ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΟ ΔΗΜΟΣΙΟ ΔΙΕΘΝΕΣ ΔΙΚΑΙΟ

Transcript

1 ΔΗΜΟΚΡΙΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΡΑΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ ΤΟΜΕΑΣ ΔΙΕΘΝΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΟ ΔΗΜΟΣΙΟ ΔΙΕΘΝΕΣ ΔΙΚΑΙΟ «Η Σημασία της Διάκρισης μεταξύ Διεθνών και Μη-Διεθνών Ένοπλων Συρράξεων για την Προστασία Προσώπων και τα Μέσα και Μεθόδους Διεξαγωγής των Στρατιωτικών Επιχειρήσεων» ΕΙΣΗΓΗΤΗΣ: ΜΑΣΤΑΚΑΣ ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ του Θεοδώρου (ΑΜ 2165/2013) ΕΠΙΤΡΟΠΗ: Αναπληρωτής Καθηγητής ΧΡΗΣΟΜΑΛΛΗΣ ΜΙΧΑΗΛ Αναπληρωτής Καθηγητής ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Επίκουρος Καθηγητής ΚΤΙΣΤΑΚΙΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΚΟΜΟΤΗΝΗ, 2016

2 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Το Διεθνές Δίκαιο αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της καθημερινής ζωής όχι μόνο εκείνων που λόγω επαγγελματικής ιδιότητας ή θέσης καλούνται να ασχοληθούν μαζί του, αλλά και του μέσου, καθημερινού ανθρώπου, ανεξάρτητα από την γεωγραφική περιοχή που διαμένει ή τις όποιες ασχολίες του. Καθημερινά ζητήματα, όπως οι απανταχού ένοπλες συρράξεις, η προστασία του ανθρώπου από οποιαδήποτε μορφή βίας εναντίον του, η μετανάστευση (το πλέον φλέγον ζήτημα παγκοσμίως και κυρίως στη χώρα μας τους τελευταίους μήνες), η προστασία του περιβάλλοντος, καθώς επίσης η παγκόσμια οικονομία και η άσκηση εθνικής πολιτικής από τα Κράτη, αντιμετωπίζονται μέσω κανόνων και αρχών που θα υιοθετηθούν σε διεθνές επίπεδο. Στην παρούσα μελέτη θα γίνει μια προσπάθεια προσέγγισης του ευαίσθητου ζητήματος των ένοπλων συρράξεων, αναφορικά με την σημασία διάκρισης αυτών σε διεθνείς και μη-διεθνείς ένοπλες συρράξεις, την προστασία των προσώπων στα πλαίσια αυτών, καθώς και τα επιτρεπτά μέσα και μεθόδους διεξαγωγής των στρατιωτικών επιχειρήσεων, ανάλογα με την κατηγοριοποίηση τους. Βασικά εργαλεία στο εγχείρημα αυτό θα αποτελέσουν οι δυο «κλασσικοί» κλάδοι του διεθνούς δικαίου: το jus at bellum (ή δίκαιο προσφυγής στη βία) και το jus in bello (ή δίκαιο του πολέμου), οι οποίοι σε συνδυασμό με το διεθνές εθιμικό δίκαιο, αποτελούν την κορωνίδα του εφαρμοστέου δικαίου στα πλαίσια των ένοπλων συρράξεων. Ωστόσο, η ερμηνεία των κανόνων τους, πολύ δε περισσότερο η εφαρμογή τους, σε μια νέα πλέον εποχή του πολέμου αποτελεί ένα λαβύρινθο, δίχως την καθοδήγηση κάποιου σύγχρονου «Μίτου της Αριάδνης», γεγονός που εξηγεί εν μέρει την συνεχιζόμενη ύπαρξη μιας ζοφερής πραγματικότητας που βιώνεται από ένα μεγάλο μέρος της ανθρωπότητας, ως συνέπεια της διεξαγωγής ένοπλων συρράξεων. Ευάγγελος Θ. Μάστακας Ιανουάριος

3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Συντομογραφίες 6 Νομολογία Διεθνών Δικαστηρίων..8 Θεσμικά Κείμενα Εισαγωγή Ιστορική Αναδρομή και Εξέλιξη του ΔΑΔ Το διεθνές δίκαιο επί των στρατιωτικών επιχειρήσεων Jus ad bellum και Jus in bello Διεθνές Εθιμικό Δίκαιο και ΔΕΣ Κρατική Πρακτική και Opinio Juris Εθιμική Ισχύς Συμβατικών Κειμένων και Εγχειριδίων Το εθιμικό καθεστώς του Κοινού Άρθρου 3 της ΣΓ Το εθιμικό καθεστώς του Πρόσθετου Πρωτοκόλλου ΙΙ (1977) Η γενικότερη τάση επιβολής των υποχρεώσεων του ΔΑΔ χωρίς να γίνεται διάκρισης της πηγής της υποχρέωσης Η πρακτική των Κρατών Ψηφίσματα της Γενικής Συνέλευσης και του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ Ψηφίσματα διακυβερνητικών οντοτήτων Ψηφίσματα άλλων διεθνών οργανισμών Κανόνες και Αρχές του ΔΑΔ Θεμελιώσεις κανόνες του ΔΑΔ Θεμελιώδεις αρχές του ΔΑΔ Αρχή της Διάκρισης Αρχή του Ανθρωπισμού Αρχή Απαγόρευσης Αδιάκριτων Επιθέσεων Αρχή της Αναλογικότητας Αρχή της Στρατιωτικής Αναγκαιότητας Διάκριση Ένοπλων Συρράξεων και Εφαρμοστέο Δίκαιο Μορφές ένοπλων συρράξεων 27 3

4 5.2 Σημασία της διάκρισης διεθνών και μη-διεθνών ένοπλων συρράξεων Τα χαρακτηριστικά αλλαγής των σύγχρονών ένοπλων συρράξεων Προβληματισμός περί της ύπαρξης της διάκρισης διεθνών και μη-διεθνών ένοπλων συρράξεων Έκταση Εφαρμογής του ΔΑΔ: Διεθνείς Ένοπλες Συρράξεις Διακρατικές Συρράξεις Πόλεμος Τερματισμός ένοπλης συρράξεις Μετάλλαξη από διεθνή σε μη-διεθνή ένοπλη σύρραξη Κοινό Άρθρο 3: μη-διεθνείς ένοπλές συρράξεις Πρόσθετο Πρωτόκολλο ΙΙ Μικτές συρράξεις Συρράξεις με μη-κρατικές ένοπλες ομάδες Εφαρμοστέο δίκαιο Προστασία του Άμαχου Πληθυσμού Κανόνες προστασίας των αμάχων Προστασία άμαχου πληθυσμού και πολιτικών στόχων Προστασία ανθρώπινης αξιοπρέπειας Προστασία σωματικής και πνευματικής υγείας προσώπων Προστασία παιδιών Δίωξη και τιμωρία προσώπων Ασφαλείς ζώνες και διεθνής βοήθεια Στέρηση της Ελευθερίας και Χρήση Βίας στις Ένοπλες Συρράξεις Κράτηση κατά τη διάρκεια ένοπλων συρράξεων Κράτηση στις διεθνείς ένοπλες συρράξεις Κράτηση μαχητών Κράτηση αμάχων Κράτηση στις μη-διεθνείς ένοπλες συρράξεις Μεταφορά κρατουμένων 51 4

5 7.5 Χρήση βίας στις ένοπλες συρράξεις Κανόνες για τη διεξαγωγή των εχθροπραξιών στις ένοπλες συρράξεις Έννοια του όρου «άμεση συμμετοχή στις εχθροπραξίες» Χρήση βίας σε εδάφη υπό κατοχή Όπλα και Δίκαιο Ένοπλων Συρράξεων Το δίκαιο σχετικά με τα όπλα Η στοχοποίηση υπό το ΠΠ Ι (1977) Μη-διεθνείς ένοπλες συρράξεις Μέθοδοι και μέσα των εχθροπραξιών Η βασική αρχή Προστασία εμπολέμων και άμαχου πληθυσμού Στρατιωτικοί στόχοι και προστασία αστικών στόχων Αυτόνομα Οπλικά συστήματα Συμπεράσματα..67 Βιβλιογραφία 70 Δημοσιεύσεις-Άρθρα 71 5

6 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ AJIL AP CCW CDDH Ch. Doc. ECOWAS ed. eds EJIL ENMOD et al. GA Res GC IAC Ibid. ICC ICCPR ICJ ICRC ICTY Id. IHL LOAC NATO NIAC No para. Res. American Journal of International Law Additional Protocol Convention on Prohibitions or Restrictions on the Use of Certain Conventional Weapons Steering Committee for Human Rights Chapter Document Economic Community of West African States Edition Editors European Journal of International Law Convention on the prohibition of military or any hostile use of environmental modification techniques, 10 December 1976 et alii (και λοιποί) General Assembly Resolution Geneva Convention International Armed Conflict Ibidem International Criminal Court International Covenant on Civil and Political Rights International Court of Justice International Committee of the Red Cross International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia Idem International Humanitarian Law Law Of Armed Conflicts North Atlantic Treatment Organization Non-International Armed Conflict number paragraph Resolution 6

7 SC Ser. Suppl. UN UNTS Vol. ΓΣ ΔΑΔ ΔΔ ΔΕΕΣ ΔΕΣ ΔΔΑΔ ΔΠΔ επιμ. ΗΕ ΚατΔΔ ΜΚΟ Security Council Series Supplement United Nations United Nations Treaty Series Volume Γενική Συνέλευση Διεθνές Ανθρωπιστικό Δίκαιο Διεθνές Δικαστήριο των Ηνωμένων Εθνών Διεθνής Επιτροπή Ερυθρού Σταυρού Δίκαιο Ένοπλων Συρράξεων Διεθνές Δίκαιο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο Επιμέλεια Ηνωμένα Έθνη Καταστατικό του Διεθνούς Δικαστηρίου των Ηνωμένων Εθνών Μη Κυβερνητική Οργάνωση ΠΠ Ι Πρόσθετο Πρωτόκολλο Ι (1977) ΠΠ ΙΙ Πρόσθετο Πρωτόκολλο ΙΙ (1977) ΣΑ Συμβούλιο Ασφαλείας ΣΓ 49 Σύμβαση/Συμβάσεις Γενεύης (1949) ΣΓ Ι Πρώτη Σύμβαση της Γενεύης (1949) ΣΓ ΙΙ Δεύτερη Σύμβαση της Γενεύης (1949) ΣΓ III Τρίτη Σύμβαση της Γενεύης (1949) ΣΓ IV Τέταρτη Σύμβαση της Γενεύης (1949) 7

8 ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ ΔΙΕΘΝΩΝ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΩΝ 1. Υποθέσεις Υφαλοκρηπίδας Βόρειας Θάλασσας, Απόφαση, 20 Φεβρουαρίου 1969, ICJ Reports Prosecutor v. Dusko Tadic, Decision on the Defense Motion for Interlocutory Appeal on Jurisdiction, Case No. IT-94-1-AR72. 2 October Prosecutor v. Dusko Tadic, Opinion and Judgment, Case No IT-94-1-T, 7 May Prosecutor v. Zejnil Delalic et al, Trial Chamber Judgment, Case No IT A, 22 Feb Prosecutor v. Akayesu, Case No ICTR-96-4, Judgment, 2 Sept Prosecutor v. Kupreskic, Trial Chamber Judgment, Case No. IT T, 14 January Prosecutor v. Blaskic, Appeals Chamber Judgment, Case No IT-95-14, 3 March Prosecutor v. P. Strugar, Decision On Interlocutory Appeal, Case No IT AR72, 22 November Prosecutor v. Martic, Trial Chamber Judgment, Case No. IT T, 12 June Prosecutor v. Blaskic, Trial Chamber Judgment, Case No. IT A, 29 July Prosecutor v. Ramush Haradinaj, IT T, Judgment (Trial Chamber), 3 April Prosecutor v. Dragomir Milosevic, Trial Chamber III Judgment, Case No IT-98-29/1-T, 12 December Case Concerning Armed Activities on the Territory of the Congo (Democratic Republic of the Congo v. Uganda) (19 December 2005) 14. Prosecutor v. Thomas Lubanga, ICC Pre-Trial Chamber, Case No ICC-01/04-01/06, 14 March Hamdan v. Rumsfeld, Secretary of Defense et al, Case 548 U.S. 557 (2006) 16. Legal Consequences of the Construction of a Wall in the Occupied Palestinian Territory (Advisory Opinion) ICJ Rep ICJ, Military and Paramilitary Activities in and against Nicaragua (Nicaragua v US), Merits, Judgment, ICJ Reports The Prosecutor v Radoslav Brdjanin and Momir Talic, Case No.IT AR73.9, Decision on Interlocutory Appeal, 11 December

9 ΘΕΣΜΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ 1. Η Σύμβασις της Γενεύης Ι (GC I) περί Βελτιώσεως της Τύχης των Τραυματιών και των Ασθενών εις τας εν Εκστρατεία Ενόπλους Δυνάμεις (Γενεύη, 12 Αυγούστου U.N.T.S. 31) 2. Η Σύμβασις της Γενεύης ΙΙ (GC II) περί Βελτιώσεως της Τύχης των Τραυματιών, Ασθενών και Ναυαγών των κατά Θάλασσαν Ενόπλων Δυνάμεων (Γενεύη, 12 Αυγούστου U.N.T.S. 85) 3. Η Σύμβασις Της Γενεύης III (GC III) περί Μεταχειρίσεως των Αιχμαλώτων Πολέμου (Γενεύη, 12 Αυγούστου U.N.T.S. 135) 4. Η Σύμβασις της Γενεύης IV (GC IV) περί Προστασίας των Πολιτών εν Καιρώ Πολέμου (Γενεύη, 12 Αυγούστου U.N.T.S. 287) 5. Πρόσθετο Πρωτόκολλο Ι στις Συμβάσεις της Γενεύης για την Προστασία των Θυμάτων των Διεθνών Ενόπλων Συρράξεων (Γενεύη, U.N.T.S. 3) 6. Πρόσθετο Πρωτόκολλο II στις Συμβάσεις της Γενεύης για την Προστασία των Θυμάτων των Μη Διεθνών Ενόπλων Συρράξεων (Γενεύη, U.N.T.S. 609) 7. International Criminal Tribunal for the Former Yugoslavia (ICTY), U.N.Doc. S/RES/827 (1993) 8. International Criminal Tribunal for Rwanda (ICTR), U.N. Doc. S/RES/955 (1994) 9. RES 2444(XXIII) 23UNGAOR, Supp(No18), UN Doc.A/7433(1968)(18 December 1968) 10. RES XXIII Final Act of ICHR, UN Doc.A/CONF 32/41 at 18(1968) 11. RES 2675(XXV) 25UNGAOR, Suppl(No28), UN Doc A/8028(1970) 12. UN SC Res 794, UN Doc S/RES/794 (3 December 1992) και UN SC Res 814, UN Doc S/RES/814 (26 March 1993) 13. UN SC Res 1213, UN Doc S/RES/1213 (3 December 1998), UN SC Res 993, UN Doc S/RES/993 (12 May 1993), UN SC Res 1193, UN Doc S/RES/1193 (28 August 1998) 14. Council of Europe, Parliamentary Assembly, Opinion on Russia s request for Membership in light of the situation in Chechnya, Doc.7231, 2 February Niger, Declaration made at the African Parliamentary Conference on IHL for the Protection of Civilians During Armed Conflict, Niamey, February Resolution on the Application of International Humanitarian Law and Fundamental Human Rights in Armed Conflicts in which Non-State Entities are Parties, Institute of International Law, Berlin Session, 25 August UN Doc. A/51/49 (Vol. I) (1996) 18. UN SC Res.912 (1994) 19. UN SC Res UN Doc. S/RES/1181 (1998) 21. E/CN.4/RES/2000/58 (25 April 2000) 22. UN Doc. S/RES/1296 (19 April 2000) 9

10 23. Report on the International Commission of Inquiry on Darfur to the United Nations Secretary- General Pursuant to Security Council Resolution 1564 of 18 September 2004, Geneva, 25 January 2005, available at Charter of the United Nations and the Statute of International Court of Justice, San Francisco- 1945, available at Regulations Respecting the Law and Customs of War on Land, annexed to Hague Convention IV Respecting the Law and Customs of War on Land (1907) 26. SC RES 1173(2011), UN Doc.S/Res/1973(2011) 17 March Montevideo Convention on the Rights and Duties of States, Human Rights Council, Report of the Commission of Inquiry on Lebanon pursuant to Human Rights Council Resolution S-2/1 A/HRC/3/2 (23 November 2006) 29. Report of the United States of America Submitted to the UN High Commissioner of Human Rights In Conjunction with the Universal Periodic Review (August 2010). Available at: < 30. Rome Statute of the International Criminal Court, U.N. Doc. A/CONF.183/9 (17 July 1998) 31. Optional Protocol to the Convention on the Rights of the Children on the Involvement of children in armed conflicts, ICRC Commentary 32. International Covenant on Civil and Political Rights (ICCPR), U.N.T.S. No , Vol.999(1966) 33. Interpretive Guidance on the Notion of Direct Participation in Hostilities under International Humanitarian Law ICRC, Interpretive Guidance on the Notion of Direct Participation in Hostilities under International Humanitarian Law, ICRC, 2009, Recommendation IX 35. Basic Principles on the Use of Force and Firearms by Law Enforcement Officials (1990) 36. St Petersburg Declaration 1868, Brussels Declaration 1874, Oxford Manual 1880, Hague Peace Conference Biological Weapons Convention (1972) 38. Chemical Weapons Convention (1993) 39. Ottawa Convention (1997) 40. The Hugue Regulations Protocol (II) on Prohibitions or Restrictions on the Use of Mines, Booby-Traps and Other Devices. Geneva, 10 October Convention on Prohibitions or Restrictions on the Use of Certain Conventional Weapons which may be deemed to be Excessively Injurious or to have Indiscriminate Effects, 21 December Convention on the prohibition of military or any hostile use of environmental modification techniques, 10 December

11 44. Draft Rules for the Limitation of Dangers Incurred by the Civilian Population in Time of War, adopted in 1956 by the ICRC Conference in New Delhi (ICRC List 1956) 45. Final Report to the Prosecutor by the Committee Established to Review the NATO Bombing Campaign Against the Federal Republic of Yugoslavia, 39 ILM (2000) th International Conference of the Red Cross and Red Crescent, Geneva 2007, available at 002_0892.pdf st ICRC Conference, Strengthening Legal Protection for Victims of Armed Conflicts, 31IC/11/R1, Year Action Plan for the Implementation of IHL,31/C/11/R2 48. Report of UN Secretary-General to the Security Council on the protection of civilians in armed conflicts, UN Doc.S/2005/740 of 28 November Diplomatic Conference for the Adaption of a Convention on Cluster Munitions, Duplin May

12 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Inter arma silent enim leges («εν μέσω των όπλων, ο νόμος σιωπά») Στα χρόνια του Κικέρωνα 1, το γνωμικό που διατύπωσε ο ίδιος μπορεί να ήταν επίκαιρο. Στη σύγχρονη πραγματικότητα ελάχιστοι θα έβρισκαν αξία στο απαρχαιωμένο αυτό ρητό. Στις μέρες όμως, ο νόμος δεν είναι μόνο μια πανταχού παρούσα παράμετρος για τις σύγχρονες στρατιωτικές δυνάμεις, αλλά βρίσκεται σε μια σταθερά δυναμική κατάσταση, προσπαθώντας να καλύψει όλες τις νέες πτυχές των ένοπλων συρράξεων που εμφανίζονται ανά την υφήλιο. Σύμφωνα με τον Πρώσο Στρατηγό Carl von Clausewitz 2 στο έργο του On War 3 η κεντρική ιδέα της φύσης του πολέμου είναι μια «αξιοθαύμαστη τριάδα», η οποία αποτελείται από μια αρχέγονη βία 4, που αναβιώνει στην διάρκεια ενός πολέμου, η αλληλεπίδραση της πιθανότητας και της τύχης 5, που ελλοχεύουν μέσα σε αυτόν, και τρίτον, η υποστήριξη του πολέμου στην πολιτική 6. Ο πόλεμος παραδοσιακά διενεργείται με σκοπό την επίτευξη ενός ειρηνικού αποτελέσματος, που θα ευνοεί τον νικητή και αποτελεί πάντα μια ανθρώπινη, ηθική και κοινωνική δραστηριότητα. Η ανθρώπινη υπόσταση καθιστά μια εμπόλεμη σύρραξη τόσο στα πλαίσια της λογικής όσο και του παράλογου. Η λογική των αποφάσεων που λαμβάνονται σε στρατηγικό και επιχειρησιακό επίπεδο, ακολουθώντας ένα σωστά δομημένο δόγμα 7, έρχεται σε αντίθεση με τις αποφάσεις που λαμβάνονται από εκείνους που βρίσκονται στην πρώτη γραμμή των εχθροπραξιών, των οποίων οι πράξεις συχνά γίνονται παράλογες από τον φόβο του τραυματισμού ή του θανάτου. Η πολυπλοκότητα ενός πολέμου απαιτεί μια λογική προσέγγιση, ενώ αρκετές από τις προκλήσεις μιας πραγματικής σύρραξης απαιτούν δυστυχώς ένα καθορισμένο παραλογισμό! Ένα θεμελιώδες δίλημμα είναι ότι όσο πιο μεγάλη είναι η ένταση μιας σύρραξης, τόσο μεγαλύτερη είναι η ανάγκη για ένα ασυμβίβαστο συνδυασμό λογικών και παράλογων πράξεων, ταυτόχρονα. Η παραδοσιακή μορφή του πολέμου ή αλλιώς ενός «κανονικού πολέμου» ( regular war ), όπως αναπτύχθηκε τον 19 αιώνα, απαιτούσε μια κατάσταση μεταξύ Κρατών στο κυνήγι της επιδίωξης 1 Ο Μάρκος Τύλλιος Κικέρων (Marcus Tullius Cicero, 3 Ιανουαρίου 106 π.χ. - 7 Δεκεμβρίου 43 π.χ.), γνωστός και ως Κικέρων,ήταν Ρωμαίος φιλόσοφος, πολιτικός, δικηγόρος, ρήτορας, ύπατος και συνταγματολόγος. Καταγόταν από πλούσια οικογένεια και θεωρείται ευρέως ως ένας από τους μεγαλύτερους ρήτορες και πεζογράφους 2 Ο Carl Philipp Gottlieb von Clausewitz (1 Ιουλίου Νοεμβρίου 1831), ήταν Πρώσος Στρατηγός και συγγραφέας περί της θεωρίας και πρακτικής του πολέμου. Σημαντικό και κυριότερό του έργο είναι το δοκίμιο Vom Kriege («Περί Πολέμου»). 3 Περί του πολέμου (γερμανικά: Vom Kriege) είναι βιβλίο σχετικά με τον πόλεμο και τη στρατιωτική στρατηγική του Πρώσου στρατηγού Carl von Clausewitz, που γράφτηκε κυρίως μετά τους Ναπολεόντειους πολέμους, μεταξύ 1816 και 1830, και δημοσιεύθηκε μετά τον θάνατό του από τη σύζυγό του το Το έργο αποτελείται από τρεις τόμους και αντιπροσωπεύει θεωρητικές εξερευνήσεις του. Είναι μία από τις πιο σημαντικές πραγματείες για την πολιτικοστρατιωτική ανάλυση και τη στρατηγική που έχει γραφτεί ποτέ, και παραμένει τόσο αμφιλεγόμενο και διαχρονικά καθοριστικό στην επιρροή της στρατηγικής σκέψης. 4 Carl Von Clausewitz, De la Guerre, Παρίσι, 1955, 1 ο Μέρος, Βιβλίο Ι, Κεφάλαιο Ι, 3, σελ.52 5 Ibid. 1 ο Μέρος, Βιβλίο Ι, Κεφάλαιο Ι, 20, σελ.64 6 Ibid. 1 ο Μέρος, Βιβλίο Ι, Κεφάλαιο IΙ, σελ.73 7 UK Ministry of Defense, British Defense Doctrine (2001) 1-1 to 1-2 : Δόγμα είναι «ότι έχει διδαχθεί». Ένα επίσημα δημοσιευμένο στρατιωτικό δόγμα πρέπει να είναι προϊόν επιχειρησιακής εμπειρίας και αποτελεσματικής ανάλυσης. Αρκετές σύγχρονες Ένοπλες Δυνάμεις έχουν αναπτύξει ένα δόγμα για να καθοδηγούν τους Διοικητές τους σε όλα τα επίπεδα. 12

13 επίτευξης των πολιτικών τους συμφερόντων και περιλάμβανε την εμπλοκή σε εχθροπραξίες μεταξύ επίσημα διαρθρωμένων στρατιωτικών δυνάμεων, δίχως την συμμετοχή άμαχου πληθυσμού και πολιτών. Οι σύγχρονες στρατιωτικές επιχειρήσεις, αντιθέτως, συχνά επηρεάζουν άμεσα τον άμαχο πληθυσμό με αποτέλεσμα τα περισσότερα θύματα να βρίσκονται ανάμεσα στους άμαχους πολίτες παρά στους μαχητές, οι οποίοι είναι οι μόνοι που θεωρητικά επιτρέπεται να συμμετέχουν στις εχθροπραξίες. Οι περισσότερες σύγχρονες ένοπλες διαμάχες δεν δίδονται μεταξύ Κρατών, αλλά δυστυχώς διεξάγονται κατά κύριο λόγο μεταξύ λαών και εμπλέκουν μη-κρατικούς δρώντες διαφόρων κατηγοριών. Αυτές οι διαμάχες συχνά αναφέρονται ως «άτακτοι πόλεμοι» ( irregular wars ). Ο 20ος αιώνας είδε δύο παγκόσμιους πολέμους και ανέχθηκε έναν τεράστιο αριθμό θυμάτων, αμάχων κυρίως, που σκοτώθηκαν σε ένοπλες συγκρούσεις. Υπήρξε ένας αιώνας πολέμου, που όμως προκάλεσε τη δημιουργία των κυριότερων οικουμενικών συνθηκών. Οι βασικότερες εξελίξεις στον κλάδο του Διεθνούς Δικαίου (ΔΔ) αφορούν στις αποφάσεις του Συμβουλίου Ασφαλείας (ΣΑ), ότι ο σεβασμός των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων και του Διεθνούς Ανθρωπιστικού Δικαίου (ΔΑΔ) αποτελεί αναπόσπαστο στοιχείο του διεθνούς συστήματος ασφαλείας και στη διάκριση μεταξύ διεθνών και μηδιεθνών ένοπλων συρράξεων. Στα 67 χρόνια που μεσολάβησαν από την υιοθέτηση των Τεσσάρων Συμβάσεων της Γενεύης του 1949 («Σύμβαση»), η ανθρωπότητα είχε την εμπειρία ανησυχητικά πολλών ενόπλων συρράξεων που επηρέασαν όλες σχεδόν τις ηπείρους. Κατά την περίοδο αυτή, η Σύμβαση και τα Πρόσθετα Πρωτόκολλά του 1977 σε αυτή, παρείχαν νομική προστασία σε άτομα που δεν συμμετείχαν ή δεν συμμετείχαν πλέον άμεσα στις εχθροπραξίες (τους τραυματίες, ασθενείς και ναυαγούς, άτομα που στερήθηκαν την ελευθερία τους για λόγους σχετικούς με την ένοπλη σύρραξη, και τους αμάχους). Παρόλα αυτά, υπήρξαν πολυάριθμες παραβιάσεις αυτών των συμβάσεων, προκαλώντας πόνο και θάνατο που θα μπορούσε να είχε αποφευχθεί, αν το διεθνές δίκαιο τύγχανε μεγαλύτερου σεβασμού. Η γενική γνώμη είναι ότι οι παραβιάσεις του ΔΔ δεν οφείλονται στην ανεπάρκεια των κανόνων του. Αντίθετα, απορρέουν μάλλον από μια απροθυμία σεβασμού των κανόνων, από ανεπαρκή μέσα για την επιβολή τους, από αβεβαιότητα ως προς την εφαρμογή τους σε κάποιες περιπτώσεις και στην έλλειψη ενημέρωσης από τους πολιτικούς ηγέτες, των διοικητών, των μαχητών και του ευρύτερου κοινού ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ ΚΑΙ ΦΥΣΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΔΑΔ Οι βάσεις και τα πρώτα βήματα κωδικοποίησης του ΔΑΔ οφείλονται στον Ερρίκο Ντυνάν 9, του οποίου η μοίρα του επιφύλασσε να περνά από το πεδίο, όπου λίγο νωρίτερα είχε διεξαχθεί η μάχη του Solferino 10, και να βιώσει το θάνατο χιλιάδων αβοήθητων τραυματιών 11. Οι τραγικές συνέπειες της μάχης αυτής όπως καταγράφηκαν από τον ίδιο, στο βιβλίο του με τίτλο «Μια ανάμνηση από το 8 Jean-Marie Henckaerts, «Μελέτη για το Εθιμικό ΔΑΔ, μια Συνεισφορά στην Κατανόηση και το Σεβασμό», Αθήνα Ο Ελβετός Ανθρωπιστής Jean-Henri Dunant ( ) είναι ο πρώτος που τιμήθηκε με το βραβείο NOBEL ειρήνης το 1901 μαζί με το Γάλλο οικονομολόγο και νομικό Frederic Passy( ),ο οποίος είχε συγγράψει πλήθος έργων μεταξύ αυτών το «Πρόβλημα της Ειρήνης» ( La question de la Paix, 1891) 10 Στο Solferino της Β. Ιταλίας έλαβε χώρα το 1859 η τελευταία μάχη του αυστρο-γαλλικού πολέμου για την κυριότητα των βόρειο-ιταλικών επαρχιών. Τα γαλλικά στρατεύματα του Ναπολέοντα Γ νίκησαν το στρατό του Φραγκίσκου Ιωσήφ, αλλά οι απώλειες και των δύο πλευρών ήταν τόσο μεγάλες που έσπευσαν να υπογράψουν ανακωχή. 11 Μετά από 15 ώρες σφαγής άφησε νεκρούς, πολλοί από τους οποίους ήταν τραυματίες που πέθαναν στο πεδίο της μάχης επειδή δεν τους παρασχέθηκε η κατάλληλη ιατρική βοήθεια. 13

14 Σολφερίνο» 12 - οδήγησαν τον Ντυνάν να φτιάξει την πρώτη ιδιωτική ανθρωπιστική οργάνωση με το όνομα Διεθνής Επιτροπή για την Ανακούφιση των Τραυματιών -που αργότερα μετονομάσθηκε σε Διεθνή Επιτροπή Ερυθρού Σταυρού (ΔΕΕΣ)- και η οποία κατέληξε με την ίδρυση του Ερυθρού Σταυρού το Η Ελβετική κυβέρνηση, με παρότρυνση των πέντε ιδρυτικών μελών της ΔΕΕΣ 13, συγκάλεσε την Διπλωματική Διάσκεψη του 1864, στην οποία έλαβαν μέρος 14 Κράτη 14 και οι εργασίες της οποίας οδήγησαν στην υπογραφή της Σύμβασης της Γενεύης του 1864 «Για τη βελτίωση της κατάστασης των τραυματιών του στρατού ξηράς στο πεδίο της μάχης» (Convention for the Amelioration of the Condition of the Wounded in Armies in the Field, Geneva, 22 August 1864), η οποία περιλάμβανε δέκα (10) μόλις άρθρα. Η σύμβαση αυτή, για πρώτη φορά στην σύγχρονη ιστορία του ανθρώπου, κωδικοποίησε και ενδυνάμωσε µε τη μορφή πολυμερούς συνθήκης, παλαιότερους, αποσπασματικούς και διάσπαρτους κανόνες και έθιμα πολέμου, για την προστασία των θυμάτων μιας ένοπλης σύρραξης και εκείνων που τους φροντίζουν. Από το χρονικό σημείο αυτό και πέρα, η διεθνής κοινότητα συνέχισε τις προσπάθειες για «εξανθρωπισμό» και «ορθολογισμό» του πολέμου (εάν μπορούν βέβαια να χρησιμοποιηθούν οι όροι αυτοί σε συνδυασμό µε την έννοια του πολέμου, που εξ ορισμού περικλείει την αφαίρεση της ανθρώπινης ζωής και τη βία), μέσα από το συγκερασμό στρατιωτικής αναγκαιότητας, από τη μια, και ανθρωπισμού από την άλλη, µε την κωδικοποίηση ενός διεθνούς δικαίου, εφαρμοστέου στις ένοπλες συρράξεις, έχοντας ως βασική επιδίωξη, την προστασία των ατόμων που δεν μετέχουν (άμαχοι) ή δεν μετέχουν πλέον (τραυματίες, ασθενείς, ναυαγοί ή αιχμάλωτοι) σε μια ένοπλη σύγκρουση αφενός, και τον περιορισμό των μεθόδων και μέσων που χρησιμοποιούνται κατά τη διεξαγωγή των ενόπλων συρράξεων, αφετέρου. Τέσσερα χρόνια αργότερα (1868), ακολουθεί η «Διακήρυξη της Αγίας Πετρούπολης περί αποκήρυξης σε περίοδο πολέμου της χρήσης ορισμένων εκρηκτικών βλημάτων» 15, και στη συνέχεια η Διακήρυξη που υπεγράφη στις Βρυξέλλες το 1874 και εισήγαγε για πρώτη φορά την έννοια του «νόμιμου μαχητή». Η επόμενη φάση στην εξέλιξη του ΔΑΔ έρχεται με τις διασκέψεις της Χάγης του 1899 και Η πρώτη διάσκεψη της Χάγης του 1899 αναφέρεται στο σεβασμό των νόμων και εθίμων του πολέμου στη ξηρά και την προσαρμογή στον κατά θάλασσα πόλεμο, των αρχών της συμβάσεως της Γενεύης του Η δεύτερη διάσκεψη της Χάγης το 1907 προσπαθεί να ολοκληρώσει και να συμπληρώσει το έργο της πρώτης, προωθώντας μέτρα επιλύσεως των διαφορών με ειρηνική διευθέτηση αυτών, ώστε να εξασφαλίσει στα κράτη την πραγματική και διαρκή ειρήνη, η οποία τελικά πέτυχε την αναθεώρηση των βασικών συνθηκών της Χάγης του 1899 και επιπλέον την υιοθέτηση νέων συμβάσεων. Η κωδικοποίηση όλων αυτών είναι γνωστή με τους κλασσικότερους όρους «δίκαιο του πολέμου» ή «Δίκαιο της Χάγης» (jus in bello). Έπρεπε όμως να μεσολαβήσουν δύο παγκόσμιοι πόλεμοι,για να αποδειχθεί πόσο ανεπαρκές ήταν το Δίκαιο της Χάγης: κατά τη διάρκεια του μεσοπολέμου, θεωρήθηκε αναγκαία η συμπλήρωση των προβλέψεων σχετικά με τη μεταχείριση των ασθενών, των τραυματιών και των αιχμαλώτων 12 International Committee of the Red Cross: A Memory of Solferino, available at 13 Ο Τραπεζίτης Henri Dunant, ο Δικηγόρος και Πρόεδρος της Geneva Society for Public Welfare Gustave Moynier, ο Ιατρός Louis Appia, ο Ιατρός Théodore Maunoir και ο Στρατηγός Henri Dufour 14 Βάδη (ανήκει στη σημερινή Γερμανία), Βέλγιο, Βυρτεμβέργη (ανήκει στη σημερινή Γερμανία), Γαλλία, Δανία, Ελβετία, Έσση (ανήκει στη σημερινή Γερμανία), Ισπανία, Ιταλία, Ολλανδία, Πορτογαλία, Πρωσία (ανήκει στη σημερινή Γερμανία). Η Νορβηγία και η Σουηδία υπέγραψαν τον Δεκέμβρη του Αποτελεί ένα μη δεσμευτικό νομικό κείμενο που απαγορεύει την χρήση συγκεκριμένων εκρηκτικών βλημάτων με όριο βλήματος 400 gr. στην διεξαγωγή του πολέμου. Στο κείμενο της διακήρυξης γίνεται, για πρώτη φορά, αναφορά στην αρχή της στρατιωτικής αναγκαιότητας και στην αρχή του ανθρωπισμού,, καθόσον αναφέρεται ότι ο μόνος νόμιμος σκοπός που θα πρέπει τα κράτη σε καιρό πολέμου να επιδιώκουν, είναι η εξασθένιση του αντιπάλου, χωρίς την χρήση όπλων που προκαλούν περιττό και παρατεταμένο πόνο στους εμπόλεμους. 16 Π.Νάσκου-Περράκη, Κώδικας Πράξεων Διεθνούς Ανθρωπιστικού Δικαίου, Εκδόσεις Πανεπιστημίου Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη (2013),

15 πολέμου 17, ενώ μετά τη λήξη του Β Παγκοσμίου Πολέμου, με τις εκατόμβες νεκρών και τις ανυπολόγιστες υλικές καταστροφές, η διεθνής κοινότητα ήταν πλέον έτοιμη να υπερβεί παλαιότερες αναστολές και να εμποδίσει την επανάληψη των βιωμάτων της και έτσι να καθιερωθεί τελικά, μέσα από διεθνή συμβατικά κείμενα, ο όρος «Ανθρωπιστικό Δίκαιο», µε την υπογραφή των τεσσάρων Συμβάσεων της Γενεύης τον Αύγουστο του 1949, οι οποίες αποτελούν και τον κορμό του Α που εφαρμόζεται στις ένοπλες συγκρούσεις. Οι τέσσερις Συμβάσεις της Γενεύης του , αποτέλεσαν ένα σύνολο κανόνων που φάνηκε να καλύπτει τις μέχρι τότε ανάγκες μιας ένοπλης σύγκρουσης. Με την εξέλιξη όμως των μέσων αλλά και του τρόπου διεξαγωγής των εχθροπραξιών, ανέκυψε η ανάγκη δημιουργίας ενός καινούργιου πλαισίου διεθνών συμβατικών κανόνων, που οδήγησε μετά από δύο δεκαετίες περίπου, στη σύγκληση μιας νέας ιπλωµατικής ιάσκεψης, επίσης στη Γενεύη, αποτέλεσμα της οποίας ήταν η υιοθέτηση το 1977, δύο Πρόσθετων Πρωτοκόλλων, συμπληρωματικών των Συμβάσεων της Γενεύης του Το Πρόσθετο Πρωτόκολλο Ι 19 ( ΠΠ Ι ή AP I ) περιλαμβάνει κανόνες που καλύπτουν «διεθνείς ένοπλες συγκρούσεις 20» ενώ το Πρόσθετο Πρωτόκολλο ΙΙ 21 ( ΠΠ ΙΙ ή AP II ), κανόνες που ρυθμίζουν µε ανάλογο τρόπο ζητήματα «µη-διεθνών ενόπλων συρράξεων 22». Έτσι µε την υπογραφή των δύο Πρόσθετων Πρωτοκόλλων του 1977 και τη συμπλήρωση των Συμβάσεων της Γενεύης του 1949, διαμορφώθηκε ένα σημαντικό corpus αρχών και κανόνων, αυτό του Α που εφαρμόζεται στις ένοπλες συρράξεις, το οποίο υπαγορεύει τη συμπεριφορά των μερών κατά τη διάρκεια μιας ένοπλης σύγκρουσης, τόσο σε σχέση µε τον περιορισμό των μέσων και μεθόδων των εχθροπραξιών, όσο και σε σχέση µε την προστασία των θυμάτων των ένοπλων συγκρούσεων, είτε μαχητών, είτε αμάχων, είτε αιχμαλώτων Το Διεθνές Δίκαιο επί των Στρατιωτικών Επιχειρήσεων Θα μπορούσε να λεχθεί ότι το διεθνές δίκαιο επί των στρατιωτικών επιχειρήσεων αναπτύχθηκε στη θεωρία και στην πράξη ένεκα της ανάπτυξης: α) της φύσης του πολέμου, β) της χρήσης στρατιωτικών δυνάμεων και γ) των διεθνών προτύπων 24. Η πολυπλοκότητα της εφαρμογής του ΔΔ πηγάζει από την πληθώρα της φύσης των αποστολών που αναλαμβάνουν οι ένοπλες δυνάμεις. Η ανάπτυξη του ΔΔ επί των στρατιωτικών επιχειρήσεων ξεκινά από την ανάπτυξη του jus ad bellum δηλαδή, το δικαίωμα προσφυγής στον πόλεμο- και φυσικά, στην συνεχόμενη εξέλιξη των 17 Οι προσθήκες αυτές και κάποιες μικρές τροποποιήσεις συμπεριλήφθηκαν στη Σύμβαση της Γενεύης του Ο σημαντικότερος νεωτερισμός της συνίστατο στην απαγόρευση των αντιποίνων σε βάρος των αιχμαλώτων πολέμου. 18 Η Σύμβασις της Γενεύης Ι (GC I) περί Βελτιώσεως της Τύχης των Τραυματιών και των Ασθενών εις τας εν Εκστρατεία Ενόπλους Δυνάμεις (Γενεύη, 12 Αυγούστου U.N.T.S. 31), Η Σύμβασις της Γενεύης ΙΙ (GC II) περί Βελτιώσεως της Τύχης των Τραυματιών, Ασθενών και Ναυαγών των κατά Θάλασσαν Ενόπλων Δυνάμεων (Γενεύη, 12 Αυγούστου U.N.T.S. 85), Η Σύμβασις Της Γενεύης III (GC III) περί Μεταχειρίσεως των Αιχμαλώτων Πολέμου (Γενεύη, 12 Αυγούστου U.N.T.S. 135), Η Σύμβασις της Γενεύης IV (GC IV) περί Προστασίας των Πολιτών εν Καιρώ Πολέμου (Γενεύη, 12 Αυγούστου U.N.T.S. 287) 19 Πρόσθετο Πρωτόκολλο Ι στις Συμβάσεις της Γενεύης για την Προστασία των Θυμάτων των Διεθνών Ενόπλων Συρράξεων (Γενεύη, U.N.T.S. 3) 20 International Armed Conflicts (IAC) 21 Πρόσθετο Πρωτόκολλο II στις Συμβάσεις της Γενεύης για την Προστασία των Θυμάτων των Μη Διεθνών Ενόπλων Συρράξεων (Γενεύη, U.N.T.S. 609) 22 Non-International Armed Conflicts (NIAC) 23 Ευγένιος Αρ. Γιαρένης, Βασικές Αρχές ΔΑΔ, Περιοδικό Αεροπορική Επιθεώρηση, Τεύχος Μαΐου 2007, εκδ. Σχολή Πολέμου Αεροπορίας 24 Terry Gill, Dieter Fleck, The Handbook of the International Law of Military Operations, Oxford University Press, 2010, p

16 επιχειρήσεων, όπου υπεισέρχονται και άλλοι κλάδοι του ΔΔ που σχετίζονται με: 1) την παροχή νομικής βάσης σε κάθε τύπου στρατιωτική επιχείρηση σε διεθνές πλαίσιο, 2) τη διοίκηση και τον έλεγχο τέτοιων επιχειρήσεων, 3) την ανάπτυξη των δυνάμεων των συμμετεχόντων κρατών στην επιχείρηση, προς και εντός της περιοχής επιχειρήσεων (και αντίστροφα), μέσω της διέλευσης διεθνών υδάτων -εναέριων χώρων και του εδάφους τρίτων κρατών, 4) τη διεξαγωγή των εχθροπραξιών και τις επιχειρήσεις επιβολής του νόμου, τη διατήρηση της δημόσιας τάξης και την φροντίδα ατόμων που συλλαμβάνονται ή κρατούνται στα πλαίσια διεξαγωγής της επιχείρησης, 5) το καθεστώς των δυνάμεων καθ όλη τη διάρκεια της επιχείρησης, 6) τη νομική ευθύνη των κρατών, των διεθνών οργανισμών, των μελών των δυνάμεων και όλων των φορέων που συμμετέχουν στην επιχείρηση, για οποιαδήποτε παραβίαση του ΔΔ και παράβαση των ισχυόντων διεθνών κανονισμών για την επιχείρηση. Αποτυπώνεται στους κανόνες του Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών (ΗΕ) και του διεθνούς εθιμικού δικαίου, σε τομείς του Δικαίου Ένοπλων Συρράξεων (ΔΕΣ) και του Διεθνούς Δικαίου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων (ΔΔΑΔ). Ακόμα και οι ειρηνευτικές επιχειρήσεις, ένεκα και των γεωπολιτικών αλλαγών, έγιναν πολυδιάστατες προκειμένου να διευκολύνουν την υλοποίηση του σκοπού τους. Παλαιότερα διεξάγονταν στα πλαίσια κρατών, ενώ σήμερα δύνανται να διεξάγονται και εντός του ίδιου κράτους, σε εμφύλιες διαμάχες, όπου η εγκαθίδρυση της ειρήνης καθίσταται δυσχερής λόγω εσωτερικών, εθνικών και θρησκευτικών διαφορών. Οι στρατιωτικές δυνάμεις, οι οποίες αναπτύσσονται στις μέρες μας, συχνά καλούνται να αναλάβουν διαδικασίες, τόσο επιβολής του δικαίου, όσο και διεξαγωγής εχθροπραξιών, καθεμία εκ των οποίων διέπεται από διαφορετικούς νομικούς κανόνες. Έτσι, καθίσταται σημαντικό να διακρίνεται το είδος αυτών των δύο επιχειρήσεων, να αναγνωρίζονται πιθανές μεταξύ τους αλληλοεπικαλύψεις και να εξακριβώνεται, πώς τα αντίστοιχα νομικά πλαίσια που διέπουν την κάθε μία σχετίζονται μεταξύ τους. Η γενική ιδέα της επιβολής του δικαίου περιλαμβάνει όλα τα μέτρα που λαμβάνει ένα κράτος ή άλλος συλλογικός φορέας, ώστε να διατηρήσει ή να αποκαταστήσει τη δημόσια ασφάλεια, το νόμο και την τάξη ή, με άλλα λόγια, να ασκήσει την εξουσία του σε πρόσωπα, αντικείμενα ή στην επικράτεια του. Αντίστοιχα, η γενική ιδέα των εχθροπραξιών αναφέρεται στην προσφυγή, με πολεμικές μεθόδους και μέσα, σε ένοπλη σύγκρουση. Τα νομικά πλαίσια και των δύο αναφερθέντων ενεργειών διαμορφώνονται από τους κανόνες και τις αρχές του Διεθνούς Δικαίου. Γενικά ισχύει ότι, ενώ η διεξαγωγή των εχθροπραξιών διέπεται κυρίως από το ΔΑΔ ως lex specialis 25, οι επιχειρήσεις επιβολής του δικαίου θα πρέπει να ακολουθούν το ΔΔΑΔ Jus ad bellum και Jus in bello Πρέπει λοιπόν κανείς να είναι πολύ προσεκτικός στην διάκριση μεταξύ των κανόνων δικαίου που εφαρμόζονται όταν υφίσταται μια ένοπλη σύρραξη, το οποίο συχνά αναφέρεται και ως Jus in Bello, και το διαφορετικό πλαίσιο του δικαίου που καθορίζει την καταρχήν νομιμότητα προσφυγής στη χρήση βίας, που συχνά καλείται Jus ad Bellum. Το δίκαιο προσφυγής στη χρήση βίας βασίζεται κατά το μεγαλύτερο μέρος στον Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών 27, ενώ οι θεμελιώδεις αρχές του Jus in Bello (αφού έχουν ήδη αρχίσει οι εχθροπραξίες) έχουν τη βάση τους στο δίκαιο των ένοπλων συρράξεων. Έτσι, ακόμα και αν ένα μέρος στην ένοπλη σύρραξη έχει καταφύγει παράνομα στη χρήση 25 E.Wilmshurst, International Law and the Classification of Armed Conflicts, Ch.4, para2, note21: «Ο όρος lex specialis (ειδικός νόμος) αποτελεί ένα δόγμα που σχετίζεται με την ερμηνεία των κανόνων και μπορεί να εφαρμοστεί τόσο σε εθνικά όσο και διεθνή νομικά κείμενα. Το δόγμα αυτό δηλώνει ότι ο κανόνας που διέπει ένα συγκεκριμένο ζήτημα (lex specialis) υπερτερεί ενός γενικότερου κανόνα που διαφορετικά θα εφαρμοζόταν (lex specialis derogate legi generali)» 26 Supra24 27 Charter of the United Nations and the Statute of International Court of Justice, San Francisco-1945, available at 16

17 βίας, αυτό δεν σημαίνει ότι χάνει τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις του απέναντι στους πολίτες και στα μέλη των ενόπλων δυνάμεών του, σχετικά με τους κανόνες που διέπουν τις ένοπλες συρράξεις. Ομοίως, στο θύμα μιας ένοπλης επίθεσης, δεν παρέχεται το δικαίωμα να καταφύγει σε ενέργειες που αποτελούν παραβίαση των κανόνων των ένοπλων συρράξεων, επειδή περιήλθε σε κατάσταση θύματος μιας επίθεσης. 3. ΕΘΙΜΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ ΚΑΙ ΔΕΣ Πριν από την ειδικότερη εξέταση των βασικών κανόνων και αρχών του ΔΑΔ, θα ήταν χρήσιμο να γίνει μια σύντομη καταγραφή της εξελικτικής πορείας του εθίμου και της προσπάθειας κωδικοποίησης αυτού στο διεθνές δίκαιο, καθώς και της εθιμικής υπόστασης ορισμένων διεθνών συμβατικών κειμένων. 3.1 Κρατική Πρακτική και Opinio Juris Το Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης έχει επανειλημμένα τονίσει ότι η ουσία του εθιμικού διεθνούς δικαίου εντοπίζεται στην κρατική πρακτική και στην πεποίθηση δικαίου (opinio juris) των κρατών. 28 Το άρθρο 38(1)(β) του Καταστατικού του Διεθνούς Δικαστηρίου της Χάγης («ΚατΔΔ») αναφέρεται στο «διεθνές εθιμικό δίκαιο ως απόδειξη μιας γενικής πρακτικής που γίνεται δεκτή ως κανόνας δικαίου», ενώ και το άρθρο 38(1)(α) κάνει λόγο για γενική πρακτική που «γίνεται δεκτή ως κανόνας δικαίου». Η κρατική πρακτική συνίσταται στην «πραγματική» συμπεριφορά των Κρατών στις μεταξύ τους σχέσεις, ενώ η opinio juris, δηλαδή το «υποκειμενικό» στοιχείο του διεθνούς εθίμου, βασίζεται στην πεποίθηση των Κρατών ότι μια συγκεκριμένη συμπεριφορά τους είναι «νόμιμη» και γίνεται σύμφωνα με την ύπαρξη ενός κανόνα δικαίου που την απαιτεί. 3.2 Εθιμική Ισχύς Συμβατικών Κειμένων και Εγχειριδίων Αν και το ΔΕΣ έχει κωδικοποιηθεί σε μεγάλο αριθμό πολυμερών συμβάσεων, ο ρόλος του εθίμου παραμένει καθοριστικός, αφού σε περίπτωση νομικών κενών του συμβατικού δικαίου ή μη επικύρωσης από μέρους ορισμένων Κρατών, τυγχάνει εφαρμογής στη διάρκεια ένοπλων συρράξεων. Οι περισσότερες διατάξεις του ΔΕΣ σήμερα, αντανακλούν έθιμο. Στην Γνωμοδότηση λοιπόν του Διεθνούς Δικαστηρίου «Νομιμότητα της Απειλής ή Χρήσης Πυρηνικών Όπλων» επιβεβαιώθηκε η εθιμική ισχύς των Συμβάσεων της Χάγης του 1899 και 1907, των Κανονισμών του 1907, καθώς και των Τεσσάρων Συμβάσεων της Γενεύης του Επίσης, σημαντική είναι και η πρακτική των Κρατών που εμπλέκονται σε μια συγκεκριμένη δραστηριότητα ή των οποίων τα συμφέροντα εμπλέκονται ιδιαίτερα 29, μια διαδικασία που παρουσιάζει συχνά προβλήματα, τα οποία όμως καλύπτονται τις περισσότερες των περιπτώσεων μέσα από την αναζήτηση της «επίσημης πρακτικής», όπως αυτή καταγράφεται ή εκφράζεται μέσα από κυβερνητικές δηλώσεις ή περιλαμβάνεται σε στρατιωτικά εγχειρίδια 30 των ενόπλων δυνάμεών τους. Πέραν αυτών, τέλος, σημαντική συνεισφορά στην διαμόρφωση του εθιμικού δικαίου έχει μεταξύ άλλων, και το Διεθνές Ινστιτούτο Ανθρωπιστικού Δικαίου του Σαν Ρέμο, με την κατάρτιση του «Εγχειριδίου του Κατά Θάλασσα Πολέμου», που υιοθετήθηκε το 1994 και κάλυψε τα συμβατικά 28 Κ. Σαλωνίδης, Το Εύρος Εφαρμογής και η Παραγωγή του Διεθνούς Δικαίου, στο Κ. Αντωνόπουλος και Κ. Μαγκλιβέρα, Το Δίκαιο της Διεθνούς Κοινωνίας, εκδ. Νομική Βιβλιοθήκη 2011, Υποθέσεις Υφαλοκρηπίδας Βόρειας Θάλασσας, Απόφαση, 20 Φεβρουαρίου 1969, ICJ Reports 1969, p.3, at p.43, para74 30 Μαρία-Ντανιέλλα Μαρούδα, «Το ανθρωπιστικό Δίκαιο των Ενόπλων Συρράξεων», στο Κ. Αντωνόπουλος και Κ. Μαγκλιβέρα, Το Δίκαιο της Διεθνούς Κοινωνίας, Εκδόσεις Νομική Βιβλιοθήκη 2011,

18 κενά στον κατά θάλασσα πόλεμο, ενώ ενσωμάτωσε ταυτόχρονα τις σχετικές διατάξεις της Σύμβασης των ΗΕ για το δίκαιο της Θάλασσας(1982), καθώς επίσης και με την μελέτη του για το εφαρμοστέο δίκαιο σε εσωτερικές συρράξεις Το Εθιμικό Καθεστώς του Κοινού Άρθρου 3 της Σύμβασης Τόσο το ICJ όσο και τα άλλα διεθνή ποινικά δικαστήρια έχουν διατυπώσει ότι το Κοινό Άρθρο 3 δηλώνει ορισμένα θεμελιώδη πρότυπα που βρίσκουν εφαρμογή στις ένοπλες συρράξεις. Όταν το Κοινό άρθρο 3 σχεδιάστηκε αρχικά και υιοθετήθηκε, η Μελέτη της ΔΕΕΣ 32 δήλωσε ότι οι αρχές που διατυπώνονται σε αυτό «ήδη αναγνωρίζονται ως βασικές αρχές σε όλες τις πολιτισμένες κοινωνίες και θεσπίστηκαν στους νόμους των Κρατών, πολύ πριν η Σύμβαση της Γενεύης υπογραφή» 33 Η θεμελιώδης φύση του Κοινού Άρθρου 3, ως ελάχιστο δεδομένο, που εφαρμόζεται σε όλες τις ένοπλες συρράξεις ως κανόνας εθιμικού δικαίου, επιβεβαιώθηκε επίσης σε έναν αριθμό υποθέσεων του ICTY 34, συμπεριλαμβανομένου των Αποφάσεων στις Υποθέσεις Tadic (Interlocutory Appeal 35, 102 και Trial Chamber Judgment 36 ), Kunarac 37, καθώς και του ICTR 38 στην Υπόθεση Akayesu 39, όπου συγκεκριμένα αναφέρθηκε ότι: It is today clear that the norms of Common Article 3 have acquired the status of customary law in that most States, by their domestic penal codes, have criminalized acts which if committed during internal armed conflict, would constitute violations of Common Article 3. It was also held by the ICTY Trial Chamber in the Tadic judgment that Article 3 of the ICTY Statute (Customs of War), being the body of customary international humanitarian law not covered by Articles 2, 4, and 5 of the ICTY Statute, included the regime of protection established under Common Article 3 applicable to armed conflicts not of an international character. This was in line with the view of the ICTY Appeals Chamber stipulating that Common Article 3 beyond doubt formed part of customary international law, and further that there exists a corpus of general principles and norms on internal armed conflict embracing Common Article 3 but having a much greater scope. 3.4 Το Εθιμικό Καθεστώς του Πρόσθετου Πρωτοκόλλου ΙΙ (1977) στη Σύμβαση Όταν το οι Διπλωματικές Συσκέψεις προετοίμαζαν και υιοθέτησαν το Πρόσθετο Πρωτόκολλο ΙΙ στις Συμβάσεις της Γενεύης 1949, ήταν το γενικό consensus ότι το Πρωτόκολλο αυτό αποτελούσε μια επιβεβαίωση και συνάμα μια ανάπτυξη των αρχών του Κοινού Άρθρου Όπως σημειώθηκε στα Ερμηνευτικά Σχόλια του ΠΠ ΙΙ: «για να γίνει κατανοητός ο σκοπός του Πρωτοκόλλου, 31 International Institute of Humanitarian Law (San Remo), The Manual on the Law of Non-International Armed Conflict- with Commentary, M.N Schmitt, C.H.B. Garraway, Y.Dinstein (eds.) available at 32 Jean-Marie Henckaerts and Lousie Doswald-Beck,Customary International Humanitarian Law (CIHL), Vol.I Rules, ICRC, Cambridge University Press (2005) ( CIHL Study ) 33 GC I Commentary International Criminal Tribunal for the Former Yugoslavia (ICTY), U.N.Doc. S/RES/827 (1993) 35 Prosecutor v. Dusko Tadic, Decision on the Defense Motion for Interlocutory Appeal on Jurisdiction, Case No. IT-94-1-AR72. 2 October Prosecutor v. Dusko Tadic, Trial Chamber Opinion and Judgment, Case No IT-94-1, 7 May 1997, Prosecutor v. Kunarac, Trial Chamber Judgment, Case No IT A, 22 Feb 2001, International Criminal Tribunal for Rwanda (ICTR), U.N. Doc. S/RES/955 (1994) 39 Prosecutor v. Akayesu, Case No ICTR-96-4, Judgment, 2 Sept 1998, CDDH/I/SR.24, 27 18

19 κάποιος πρέπει να έχει πάντα ξεκάθαρα στο νου του το γεγονός ότι αυτό το μέσο συμπληρώνει και αναπτύσσει το Κοινό Άρθρο 3 είναι μια επέκταση αυτού και βασίζεται στην ίδια δομή» 41. Στα χρόνια που ακολούθησαν μετά την υιοθέτηση του Πρωτοκόλλου ΙΙ, ένας μεγάλος αριθμός Κρατών, δικαστικών σωμάτων, διεθνών και διακυβερνητικών επιτροπών δήλωναν ότι το ΠΠ ΙΙ αποτελεί πλέον μια δέσμη κανόνων, οι οποίοι μπορούν να θεωρηθούν ότι έχουν αποκρυσταλλώσει αναδυόμενους κανόνες του διεθνούς εθιμικού δικαίου 42. Επίσης, η Επιτροπή Έρευνας των Ηνωμένων Εθνών για το Darfur σημείωνε: Other customary rules crystallized in the course of diplomatic negotiations for the adoption of the two Additional Protocols of 1977, for the negotiating parties became convinced of the need to respect some fundamental rules, regardless of whether or not they would subsequently ratify the Second Protocol. Yet other rules were adopted at the Diplomatic Conference as provisions that spelled out general principles universally accepted by States. States considered that such provisions partly codified, and partly elaborated upon, general principles, and that they were therefore binding upon all States or insurgents regardless of whether or not the former ratified the Protocols. Subsequent practice by, or attitude of, the vast majority of States showed that over time yet other provisions of the Second Additional Protocol came to be regarded as endowed with a general purport and applicability 43 Παλαιότερα, το 1987 ο US Deputy Legal Adviser of State Department δήλωνε ότι: «ο βασικός πυρήνας του Π ΙΙ βεβαίως αντικατοπτρίζει το Κοινό Άρθρο 3 των τεσσάρων Συμβάσεων της Γενεύης 1949 και επομένως είναι - και πρέπει να είναι- μέρος του γενικά αποδεκτού εθιμικού δικαίου. Αυτό ειδικά περιλαμβάνει τις απαγορεύσεις (του εθιμικού δικαίου) για βία έναντι προσώπων που δεν έχουν άμεση συμμετοχή στις εχθροπραξίες, στη λήψη ομήρων, στην υποτιμητική μεταχείριση και τιμωρία, δίχως τη δέουσα διαδικασία» 44. Επιπλέον, το ICTY στην Υπόθεση Tadic επιβεβαίωσε αυτή την προσέγγιση, δηλώνοντας ότι : «αρκετές διατάξεις του ΠΠ ΙΙ μπορούν τώρα να θεωρηθούν ως δηλωτικές των υπαρχουσών κανόνων ή ως έχουσες αποκρυσταλλώσει αναδυόμενους κανόνες του εθιμικού δικαίου ή διαφορετικά ότι έχουν συμβάλλει αποφασιστικά στην εξέλιξη του, ως γενικές αρχές» 45. Επίσης, κάποιοι σχολιαστές έχουν υποστηρίξει ότι πέρα από το εθιμικό καθεστώς του, το ΠΠ ΙΙ περιέχει διατάξεις οι οποίες αντανακλούν το βασικό πυρήνα των δικαιωμάτων του ανθρώπου, πολλά εκ των οποίων έχουν επαναβεβαιωθεί ότι αντιπροσωπεύουν διεθνές εθιμικό δίκαιο και επομένως πρέπει να απολαμβάνουν ένα καθεστώς εθίμου όταν επαναδιατυπώνονται σε ανθρωπιστικές επιτροπές [ ]. Αυτό αναγνωρίστηκε από τη ΔΕΕΣ στα Ερμηνευτικά Σχόλια για το ΠΠ ΙΙ : The conventions and their additional Protocols have the same purpose as international instruments relating to human rights, i.e. the protection of the human person [these instruments contain an] irreducible core of human rights, also known as non-derogable rights, [which] corresponds to the lowest level of protection which can be claimed by anyone at any time. Protocol II contains virtually all the irreducible rights of the 41 AP Commentary 1343[4437], επίσης 1339[4424], όπου τα Ερμηνευτικά Σχόλια αποκαλούν το Κοινό Άρθρο 3 ως «μητρική διάταξη» (parent provision) του ΠΠ ΙΙ. 42 Tadic (Interlocutory Appeal), Report of the International Commission of Inquiry on Darfur to the United Nations Secretary-General Pursuant to Security Council Resolution 1564 of 18 September 2004, Geneva, 25 January 2005, (1987) 2 Am UJInt l Lex Pol y 430, paras Tadic, Interlocutory Appeal,

20 Covenant on Civil and Political Rights, which constitute the basic protection mentioned in the paragraph under consideration here 46. Τέλος, στη Μελέτη- ορόσημο της ΔΕΕΣ για το εθιμικό καθεστώς του ΔΑΔ, όπου σκοπός της ήταν να εξετάσει τόσο τις εθνικές όσο και τις διεθνείς πηγές που αποδεικνύουν την εκάστοτε κρατική πρακτική, οι πρακτικές αυτές κατηγοριοποιήθηκαν σε έξι βασικούς τομείς που περιλαμβάνουν μεταξύ άλλων την αρχή της διάκρισης- κυρίως προστατευόμενων προσώπων και αντικειμένων, συγκεκριμένες μεθόδους διεξαγωγής στρατιωτικών επιχειρήσεων, τη χρήση όπλων, τη μεταχείριση των αμάχων και των προσώπων hors de combat και την εφαρμογή του ΔΑΔ. Η Μελέτη αυτή διαμήνυσε ότι ορισμένες διατάξεις του ΠΠ ΙΙ απολαμβάνουν πλέον καθεστώς εθίμου, όπως για παράδειγμα : η απαγόρευση επιθέσεων σε αμάχους (Κανόνας 1) η υποχρέωση σεβασμού και προστασίας του ιατρικού και θρησκευτικού προσωπικού, ιατρικών μονάδων και μέσων μεταφοράς (Κανόνας 25, 27-30) η υποχρέωση προστασίας των ιατρικών καθηκόντων (Κανόνας 26) η απαγόρευση της λιμοκτονίας (Κανόνας 53) η απαγόρευση επίθεσης σε αντικείμενα-στόχους απαραίτητα για την επιβίωση του άμαχου πληθυσμού (Κανόνας 51) η υποχρέωση σεβασμού των θεμελιωδών εγγυήσεων των αμάχων και των προσώπων hors de combat η υποχρέωση για την έρευνα, τον σεβασμό και της προστασίας των τραυματιών, αρρώστων και ναυαγών (Κανόνας ) η υποχρέωση έρευνας για νεκρούς και την αποτροπή λεηλάτησής τους (Κανόνας ) η υποχρέωση προστασίας προσώπων που στερούνται της ελευθερίας τους (Κανόνας , 121,125) η απαγόρευση της υποχρεωτικής μετακίνησης αμάχων (Κανόνας 129) και ο σεβασμός συγκεκριμένων μέτρων προστασίας για τις γυναίκες και τα παιδιά (Κανόνας ) Η Γενικότερη Τάση Επιβολής των Υποχρεώσεων του ΔΑΔ στις Ένοπλες Συρράξεις Μετά τη δεκαετία του 1960 είναι εμφανής η τάση να εφαρμόζονται οι κανόνες και οι αρχές του ΔΑΔ (που είχαν εφαρμογή στις διεθνείς ένοπλες συρράξεις) και στις μη-διεθνείς ένοπλες συρράξεις, χωρίς να γίνεται διάκριση ποιο κομμάτι του διεθνούς δικαίου ήταν εφαρμόσιμο σε παρόμοιες καταστάσεις στο παρελθόν Η πρακτική των Κρατών Κατά τη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου στο DRC (Democratic Republic of Congo) στις αρχές του 1960, η Κυβέρνηση του Κονγκό εξέδωσε μια διακήρυξη 48, επιβεβαιώνοντας την πρόθεσή της να δεσμευτεί από συγκεκριμένες αρχές του ΔΑΔ κατά τη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου. Αυτές οι αρχές περιλάμβαναν τον περιορισμό των δράσεων κατά των στρατιωτικών στόχων, τη διάκριση μεταξύ μαχητών και αμάχων, καθώς και την πρόσκληση της ΔΕΕΣ να επιτηρεί τις δεσμεύσεις αυτές, βάσει των θεμελιωδών ανθρωπιστικών προτύπων. Σε αυτήν την δημόσια ανακοίνωση του Πρωθυπουργού του Κονγκό στις 21 Οκτωβρίου 1964, διακηρύχθηκε ότι : For humanitarian reasons the Congolese Government wishes to state that the Congolese Air Force will limit its action to military objectives. In this matter, the Congolese Government desires not only to protect human lives but also to respect the 46 AP Commentary 1340[ ] 47 CIHL Study, Public Statement of Prime Minister of DRC, 21 Okt.1964, reprinted in (1965) 59 AJIL 614 at

21 Geneva Convention [sic]. It also expects the rebels and makes an urgent appeal to them to that effect to act in the same manner Ψηφίσματα της Γενικής Συνέλευσης και του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΗΕ Η Γενική Συνέλευση (ΓΣ) του ΟΗΕ έχει εκδώσει μια σειρά από Ψηφίσματα, καλώντας τα Κράτη να σέβονται τα ανθρώπινα δικαιώματα στη διάρκεια ένοπλων συρράξεων, αρχίζοντας από το RES 2444(XXIII) για τον σεβασμό των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στις ένοπλες συρράξεις 50. Το Ψήφισμα 2444 που υιοθετήθηκε ομόφωνα, αναγνώριζε «την αναγκαιότητα εφαρμογής των βασικών ανθρωπιστικών αρχών σε όλες τις ένοπλες συρράξεις» και καθόριζε ότι συγκεκριμένες αρχές πρέπει να τηρούνται «από όλες τις κυβερνητικές και άλλες αρχές που είναι υπεύθυνες για πράξεις στη διάρκεια ένοπλων συρράξεων», συμπεριλαμβάνοντας επίσης ότι: δεν είναι απεριόριστο το δικαίωμα των μερών στη διαμάχη να υιοθετούν τρόπους για να πλήξουν των εχθρό απαγορεύεται η εξαπόλυση επιθέσεων εναντίον αμάχων πληθυσμών η διάκριση πρέπει να γίνεται πάντα ανάμεσα στα πρόσωπα που λαμβάνουν μέρος στις εχθροπραξίες και στα μέλη του άμαχου πληθυσμού, τα οποία πρέπει να προστατεύονται κατά το δυνατό περισσότερο. Διακηρύσσοντας αυτές τις αρχές, η Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ επιβεβαίωσε δυο προηγούμενα κείμενα, το RES XXIII που υιοθετήθηκε από τη Διεθνή Σύσκεψη για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα στην Τεχεράνη, στις 12 Μαΐου και το RES XXVIII της 20 ης Διεθνούς Σύσκεψης του Ερυθρού Σταυρού, στη Βιέννη το Και στα τρία αυτά κείμενα, η αναφορά στη φράση «όλες οι ένοπλες συρράξεις» διατηρήθηκε χωρίς να γίνει καμία διάκριση ανάμεσα σε διεθνείς και μη-διεθνείς ένοπλες συρράξεις. Αυτή η θέση επιβεβαιώθηκε ακόμα μια φορά στο RES 2675(XXV) 52 της ΓΣ του ΟΗΕ, το οποίο επαναδιακήρυξε τις ίδιες «βασικές αρχές για την προστασία του άμαχου πληθυσμού στις ένοπλες συρράξεις» 53. Ακολουθούν μια σειρά από Ψηφίσματα των ΗΕ που τιτλοφορούνται ως Respect for Human Rights in Armed Conflicts 54, όπου ο ΟΗΕ καλεί τα Κράτη που εμπλέκονται σε ένοπλες συρράξεις να σεβαστούν τις βασικές ανθρωπιστικές αρχές σε όλες τις περιπτώσεις των ένοπλων συρράξεων. Παρόμοιες απόψεις εκφράστηκαν από το Συμβούλιο Ασφαλείας των ΗΕ στα Ψηφίσματα 794 και 814 για την Σομαλία 55, 1213 για την Αγκόλα 56, 993 για τη Γεωργία 57 και 1193 για το Αφγανιστάν 58, τα οποία αναφέρονται στη σημασία του σεβασμού του ΔΑΔ από τα εμπλεκόμενα μέρη στη σύρραξη, χωρίς να γίνεται διάκριση του «τύπου» του ΔΑΔ που θα εφαρμοστεί Ψηφίσματα διακυβερνητικών οντοτήτων Άλλοι Οργανισμοί, όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση, συναίνεσαν επίσης στην πρόθεση εφαρμογής του ΔΑΔ ανεξαρτήτου χαρακτηρισμού της ένοπλης σύρραξης. Το 1995 η Ευρωπαϊκή Ένωση, με 49 ibid. Επίσης ICRC, Red Cross Action in the Congo (1962) 10 IRRC 3 και The ICRC in the Congo (1961) IRRC Suppl RES 2444(XXIII), 23UNGAOR, Suppl. (No18), UN Doc. A/7433(1968)(18 December 1968) 51 Final Act of ICHR, UN Doc. A/CONF 32/41 at 18(1968) 52 25UNGAOR, Supp(No28), UN Doc A/8028(1970) 53 Η Επιτροπή των ΗΕ για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα έκανε αρκετές προσπάθειες για να καθιερώσει κάποια ελάχιστα πρότυπα που θα έχουν εφαρμογή στο ΔΔΑΔ και ΔΑΔ, όπως αποτυπώνονται στα Ψηφίσματα 1997/21, 1998/29, 1999/65. Βλ. επίσης Report of the Secretary-General to the 1999 Commission, UN Doc. E/CN.4/1999/92 και Declaration of Minimum Humanitarian Standards (E/CN.4/Sub.2/1991/55). 54 RES 2597, 2677, 3102, 3500, 31/19, 32/44 55 UN SC Res 794, UN Doc S/RES/794 (3 December 1992) και UN SC Res 814, UN Doc S/RES/814 (26 March 1993) αντίστοιχα 56 UN SC Res 1213, UN Doc S/RES/1213 (3 December 1998) 57 UN SC Res 993, UN Doc S/RES/993 (12 May 1993) 58 UN SC Res 1193, UN Doc S/RES/1193 (28 August 1998) 21