχνική εξέταση είναι η προκαταρκτική διαδικασία που πραγματοποιείται ώστε να εξακριβωθεί η σημασία της πληροφορίας που φέρει ένα έργο τέχνης, η αυθεντική κατασκευαστική δομή και τα υλικά κατασκευής του, η έκταση της φθοράς, των μετατροπών και των απωλειών που έχει υποστεί και η τεκμηριωμένη καταγραφή όλων αυτών. Η προληπτική συντήρηση - αποκατάσταση είναι οι ενέργειες που πραγματοποιούνται ώστε να επιβραδυνθεί ή να παρεμποδιστεί ο μηχανισμός φθοράς σε αντικείμενα πολιτιστικής κληρονομιάς με τον έλεγχο των παραγόντων του περιβάλλοντος τους ή/και επέμβαση στη δομή τους ώστε να διατηρηθούν σε μια κατά το δυνατόν σταθερή κατάσταση. Τέλος, συντήρηση - αποκατάσταση είναι οι ενέργειες που πραγματοποιούνται ώστε ένα διαβρώμενο και φθαρμένο έργο τέχνης να γίνει ξανά κατανοητό και σε ορισμένες περιπτώσεις χρηστικό, με την ελάχιστη δυνατή απώλεια της αισθητικής και της ιστορικής του ακεραιότητας. Για τους παραπάνω λόγους, πριν από κάθε επέμβαση συντήρησης θα πρέπει να προηγείται μεθοδική και επιστημονικά τεκμηριωμένη εξέταση που σκοπό θα έχει την κατά το δυνατόν πληρέστερη κατανόηση όλων των παραπάνω παραμέτρων του αντικειμένου και την εμπλοκή και επιπλοκές τους στις προτεινόμενες εργασίες συντήρησης. Κώδικας δεοντολογίας και ορθών πρακτικών συντήρησης και αποκατάστασης επίπλων Ο συντηρητής επίπλου λοιπόν, έχει την ιδιαίτερη ευθύνη των παραπάνω επεμβάσεων, οι οποίες πραγματοποιούνται σε αυθεντικά, αναντικατάστατα κομμάτια, συχνά μοναδικά και μεγάλης καλλιτεχνικής, θρησκευτικής, ιστορικής, επιστημονικής, πολιτιστικής, κοινωνικής και οικονομικής αξίας. Όλες αυτές οι αξίες ενυπάρχουν στον κατασκευαστικό χαρακτήρα του αντικειμένου, στα ιστορικά στοιχεία που περιέχονται σε αυτό και τέλος στην αυθεντικότητά του. Εξαιτίας αυτών, οι συντηρητές πρέπει πάντα να έχουν υπόψη τους την ευθύνη τους απέναντι στη διατήρηση της υλικής παράλληλα με την αισθητική υπόσταση των επίπλων που συντηρούν. Καταλήγοντας όμως στις μεθόδους που θα εφαρμοστούν, είναι ολοκληρωτικά θέμα πρακτικής εφαρμογής, γνώσης των υλικών και τεχνικής δεξιότητας από πλευράς τους ώστε να πραγματοποιηθεί μια ικανοποιητικής ποιότητας επέμβαση συντήρησης - αποκατάστασης. 9

10 Ειδικότερα, υπάρχουν αρκετές αποδεκτές ηθικές αρχές, κώδικες ορθής δεοντολογίας και πρακτικών για τη σωστή καθοδήγηση και εκτέλεση των εργασιών συντήρησης έργων τέχνης γενικά. Σ αυτές συμπεριλαμβάνονται, χωρίς όμως να εξαντλούνται οι: Καταγραφή του είδους και της έκτασης των μορφών φθοράς και διάβρωσης Κατανόηση και εκτίμηση των πραγματικών αξιών του αντικειμένου Έμφαση στη μελλοντική διατήρηση του αντικειμένου ως σύνολο στοιχείων, αν και συχνά πρέπει να βρεθεί μια ισορροπία μεταξύ διατήρησης και χρήσης Ευθύνη προς τους ιδιοκτήτες, την επιστημονική κοινότητα, το κοινό και τον κατασκευαστή του έργου Έμφαση στην προληπτική διατήρηση Αρχή της ελάχιστης και μη παρεμβατικής επέμβασης για την επίτευξη του επιθυμητού στόχου Εφαρμογή σύγχρονων μεθόδων συντήρησης υψηλών προδιαγραφών Χρήση ανθεκτικών και κατάλληλων για τη μέθοδο υλικών συντήρησης Η χρήση υλικών που είναι σύμφωνα με τις ορθές πρακτικές υγιεινής και ασφάλειας Η διατήρηση κατά το δυνατόν περισσότερου αυθεντικού υλικού και αντίστοιχα η προσθήκη κατά το δυνατόν λιγότερου νέου υλικού Η αποφυγή μη αναστρέψιμων επεμβάσεων, παρόλο που ο καθαρισμός μπορεί να αποτελέσει εξαίρεση σε αυτό τον κανόνα Η χρήση τεχνικών που επιτρέπουν επιπλέον μελλοντικές επεμβάσεις, όπου είναι δυνατόν Η καταγραφή του είδους και της έκτασης των εργασιών συντήρησης Είναι φυσικό πολλές από τις παραπάνω αρχές να έρχονται σε αντιπαράθεση κατά την εκτέλεση διαφορετικών εργασιών και θα πρέπει να επιτυγχάνεται κάποια ισορροπία μεταξύ τους. Για αυτό, το κύριο χαρακτηριστικό των ορθών πρακτικών συντήρησης είναι η ανάπτυξη και εφαρμογή κριτικής σκέψης για τη λήψη αποφάσεων σε κάθε βήμα. Συνεπώς, ο συντηρητής επίπλου καλείται να βρει και εφαρμόσει μια σειρά μεθόδων που εξισορροπούν κατά το δυνατόν ανάμεσα σε αντίρροπες αρχές και κώδικες και δεν είναι ηθικά επιλήψιμες. Οδηγός για δεοντολογικά ορθές επιλογές Ο ορθός δεοντολογικά τρόπος λήψης αποφάσεων για τη συντήρηση των επίπλων και των ξυλοκατασκευών είναι μια διαδικασία τριών βημάτων. Πρώτον, να αποφασιστεί ένας ξεκάθαρος στόχος επέμβασης για το έπιπλο με τις ενδιαφερόμενες και αρμόδιες πλευρές (ιστορικός, ιδιοκτήτης, συντηρητής κλπ.). Δεύτερον, να καθοριστεί η σχετική σειρά αξιολόγησης των αξιών που φέρει το έπιπλο (αισθητική, ιστορική, πνευματική, συναισθηματική, οικονομική κλπ.), πραγματοποιώντας βιβλιογραφική και εργαστηριακή έρευνα και τρίτον να οριστεί μία πορεία επεμβάσεων η οποία παρέχει την πιο ισορροπημένη λύση μεταξύ των επεμβάσεων και υλικών συντήρησης που θα χρησιμοποιηθούν και τις σημαντικότερες από τις αξίες που καθορίστηκαν στο προηγούμενο στάδιο. 10

11 Ερωτηματολόγιο για την ορθή δεοντολογικά επιλογή επεμβάσεων σε έπιπλα Τα εργαστήρια συντήρησης επίπλων μεγάλων μουσείων και ιδρυμάτων του εξωτερικού έχουν αναπτύξει ένα ερωτηματολόγιο ώστε να βοηθήσουν τους συντηρητές επίπλων να καθορίσουν κατά το δυνατόν ξεκάθαρα τη σχετική σειρά αξιών του κάθε επίπλου και κατ επέκταση την επιλογή των επεμβάσεων συντήρησης. Γιατί πρέπει να γίνουν ενέργειες; Ώστε να καθοριστεί εάν οι εργασίες συντήρησης είναι απαραίτητες και τι θα γινόταν αν δεν πραγματοποιούνταν; Έχουμε συμβουλευτεί όλα τα απαραίτητα βιβλιογραφικά στοιχεία και αρχεία, ώστε να ελεγχεί αν το έπιπλο είναι αυθεντικό; Ποιοι είναι οι παράγοντες που καθορίζουν την ταυτότητα και τη σημασία του του επίπλου; Για παράδειγμα, αυτοί μπορούν να είναι ιστορικοί και τεχνικοί παράγοντες, οι προθέσεις του κατασκευαστή του, η πιθανή θρησκευτική σημασία του αντικειμένου αλλά και κάθε σχέση του με άτομα και γεγονότα. Έχω αρκετές πληροφορίες και δεξιότητες συντήρησης επίπλου ώστε να εκτιμήσω και να προβώ στις αντίστοιχες επεμβάσεις συντήρησης; Ποιες είναι οι διαθέσιμες επιλογές ώστε να έχουμε ικανοποιητικά αποτελέσματα σε κάθε περίπτωση, με την ελάχιστη παρεμβατικότητα στο αντικείμενο; Για τον καθορισμό των επιλογών πρέπει να λαμβάνονται υπόψιν η κατάσταση διατήρησης των τμημάτων του επίπλου, περιορισμοί χρόνου και χρηματοδότησης, η διαθεσιμότητα της μεθόδου, των υλικών, του εξοπλισμού και της εκπαίδευσης που απαιτούνται. Ποια είναι τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματα της κάθε παραπάνω επιλογής επέμβασης; Είναι φυσικά χρήσιμο να καταγράφεται κάθε εναλλακτική επιλογή που έχει καθοριστεί και να εξεταστούν συγκριτικά τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτηματά τους, σε σύγκριση πάντα και με το να μη γίνει καμία επέμβαση. Τι επιπτώσεις θα έχουν οι εργασίες μου στην εκμετάλλευση και κατανάλωση των πηγών που θα καθοριστεί ότι απαιτούνται; Οι πηγές συμπεριλαμβάνουν χρόνο, χρήμα, προσωπικό, χώρο, εξοπλισμό και υλικά. Αντί των επεμβάσεων σε κάποιο έπιπλο, θα είχαμε το ίδιο καλό αποτέλεσμα απλά τροποποιώντας τις συνθήκες έκθεσης ή αποθήκευσης του; Είναι πολύ πιθανό να εμποδιστεί η φθορά ή να βελτιωθεί η σταθερότητα της κατάστασης διατήρησης ενός επίπλου με μη παρεμβατικές μεθόδους προληπτικής συντήρησης. Οι ήδη εφαρμοζόμενες επεμβάσεις συντήρησης είναι αρκετές για τις εργασίες ή απαιτείται και η δημιουργία και εφαρμογή νέων μεθόδων; Κάτι τέτοιο δημιουργεί ταυτόχρονα και το ερώτημα αν μπορούμε να πειραματιστούμε πάνω στο αντικείμενο. Μπορώ να τεκμηριώσω επαρκώς όλες τις εργασίες που θα πραγματοποιήσω και με ποιες μεθόδους (καταγραφή, σχεδιασμός, φωτογράφηση, βιντεοσκόπηση); Πως θα επηρεάσουν οι εργασίες μου την πορεία της διατήρησης του επίπλου, αλλά και πιθανές επεμβάσεις συντήρησης που θα χρειαστεί να πραγματοποιηθούν στο μέλλον; 11

12 Έχω λάβει υπόψιν μου την μελλοντική χρήση και περιβάλλον ύπαρξης του επίπλου ως καθοριστικούς παράγοντες επιρροής των εργασιών συντήρησης και αποκατάστασης; Πως θα μπορέσω να εκτιμήσω την επιτυχία των εργασιών συντήρησης και αποκατάστασης που πραγματοποίησα (μετρήσεις, τεστ, εκτίμηση συναδέλφων); 12

13 ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΟΥΣ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΦΘΟΡΑΣ ΚΑΙ ΔΙΑΒΡΩΣΗΣ ΤΩΝ ΕΠΙΠΛΩΝ ΚΑΙ ΞΥΛΟΚΑΤΑΣΚΕΥΩΝ Όλες οι ξυλοκατασκευές και τα ξύλινα έργα τέχνης, προσβάλονται από διάφορους παράγοντες που επηρεάζουν τα κατασκευαστικά τους στοιχεία: το ξύλινο υπόστρωμα, τις διακοσμημένες επιφάνειες, τα βερνίκια, την πιθανή επιχρύσωση. Τα στοιχεία αυτά βρίσκονται σε μία συνεχή δυναμική αλλαγών με τις περιβαλλοντικές συνθήκες και μεταξύ τους, τα αποτελέσματα των οποίων πρέπει να μελετηθούν στο σύνολο τους πριν καταρτιστεί ένα πλάνο εργασιών συντήρησης. Η φθορά και διάβρωση των επίπλων και ξυλοκατασκευών δημιουργούν πολλά ανεπιθύμητα αποτελέσματα τα οποία οδηγούν σε απώλεια των διαφόρων αξιών του. Παράλληλα χάνεται και η χρηστικότητας του επίπλου που του επιτρέπει να χρησιμοποιείται σαν αντικείμενο αν αυτό απαιτείται, κάτι που οδηγεί και σε επιπλέον πτώση της οικονομικής του αξίας ταυτόχρονα με τις πληροφορίες που αυτό περιέχει ως φορέας πολιτισμού και ιστορίας. Η φθορά είναι μία πολύπλοκη διαδικασία στην περιγραφή της αλλά αντικατοπτρίζει πιστά το χώρο όπου το αντικείμενο βρέθηκε και τον τρόπο που χρησιμοποιήθηκε σε όλη τη διάρκεια της ζωής του. Στο κεφάλαιο αυτό θα αναφερθούμε επιγραμματικά στους κύριους παράγοντες φθοράς και διάβρωσης του ξύλου ως υλικό κατασκευής και τις επιπτώσεις που αυτοί έχουν στη δομή αλλά και στα επιφανειακά διακοσμημένα μέρη της κατασκευής ενός επίπλου. Το ξύλο ως υλικό Το ξύλο είναι μια ουσία με μεγάλη πολυπλοκότητα. Η δομή του μπορεί να περιγραφεί τεχνικά ως ένα «σύνθετο κυτταρικό πολυμερές», που συμπυκνώνει πολλές σημαντικές δομές. Είναι ιδιαίτερα ανθεκτικό υλικό σε εσωτερικούς χώρους ωστόσο, είναι ευπαθές σε ένα πολύπλευρο συνδυασμό χημικών και μηχανικών παραγόντων και ακτινοβολιών, που συμβάλλουν στη φθορά και διάβρωσή του. Η γνώση των επιπτώσεων των παραγόντων αυτών, παίζει ιδιαίτερο ρόλο στην αποτίμηση της κατάστασης διατήρησης του ξύλου ως υλικό σε έπιπλα και ξυλοκατασκευές, ενώ η σημασία τους γενικότερα πρέπει να λαμβάνετε πάντα υπόψιν κατά τις επεμβάσεις συντήρησης. Σχέσεις ξύλου - υγρασίας Το ξύλο είναι υγροσκοπικό και ανισοτροπικό. Δηλαδή, απορροφά και αποβάλλει υγρασία από και προς την ατμόσφαιρα κι εμφανίζει διαφορετικές ιδιότητες κατά τις τρεις γραμμικές διευθύνσεις ανάπτυξής του (διαμήκη, ακτινική και εφαπτομενική). Αυτές μπορεί να προκληθούν υπό συνθήκες υπερβολικής ξηρασίας ή και υγρασίας ή όταν οι αλλαγές στα ποσοστά της σχετικής ή περιεχόμενης υγρασίας πραγματοποιούνται πολύ γρήγορα. Συνεπώς, κάθε είδους ξύλινη κατασκευή, οποιασδήποτε ηλικίας και κατάστασης διατήρησης, μπορεί να επιδείξει ανομοιόμορφη διαστασιακή συμπεριφορά όταν υποβληθεί σε μεταβαλλόμενες συνθήκες υγρασίας. Η διαφορετική υγροσκοπική ευαισθησία στα επιμέρους στοιχεία μιας ξύλινης κατασκευής, μπορεί επίσης να οφείλεται στη χρήση διαφορετικών υλικών, διαφορετικών ειδών ξύλου, σε ατέλειες του ίδιου του υλικού (ρόζους κλπ.), ή/και στη 13

14 διεύθυνση κατά την οποία έχει κοπεί κι έχει τοποθετηθεί το ξύλο στην κατασκευή. Οι διαστασιακές μεταβολές επίσης, επηρεάζονται ιδιαίτερα από τα βερνίκια και τις διάφορες μορφές διακόσμησης. Γενικές συνέπειες των διαστασιακών μεταβολών Η πρόκληση διαστασιακών μεταβολών συμβάλλει περισσότερο από κάθε άλλο παράγοντα στη φθορά των ξυλοκατασκευών. Οι φθορές αυτές μπορούν να οδηγήσουν σε ρίκνωση, σκέβρωμα, αποδιάρθρωση των επιμέρους τμημάτων, ρωγματώσεις, θραυσμένα και κατεστραμμένα τμήματα, απώλειες και εκτεταμένες παραμορφώσεις των επιφανειακών στρωμάτων. Ο περιορισμός της μετακίνησης των επιμέρους κατασκευαστικών τμημάτων κάθε είδους ξύλινης κατασκευής μεταξύ τους, λόγω διαστασιακών μεταβολών οδηγεί σχεδόν πάντοτε σε φθορές τους. Οι διαφορές τόσο στην έκταση όσο και στο βαθμό αυτών των διαστασιακών μεταβολών καθορίζει και τα διάφορα είδη των τάσεων, που οδηγούν σε αντίστοιχους τύπους φθορών. Οι εγκαταστάσεις κεντρικής θέρμανσης που παράγουν υπερβολικά ξηρό αέρα και αυξομοιώνουν τη θερμοκρασία των χώρων, είναι πλέον η πρωταρχική αιτία όλων των παραπάνω φθορών. Αυτές οι διαστασιακές μεταβολές που προκαλούνται από τις σχέσεις ξύλου - υγρασίας, τις θλιπτικές τάσεις και τη συνακόλουθη ρίκνωση του ξύλου, είναι και οι πρόδρομοι των μηχανικών φθορών, όπως οι ρωγμές και τα σχισίματα, τα σπασίματα, το σκέβρωμα και η χαλάρωση της συνδεσμολογίας. Όλοι αυτοί οι παράγοντες συμβάλουν αναλογικά και στη φθορά που προκαλείται και σε επιφανειακά διακοσμητικά στρώματα των επίπλων και ξυλοκατασκευών, λόγω της διαφορετικής απόκρισης του ξύλινου σκελετού - υποστρώματος με αυτά. Παράλληλα, όλα τα υδατοαπορροφητικά οργανικά υλικά που χρησιμοποιούνται για την κατασκευή των επίπλων, όπως φυσικές κόλλες και ρητίνες, δέρμα, ελεφαντόδοντο κ.α. επηρρεάζονται και διαβρώνονται από την υγρασία εξαιτίας των ίδιων διαστασιακών μεταβολών αλλά και μηχανισμών βιολογικής δραστηριότητας και χημικών αντιδράσεων. Η πρόληψη και θεραπεία των προβλημάτων που σχετίζονται με αυτές, αρχίζει λοιπόν με την αναγνώριση των θεμελιωδών σχέσεων μεταξύ του ξύλου, της περιεχόμενης και της σχετικής υγρασίας. Η κατανόηση των τρόπων με τους οποίους ενδέχεται αυτές να προκύψουν και οι φθορές που μπορεί να προκαλέσουν σε κάθε κατασκευή, είναι μέγιστης σημασίας και για την αποφυγή λαθών κατά τη πρόληψη ή τις επεμβάσεις συντήρησής τους. Μηχανική φθορά των επίπλων Στα έπιπλα, η αντοχή του ξύλου παίζει ιδιαίτερο ρόλο για πολλούς λόγους. Διάφορες δυνάμεις εφαρμόζονται πάνω στις κατασκευές ως αποτέλεσμα διαστασιακών μεταβολών λόγω περιβαλλοντικών παραμέτρων αλλά και χρήσης. Οι μηχανικές ιδιότητες του ξύλου είναι ανάλογα ανισοτροπικές σε σύνθεση και ένταση σε σχέση με τις τρεις διαστάσεις του. Συγκεκριμένα, η αντοχή σε κάμψη μπορεί να καθορίσει την ανθεκτικότητα των ποδιών σε καρέκλες και τραπέζια, των τραβερσών και γενικότερα όλων των επιμήκων τμημάτων επίπλων. Η σκληρότητα του ξύλου είναι χαρακτηριστική για την ανθεκτικότητα κάθε είδους επιφάνειας επίπλου κατά τη χρήση. Η αντοχή του σε 14

15 ελαστική παραμόρφωση κατά μήκος των νερών είναι τέλος πολύ σημαντική για την ανθεκτικότητα των συνδέσμων μόρσου και μορσότρυπας και άλλων. Αίτια μηχανικής φθοράς των επίπλων Παλιά έπιπλα καλής ποιότητας κατασκευής, κατασκευασμένα από καλής ποιότητας πρώτες ύλες και υλικά, σωστή συναρμογή και συγκόλληση των συνδέσμων τους, είναι πολύ πιθανό να διατηρήσουν την κατάσταση διατήρησής τους ιδιαίτερα ικανοποιητική για μεγάλο χρονικό διάστημα. Αυτές οι αρχικές κατασκευαστικές αποφάσεις παίζουν αρχικά ιδιαίτερο ρόλο στη φθορά ενός επίπλου. Η μηχανική φθορά των ξύλινων κατασκευών ξεκινά όταν υπάρχει κάποια τριβή μεταξύ δύο τμημάτων του ή όταν η διάβρωση των κατασκευαστικών υλικών έχει σταδιακά και στατικές επιπτώσεις. Μηχανικές φθορές προκαλούνται φυσικά και από την καθημερινή χρήση, την επίδραση των συνθηκών του περιβάλλοντος του επίπλου αλλά και λόγω καταστροφής που μπορεί να προκύψει. Μπορούν επίσης να προκληθούν από λανθασμένες προηγούμενες επεμβάσεις επισκευής και αποκατάστασης. Mηχανική φθορά λόγω λανθασμένων προηγούμενων επεμβάσεων Οι λανθασμένες επισκευές και αποκαταστάσεις κατά τη διάρκεια ζωής του επίπλου αποτελούν ένα σημαντικό παράγοντα επιταχυνόμενης φθοράς τους, από τη στιγμή της εφαρμογής τους, σε σχέση με την πρόοδο της φθοράς στην κατασκευή πριν από αυτή. Σε αυτές τις επεμβάσεις συμπεριλαμβάνονται περιττές προσθήκες και αφαιρέσεις τμημάτων, χρήση ασύμβατων και επισφαλών υλικών, λανθασμένη τοποθέτηση των νερών του ξύλου σε επιδιορθώσεις και αντικαταστάσεις τμημάτων καθώς και η μεταφορά ισχυρών φορτίων λόγω προσθηκών και επισκευών σε αδύναμα μέρη της κατασκευής. Για παράδειγμα, οι επισκευές με αρμούς «χελιδονοουράς», επιμήκεις καβίλιες και σιδερένια εξαρτήματα, οι οποίες προκαλούν τον περιορισμό της «κίνησης» του ξύλου και των άλλων υλικών του επίπλου, αποτελούν ένα κύριο και γεωμετρικής προόδου παράγοντα φθοράς των ξύλινων κατασκευών. Συνέπειες της μηχανικής φθοράς των επίπλων Σε γενικές γραμμές, ανάλογα με τα δυνατά και τα αδύναμα σημεία της κατασκευής ενός επίπλου και τις επιδράσεις που είχε κατά τη διάρκεια της ζωής του, θα παρουσιαστούν και οι ανάλογες μορφές φθορών. Κοινά μηχανικά προβλήματα που μπορεί να οφείλονται στους παραπάνω λόγους αποτελούν τα σπασμένα, κατεστραμμένα και ελλείποντα μέρη, οι αποκολλήσεις και απώλειες καπλαμά, οι χαλαροί και σπασμένοι σύνδεσμοι, η ρωγμάτωση, η ρίκνωση και το σκέβρωμα οι επιφανειακές επικαθίσεις και παραμορφώσεις. Σπασμένα και ελλείποντα μέρη μπορούν να προκληθούν άμεσα και οποιαδήποτε στιγμή από μια τυχαία κρούση. Γωνίες, σκαλίσματα, ένθετη και άλλες μορφές διακόσμησης είναι συνήθως τα πρώτα θύματα. Τα προβλήματα με καπλαμάδες είναι επίσης πολύ κοινά. Άλλωστε, οι εφαρμογές με καπλαμά σχεδόν πάντα συνεπάγονται τη χρήση διαφορετικών πρώτων υλών ξύλου, με διαφορετικές διευθύνσεις νερών, διαφορετικές υγροσκοπικές και συνεπώς διαστασιακές συμπεριφορές. Παράλληλα, συνεπάγονται χρήση κόλλας και συνεπώς διάβρωση και 15

16 απώλεια συνοχής της κόλλας. Τέλος, σχισίματα και ρωγμές παρατηρούνται συχνά στην επιφάνεια καπλαμάδων. Οι σύνδεσμοι των επίπλων, μπορούν εύκολα να χαλαρώσουν ή να σπάσουν κατά την υπερβολική ή τη συνεχή εφαρμογή φορτίων για τα οποία δεν προορίζονται. Οι φθορές συνδέσμων μόρσου και μορσότρυπας αλλά και οι συνδέσεις καβίλιας είναι από τις πιο συχνά κατεστραμμένες. Οι παράγοντες που οδηγούν σε ρίκνωση, ρωγμάτωση και σκέβρωμα είναι όπως έχει αναφερθεί οι μεγάλες και γρήγορες εναλλαγές στην περιεχόμενη υγρασία, η πλημελής αρχική κατασκευή και η ακραία αλλαγή των περιβαλλοντικών συνθηκών που βρίσκεται ένα ξύλινο έπιπλο. Σχισίματα και ρωγμές θα προκληθούν αναπόφευκτα στα περισσότερα έπιπλα σε ιδιαίτερα ξηρές συνθήκες, όπως αυτές που προκαλούνται από τα περισσότερα σύγχρονα συστήματα κεντρικής θέρμανσης. Ιδιαίτερα ευαίσθητα είναι εκείνα τα έπιπλα των οποίων ο σχεδιασμός και η κατασκευή δεν επιτρέπουν την ελεύθερη συστολή και διαστολή των επιμέρους τμημάτων. Στο υγιές ξύλο οι ρωγμές πάντα προκαλούνται παράλληλα με τα νερά του. Ρωγματώσεις μπορεί να παρουσιαστούν και σε σωστά κατασκευασμένα ταμπλαδωτά έπιπλα λόγω της διαφορετικής ταχύτητας συμπεριφοράς στις υγρασιακές συνθήκες του ογκώδους σκελετού έναντι των κατά πολύ λεπτότερων ταμπλάδων. Σε ταμπλαδωτές και άλλες επίπεδες κατασκευές μπορεί επίσης να παρουσιαστεί σκέβρωμα λόγω της επικάλυψης με βερνίκι μόνο της μίας (εξωτερικής ή πάνω) πλευράς τους, λόγω της ταχύτερης εξάτμισης της περιεχόμενης υγρασίας από την άβαφη επιφάνεια και της ταχύτερης ρίκνωσης της σε σχέση με τη φινιρισμένη επιφάνεια, εάν υπάρξει πτώση της σχετικής υγρασίς του περιβάλλοντος χώρου. Τότε η επιφάνεια θα παρουσιάσει μια κυρτή στρέψη που μπορεί να προκλαέσει μόνιμη, πλαστική παραμόρφωση. Η παραμόρφωση αυτή συνήθως έχει άμεσα αποτελέσματα και στα υπόλοιπα κατασκευαστικά μέρη του επίπλου αλλά και σε επιφανειακές διακοσμήσεις όπως το ίδιο το φινίρισμα, βαφές ή χρύσωμα. Η χρήση ξύλινων ενισχύσεων, καρφιών, βιδών, γωνίων και μεταλλικών ελασμάτων σε προγενέστερες επεμβάσεις, για την ενίσχυση τμημάτων που είναι ήδη αρκετά αδύναμα, μπορεί να είναι επιτυχημένη προσωρινά αλλά μακροχρόνια είναι πολύ πιθανόν να οδηγήσει σε πολύ σημαντικότερη φθορά και σαν αποτέλεσμα σε περισσότερο επίπονες και περίπλοκες νεότερες επεμβάσεις συντήρησης και αποκατάστασης. Οι επιφανειακές επικαθίσεις και παραμορφώσεις προκύπτουν από την επικάθιση φερόμενων υλικών, απομάκρυνση του αυθεντικού υλικού και από αλλαγές στη μορφή της ζωγραφικής ή άλλης διακοσμητικής επιφάνειας. Οι επικαθίσεις μπορεί να περιλαμβάνουν οτιδήποτε έχει εφαρμοστεί ή εναποτεθεί εσκεμμένα ή κατά λάθος στην επιφάνεια. Παραδείγματα επικαθίσεων μπορεί να συμπεριλαμβάνουν κεριά, άλλα λιπαρά υπολλείματα, σκόνη, στίγματα εντόμων, λίπη και άλατα από την επαφή με το δέρμα. Όλα αυτά μπορεί να προκαλέσουν εκτεταμένες φθορές σε φινιρίσματα, να δυσχρωματίσουν πιθανή ζωγραφική διακόσμηση ή να εναποτεθούν σε τέτοια ποσότητα και έκταση ώστε η επιφάνεια ή άλλες λεπτομέρειες, αλλά ακόμη και οι ξυλόγλυπτες διακοσμήσεις να επικαλυφθούν. Οι χαραγές και τα χτυπήματα αποτελούν δύο από τις πιο κοινές συνέπειες μηχανικής παραμόρφωσης στην επιφάνεια των επίπλων. Επίσης τα καψίματα και το βάψιμο με βαφές, μελάνι, αίμα και άλλες οργανικές ουσίες, τα στίγματα και τα 16

17 σημάδια από τη δράση του νερού αποτελούν κύριες αιτίες που προκαλούν δραστικές επιφανειακές αλλαγές και παραμορφώσεις σε όλες τις ξύλινες κατασκευές. Φως Η έκθεση στο φως είναι μια άλλη μεγάλη πηγή πρόκλησης φθορών και διάβρωσης λόγω της υπεριώδους και ορατής ακτινοβολίας. Αν και η δράση του περιορίζεται κυρίως στην επιφάνεια των περισσότερων ξύλινων αντικειμένων, έχει συχνά πολύ μεγάλη σημασία, ειδικά για ζωγραφισμένες και άλλες διακοσμημένες επιφάνειες. Γενικότερα όλα τα οργανικά υλικά διαβρώνονται κάτω από την επίδραση του φωτός και συνεπώς κόλλες και ρητίνες, ιδιαίτερα φυσικής προέλευσης, είναι επίσης ευαίσθητες σε αυτό. Το ποσοστό της διάβρωσης σε γενικές γραμμές είναι σχετικό με την ποσότητα του φωτός που ένα αντικείμενο λαμβάνει και το χρόνο έκθεσής του. Ένας παράγοντας που επίσης προκαλεί έμμεση διάβρωση στις ξύλινες κατασκευές, λόγω της μεγάλης μείωσης της περιεχόμενης υγρασίας, είναι η θερμότητα που παράγεται από την υπέρυθρη ακτινοβολία του φωτός αλλά και άλλες πηγές θερμότητας, όπως τα σώματα καλοριφέρ και οι σωλήνες θέρμανσης. Μύκητες Η υγρασία σχετίζεται επίσης με μορφές διάβρωσης λόγω ανάπτυξης μυκήτων υπό κατάλληλες συνθήκες. Όσο η περιεχόμενη υγρασία είναι χαμηλότερη από 20%, το ξύλο είναι ουσιαστικά απρόσβλητο από μυκητιακή προσβολή. Η προσβολή αυτή ταξινομείται ως καστανή, λευκή και μαλακή σήψη. Η προληπτική συντήρηση των ξυλοκατασκευών και των επίπλων είναι ο καλύτερος τρόπος αντιμετώπισης της μυκητιακής προσβολής και μπορεί να επιτευχθεί με την εξάλειψη ή τροποποίηση κάποιας από τις προϋποθέσεις που απαιτούνται για την ανάπτυξη μυκήτων ή με τον εμποτισμό του ξύλου με συντηρητικά. Ξυλοφάγα έντομα Εικ. 1. Ο κύκλος ζωής ενός ξυλοφάγου εντόμου 17

18 Το ξύλο λόγω της χημικής του σύστασης είναι τροφή και για ξυλοφάγα έντομα. Η προσβολή τους μπορεί να οδηγήσει σε φθορά τόσο σε κατασκευαστικά στοιχεία όσο και σε διακοσμητικές επιφάνειες των επίπλων και των ξύλινων κατασκευών. Από τα πιο καταστροφικά είδη ξυλοφάγων εντόμων είναι τα Coleoptera, των οποίων οι προνύμφες (larvae) προκαλούν τέτοιου είδους φθορά. Μεταξύ των πλέον επικίνδυνων κολεόπτερων που προσβάλλουν ξύλινες κατασκευές γενικότερα σε εύκρατες περιοχές και κάτω από ευ περιλαμβάνουν το κοινό σαράκι (furniture beetle, anobium punctatum), το σκαθάρι γνωστό ως «προάγγελος του θανάτου» (death watch beetle, xestobium rufovilosum) και το οικιακό σκαθάρι (house longhorn beetle, hylotrypes bajulus). Αυτά τα ξυλοφάγα έντομα ακολουθούν ένα παρόμοιο μοτίβο πλήρους μεταφόρφωσης και προσβολής για όλες τις ξυλοκατασκευές και έπιπλα. Πρόσφατη ξυλόσκονη ανοιχτού χρώματος και καθαρές τρύπες με αιχμηρές ακμές είναι σημάδια ενεργής προσβολής. Μακροσκοπικά σημάδια αναγνώρισης της προσβολής και του εντόμου αποτελούν οι οπές εξόδου, η ξυλόσκονη κι όταν είναι δυνατόν, προνύμφες ή ενήλικα κολεόπτερα. Xαρακτηριστικό είναι ότι, τα διάφορα είδη ξυλοφάγων εντόμων παράγουν ξυλόσκονη σε διαφορετικά μεγέθη και σχήματα (Εικ. 2). Η ακτινογραφία μπορεί επίσης να χρησιμοποιηθεί για τη διάγνωση της παρουσίας ενεργών ή και νεκρών προνύμφων και την έκταση των σηράγγων εντός της ξυλοκατασκευής. Εικ. 2. Παραδείγματα ξυλόσκονης: (a) σαρακιού (Anobium punctatum) έχουν σχήμα ρυζιού και μήκος περίπου 0,5 mm, (b) του «προάγγελου του θανάτου» (Xestobium rufovillosum) και (c) του «οικιακού σκαθαριού» (Hylotrypes bajulus) 18

19 Σαράκι (Anobium punctatum) Εικ.3. Το γνωστό σαράκι (Anobium punctatum) από πάνω (a) και βγαίνοντας από μία οπή εξόδου (b) Το σαράκι αναφέρεται συχνά και απλά ως σκουλήκι. Έχει κύκλο ζωής που αποτελείται από τέσσερις διαδοχικές φάσεις: αυγό, προνύμφη, νύμφη και ενήλικο έντομο (Εικ. 1). Το ενήλικο θηλυκό γεννά αυγά, τα οποία είναι μόλις ορατά δια γυμνού οφθαλμού, σε ρωγμές κατάλληλης ξυλείας. Οι προνύμφες εκκολάπτονται σε περίπου τέσσερις εβδομάδες και εισέρχονται στο ξύλο, κάνοντας «οπές εισόδου» ορατές μόνο με μεγεθυντικό φακό, όπου μπορεί να διανοίγουν σήραγγες για δύο έως πέντε χρόνια, ανάλογα με το κλίμα και το είδος του ξύλου, μέχρι πλήρους ανάπτυξης. Τα απορρίμματα που μένουν στις σήραγγες από την κατανάλωση του ξύλου από τις προνύμφες, είναι ευρέως γνωστά ως ξυλόσκονη (frass). Στο τέλος της περιόδου ανάπτυξης, οι νύμφες τώρα ανοίγουν κυκλικές «οπές εξόδου», διαμέτρου mm, από τις οποίες 6-8 εβδομάδες αργότερα αναδύονται τα ενήλικα έντομα, συνήθως μεταξύ Μαΐου και Αυγούστου, κυρίως τον Ιούνιο και τον Ιούλιο. Ζουν μόνο για τρεις έως τέσσερις εβδομάδες, οπότε τα θηλυκά μπορούν να γεννήσουν έως και ογδόντα αυγά. Το σαράκι προσβάλει μια μεγάλη ποικιλία ξύλων. Από τα κωνοφόρα τη δασική πεύκη, την ερυθρελάτη, την ελάτη και σε μικρότερο βαθμό προσβάλει την ψευδοτσούγκα. Τα περισσότερα από τα πλατύφυλλα της Ευρώπης προσβάλλονται (οξυά, σημύδα, λεύκη). Ιδιαίτερα επίσης προσβάλλονται τα παλαιά αντικολλητά επίπλων, κατασκευασμένα από ζωική κόλλα. Το έντομο μπορεί να προσβάλλει αδιάκριτα καινούργια ή παλιά έπιπλα. Επειδή όμως γίνεται αντιληπτό μετά από πολλούς κύκλους ζωής, υπάρχει η εσφαλμένη εντύπωση ότι προσβάλλει μόνο παλιά έπιπλα. Εικ.4. Έντονη προσβολή καρέκλας από σαράκι 19

20 Η πιθανότητα, σοβαρότητα και έκταση της προσβολής επηρεάζονται από: Υψηλά ποσοστά περιεχόμενης υγρασίας Θερμοκρασίες κάτω από 22 C Εύρος χρήσης σομφού ξύλου Μικρά ποσοστά ρητίνης Προσβολή από μύκητες Επιδημική μορφή προσβολής μπορεί να εμφανισθεί σε υγρούς χώρους σπιτιών, όπως σε κελάρια, κάτω από σκάλες, σε ξύλινες επενδύσεις τοίχων. Υψηλές θερμοκρασίες, ξηρές συνθήκες και χώροι με κεντρική θέρμανση δεν ευνοούν την εξάπλωση του εντόμου. Για τους παραπάνω λόγους η έκταση της προσβολής είναι πιο έντονη σε εύκρατες ζώνες και σχεδόν απούσα σε χώρους με κεντρική θέρμανση, όπου την αποτρέπει η μειωμένη περιεχόμενη υγρασία του ξύλου. Συνεπώς, η αποφυγή υψηλού ποσοστού περιεχόμενης υγρασίας, το καθαρό περιβάλλον και ο τακτικός έλεγχος, είναι τα βασικά στοιχεία της γενικής στρατηγικής προληπτικής συντήρησης. Με την ελάχιστη ένδειξη προσβολής των ξυλοκατασκευών, αυτές πρέπει να απομονώνονται αν είναι δυνατόν και οι γειτονικές κατασκευές και το περιβάλλον τους να ελέγχονται εξονυχιστικά. Η προσβολή από ξυλοφάγα έντομα μπορεί να προκαλέσει φθορές τόσο σε κατασκευαστικά στοιχεία όσο και σε διακοσμητικές επιφάνειες. Η φθορά στη ζωγραφική ή άλλη διακοσμητική επιφάνεια μπορεί να προκληθεί ως αποτέλεσμα της κατάρρευσης της επιφάνειας λόγω της παράλληλης διάνοιξης σηράγγων από τα ξυλοφάγα έντομα κάτω από αυτή. 20

21 ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ ΚΑΙ ΤΙΣ ΔΙΑΓΝΩΣΤΙΚΕΣ ΕΡΓΑΣΙΕΣ ΕΠΙΠΛΩΝ ΚΑΙ ΞΥΛΟΚΑΤΑΣΚΕΥΩΝ Εισαγωγή Η εξέταση - αξιολόγηση της κατάστασης διατήρησης ενός επίπλου πριν την επέμβαση και η αυξημένη ευαισθητοποίηση για την αισθητική και ιστορική του αξία απαιτούνται για πολλούς λόγους και επηρεάζουν εμπεριστατωμένα τις πρακτικές συντήρησης που θα ακολουθηθούν. Συνεπώς, η διαγνωστική εξέταση πρέπει να προηγείται πάντα οποιασδήποτε επέμβασης συντήρησης. Η διαγνωστική εξέταση περιλαμβάνει την καταγραφή πληροφοριών όπως το δασοπονικό είδος του ξύλου και τα υλικά και η τεχνοτροπία κατασκευής. Τα σημάδια χρήσης ή εργαλείων κατασκευής αλλά και οι τύποι καρφιών και βιδών είναι πληροφορίες που επίσης μπορούν να βοηθήσουν στην εκτίμηση της χρονολογίας, την προέλευση και την αυθεντικότητά ενός επίπλου ενώ έμμεσα να καθορίσουν και τη μεθοδολογία συντήρησής του. Σκοπός των διαγνωστικών εξετάσεων Γενικότερα, εξέταση του αντικειμένου που πρόκειται να συντηρηθεί πρέπει να γίνεται για έναν ή περισσότερους από τους παρακάτω λόγους: Για να καθοριστεί η καταλληλότητα του αντικειμένου για συλλεκτική χρήση (απόκτηση, επίδειξη κλπ.) Για να τεκμηριωθεί ή όχι η αυθεντικότητά και η χρονολογία κατασκευής του αν είναι δυνατόν Για να καταγραφεί λεπτομερώς η κατάστασή διατήρησής του Για να καθοριστεί η ανάγκη επεμβατικής συντήρησης ή αποκατάστασης ή προληπτικής συντήρησης Για να καθοριστούν η φύση και η έκταση πιθανών προηγούμενων επεμβάσεων επισκευής ή αποκατάστασης και η αποτυχία ή επιτυχία τους Για να γίνουν καλύτερα κατανοητά τα αίτια των κατασκευαστικών και επιφανειακών φθορών του Για να καθορισθεί η μεθοδολογία και συγκεκριμένα η διαδικασία επέμβασης Για να υπολογισθεί το κόστος των απαιτούμενων εργασιών Για να οριστεί ένα σημείο αναφοράς πριν την εφαρμογή οποιασδήποτε επέμβασης επισκευής - αποκατάστασης Για να εμπλουτιστούν οι γνώσεις μας για τα υλικά και τις τεχνικές των τεχνιτών του παρελθόντος. 21

22 Πρακτικές διαγνωστικές τεχνικές Η αξιολόγηση του επίπλου καθορίζει τι ακριβώς χρειάζεται να αναζητήσουμε. Ο συντηρητής επίπλου πρέπει να είναι ενήμερος για τις γενικές αρχές της εξέτασης - αξιολόγησης και τις διαθέσιμες τεχνικές, ώστε να επιλέξει τις καταλληλότερες και να τις εφαρμόσει επαρκώς. Πολύ σημαντικό επίσης, είναι το σύνολο του αντικειμένου να εξεταστεί με συστηματικό τρόπο. Η αρχική εξέταση - αξιολόγηση ενός επίπλου μπορεί να είναι περίπλοκη τόσο για τους άπειρους όσο και για περισσότερο έμπειρους συντηρητές, καθώς κάθε περίπτωση είναι διαφορετική και χρειάζεται ιδιαίτερη, κατάλληλη προετοιμασία. Θα είναι χρήσιμο λοιπόν να εξεταστούν μακροσκοπικά με μια συγκεκριμένη σειρά οι φθορές: των κύριων χαρακτηριστικών της δομής των κατασκευαστικών τμημάτων του, των διακοσμητικών στοιχείων του, της διακόσμησης και του φινιρίσματος της επιφάνειας του, οι βιολογικές φθορές του, οι φθορές από υγρασία, δομικές και στατικές ιδιαιτερότητες (ρόζους και στρεψοΐνια) και μηχανικές φθορές (ραγίσματα, σπασίματα κλπ.). Μία ενδεικτική άλλα όχι και μοναδική σειρά για τη μακροσκοπική, πρακτική εξέταση ενός επίπλου θα ήταν η ακόλουθη: Έλεγχος μακροσκοπικής αναγνώρισης είδους ξύλου Έλεγχος για σημάδια ξυλοφάγων εντόμων Έλεγχος για μη ασφαλείς χαλαρές συνδέσεις Εξέταση για γραπτά σημάδια ή ταμπέλες Καταγραφή σπασμένων ή χαμένων τμημάτων Έλεγχος σκληρότητας στο φινίρισμα και καταγραφή τους Έλεγχος με πλάγιο φως για γδαρσίματα ή εξογκώματα Συμπλήρωση όλων των πεδίων της φόρμας καταγραφής Η σχετική τεκμηρίωση των παραπάνω φθορών πραγματοποιείται σε ειδικές φόρμες καταγραφής / δελτία συντήρησης όπου όλα σημειώνονται λεπτομερώς. Ο απαραίτητος διαγνωστικός εξοπλισμός πρέπει να περιλαμβάνει μπλοκ, μολύβια, πάγκο, ηλεκτρικό μεταφερόμενο φωτισμό, μεγεθυντικό φακό, μέτρο, εργαλεία, βαμβάκι, βούρτσες, διαλύτες φινιρίσματος. Η εξέταση θα πρέπει να ξεκινάει από τα μικρότερα και πιο απλά αντικείμενα που μπορούν με άνεση να μεταφερθούν στον πάγκο εξέτασης, ενώ τα μεγαλύτερα τα εξετάζουμε στο χώρο που βρίσκονται. Απαιτείται ιδιαίτερη προσοχή στη μεταφορά των επίπλων, η οποία πρέπει πάντα να γίνεται από το κάτω μέρος και αφού εξεταστούν λεπτομερώς οι συνδέσεις και αφαιρεθούν τυχόν συρτάρια. Πολύ σημαντική είναι και η χρήση ετικετών, χρήσιμων για την επανασυναρμολόγηση, καθώς και η χρήση κιμωλίας ή αυτοκόλλητης ταινίας που δεν αφήνει σημάδια για τον ίδιο σκοπό. 22

23 Η μέτρηση και καταγραφή των διαστάσεων είναι σημαντική για τη μεταφορά, την έκθεση και την αναγνώριση του επίπλου και καλό είναι να αποτυπώνονται σε ένα σκαρίφημα του αντικειμένου. Η αρίθμηση των τμημάτων του επίπλου γίνεται σε σημεία όχι άμεσα ορατά και όχι με ανεξίτηλους μαρκαδόρους. Σε κάθε περίπτωση τέλος, θα πρέπει να γίνονται φωτογραφικές λήψεις όψεων, λεπτομερειών αλλά και μη ορατών σημείων πριν, κατά τη διάρκεια και μετά τις επεμβάσεςι συντήρησης. Χρήσιμη είναι και η καταγραφή της ημερομηνίας της κάθε φωτογράφησης. Τα μικρά αντικείμενα μπορούν να μεταφερθούν και να φωτογραφηθούν σε ουδέτερο φόντο. Για μια πλήρη τεκμηρίωση θα πρέπει να ληφθουούν ασπρόμαυρες και έγχρωμες φωτογραφίες ολόκληρου του αντικειμένου και σημαντικών λεπτομερειών, καθώς και πιθανές λήψεις πολυφασματικού χαρακτήρα (μονοχρωματικό φως, υπέρυθρες ακτίνες, υπεριώδεις ακτίνες, ακτίνες X). Επίσης, εφόσον υπάρχει δυνατότητα, μπορεί να γίνει χρήση και ακτινογραφικών μεθόδων που είναι δυνατόν να αποκαλύψουν την αρχική συνδεσμολογία, τα συνδετικά μέσα (καρφιά, βίδες) και συχνά προηγούμενες επισκευές ή χρήση υπέρυθρων ακτινοβολιών για την εξέταση του φινιρίσματος (σε ειδικά κέντρα συντήρησης ή μουσεία). Εάν είναι απαραίτητο να αναγνωριστεί το δασοπονικό είδος, να διαπιστωθεί η παρουσία στρωμάτων χρώματος και βερνικιού και δεν είναι δυνατή η χρήση μη καταστρεπτικών μεθόδων, θα πρέπει να πραγματοποιείται δειγματοληψία ελάχιστης ποσότητας σε μη σημαντικά σημεία του επίπλου. Οι δειγματοληψίες θα πρέπει επίσης να είναι οι ελάχιστες δυνατές και να σημειώνεται το ακριβές σημείο όπου πραγματοποιήθηκαν σε μία φωτογραφία του αντικειμένου ή/και μιας λεπτομέρειας, καθώς και να γίνεται η σχετική αναφορά στη φόρμα καταγραφής. Οι όποιες αναλύσεις και εξετάσεις, που θα πραγματοποιούνται σε στενή συνεργασία με τους ειδικούς στους διαφόρους τομείς, θα περιγράφονται επίσης αναλυτικά. Μακροσκοπική αναγνώριση δασοπονικού είδους με μεγεθυντικό φακό Η τυπική διαδικασία αναγνώρισης μπορεί αρχικά να περιλαμβάνει οπτική μακροσκοπική παρατήρηση, οπότε να είναι δυνατή η διάκριση του δασοπονικού είδους από αυτό το στάδιο. Μια συνηθισμένη πρακτική για την αναγνώριση του είδους ενός τμήματος ξύλου είναι ο εντοπισμός ενός μικρού σημείου με εγκάρσια τομή και η κοπή μιας νέας "καθαρής" τομής με ξυράφι ή κοπίδι, ώστε να αποκαλυφθούν διατομές επιμήκων κυττάρων. Στη συνέχεια αυτή η επιφάνεια μπορεί άμεσα να αποκαλύψει, εξεταζόμενη υπό μεγέθυνση x10 με ένα καλό μεγεθυντικό φακό, αν πρόκειται για πλατύφυλλο (ορατοί πόροι) ή πλατύφυλλο (πόροι απόντες). Η προσεκτική αξιολόγηση και άλλων τυπικών χαρακτηριστικών της επιφάνειας του ξύλου (νερά, χρώμα), πιθανώς θα οδηγήσει τουλάχιστον σε αναγνώριση του γένους για τα περισσότερα πλατύφυλλα της εύκρατης ζώνης. Η αναγνώριση παίζει σημαντικό ρόλο στην ιστορική μελέτη, την τεχνολογική ταυτοποίηση και τον έλεγχο της αυθεντικότητας των επίπλων και ξυλοκατασκευών. Επιπλέον, καθιστά δυνατή την επιλογή του ίδιου είδους και των πιο κατάλληλων και συμβατών υλικών και μεθόδων επέμβασης για τη συντήρηση του πρωτότυπου έργου. 23

24 Διάγνωση φθορών κατασκευαστικών στοιχείων Παραδείγματα δομικών βλαβών αποτελούν ο διαχωρισμός και η απώλεια κατασκευαστικών στοιχείων, η ρίκνωση τους, το σχίσιμο και η παραμόρφωση τους. Ένα έπιπλο για να θεωρείται ότι είναι σε καλή κατάσταση, θα πρέπει να είναι πλήρες. Παράλληλα, θα πρέπει να είναι απαλλαγμένο από στοιχεία στρέβλωσης, διαχωρισμό ή υπερβολικές μετατοπίσεις. Αντικείμενα σε καλή ως μέτρια κατάσταση μπορεί να εμφανίζουν λεπτές, μικρές ρωγμές που δεν είναι άμεσα ορατές από ικανή απόσταση θέασης. Επίσης, μικρά σκισίματα, ρωγμές ή παραμόρφωση που δεν προκαλούν κατασκευαστικά και στατικά προβλήματα, δεν αρκούν για να επηρεαστεί αρνητικά η συνολική καλή εικόνα ενός επίπλου. Κάποια χαλάρωση των μεταλλικών εξαρτημάτων, όπως κλειδαριές, χερούλια και μεντεσέδες, είναι συνήθως αποδεκτή φθορά, το ίδιο όμως δεν ισχύει για την απόσπαση ή σοβαρή χαλάρωση των βασικών κατασκευαστικών στοιχείων ενός επίπλου. Απώλειες μεγαλύτερες από 10% σε οποιοδήποτε από τα κατασκευαστικά ή διακοσμητικά στοιχεία του, χαρακτηρίζουν ένα έπιπλο σε κακή ή απαράδεκτη κατάσταση διατήρησης. Διάγνωση επιφανειακών φθορών Στις επιφανειακές φθορές περιλαμβάνονται οι επικαθίσεις σκόνης και ρύπων, και οι απώλειες και φθορές των υλικών φινιρίσματος και της μορφής της ίδιας της επιφάνειας από χτυπήματα κλπ. Οι επιφανειακές επικαθίσεις μπορεί να είναι χαλαρές και ευδιάλυτες, όπως λιπαρή βρωμιά ή μούχλα, λεκέδες, εκκρίσεις αλλά και σταθερά προσκολλημένη ρύποι και αποθέσεις. Οι απώλειες και φθορές της επιφάνειας μπορεί επίσης να περιλαμβάνουν μώλωπες, χτυπήματα, γρατσουνιές, γδαρσίματα, δυσχρωματισμό, ανομοιόμορφο ξεθώριασμα, οξείδωση, αποχρωματισμό, και μικρές απώλειες του χρώματος, της πιθανής επιχρύσωση και του καπλαμά. Κατά τη διάγνωση επιφανειακών φθορών, είναι σημαντικό να εξεταστεί αν αυτές είναι σταθερές ή ασταθείς ως οδηγός για το εάν είναι πιθανό να συνεχίσουν να συμβαίνουν ή όχι. Όπως και κατά την εκτίμησηάλλων μορφών φθοράς και τώρα, η έκταση και η θέση των επικαθίσεων και των επιφανειακών φθορών, θα επηρεάσουν την εκτίμηση του βαθμού σοβαρότητας της κατάστασης διατήρησης αλλά και τα μέτρα που πρέπει να ληφθούν. Εξέταση και αναγνώριση φινιρισμάτων Υπάρχουν πολλές δυσκολίες που συνδέονται με την αναγνώριση των επιφανειακών φινιρισμάτων των επίπλων, καθώς ακόμη κι ένα ενιαίο στρώμα συχνά περιέχει διάφορα υλικά, όπως ρητίνες, έλαια και κεριά, κάνοντας τον ακριβή προσδιορισμό των επιμέρους συστατικών δύσκολο ή και αδύνατο, ακόμη και με τη χρήση προηγμένων αναλυτικών τεχνικών. Ενώ η ακριβής αναγνώριση ενός φινιρίσματος μπορεί να μην είναι δυνατή, η κατανόηση της φύσης των υλικών που το αποτελούν μπορεί να δώσει χρήσιμες πληροφορίες για τα χαρακτηριστικά, την ιστορική αξία αλλά και τις ανάγκες συντήρησης που παρουσιάζει το φινίρισμα. Η διάκριση λοιπόν οποιονδήποτε κεριών, βερνικιών και βαφών αποτελεί την πρώτη προτεραιότητα κατά την εξέταση της 24

25 επιφάνειας ενός επίπλου. Η μακροσκοπική εξέταση και έλεγχος των μηχανικών χαρακτηριστικών του υλικού, η διάλυτότητα του σε διάφορους διαλύτες, η θερμοκρασία τήξης του, η φωτογράφισή του κάτω από ορατό, υπέρυθρο και υπεριώδες φως και η οπτική μικροσκοπία μπορούν να χρησιμοποιηθούν για την εξαγωγή σχετικών πληροφοριών πριν την πιθανή εφαρμογή περισσότερο προηγμένων αναλυτικών τεχνικών. Κατά την εξέταση για φινιρισμένες με κερί επιφάνειες, ένας μεγεθυντικός φακός θα αποκάλυψει υπολλείματα κεριού στους πόρους του ξύλου Επιφάνειες που έχουν παχύ στρώμα κεριού αποκτούν με το χρόνο μία θαμπή όψη. Τα ρητινώδη φινίρισματα όπως της γομαλάκας ή της δάμμαρης δημιουργούν σκληρές και σχετικά εύθρυπτες επιφάνειες. Οι δοκιμές διάλυτότητας για τη εκτίμηση του τύπου του φινίρισματος πραγματοποιούνται στην επιφάνεια των επίπλων σε όχι εμφανείς περιοχές μεγέθους 2 mm το μέγιστο, με τη βοήθεια μπατονέτας (βαμβακοφόρου στυλεού) εμποτισμένης στον εκάστοτε διάλυτη και ελέγχοντας τα αποτελέσματα με ένα μεγεθυντικό φακό. Η οπτική μικροσκοπία είναι συχνά η πρώτη αναλυτική μέθοδος που χρησιμοποιείται όταν απαιτείται περαιτέρω διερεύνηση των επιφανειακών στρωμάτων, οπότε μπορεί να διερευνηθεί και η στρωματογραφία των επιμέρους υλικών που απαρτίζουν πολύπλοκες στρώσεις φινιρίσματος. 25