Θέσεις - τριμηνιαία επιθεώρηση Η Μαρξική θεωρία των κρίσεων Michael von Tugan-Baranowsky

Transcript

1 Η ΜΑΡΞΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΤΩΝ ΚΡΙΣΕΩΝ του μετάφραση Χρήστος Βαλλιάνος Παρουσίαση της θεωρίας Ο νόμος της πτωτικής τάσης του ποσοστού κέρδους Απόλυτη υπερπαραγωγή κεφαλαίου Η σχέση μεταξύ κορεσμού της αγοράς και υποκατανάλωσης των μαζών Κριτική του νόμου του πτωτικού ποσοστού κέρδους Η απόδειξη του ότι δεν υφίσταται κάποια υποχρεωτική σχέση μεταξύ κεφαλαιακής σύνθεσης και ποσοστού κέρδους, στηριγμένη στη θεωρία της εργασιακής αξίας Το αθεμελίωτο της Μαρξικής θεωρίας της υπεραξίας Η ουσία του προβλήματος του κέρδους Το πρόβλημα του κέρδους και το πρόβλημα της αξίας Η προέλευση του κέρδους Οι αμφίδρομες σχέσεις μεταξύ των τριών συστατικών του κοινωνικού προϊόντος Η ηθική ροπή της Μαρξικής θεωρίας της υπεραξίας Οι νόμοι της καπιταλιστικής ανάπτυξης και οι όροι του σοσιαλιστικού μετασχηματισμού. Οι κρίσεις ασκούν μια τεράστια επίδραση στην ανάπτυξη της σύγχρονης σοσιαλιστικής θεωρίας. Η στασιμότητα του συνόλου του κοινωνικού παραγωγικού μηχανισμού, η ανείπωτη αθλιότητα των πλατιών λαϊκών μαζών που προκάλεσαν οι κρίσεις του πρώτου μισού του ΧΙΧ αιώνα, όπως επίσης και η αινιγματική και ακατανόητη διάσταση του συνολικού φαινομένου, αποτελούν τα στοιχεία από τα οποία αναδύθηκε αυθόρμητα η ιδέα ότι στις περιόδους των κρίσεων εκδηλώνεται ένα βαθιά ριζωμένο και αναπότρεπτο Κακό της σύγχρονης οικονομικής τάξης πραγμάτων. Φαίνεται ότι η κριτική του καπιταλιστικού τρόπου οργάνωσης της οικονομίας βρίσκει στις κρίσεις ένα στέρεο έδαφος και την αρμόζουσα επιβεβαίωση. Ο μετασχηματισμός του Robert Owen από φιλάνθρωπο αστό και καλοπροαίρετο επιχειρηματία σε αδιάλλακτο ριζοσπάστη κριτικό της σύγχρονης κοινωνίας, θεμελιωτή μιας νέας κοινωνικής θεωρίας που έγινε δεκτή από χιλιάδες Άγγλους εργάτες με τον ενθουσιασμό ενός νέου ευαγγελίου, προκλήθηκε υπό την άμεση επίδραση των αγγλικών κρίσεων που ακολούθησαν την αποκατάσταση της ειρήνης το 1815 και το Το ίδιο ισχύει για πολλούς άλλους διακεκριμένους εκπροσώπους της σοσιαλιστικής θεωρίας. Ωστόσο, εδώ δεν θα ασχοληθούμε μ' αυτούς και θα περάσουμε αμέσως στην εξέταση της θεωρίας των κρίσεων του Karl Marx, που αποτελεί, μακράν των άλλων, τον πλέον διακεκριμένο και με τη μεγαλύτερη επιρροή ανάμεσα σε όλους τους θεωρητικούς του σοσιαλισμού. Ήδη στο Κομμουνιστικό Μανιφέστο, συναντάμε ένα οξυδερκή χαρακτηρισμό της σημασίας των κρίσεων στην καπιταλιστική οικονομία. «Οι αστικές σχέσεις παραγωγής και κυκλοφορίας, οι αστικές σχέσεις ιδιοκτησίας, η σύγχρονη αστική κοινωνία, μια κοινωνία που έχει οδηγήσει στην ως δια μαγείας ανάδυση τόσο γιγαντιαίων μέσων παραγωγής και ανταλλαγής, μοιάζει με το μάγο που δεν είναι πλέον σε θέση να ελέγξει τις δυνάμεις του κάτω κόσμου που έχει προσκαλέσει με τα ξόρκια του. Επί πολλές δεκαετίες, η ιστορία της βιομηχανίας και του εμπορίου δεν είναι τίποτα άλλο από την εξέγερση των σύγχρονων παραγωγικών δυνάμεων κατά των σύγχρονων συνθηκών παραγωγής, κατά των σύγχρονων σχέσεων ιδιοκτησίας που αποτελούν τις συνθήκες ύπαρξης της αστικής τάξης και της κυριαρχίας της. Αρκεί να αναφέρουμε τις εμπορικές κρίσεις που με τις περιοδικές τους επανόδους, ναρκοθετούν, ολοένα και πιο απειλητικά, την ύπαρξη ολόκληρης της αστικής κοινωνίας. Κατά τις κρίσεις αυτές, καταστρέφεται ένα μεγάλο μέρος όχι μόνο των παραχθέντων προϊόντων, αλλά επίσης και των παραγωγικών δυνάμεων που δημιουργήθηκαν σε προηγούμενες εποχές. Κατά τις κρίσεις αυτές εκδηλώνεται μια κοινωνική επιδημία, που σε οποιαδήποτε προγενέστερη εποχή θα φαινόταν ως παραλογισμός η επιδημία της υπερπαραγωγής εμπορευμάτων. Η κοινωνία διαπιστώνει ξαφνικά ότι βρίσκεται σε μια κατάσταση στιγμιαίας βαρβαρότητας. Βιομηχανία και εμπόριο φαίνονται να έχουν καταστραφεί και γιατί; Γιατί υπάρχει υπερβολικά πολύς πολιτισμός, υπερβολικά πολλά μέσα διαβίωσης, υπερβολικά πολλή βιομηχανία, υπερβολικά πολύ εμπόριο. Οι παραγωγικές δυνάμεις που βρίσκονται στη διάθεση της κοινωνίας δεν κατατείνουν πλέον στην περαιτέρω ανάπτυξη των συνθηκών της αστικής ιδιοκτησίας... Οι αστικές σχέσεις έχουν γίνει πολύ στενές για να μπορούν να συμπεριλάβουν τον πλούτο που δημιούργησαν. Και πώς αντιπαρέρχεται η αστική τάξη αυτές τις κρίσεις; Από τη μια πλευρά, με τη βίαιη καταστροφή ενός μέρους των παραγωγικών δυνάμεων. Από την άλλη, με την κατάκτηση νέων αγορών και την ολοκληρωτικότερη εκμετάλλευση των παλαιών. Δηλαδή, με το άνοιγμα του δρόμου για πιο εκτεταμένες και καταστρεπτικότερες κρίσεις, και τον περιορισμό των μέσων με τα οποία αποτρέπονται οι κρίσεις». 1 Σελίδα 1 / 21

2 Ωστόσο, στο Κομμουνιστικό Μανιφέστοδεν θα βρούμε μια πραγματική θεωρία των κρίσεων, δεν θα δούμε δηλαδή να προσδιορίζονται οι κινητήριες δυνάμεις, οι εσωτερικές αιτίες οι οποίες φτάνουν στην ωριμότητά τους στις περιοδικές κρίσεις της καπιταλιστικής οικονομίας. Το ίδιο ισχύει και για τη Συμβολή στην Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας, και τους δύο πρώτους τόμους του Κεφαλαίου. Κατά την εξέταση των χαρακτηριστικών της εμπορευματικής και της χρηματικής κυκλοφορίας, ο Μαρξ προβαίνει μερικές φορές σε βαθύτερες παρατηρήσεις σχετικά με τις πιθανές αιτίες των κρίσεων της παρούσας οικονομικής τάξης πραγμάτων. Ευκαιριακά, ασκεί κριτική, μ' ένα διεισδυτικό, αν και όχι απολύτως ορθό τρόπο, στις απόψεις των εκπροσώπων της Κλασικής Σχολής σχετικά με το ανέφικτο μιας γενικής υπερπαραγωγής εμπορευμάτων. Στο 2ο τόμο του Κεφαλαίουθα συναντήσουμε μια λαμπρή ανάλυση της αναπαραγωγής του κοινωνικού κεφαλαίου, η οποία κατά την άποψή μας, θα πρέπει να αποτελεί τη βάση της όποιας επιστημονικής θεωρίας του κοινωνικού μεταβολισμού στην καπιταλιστική οικονομία. Ωστόσο, ο Μαρξ δεν ολοκλήρωσε την ανάλυσή του, αδυνατώντας να την αξιοποιήσει προκειμένου να ερμηνεύσει τις κρίσεις και άλλα φαινόμενα της τρέχουσας οικονομικής ζωής. Ακόμα, η ανάλυση αυτή δεν είναι συμβατή με άλλες απόψεις του Μαρξ. Μπορούμε μάλιστα να υποστηρίξουμε ότι η ανάλυση αυτή βρίσκεται από πολλές απόψεις σε ριζική αντίφαση με τη μαρξική ερμηνεία των νόμων της καπιταλιστικής εξέλιξης. Πώς θα μπορούσαμε να εξηγήσουμε διαφορετικά το εκπληκτικό γεγονός ότι μέχρι σήμερα, η ανάλυση αυτή είχε ελάχιστα προσεχθεί από τη μαρξική σχολή; Για παράδειγμα, δεν γνωρίζω κανένα γερμανικό οικονομικό έργο που να χρησιμοποιεί τη μαρξική ανάλυση της αναπαραγωγής του κοινωνικού κεφαλαίου προκειμένου να ερμηνεύσει τις κρίσεις, και γενικότερα, τους νόμους της καπιταλιστικής ανάπτυξης. 2 Είναι γεγονός ότι στους δύο πρώτους τόμους του Κεφαλαίουδεν συναντάμε κάποια αναπτυγμένη θεωρία των κρίσεων. Στον πρώτο τόμο, ο Μαρξ εξετάζει σε λεπτομέρεια τα κοινωνικά αποτελέσματα των κρίσεων τις επιπτώσεις τους στις συνθήκες της κοινωνικής ζωής, όμως με τις αιτίες τους ασχολείται μόνο εν συντομία. Ωστόσο, το κενό αυτό καλύπτεται πλήρως στον τρίτο τόμο του Κεφαλαίου, όπου βρίσκουμε μια θεωρία της ανάπτυξης της καπιταλιστικής οικονομίας στο σύνολό της. Στα πλαίσια αυτής της θεωρίας, οι κρίσεις έχουν τη θέση που τους αρμόζει, και οι αιτίες τους διερευνώνται και αποκαλύπτονται. Ο Μαρξ χαρακτηρίζει την πτωτική τάση του ποσοστού κέρδους ως την κινητήρια δύναμη της καπιταλιστικής ανάπτυξης. Θεωρεί αυτό το νόμο ως αναγκαία συνέπεια της θεωρίας του της αξίας. Όπως είναι γνωστό, σύμφωνα με αυτή τη θεωρία, η αξία ενός εμπορεύματος προσδιορίζεται από τον «κοινωνικά αναγκαίο χρόνο για την παραγωγή μιας αξίας χρήσης». Μ' αυτό τον τρόπο, η αύξηση της αξίας που συνιστά το καπιταλιστικό κέρδος μπορεί να προκύψει μόνο από την απλήρωτη ζωντανή εργασία που αναλώθηκε κατά την παραγωγική διαδικασία, εφ' όσον τα μέσα παραγωγής απλώς μεταφέρουν στο προϊόν το αναλωμένο μέρος τους. Για το λόγο αυτό, σύμφωνα με την ορολογία του Μαρξ, στην παραγωγική διαδικασία η ζωντανή εργασία απαρτίζει το μεταβλητό κεφάλαιο, ενώ τα μέσα παραγωγής, η προγενέστερη εργασία της οποίας η αξία δεν μπορεί να αυξηθεί περαιτέρω, απαρτίζουν το σταθερό κεφάλαιο. Η φύση κάθε τεχνικής βελτίωσης, κάθε δηλαδή αύξησης της παραγωγικότητας της εργασίας, συνίσταται σε μια σχετική αύξηση του σταθερού κεφαλαίου και μια σχετική πτώση του μεταβλητού κεφαλαίου. Καθώς η εργασία γίνεται παραγωγικότερη, μια δεδομένη ποσότητα ζωντανής εργασίας είναι σε θέση, σ' ένα δεδομένο χρόνο, να κατεργαστεί μια μεγαλύτερη ποσότητα πρώτων υλών. Οι μηχανές, παράλληλα με την τεχνική βελτίωση αντικαθιστούν εργάτες, γεγονός που συμβάλλει δραματικά στη σχετική μεγέθυνση του σταθερού κεφαλαίου. Κατά την ανάπτυξη της καπιταλιστικής βιομηχανίας, οι δύο αυτοί παράγοντες μειώνουν συνεχώς το ποσοστό του μεταβλητού κεφαλαίου στις συνολικές δαπάνες κεφαλαίου. Ωστόσο, δεδομένου ότι μόνο το μεταβλητό κεφάλαιο παράγει υπεραξία, είναι προφανές ότι η σχέση μεταξύ της συνολικής υπεραξίας και του συνολικού (μεταβλητού και σταθερού) κεφαλαίου πρέπει να μειώνεται, γεγονός που εκφράζεται με μια πτώση του ποσοστού κέρδους. Βεβαίως, ταυτόχρονα, σε απόλυτους όρους, το συνολικό ποσό υπεραξίας και κέρδους είναι δυνατό να αυξάνονται, ως αποτέλεσμα μιας ισχυρής αύξησης του απόλυτου όγκου του κοινωνικού κεφαλαίου. «Αυτή η προοδευτική μείωση του μεταβλητού κεφαλαίου σε σχέση με το σταθερό κεφάλαιο, και κατά συνέπεια, σε σχέση επίσης με το συνολικό κεφάλαιο, είναι ταυτόσημη με την προοδευτική αύξηση της οργανικής σύνθεσης, κατά μέσο όρο, του κοινωνικού κεφαλαίου ως σύνολο. Αποτελεί απλά μια άλλη έκφραση Σελίδα 2 / 21

3 της προοδευτικής ανάπτυξης της κοινωνικής παραγωγικότητας της εργασίας, που δεικνύει ότι μέσα από την αυξανόμενη χρήση μηχανών και παγίου κεφαλαίου γενικά καθίσταται δυνατό να μετασχηματίζονται σε προϊόντα στον ίδιο χρόνο και από τον ίδιο αριθμό εργατών, δηλαδή από την ίδια εργασία, περισσότερες πρώτες και βοηθητικές ύλες... Η προοδευτική τάση μείωσης του γενικού ποσοστού κέρδους αποτελεί λοιπόν απλά τη χαρακτηριστική, για τον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής, έκφραση της προοδευτικής ανάπτυξης της κοινωνικής παραγωγικότητας της εργασίας... Όσο απλός και αν εμφανίζεται ο νόμος με βάση τους παραπάνω συλλογισμούς, εντούτοις κανένας από τους μέχρι σήμερα συγγραφείς οικονομικών έργων δεν κατόρθωσε να τον ανακαλύψει... Οι συγγραφείς αυτοί συνέλαβαν το φαινόμενο, αλλά δεν μπόρεσαν να το ερμηνεύσουν καθώς μπλέχτηκαν σε αντιφατικές προσεγγίσεις. Και, με δεδομένη τη μεγάλη σημασία που έχει ο νόμος αυτός για την καπιταλιστική παραγωγή, θα μπορούσαμε να πούμε ότι αποτελεί το μυστήριο γύρω από τη λύση του οποίου περιστρέφεται το σύνολο της Πολιτικής Οικονομίας από την εποχή του Αdam Smith και ότι η διαφορά μεταξύ των διαφόρων σχολών από την εποχή του Adam Smith συνίσταται στις διαφορετικές προσπάθειες επίλυσής του». 3 Και πράγματι, αν ο νόμος αυτός ήταν σωστός, θα είχε μέγιστη σημασία για τη γνώση της συνολικής ανάπτυξης της σύγχρονης κοινωνίας. Η ανακάλυψη ενός τέτοιου νόμου που δρα με απόλυτα μηχανικό τρόπο σαν να είναι προικισμένος με μια φυσική αναγκαιότητα, θα μπορούσε να συγκριθεί μόνο με την ανακάλυψη του νόμου της βαρύτητας από τον Nεύτονα. Είναι γεγονός ότι ο Μαρξ δέχεται πολλούς παράγοντες που αντεπιδρούν στο νόμο. Μεταξύ αυτών συνυπολογίζει: 1) Μια εντονότερη εκμετάλλευση της εργασίας μέσω της επιμήκυνσης της εργάσιμης ημέρας και της εντατικοποίησης της εργασίας. 2) Μια μείωση του μισθού κάτω από την αξία του, την οποία ο Μαρξ περιγράφει ως «ένα από τους σημαντικότερους παράγοντες συγκράτησης της πτωτικής τάσης του ποσοστού κέρδους». 3) Τη μείωση της τιμής των στοιχείων του σταθερού κεφαλαίου. 4) Το σχετικό υπερπληθυσμό. 5) Το εξωτερικό εμπόριο. 6) Την αύξηση του κεφαλαιακού αποθέματος. 4 Όλοι αυτοί οι παράγοντες εν μέρει παρεμποδίζουν ή ακυρώνουν τα αποτελέσματα του γενικού νόμου. Παρ' όλα αυτά, ο Μαρξ διατηρεί αυτό το νόμο, αν και με τη μορφή μιας τάσης, και τον ανάγει σε βάση της συνολικής του σύλληψης της ανάπτυξης του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής. Ο μοναδικός στόχος της καπιταλιστικής παραγωγής είναι η παραγωγή υπεραξίας. «Αν δεχτούμε την ύπαρξη των αναγκαίων μέσων παραγωγής, δηλαδή μια επαρκή συσσώρευση κεφαλαίου, η δημιουργία υπεραξίας, όταν είναι δεδομένο το ποσοστό υπεραξίας, ο βαθμός δηλαδή εκμετάλλευσης της εργασίας, δεν γνωρίζει κανένα άλλο φραγμό πέραν του εργαζόμενου πληθυσμού. Και όταν είναι δεδομένος ο εργαζόμενος πληθυσμός, δεν γνωρίζει κανένα άλλο όριο από το βαθμό αυτής της εκμετάλλευσης. Δεν θα πρέπει να ξεχνάμε ποτέ ότι η παραγωγή υπεραξίας... αποτελεί τον άμεσο σκοπό και το καθοριστικό κίνητρο της καπιταλιστικής παραγωγής... Από τη στιγμή που έχει αποκρυσταλλωθεί σε εμπορεύματα η ποσότητα υπερεργασίας που είναι δυνατόν να εξαχθεί, η υπεραξία έχει παραχθεί. Ωστόσο, με αυτή την παραγωγή υπεραξίας ολοκληρώνεται απλώς η πρώτη μόνο πράξη της καπιταλιστικής παραγωγικής διαδικασίας, η άμεση διαδικασία παραγωγής. Το κεφάλαιο έχει απορροφήσει μια δεδομένη ποσότητα απλήρωτης εργασίας... Τώρα αρχίζει η δεύτερη πράξη της διαδικασίας. Ο συνολικός όγκος εμπορευμάτων, το συνολικό προϊόν, τόσο το μέρος εκείνο που αντικαθιστά το σταθερό και το μεταβλητό κεφάλαιο, όσο και εκείνο που αντιπροσωπεύει την υπεραξία, πρέπει να πωληθούν. Αν αυτό δεν συμβεί, ή συμβεί μόνον εν μέρει, ή μόνο σε τιμές κατώτερες των τιμών παραγωγής, τότε, παρ' όλον ότι ο εργάτης υφίσταται εκμετάλλευση, η εκμετάλλευσή του δεν πραγματοποιείται ως τέτοια για τον καπιταλιστή... Οι συνθήκες της άμεσης εκμετάλλευσης και της πραγματοποίησης αυτής της εκμετάλλευσης δεν ταυτίζονται. Είναι διακριτές, όχι μόνο στο χώρο και στο χρόνο, αλλά και από εννοιολογική άποψη. Οι πρώτες περιορίζονται μόνον από τις παραγωγικές δυνάμεις της κοινωνίας, οι δεύτερες από την αναλογικότητα μεταξύ των διαφόρων κλάδων της παραγωγής και από την καταναλωτική δυνατότητα της κοινωνίας. Αυτή η τελευταία δεν προσδιορίζεται ούτε από την απόλυτη παραγωγική δυνατότητα, ούτε από την απόλυτη καταναλωτική δυνατότητα, αλλά από την καταναλωτική δυνατότητα στη βάση ανταγωνιστικών σχέσεων διανομής, οι οποίες υποβιβάζουν την κατανάλωση της μεγάλης πλειοψηφίας της κοινωνίας σε μια ελάχιστη στάθμη, που είναι Σελίδα 3 / 21

4 δυνατόν να μεταβάλλεται μέσα σε κάποια λίγο ως πολύ στενά όρια. Η στάθμη αυτή περιορίζεται ακόμα περισσότερο από το κίνητρο της συσσώρευσης, το κίνητρο της επέκτασης του κεφαλαίου και της παραγωγής υπεραξίας σε ευρυνόμενη κλίμακα... Η αγορά επομένως, θα πρέπει να επεκτείνεται συνεχώς έτσι ώστε οι συσχετίσεις και οι συνθήκες που τη διέπουν να προσλαμβάνουν όλο και περισσότερο τη μορφή ενός φυσικού νόμου, ανεξάρτητου από τους παραγωγούς, όλο και περισσότερο ανεξέλεγκτου. Η εσωτερική αντίφαση αναζητεί επίλυση μέσω της επέκτασης του εσωτερικού πεδίου της παραγωγής. Όσον όμως αναπτύσσεται η παραγωγικότητα, τόσο περισσότερο έρχεται σε σύγκρουση με τη στενή βάση στην οποία στηρίζονται οι σχέσεις κατανάλωσης. Σ' αυτή την αντιφατική βάση, δεν αποτελεί καθόλου αντίφαση το ότι η περίσσεια κεφαλαίου συνυπάρχει με μια αυξανόμενη περίσσεια πληθυσμού. Διότι, παρ' όλον ότι ο όγκος της υπεραξίας θα αυξανόταν αν αυτά τα δύο έρχονταν σε επαφή, το ενδεχόμενο αυτό θα όξυνε επίσης την αντίφαση μεταξύ των συνθηκών υπό τις οποίες παράγεται αυτή η υπεραξία και των συνθηκών στις οποίες πραγματοποιείται». 5 Επομένως, σύμφωνα με την οπτική του Μαρξ, η πραγματοποίηση του κοινωνικού προϊόντος καθορίζεται από δύο συνθήκες: 1. από την αναλογικότητα της κατανομής του κοινωνικού προϊόντος, 2. από την καταναλωτική δυνατότητα της κοινωνίας. Η παραδοχή της πρώτης συνθήκης είναι απόλυτα συμβατή με τη μαρξική ανάλυση της αναπαραγωγής του κοινωνικού κεφαλαίου, που παρουσιάζεται στον 2ο τόμο του Κεφαλαίου. Ωστόσο, η αναφορά στη δεύτερη συνθήκη βρίσκεται σε πλήρη αντίφαση με αυτή. Η υποκατανάλωση των λαϊκών μαζών αποτελεί εμπόδιο για την πραγματοποίηση του κοινωνικού προϊόντος, μόνο στο βαθμό που εμποδίζει μια αναλογική κατανομή του κοινωνικού προϊόντος. Η έλλειψη αναλογικότητας παραμένει όμως επίσης και σ' αυτή την περίπτωση η μοναδική αιτία της ελλείπουσας ζήτησης. Επομένως, δεν θα πρέπει να θεωρούμε την έλλειψη αναλογικότητας και την υποκατανάλωση ως δύο ιδιαίτερες αιτίες των κρίσεων, δεδομένου, ότι, με την αυστηρή έννοια του όρου, και οι δύο αποτελούν ένα και το αυτό. Όταν ο Μαρξ αντιδιαστέλλει την έλλειψη αναλογικότητας και το έλλειμμα κοινωνικής κατανάλωσης ως δύο ανεξάρτητες αιτίες στασιμότητας, μετατρέπεται σε οπαδό της υποκαταναλωτικής θεωρίας του Sismondi. Aς περάσουμε τώρα σε κάποια άλλα σημεία της παρουσίασης του Μαρξ. Σύμφωνα με τον Μαρξ, η πτώση του ποσοστού του κέρδους αποτελεί το σημαντικότερο νόμο της καπιταλιστικής ανάπτυξης. Παρ' όλον ότι η σχετική μείωση του όγκου της εργασίας είναι δυνατόν να εξουδετερωθεί σ' ένα ορισμένο βαθμό από μια αύξηση του βαθμού εκμετάλλευσης, η δυνατότητα αυτή αντιστάθμισης είναι υπαρκτή μόνο μέσα σε πολύ στενά όρια. «Μπορεί ασφαλώς να επιβραδύνει την πτώση του ποσοστού κέρδους, δεν είναι όμως σε θέση να την ακυρώσει.» 6 Το ποσοστό κέρδους αποτελεί όμως τον πλέον σημαντικό ρυθμιστή της καπιταλιστικής παραγωγής. Η πτώση του ποσοστού κέρδους οδηγεί στην αποκαλούμενη πληθώρα κεφαλαίου: η υπερβάλλουσα μάζα κεφαλαίου δεν είναι σε θέση να αξιοποιηθεί με το προηγούμενο ποσοστό κέρδους, γεγονός που οδηγεί στην κερδοσκοπία, στις πιστωτικές και χρηματιστηριακές απάτες, στις κρίσεις. «Θα υπήρχε απόλυτη υπερπαραγωγή κεφαλαίου από τη στιγμή που το πρόσθετο κεφάλαιο για την αύξηση της κεφαλαιοκρατικής παραγωγής θα ήταν = 0. Ο σκοπός όμως της κεφαλαιοκρατικής παραγωγής είναι η αξιοποίηση του κεφαλαίου, δηλαδή ιδιοποίηση υπερεργασίας, παραγωγή υπεραξίας, παραγωγή κέρδους. Από τη στιγμή λοιπόν που το κεφάλαιο θα είχε αυξηθεί σε σχέση με τον εργατικό πληθυσμό, τόσο που να μην μπορεί ούτε να παραταθεί ο απόλυτος εργάσιμος χρόνος που προσφέρει ο πληθυσμός αυτός, ούτε να διευρυνθεί ο σχετικός χρόνος εργασίας... από τη στιγμή λοιπόν που το αυξημένο κεφάλαιο θα παρήγαγε μόνον τόση μάζα υπεραξίας, όση παρήγαγε πριν από την αύξησή του ή ακόμη και λιγότερη, από τη στιγμή αυτή θα σημειωνόταν απόλυτη υπερπαραγωγή κεφαλαίου. Δηλαδή το αυξημένο κεφάλαιο Κ+ΔΚ, δεν θα παρήγαγε περισσότερο κέρδος, ή θα παρήγαγε ακόμη και λιγότερο κέρδος, απ' ό,τι παρήγαγε το κεφάλαιο Κ πριν από την αύξησή του με το ΔΚ. Και στις δύο περιπτώσεις θα συντελούνταν μια γερή και απότομη πτώση του γενικού ποσοστού κέρδους, τη φορά αυτή όμως εξαιτίας μιας αλλαγής στη σύνθεση του κεφαλαίου, που δεν θα οφειλόταν στην ανάπτυξη της παραγωγικής δύναμης, αλλά σε μιαν αύξηση της χρηματικής αξίας του μεταβλητού κεφαλαίου (εξαιτίας των αυξημένων μισθών) και στην αντίστοιχη μ' αυτήν μείωση της σχέσης της υπερεργασίας προς την αναγκαία Σελίδα 4 / 21

5 εργασία... Στην πραγματικότητα, η περίπτωση αυτή θα σήμαινε ότι ένα τμήμα του κεφαλαίου μένει πλήρως ή μερικά άεργο (εφ' όσον, προκειμένου να αξιοποιηθεί, ακόμα και με το ελάχιστο κέρδος, θα έπρεπε προηγουμένως να εκδιώξει το ήδη εν ενεργεία κεφάλαιο από τη θέση του), ενώ το άλλο τμήμα του θα αξιοποιείται με ένα χαμηλότερο ποσοστό κέρδους, λόγω της πίεσης του μη απασχολούμενου ή ημι-απασχολούμενου κεφαλαίου... Η πτώση του ποσοστού κέρδους θα συνοδευόταν τότε από μια απόλυτη μείωση του όγκου των κερδών, εφ' όσον σύμφωνα με τις υποθέσεις μας, η ποσότητα της απασχολούμενης εργασιακής δύναμης δεν έχει αυξηθεί και το ποσοστό της υπεραξίας παρέμεινε σταθερό, οπότε και η ποσότητα της υπεραξίας δεν θα μπορούσε να αυξηθεί. Και ο μειωμένος όγκος των κερδών θα έπρεπε να υπολογιστεί επί ενός μεγεθυσμένου συνολικού κεφαλαίου». 7 Η σύγκρουση μεταξύ της τάσης του κεφαλαίου προς μια απεριόριστη διεύρυνση της παραγωγής και του ανέφικτου της αυξανόμενης αξιοποίησής του εξισορροπείται καθώς το σύνολο της περίσσειας κεφαλαίου είτε παραμένει ανενεργό, είτε καταστρέφεται κατά ένα μέρος του. «Αυτό θα μπορούσε επίσης να επεκταθεί ως ένα βαθμό και στην υλική υπόσταση του κεφαλαίου... Η κύρια και συγχρόνως η οξύτερη αναστάτωση θα πραγματοποιείτο σε αναφορά με το κεφάλαιο στο βαθμό που αυτό κατέχει την ιδιότητα της αξίας, δηλαδή σε αναφορά με τις κεφαλαιακές αξίες... Επί πλέον, αν δεχτούμε ότι τη διαδικασία αναπαραγωγής διέπουν ορισμένες σχέσεις τιμών οι οποίες και προϋποτίθενται, η γενική πτώση των τιμών θα οδηγήσει τη διαδικασία αυτή σε στασιμότητα και σύγχυση. Αυτή η διαταραχή και η στασιμότητα παραλύουν τη λειτουργία του χρήματος ως μέσου πληρωμής, η οποία προκύπτει παράλληλα με την ανάπτυξη του κεφαλαίου και εξαρτάται από αυτές τις σχέσεις τιμών. Η αλυσίδα των υποχρεώσεων πληρωμών σε συγκεκριμένες ημερομηνίες σπάει σε εκατοντάδες σημεία και το γεγονός αυτό εντείνεται από την παράλληλη κατάρρευση του πιστωτικού συστήματος που αναπτύχθηκε δίπλα στο κεφάλαιο. Όλα αυτά επομένως οδηγούν σε βίαιες και οξείες κρίσεις, αιφνίδιες βίαιες υποτιμήσεις, μια πραγματική στασιμότητα και διαταραχή της διαδικασίας αναπαραγωγής, και επομένως, σε μια πραγματική συρρίκνωση της αναπαραγωγής. Ωστόσο, την ίδια στιγμή, άλλοι παράγοντες εμφανίζονται στο προσκήνιο. Η στασιμότητα στην παραγωγή καθιστά ανενεργό ένα μέρος της εργατικής τάξης και επομένως οδηγεί τους μη απασχολούμενους εργάτες σε συνθήκες όπου θα πρέπει να αποδεχτούν μια μείωση του μισθού τους ακόμα και κάτω από το μέσο όρο. Η ενέργεια αυτή έχει για το κεφάλαιο το ίδιο αποτέλεσμα που θα προέκυπτε αν αυξανόταν η σχετική ή η απόλυτη υπεραξία ενώ οι μισθοί παρέμεναν στο μέσο όρο... Από την άλλη πλευρά, η πτώση των τιμών και η μάχη του ανταγωνισμού αναγκάζουν κάθε καπιταλιστή να αυξήσει [ενν. να μειώσει, τυπογραφικό λάθος της 1ης έκδοσης του 3ου τ. του Κεφαλαίου, που ο Τ-Β αναπαράγει. διορθώθηκε στις επόμενες εκδόσεις του έργου, στμ] την ατομική αξία του συνολικού του προϊόντος κάτω από τη γενική του αξία, με τη χρήση νέων μηχανών, νέων και βελτιωμένων μεθόδων εργασίας και νέων μορφών συνδυασμού τους. Δηλαδή τον αναγκάζουν να αυξήσει την παραγωγικότητα μιας δεδομένης ποσότητας εργασίας, να μειώσει την αναλογία του μεταβλητού προς το σταθερό κεφάλαιο, και επομένως να απολύσει εργάτες, με δύο λόγια να δημιουργήσει ένα τεχνητό πλεονάζοντα πληθυσμό. Επί πλέον, η ίδια η απαξίωση των στοιχείων του σταθερού κεφαλαίου οδηγεί σε μια αύξηση του ποσοστού κέρδους. Ο όγκος του χρησιμοποιούμενου σταθερού κεφαλαίου, συγκρινόμενος με τον όγκο του μεταβλητού αυξάνεται, ωστόσο, η αξία αυτού του όγκου θα μπορούσε να έχει μειωθεί. Η στασιμότητα της παραγωγής που έχει μεσολαβήσει προετοιμάζει το έδαφος για μια μεταγενέστερη επέκταση της παραγωγής μέσα στα καπιταλιστικά όρια... Και έτσι ο κύκλος θα μπορούσε να ξεκινήσει από την αρχή. Ένα μέρος του κεφαλαίου που με το μπλοκάρισμα της λειτουργίας του είχε απαξιωθεί, θα ανακτήσει την προηγούμενη αξία του. Στη συνέχεια θα διέγραφε πάλι τον ίδιο φαύλο κύκλο, με διευρυμένες παραγωγικές προϋποθέσεις, με μια διευρυμένη αγορά και με υψηλότερη παραγωγική δύναμη». 8 Σύμφωνα με τον Μαρξ, οι κρίσεις αποτελούν «στιγμιαίες, βίαιες λύσεις» μιας θεμελιώδους αντίφασης του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής, που συνίσταται στο ότι αυτός ο τρόπος παραγωγής «περικλείει την τάση για απόλυτη ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων», ενώ η αξιοποίηση του κεφαλαίου δεν επιτρέπει να επιτευχθεί μια τέτοια απόλυτη αύξηση. Η μείωση του ποσοστού κέρδους ανακόπτει τη συσσώρευση του κεφαλαίου. «Η καπιταλιστική παραγωγή πασχίζει συνεχώς να υπερπηδήσει αυτούς τους εγγενείς φραγμούς, ωστόσο όμως τους υπερπηδά μόνο με μέσα που υψώνουν τους φραγμούς εκ νέου και σε μια ανώτερη κλίμακα. Ο πραγματικός φραγμός της καπιταλιστικής παραγωγής είναι το ίδιο το κεφάλαιο. Είναι το γεγονός ότι το Σελίδα 5 / 21

6 κεφάλαιο και η αυτοαξιοποίησή του εμφανίζονται ως το σημείο αφετηρίας και το σημείο τερματισμού, ως το κίνητρο και ο σκοπός της παραγωγής. Η παραγωγή είναι παραγωγή μόνο για το κεφάλαιο και όχι το αντίστροφο, δηλαδή τα μέσα παραγωγής δεν είναι απλά κάποια μέσα για ένα σταθερά διευρυνόμενο πρότυπο ζωής της κοινωνίας των παραγωγών. Επομένως, τα όρια εντός των οποίων θα πρέπει αναγκαστικά να κινείται η διατήρηση και η αξιοποίηση της κεφαλαιακής αξίας και αυτό με τη σειρά του εξαρτάται από τη αποστέρηση και εκπτώχευση της μεγάλης μάζας των παραγωγών βρίσκονται σε συνεχή αντίθεση με τις μεθόδους παραγωγής που θα πρέπει να εφαρμόσει το κεφάλαιο προκειμένου να επιτύχει τους σκοπούς του και οι οποίες το κατευθύνουν σε μια χωρίς όρια επέκταση της παραγωγής, σε μια παραγωγή ως αυτοσκοπό, σε μια απεριόριστη ανάπτυξη των κοινωνικών παραγωγικών δυνάμεων της εργασίας. Τα μέσα η απεριόριστη ανάπτυξη των δυνάμεων της κοινωνικής παραγωγής έρχονται σε μια συνεχή σύγκρουση με το περιορισμένο τέλος, την αξιοποίηση του υπαρκτού κεφαλαίου. Αν επομένως ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής αποτελεί ένα ιστορικό μέσο για την ανάπτυξη των υλικών παραγωγικών δυνάμεων και για τη δημιουργία μιας αντίστοιχης παγκόσμιας αγοράς, αποτελεί ταυτόχρονα τη σταθερή αντίθεση μεταξύ αυτού του ιστορικού καθήκοντος και των αντίστοιχων σ' αυτό κοινωνικών σχέσεων παραγωγής». 9 Η υπερπαραγωγή κεφαλαίου δεν είναι μια απόλυτη υπερπαραγωγή μέσων παραγωγής, αλλά μάλλον μια υπερπαραγωγή αυτών, ως μέσων εκμετάλλευσης των εργατών. «Παράγονται τόσο πολλά εμπορεύματα σε σχέση με την αξία που περιέχεται σ' αυτά και την υπεραξία που περικλείεται σ' αυτή την αξία, ώστε είναι πολύ δύσκολο να πραγματοποιηθούν στις δεδομένες από την καπιταλιστική παραγωγή συνθήκες διανομής και να μετασχηματιστούν και πάλι σε νέο κεφάλαιο, δηλαδή είναι αδύνατο να ολοκληρωθεί αυτή η διαδικασία χωρίς περιοδικά επαναλαμβανόμενες εκρήξεις». Το όριο του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής εκδηλώνεται ως εξής: «1. Με την έννοια ότι η ανάπτυξη της παραγωγικότητας της εργασίας εμπεριέχει ένα νόμο, με τη μορφή του φθίνοντος ποσοστού κέρδους, που σε κάποια στιγμή συγκρούεται με την ίδια αυτή την ανάπτυξη με τον πιο εχθρικό τρόπο, και που θα πρέπει συνεχώς να εξουδετερώνεται μέσα από κρίσεις. 2. Με την έννοια ότι αυτό που προσδιορίζει την επέκταση ή τη συρρίκνωση της παραγωγής είναι το ποσοστό κέρδους... Αντί της αντιστοιχίας μεταξύ παραγωγής και κοινωνικών αναγκών». 10 Η πτώση του ποσοστού κέρδους φέρνει στην επιφάνεια την ιστορική αναγκαιότητα του μετασχηματισμού του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής σε μια ανώτερη οικονομική μορφή. «Αυτό που είναι ορατό εδώ κατά ένα καθαρά οικονομικό τρόπο, δηλαδή από την αστική οπτική, μέσα στα όρια της καπιταλιστικής αντίληψης, από την οπτική της ίδιας της καπιταλιστικής παραγωγής, είναι οι φραγμοί της, η σχετικότητά της, το γεγονός ότι δεν αποτελεί ένα απόλυτο, αλλά μόνο σχετικό τρόπο παραγωγής, που αντιστοιχεί σε μια συγκεκριμένη και περιορισμένη εποχή ανάπτυξης των υλικών συνθηκών της παραγωγής.» 11 Η μαρξική θεωρία των κρίσεων μπορεί να συνοψιστεί ως εξής: Η σχετική αύξηση του σταθερού κεφαλαίου προκαλεί πτώση του ποσοστού κέρδους. Ωστόσο, το ποσοστό αυτό αποτελεί την κινητήρια Αρχή της καπιταλιστικής παραγωγής. Η πτώση του ποσοστού κέρδους, που σε ορισμένο βαθμό καθιστά αδύνατη την καπιταλιστική αξιοποίηση του νεο-συσσωρευμένου κεφαλαίου, συνιστά το φραγμό της καπιταλιστικής παραγωγής. Εφ' όσον το πλεονασματικό κεφάλαιο δεν μπορεί να αξιοποιηθεί με το προηγούμενο ποσοστό κέρδους, προκύπτει μια υπερπαραγωγή κεφαλαίου. Αντίστοιχα, η υποκατανάλωση των λαϊκών μαζών προκαλεί μια γενική υπερπαραγωγή εμπορευμάτων, που δεν είναι απόλυτη, αλλά προκύπτει από τις ιστορικές συνθήκες παραγωγής. Η στασιμότητα που ακολουθεί από αυτήν την υπερπαραγωγή, προκαλεί την παράλυση, την καταστροφή και την απαξίωση του κεφαλαίου, και ταυτόχρονα, δημιουργεί ένα τεχνητό υπερπληθυσμό. Ωστόσο, η μείωση των μισθών αυξάνει το ποσοστό υπεραξίας ενώ η πτώση των τιμών των στοιχείων του σταθερού κεφαλαίου λόγω της κατάρρευσης των τιμών που προκαλεί η στασιμότητα, μειώνει το κεφάλαιο επί του οποίου μετράται ένας ορισμένος όγκος κερδών. Το ποσοστό του κέρδους αυξάνει και τίθεται και πάλι σε κίνηση ο ίδιος κύκλος. Η κριτική αυτής της θεωρίας περιλαμβάνει την κριτική των θεμελιωδέστερων σημείων του μαρξικού οικονομικού συστήματος. Ο νόμος του φθίνοντος ποσοστού κέρδους φαίνεται να είναι μια λογικά αναγκαία συνέπεια της θεωρίας της εργασιακής αξίας. Ωστόσο, πριν δεχτούμε όλα τα συμπεράσματα που άντλησε ο Σελίδα 6 / 21

7 Μαρξ απ' αυτό το νόμο, θα πρέπει να αποδειχτεί η ορθότητά του. Σύμφωνα με τον Μαρξ, ο νόμος αυτός θα πρέπει να θεμελιώνει όχι μόνο την περιοδικότητα των κρίσεων, αλλά επίσης και την οικονομική αναγκαιότητα του μετασχηματισμού μιας καπιταλιστικής οικονομίας σε σοσιαλιστική οικονομία. Το ενδιαφέρον κεφάλαιο του 3ου τόμου του Κεφαλαίου, που είναι αφιερωμένο στην «Ανάπτυξη των εσωτερικών αντιφάσεων του Νόμου» περιέχει, αν και χωρίς μια σαφή διατύπωση, τη συνολική θεωρία της οικονομικής ανάπτυξης του σοσιαλισμού από την παρούσα κοινωνική τάξη πραγμάτων. Είναι όμως αυτός ο νόμος, που έχει θεμελιωθεί μόνο στο χαρτί, μια πραγματική λογική συνέπεια της εργασιακής θεωρίας της αξίας; Η απάντησή μας θα είναι αποφασιστικά αρνητική. Ο κάθε καπιταλιστής είναι πεισμένος ότι το κέρδος του προέρχεται κατά την ορολογία του Μαρξ τόσο από το σταθερό, όσο και από το μεταβλητό μέρος του κεφαλαίου του. Ο καπιταλιστής δεν αντιλαμβάνεται κάποια διαφορά σχετικά με τη δημιουργία κέρδους μεταξύ των δύο ξεχωριστών αυτών τμημάτων του κεφαλαίου. Ο «χυδαίος οικονομολόγος» συμφωνεί στο σημείο αυτό με τον καπιταλιστή. Οι «χυδαίοι οικονομολόγοι» πιστεύουν ότι οι μηχανές που αντικαθιστούν εργάτες δεν μειώνουν το κέρδος του καπιταλιστή, ακόμα και αν η αντικατάσταση αυτή έχει ως συνέπεια τη μείωση της αναλογίας του μεταβλητού προς το συνολικό κεφάλαιο. Ωστόσο, σύμφωνα με τους οπαδούς της, η μαρξιστική θεωρία της υπεραξίας αποδεικνύει ότι τόσο ο πρακτικός καπιταλιστής, όσο και ο θεωρητικός του καπιταλιστή, ο «χυδαίος οικονομολόγος», είναι θύματα μιας πλάνης. Καθώς μικραίνει ο ρόλος της ζωντανής εργασίας, της ουσίας δηλαδή που δημιουργεί αξία στην παραγωγική διαδικασία, θα μειώνεται και ο όγκος της υπεραξίας που καρπούται ένα δεδομένο κεφάλαιο και επομένως, θα πρέπει να μειώνεται και το ποσοστό κέρδους. Ωστόσο, το επιχείρημα αυτό, παρά τη φαινομενική του πειστικότητα, κατά την άποψή μας βαρύνεται με πολλά λογικά σφάλματα. Από τη θεωρία της εργασιακής αξίας δεν προκύπτει ο νόμος του φθίνοντος ποσοστού κέρδους, ούτε καν προκύπτει από τη θεωρία αυτή η θεωρία της υπεραξίας, όπως την αντιλαμβάνεται ο Μαρξ. Θα επιχειρήσουμε να αποδείξουμε ότι μπορούμε να δεχόμαστε ότι η εργασία είναι η μόνη ουσία που δημιουργεί αξία και ταυτόχρονα να συμφωνούμε με τους «χυδαίους οικονομολόγους» που δεν βλέπουν καμιά διαφορά, όσον αφορά τη δημιουργία του κέρδους, μεταξύ ζωντανής και παρελθούσας εργασίας που αντιπροσωπεύουν τα μέσα παραγωγής. Κατά την άποψή μας, οι πρακτικοί καπιταλιστές και οι «χυδαίοι οικονομολόγοι» έχουν στο σημείο αυτή απόλυτο δίκιο. Η εργασιακή θεωρία της αξίας κατά κανένα τρόπο δεν συνεπάγεται ότι θα πρέπει να δεχτούμε μια αναγκαία σχέση μεταξύ της οργανικής σύνθεσης του κεφαλαίου (κατά τη μαρξική έννοια) και του ύψους του ποσοστού κέρδους. Ο ίδιος ο Μαρξ παραδέχεται ότι δεν υπάρχει μια τέτοια σχέση όσον αφορά τις ατομικές επιχειρήσεις και τους μεμονωμένους κλάδους παραγωγής. Η θεωρία του μετασχηματισμού των αξιών σε τιμές παραγωγής και της εξίσωσης του γενικού ποσοστού κέρδους μέσω του ανταγωνισμού, που αναπτύσσεται στον 3ο τόμο του Κεφαλαίου βασίζεται στην αναγνώριση του αδιαμφισβήτητου γεγονότος ότι το ποσοστό κέρδους των διαφόρων κλάδων παραγωγής δεν διατηρεί καμία απολύτως σχέση με τις συνθέσεις των κεφαλαίων που έχουν επενδυθεί σ' αυτούς τους κλάδους. Ο όγκος των κερδών κάθε ατομικού κεφαλαιοκράτη προσδιορίζεται από το μέγεθος του συνολικού του κεφαλαίου, και όχι μόνο από το μεταβλητό του μέρος. Δύο κεφάλαια του ίδιου μεγέθους αλλά διαφορετικής σύνθεσης θα αποφέρουν τον ίδιο όγκο κερδών, παρ' όλον ότι η ποσότητα της εργασίας που απασχολούν είναι διαφορετική. Επομένως, ο ατομικός καπιταλιστής δεν κάνει λάθος όταν θεωρεί ότι το κέρδος του εξαρτάται εξ ίσου από τις δύο συνιστώσες του κεφαλαίου του, το μεταβλητό και το σταθερό μέρος. «Ο ατομικός καπιταλιστής (ή επίσης το σύνολο των καπιταλιστών σε κάθε συγκεκριμένη παραγωγική σφαίρα), η οπτική του οποίου είναι περιορισμένη, έχει δίκιο όταν υποστηρίζει ότι το κέρδος αυτό δεν προκύπτει μόνο από την εργασία που απασχολεί ο ίδιος ή συνολικά ο κλάδος του». 12 Ωστόσο, ο Μαρξ αποδεικνύει ότι το συνολικό Σελίδα 7 / 21

8 καπιταλιστικό κέρδος, δηλαδή το κέρδος της τάξης των καπιταλιστών ως σύνολο, καθορίζεται από τον συνολικό όγκο της υπεραξίας που παράγεται μόνο από τη ζωντανή εργασία. «Οι διάφοροι κεφαλαιοκράτες φέρονται εδώ, όσον αφορά το κέρδος, σαν απλοί μέτοχοι μιας μετοχικής εταιρίας, στην οποία τα μερίσματα κατανέμονται εξ ίσου ανά 100 μονάδες και κατά συνέπεια, για τους διάφορους κεφαλαιοκράτες τα μερίδια αυτά διαφέρουν μεταξύ τους σύμφωνα με το μέγεθος του κεφαλαίου που έβαλε ο καθένας στη συνολική επιχείρηση, σύμφωνα με τον αριθμό των μετοχών που έχει». 13 Πώς λοιπόν προσδιορίζεται το συνολικό κοινωνικό κέρδος που κατανέμεται μεταξύ των ατομικών καπιταλιστών; Προσδιορίζεται από τον όγκο της υπεραξίας που αποσπά το κοινωνικό κεφάλαιο. Και εφ' όσον η υπεραξία όπως και κάθε αξία αποτελεί χρόνο εργασίας που έχει αποκρυσταλλωθεί στα προϊόντα, το μέγεθος του συνολικού κοινωνικού κέρδους εξαρτάται απλά από το μέγεθος του μεταβλητού μέρους του κοινωνικού κεφαλαίου και κάθε μεταβολή στην οργανική σύνθεση του κοινωνικού κεφαλαίου θα πρέπει, όταν οι λοιπές παράμετροι παραμένουν σταθερές, να επηρεάζει το ποσοστό κέρδους. Πράγματι, όταν οι άλλες παράμετροι παραμένουν σταθερές, αυτό είναι σωστό. Το σφάλμα του συλλογισμού έγκειται ωστόσο στο ότι δεν μπορούμε να υποθέσουμε ότι όλα τα άλλα παραμένουν σταθερά. Ο ίδιος ο Μαρξ είχε σημειώσει ότι η αύξηση της οργανικής σύνθεσης αποτελεί απλά μια καπιταλιστική έκφραση της αύξησης της παραγωγικότητας της εργασίας. Καθώς το μεταβλητό κεφάλαιο φθίνει ως ποσοστό του συνολικού κεφαλαίου, η παραγωγικότητα της εργασίας αυξάνεται. H επίδραση στο ποσοστό κέρδους καθενός παράγοντα κι αυτό είναι που παραγνώρισε ο Μαρξ εξουδετερώνεται από την επίδραση του άλλου, και το ποσοστό κέρδους δεν είναι δυνατόν να μειωθεί, παρά τη μεταβολή της σύνθεσης του κεφαλαίου. Το πρόβλημα είναι τόσο σημαντικό ώστε θα πρέπει να το εξετάσουμε λεπτομερέστερα. Ας συμβολίσουμε το κοινωνικό προϊόν στην πραγμώδη του μορφή, ως αξία χρήσης, με a και την κοινωνική εργασία που χρησιμοποιήθηκε για την παραγωγή του με b. H παραγωγικότητα της εργασίας θα είναι επομένως a/b, εφ' όσον παραγωγικότητα της εργασίας παριστά για μας τον όγκο των αξιών χρήσης που παράγονται από μια δεδομένη ποσότητα εργασίας. Ας υποθέσουμε ότι το συνολικό κοινωνικό κεφάλαιο αποτελείται μόνον από μεταβλητό κεφάλαιο, ότι δηλαδή το συνολικό κεφάλαιο που προκαταβάλλεται αποτελείται μόνον από μισθούς. Θα δεχτούμε ακόμα ότι το ποσοστό της υπεραξίας είναι 100%. Έτσι λοιπόν θα ισχύει η εξής σχέση (1) (1) όπου τα μ και υ παριστούν αντίστοιχα το μεταβλητό κεφάλαιο και την υπεραξία. Στην περίπτωση αυτή, το ποσοστό κέρδους είναι ίσο με το ποσοστό της υπεραξίας, 100%. Ας υποθέσουμε τώρα ότι το ήμισυ της εργασίας αντικαθίσταται από μηχανές. Σ' αυτή την περίπτωση, ο Μαρξ θα στοχαζόταν με τον εξής τρόπο: Το ήμισυ του συνολικού κεφαλαίου (b/4) μετατρέπεται σε σταθερό κεφάλαιο που δεν παράγει καμιά υπεραξία. Το μεταβλητό κεφάλαιο μειώνεται σε b/4. Με δεδομένο το σταθερό ποσοστό υπεραξίας, το κεφάλαιο αυτό θα παραγάγει μια υπεραξία ίση με b/4. Εφ' όσον το καταναλούμενο κεφάλαιο παραμένει ίσο με b/2, δηλαδή είναι (b/4)σ + (b/4)μ, το ποσοστό κέρδους θα μειωθεί σε 50%, ενώ προηγουμένως ήταν 100%. Ωστόσο, αυτός ο τρόπος συλλογισμού είναι απολύτως αβάσιμος. Αγνοείται τελείως η επίπτωση της αύξησης της παραγωγικότητας της εργασίας στην αξία των προϊόντων εργασίας. Η αντικατάσταση εργατών από μηχανές θα αυξήσει την παραγωγικότητα της εργασίας. Επομένως, η εργασιακή αξία μιας δεδομένης ποσότητας προϊόντων θα μειωθεί. Η αντικατάσταση εργατών από μηχανές καθόλου δεν αυξάνει τους πραγματικούς τους μισθούς. Μάλιστα, στις υποθετικές αυτές συνθήκες, οι πραγματικοί μισθοί ενδέχεται να μειωθούν. Ακόμα όμως και αν υποθέσουμε ότι οι αμοιβές των εργατών παραμένουν σταθερές, η εργασιακή αξία του μισθού τους θα μειωθεί. Η αναγκαία εργασία (με την έννοια του Μαρξ) θα μικρύνει, και κατά συνέπεια, το ποσοστό της υπεραξίας θα αυξηθεί. Κάτι αντίστοιχο συμβαίνει επίσης και με το σταθερό κεφάλαιο: Για τους ίδιους λόγους, η εργασιακή του αξία θα μειώνεται με την άνοδο της παραγωγικότητας της εργασίας. Ο Μαρξ δεν εξετάζει καθόλου όλες αυτές τις συνέπειες της αύξησης της παραγωγικότητας της εργασίας. Αρχίζει με την παραδοχή ενός σταθερού ποσοστού υπεραξίας, ενώ είναι σαφές ότι υπό αυτές τις συνθήκες, μια μεταβολή της οργανικής σύνθεσης του κεφαλαίου θα επηρεάσει αυτό το ποσοστό. 14 Σελίδα 8 / 21

9 Επομένως, μια ορθή λύση αυτού του προβλήματος δεν είναι τόσο απλή όσο υπέθεσε ο Μαρξ. Αν θέλουμε η ανάλυσή μας να περιγράφει κάτι το πραγματικό, θα πρέπει να λάβουμε υπ' όψη μας τις μεταβολές της παραγωγικότητας της εργασίας και τις συνεπαγόμενες μεταβολές της αξίας των προϊόντων. Προκειμένου να προσδιορίσουμε την παραγωγικότητα της εργασίας, θα πρέπει να λάβουμε υπ' όψη μας όχι μόνο την αξία των εμπορευμάτων, αλλά και την αξία χρήσης τους, τον όγκο του προϊόντος. Έτσι λοιπόν, θα πρέπει να εκφράσουμε την προηγούμενη σχέση με όρους αξίας χρήσης. Η σχέση αυτή μεταγράφεται ως εξής: όπου το a παριστά το συνολικό κοινωνικό προϊόν. Σύμφωνα με την υπόθεσή μας, οι μηχανές αντικαθιστούν τους μισούς εργάτες. Το ήμισυ του μεταβλητού κεφαλαίου μετατρέπεται σε σταθερό κεφάλαιο. Χάριν απλότητας, μπορούμε να υποθέσουμε ότι οι μηχανές αυτές εξασφαλίζουν κύκλο εργασιών ακριβώς όσο προηγουμένως το μεταβλητό κεφάλαιο (αυτή είναι εξ άλλου και η συνήθης υπόθεση του Μαρξ σε ανάλογες περιπτώσεις, όπως για παράδειγμα τα χωρία που ήδη αναφέρθηκαν, όπου αποδεικνύει το νόμο του φθίνοντος ποσοστού κέρδους). Σύμφωνα με την υπόθεση αυτή, το προϊόν που παράγεται υπό τις νέες τεχνικές συνθήκες δεν μπορεί να μειώνεται διαφορετικά, η αντικατάσταση χειρωνακτικής από μηχανική εργασία θα ήταν οικονομικά παράλογη. Μάλιστα, στις συνθήκες αυτές, ο όγκος του κοινωνικού προϊόντος θα αυξηθεί, γεγονός που ενισχύει τα συμπεράσματα μας. Ωστόσο, ας εξετάσουμε την οριακή περίπτωση όπου μια μηχανή παράγει έναν όγκο προϊόντος ίσο με αυτόν που παρήγαν και οι εργάτες που αντικατέστησε. Στην περίπτωση αυτή, η εισαγωγή της μηχανής είναι εφικτή, ενώ, αν υποθέσουμε ότι η ποσότητα των αγαθών μειώνεται, η εισαγωγή της είναι οικονομικά ανέφικτη. Θα πρέπει επομένως να υποθέσουμε ότι το υπερπροϊόν δεν μειώθηκε λόγω της εισαγωγής των μηχανών προηγουμένως ήταν ίσο με a/2 (ως αξία χρήσης), θα πρέπει να παραμείνει ίσο με a/2. Ο πραγματικός μισθός των εργατών που συνεχίζουν να έχουν δουλειά και μετά την εισαγωγή των μηχανών είναι ίσος με a/4, (εφ' όσον, σύμφωνα με την υπόθεσή μας, ο αριθμός των εργατών μειώθηκε κατά το ήμισυ). Εκφραζόμενα ως αξίες χρήσης, το υπερπροϊόν και οι πραγματικοί μισθοί των εργατών (το κοινωνικό εισόδημα) θα είναι, επομένως, (3a/4). Ποιο είναι όμως το μέγεθος της εργασιακής αξίας αυτού του προϊόντος που αποτελεί το κοινωνικό εισόδημα, στις νέες τεχνικές συνθήκες που προέκυψαν από την εισαγωγή των μηχανών; Είναι σαφές ότι η αξία αυτή δεν μπορεί να ίση με 3b/4, όπως και προηγουμένως, εφ' όσον, λόγω της εισαγωγής των μηχανών, η παραγωγή μιας δεδομένης ποσότητας αγαθών απαιτεί την καταβολή λιγότερης εργασίας. Τώρα, το ποσό της ζωντανής εργασίας που χρησιμοποιείται στην παραγωγική διαδικασία είναι b/2 (το ήμισυ αυτού που χρησιμοποιήθηκε την πρώτη χρονιά, πριν από την εισαγωγή των μηχανών). Σύμφωνα με τη θεωρία της εργασιακής αξίας, το ποσό αυτό είναι ίσο με την αξία του μεταβλητού κεφαλαίου και του υπερπροϊόντος, εφ' όσον η αξία του σταθερού κεφαλαίου παραμένει αμετάβλητη στη διάρκεια της παραγωγικής διαδικασίας. Επομένως, η αξία του υπερπροϊόντος και οι μισθοί των εργατών (το μεταβλητό κεφάλαιο) είναι ίσα με b/2. Ποιο είναι το μέγεθος της παραγωγικότητας της εργασίας υπό αυτές τις συνθήκες; Θα την βρούμε αν διαιρέσουμε τον όγκο του προϊόντος (3a/4) με την εργασιακή του αξία (b/2). Θα είναι δηλαδή ίση με 3a/2b. Προκειμένου να υπολογίσουμε την εργασιακή αξία του μεταβλητού κεφαλαίου, θα πρέπει να διαιρέσουμε τον όγκο του (a/4) με την παραγωγικότητα της εργασίας: Επομένως, η αξία του μεταβλητού κεφαλαίου είναι ίση με (b/6). Σύμφωνα με την υπόθεσή μας, η αξία του σταθερού κεφαλαίου έχει το ίδιο μέγεθος. Το συνολικό ποσό της ζωντανής εργασίας που αναλώθηκε τη δεύτερη χρονιά είναι ίσο με (b/2). Από τη νέα αξία που δημιουργήθηκε κατά την παραγωγική διαδικασία, ο εργάτης καρπούται (b/6). Συνεπώς η διαφορά b/2 b/6 = b/3 παραμένει στον καπιταλιστή ως υπεραξία. Με τον τρόπο αυτό, υπολογίσαμε τον όγκο της υπεραξίας κατά τη δεύτερη χρονιά που είναι ίσος με b/3. Aπό εδώ προκύπτει η κάτωθι σχέση (2) για τη δεύτερη χρονιά: Σελίδα 9 / 21

10 (2) Το προκαταβληθέν κεφάλαιο είναι b/3 =και είναι επίσης ίσο με την υπεραξία. Το ποσοστό κέρδους παραμένει όπως προηγουμένως, 100%. Παρά τη μεταβολή της οργανικής σύνθεσης του κεφαλαίου και τη μετατροπή του μισού μεταβλητού κεφαλαίου σε σταθερό κεφάλαιο, το ποσοστό του κέρδους δεν μεταβλήθηκε. Ένα τέτοιο αποτέλεσμα είναι συμβατό με τη θεωρία της εργασιακής αξίας; Σύμφωνα με τη θεωρία αυτή, η μοναδική ουσία της αξίας είναι η εργασία. Αλλά, στην περίπτωση αυτή, η αναλογία μεταξύ ζωντανής εργασίας και συνολικού κεφαλαίου μειώθηκε σημαντικά ενώ το ποσοστό κέρδους παρέμεινε σταθερό. Ποια εξήγηση θα πρέπει να δώσουμε; Είναι πολύ απλό. Η συρρίκνωση της ζωντανής εργασίας που αναλώθηκε στην παραγωγή επηρεάζει τόσο την εργασιακή αξία του κοινωνικού προϊόντος, όσο και την υπεραξία. Αυτό μπορούμε να το διαπιστώσουμε από τις πιο πάνω μαθηματικές σχέσεις. Στη σχέση (1), η υπεραξία είναι ίση με b/2, ενώ στη σχέση (2) είναι μόνο b/3. Η μείωση του μεταβλητού κεφαλαίου εκφράζεται λοιπόν με μια μείωση του όγκου της υπεραξίας. Ωστόσο, αυτό δεν μεταβάλλει το ποσοστό κέρδους, γιατί η μείωση της υπεραξίας είναι ταυτόχρονη με τη μείωση της εργασιακής αξίας του προκαταβαλλόμενου κεφαλαίου. Ενώ στη σχέση (1) η αξία του προκαταβαλλόμενου κεφαλαίου είναι b/2, στη σχέση (2) είναι μόνο b/3. Στις συνθήκες αυτές, η πτώση της αξίας του μεταβλητού κεφαλαίου είναι συνώνυμη με μια αύξηση του ποσοστού της υπεραξίας. Στη σχέση (1), το ποσοστό της υπεραξίας είναι 100%, ενώ στη σχέση (2) είναι 200%. Κάθε αντικατάσταση χειρωνακτικής εργασίας από μηχανική εργασία και του μεταβλητού από το σταθερό κεφάλαιο, πρέπει επομένως να οδηγεί στις εξής μεταβολές: η υπεραξία θα πρέπει να μειώνεται σχετικά, αλλά ταυτόχρονα η παραγωγικότητα της εργασίας πρέπει να αυξάνεται, επιφέροντας, κατ' ανάγκην, μια μείωση της εργασιακής αξίας τόσο του μεταβλητού, όσο και του σταθερού κεφαλαίου. Η μείωση της εργασιακής αξίας του μεταβλητού κεφαλαίου είναι ισοδύναμη με μια αύξηση του ποσοστού της υπεραξίας. Όλοι αυτοί οι αλληλοεξουδετερούμενοι παράγοντες ακυρώνουν τις αντίστοιχες συνέπειές τους στο ποσοστό του κέρδους, που μ' αυτό τον τρόπο παραμένει σταθερό. Η σχετική μείωση του μεταβλητού κεφαλαίου που συνοδεύει κάθε τεχνική καινοτομία εκφράζεται λοιπόν από μια μεταβολή του όγκου και του ποσοστού της υπεραξίας, όχι όμως από μεταβολή του ποσοστού κέρδους. Ωστόσο, στην ανάλυσή μας κάναμε μια πολύ σημαντική παραδοχή που ασφαλώς δεν αντιστοιχεί στην πραγματικότητα: η εισαγωγή των μηχανών δεν αυξάνει τον όγκο του κοινωνικού προϊόντος. Στην πράξη, υπό τις συνθήκες αυτές, ο συνολικός όγκος του προϊόντος γνωρίζει μια ισχυρή αύξηση. Έτσι λοιπόν, η αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας είναι πολύ υψηλότερη απ' ό,τι υποθέσαμε. Το γεγονός αυτό συνεπάγεται μια τροποποίηση των συμπερασμάτων μας: Συμπεράναμε ότι η αντικατάσταση χειρωνακτικής εργασίας από μηχανικό έργο δεν μειώνει το ποσοστό κέρδους. Αυτό θα ίσχυε με την προϋπόθεση ότι η εισαγωγή των μηχανών δεν αυξάνει τον όγκο του προϊόντος. Επειδή όμως, στην πραγματικότητα το μηχανικό έργο δημιουργεί μια μεγαλύτερη ποσότητα προϊόντος απ' ό,τι η χειρωνακτική εργασία, το ποσοστό κέρδους θα πρέπει να αυξάνεται ως συνέπεια μιας σχετικής αύξησης του σταθερού κεφαλαίου, που είναι ακριβώς το αντίθετο της θεωρίας του Μαρξ. Βασιζόμενοι στη θεωρία της εργασιακής αξίας, φθάνουμε στο συμπέρασμα ότι η αντικατάσταση εργατών από μηχανές αφ' εαυτής και δι' εαυτήν, όχι μόνο δεν συνεπάγεται μια τάση πτώσης του ποσοστού κέρδους, αλλά μάλλον συνεπάγεται μια αυξητική τάση αυτού του ποσοστού. 15 Το πόσο σημαντική είναι αυτή η αρχή για τη συνολική θεωρία της υπεραξίας είναι εύκολα κατανοητό. Βασιζόμενοι στην ανάλυσή μας, μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι όσον αφορά τις συνέπειες για το ποσοστό κέρδους, δεν υπάρχει καμιά διαφορά μεταξύ σταθερού και μεταβλητού κεφαλαίου. Ο ίδιος ο Μαρξ παραδέχεται ότι σε επίπεδο επιχείρησης δεν υφίσταται καμιά σχέση μεταξύ σύνθεσης του κεφαλαίου και ποσοστού κέρδους. Η άποψή του ωστόσο ήταν ότι σε επίπεδο συνολικής οικονομίας θα πρέπει να υπάρχει μια Σελίδα 10 / 21

11 τέτοια σχέση. Πιστεύουμε ωστόσο, ότι έχουμε αποδείξει και ασφαλώς στη βάση της μαρξικής θεωρίας της αξίας - ότι σε επίπεδο συνολικής οικονομίας το ποσοστό κέρδους επηρεάζεται από τη σύνθεση του κεφαλαίου στον ίδιο, ελάχιστο βαθμό στον οποίο επηρεάζεται αυτό και σε επίπεδο επιχείρησης. Επισημάναμε προηγουμένως ότι ο Μαρξ προσπαθεί να παραμερίσει την προφανή αντίφαση μεταξύ της θεωρίας της υπεραξίας και της αναμφισβήτητης πραγματικότητας της μη εξάρτησης του ποσοστού κέρδους από τη σύνθεση του κεφαλαίου σε επίπεδο ατομικής επιχείρησης. Η θεωρία της υπεραξίας αρνείται να ερμηνεύσει τα επιφαινόμενα της αγοράς, της ιδιωτικής οικονομικής κυκλοφορίας. Αποσύρεται, ας πούμε, από την αρένα, πιεζόμενη από τα γεγονότα. Προκειμένου όμως να διασώσει τη θεωρία της υπεραξίας ως θεωρία των πραγματικών σχέσεων της καπιταλιστικής οικονομικής τάξης πραγμάτων, ο Μαρξ της βρίσκει ένα νέο πεδίο, στο οποίο, σύμφωνα με τον Μαρξ και τους οπαδούς του, η θεωρία αυτή δεν αντικρούεται. Ως τέτοιο πεδίο εμφανίζεται η καπιταλιστική οικονομία ως σύνολο, η κατανομή του συνολικού κοινωνικού προϊόντος μεταξύ των διαφορετικών κοινωνικών τάξεων. Σύμφωνα με τον Μαρξ, παρ' όλον ότι η κατανομή του κέρδους μεταξύ των μεμονωμένων καπιταλιστών δεν πραγματοποιείται στη βάση του νόμου της υπεραξίας, ο νόμος αυτός προσδιορίζει τη συμμετοχή στο κοινωνικό προϊόν της τάξης των καπιταλιστών ως σύνολο. Κατ' αυτό τον τρόπο, η υπεραξία, που αποπέμφθηκε από την αγορά, τη χυδαία καθημερινή αγορά την οποία περιφρονούν βαθιά οι μαρξιστές θεωρητικοί, και της οποίας τους νόμους θεωρούν ως κάτι το ευτελές και κοινό, αποκτά ένα νέο και αναβαθμισμένο πεδίο και αναδεικνύεται σε καθοριστικό παράγοντα του καπιταλιστικού κόσμου. Ο Μαρξ εκπληρώνει κατά τρόπο ασύγκριτο αυτό το δύσκολο στρατηγικό εγχείρημα, στον 3ο τόμο του Κεφαλαίου. Αφού προηγουμένως έχει συμφωνήσει με τους «χυδαίους οικονομολόγους» σε όλα όσα θα μπορούσαν να υποστηρίζουν, ο Μαρξ μοιάζει να βρίσκεται σε μια πλεονεκτικότερη θέση από πριν. Η θεωρία της υπεραξίας φαίνεται να έχει κερδίσει μέσα από αυτό μια αποφασιστική και οριστική νίκη. Η προηγούμενη ανάλυσή μας έδειξε, παρ' όλα αυτά, ότι η υπεραξία έχει εξ ίσου μικρή σημασία στο επίπεδο της συνολικής καπιταλιστικής οικονομίας όπως και σ' αυτό της ατομικής επιχείρησης. Η προσπάθεια του Μαρξ να αντιμετωπίσει την υπεραξία ως κάτι το πραγματικό στην κοινωνική οικονομία τον οδήγησε να ανακαλύψει το «νόμο του φθίνοντος ποσοστού κέρδους». Ωστόσο, αυτός ο φανταστικός νόμος αποδείχτηκε τελείως αβάσιμος. Η αδυναμία του εξ άλλου, είναι σχεδόν προφανής αφ' εαυτής. Αν ο νόμος ήταν ορθός, κάθε αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας θα μείωνε το ποσοστό κέρδους. Η τάξη των καπιταλιστών δεν θα κέρδιζε τίποτα από την αύξηση της παραγωγικότητας και μάλλον θα κέρδιζε από τη μείωσή της. Οι μηχανές, το ισχυρότερο όπλο των καπιταλιστών στην πάλη τους εναντίον της εργατικής τάξης, εμφανίζονται κατ' αυτή τη θεωρία ως οι επικίνδυνοι εχθροί της. Μέχρι να αποκαλυφθεί αυτό το μυστικό στα χειρόγραφα του Μαρξ, κανένας βιομήχανος δεν είχε συνειδητοποιήσει ότι, όταν αντικαθιστούσε εργάτες με μηχανές, εργαζόταν για την κατάρρευση της τάξης του! Φυσικά, το γεγονός ότι αυτός ο φανταστικός νόμος είναι αβάσιμος δεν συνεπάγεται ότι το ποσοστό κέρδους στην καπιταλιστική οικονομία παραμένει στάσιμο. Η ιστορία μάς δείχνει με βεβαιότητα ότι η πτώση του ποσοστού κέρδους δεν αποτελεί ένα τόσο γενικό και νομοτελειακό φαινόμενο όσο θα ήταν στην περίπτωση που η θεωρία του Μαρξ ήταν ορθή. Ο Adam Smith αναφέρει στον Πλούτο των Εθνώνότι το επιτόκιο στις πλουσιότερες Ευρωπαϊκές χώρες δεν πέφτει κάτω από το 4, το 3 ή το πολύ, το 2%, και ότι το σύνηθες επιτόκιο στην Αγγλία είναι 4 ή 4,5%. Έτσι, στη διάρκεια ολόκληρου του αιώνα, το επιτόκιο στην Αγγλία μειώθηκε πολύ λίγο. Στο δεύτερο τέταρτο του ΧΙΧ αιώνα σημειώθηκε στην Αγγλία μια εκτεταμένη αντικατάσταση χειρωνακτικής εργασίας από μηχανική. Ωστόσο, τα αποτελέσματα που είχε αυτός ο κολοσσιαίος μετασχηματισμός της κεφαλαιακής σύνθεσης στην Αγγλία πάνω στο μέσο ποσοστό κέρδους δεν είναι εύκολα ανιχνεύσιμα. Η τιμή του επιτοκίου των κρατικών χρεογράφων, 3%, υποδηλώνει μάλλον μια μεγάλη σταθερότητα του μέσου ποσοστού κέρδους στην Αγγλία. Είναι σαφές ότι από τις αρχές της δεκαετίας του 1870, το ποσοστό κέρδους στην Αγγλία έχει μειωθεί, ωστόσο αυτό εξηγείται από την αυξανόμενη δυσκολία της Αγγλίας να διατηρήσει τα βιομηχανικά της πρωτεία, από την όξυνση του ανταγωνισμού στην παγκόσμια αγορά, από την αύξηση των μισθών και τη μείωση της εργάσιμης ημέρας, και από κάποιες άλλες περιστάσεις που ασφαλώς δεν μπορούν να ταυτιστούν με την αύξηση της οργανικής σύνθεσης του αγγλικού κεφαλαίου. Σελίδα 11 / 21

12 Ασφαλώς, σε κάθε χώρα, στις αρχές της καπιταλιστικής ανάπτυξης παρατηρήθηκε μια ισχυρή πτώση των επιτοκίων. Όμως αυτό είναι πολύ διαφορετικό φαινόμενο από τη μεταγενέστερη πτώση του ποσοστού κέρδους. Τα επίπεδα των επιτοκίων στις καθυστερημένες ή τις ημι-καθυστερημένες χώρες δεν μπορούν να συγκριθούν με το επιτόκιο των καπιταλιστικών χωρών. «Με τη μορφή του τόκου, ο τοκογλύφος είναι σε θέση να καταβροχθίζει κάθε τι που δεν ανήκει στα βασικότερα μέσα διαβίωσης (πάνω από το ποσό που αργότερα θα αποτελέσει το μισθό εργασίας) του παραγωγού, (ενώ το επιτόκιο του τοκογλύφου είναι το τμήμα εκείνο που αργότερα εμφανίζεται ως κέρδος και πρόσοδος) και κατά συνέπεια, είναι τελείως αυθαίρετο να συγκρίνουμε το επίπεδο αυτού του επιτοκίου, δια του οποίου έχουμε σφετερισμό κάθε υπεραξίας που συσσωρεύεται, εκτός του τμήματος που παίρνει το κράτος, με το επίπεδο του σύγχρονου επιτοκίου, όπου ο τόκος, τουλάχιστον ο κανονικός τόκος, αποτελεί μόνο ένα τμήμα αυτής της υπεραξίας.» 16 Από το γεγονός ότι ο Μαρξ παρουσίασε μια σειρά από αντίρροπους παράγοντες που λίγο ως πολύ εξασθενίζουν τις συνέπειες του νόμου που επικαλείτο, φαίνεται ότι αισθανόταν ότι ο νόμος αυτός δεν αντιστοιχούσε παρά ελάχιστα στα γεγονότα της καπιταλιστικής ανάπτυξης. Δυστυχώς, δεν συμπεριέλαβε στους παράγοντες αυτούς το μόνο σημαντικό παράγοντα, την αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας που ακυρώνει τελείως το νόμο. Ορισμένες από τις αιτίες που διατυπώνει ο Μαρξ ενήργησαν προς την αντίθετη κατεύθυνση από αυτή που υπέθεσε ο ίδιος, για παράδειγμα η επιμήκυνση της εργάσιμης ημέρας και η μείωση των μισθών. Τα πρόσφατα στοιχεία δείχνουν ότι αντί για επιμήκυνση, έχουμε περιστολή της εργάσιμης ημέρας και παράλληλα αύξηση των μισθών. Είναι επομένως παράγοντες που θα πρέπει να μειώνουν το ποσοστό κέρδους και επομένως δεν θα μπορούσαν ποτέ να θεωρηθούν ως «αντίρροποι παράγοντες» του νόμου του φθίνοντος ποσοστού κέρδους. Οι άλλοι παράγοντες που επικαλείται ο Μαρξ δεν είναι τόσο σημαντικοί ώστε να τροποποιούν το αποτέλεσμα του νόμου κατά τον τρόπο που απαιτείται ώστε να μην αντιφάσκει με τα γεγονότα της πραγματικής ζωής. Επομένως, τόσο η θεωρία, όσο και τα γεγονότα αποδεικνύουν εξ ίσου ότι ο «νόμος» που ανακάλυψε ο Μαρξ είναι αβάσιμος. Το ποσοστό του κέρδους είναι δυνατόν να μειωθεί, σε καμιά όμως περίπτωση ως αποτέλεσμα μιας μείωσης του μεταβλητού κεφαλαίου. Μ' αυτό τον τρόπο, αποδεικνύεται ότι η μαρξική θεωρία του κέρδους είναι αβάσιμη στο σύνολό της. Ωστόσο, ποια θεωρία θα πρέπει να τοποθετήσουμε στη θέση αυτής του Μαρξ; Παρ' όλον ότι το ζήτημα αυτό δεν σχετίζεται άμεσα με το κύριο θέμα της παρούσας εργασίας, δεν μπορούμε να αποφύγουμε μια απάντηση σ' αυτό το ερώτημα. Για τον Μαρξ, το πρόβλημα του κέρδους είναι σε τελευταία ανάλυση το πρόβλημα της αξίας. Και πράγματι, στο σημείο αυτό, ο Μαρξ συμφωνεί με τους κυριότερους θεωρητικούς που ασχολήθηκαν με το ζήτημα, και μεταξύ αυτών με το διακεκριμένο ανταγωνιστή του στο θεωρητικό πεδίο, τον Eugen Böhm-Bawerk, για τον οποίο, όπως και για τον Μαρξ, το πρόβλημα του κέρδους συνίσταται στη διευκρίνηση του γιατί η τιμή του τελικού αγαθού υπερβαίνει το κόστος παραγωγής του. Ο Μαρξ, στηριζόμενος στην εργασιακή θεωρία της αξίας, θεωρεί αυτό το πλεόνασμα αξίας ως απλήρωτη εργασία. Ο καπιταλιστής αποδίδει με το μισθό μόνο ένα τμήμα της νέας αξίας που παρήγαγε ο εργάτης. Σύμφωνα με τον Böhm-Bawerk, η αξία του τελικού αγαθού υπερβαίνει το κόστος παραγωγής του επειδή «η αξία των παρόντων αγαθών είναι υψηλότερη αυτής μελλοντικών αγαθών του αυτού τύπου και ποσότητας», επομένως, εφ' όσον η παραγωγική διαδικασία απαιτεί κάποιο χρόνο, η αξία του έτοιμου αγαθού είναι υψηλότερη του κόστους παραγωγής του. Οι θεωρίες του Μαρξ και του Böhm-Bawerk, παρά τη φαινομενική τους διαφοροποίηση, βασίζονται και οι δύο στην ίδια σύλληψη του προβλήματος, που θα πρέπει να λυθεί μέσω της θεωρίας του κέρδους. Ωστόσο, κατά την άποψή μου, η σύλληψη αυτή οδηγεί σ' ένα λάθος: το πρόβλημα του κέρδους δεν έχει τίποτα το κοινό με το πρόβλημα της αξίας. Είναι σαφές ότι από την οπτική γωνία της ατομικής επιχείρησης, το κέρδος αποτελεί ένα φαινόμενο της κυκλοφορίας, και μπορεί να γίνει αντιληπτό μέσω των νόμων σχηματισμού των Σελίδα 12 / 21