3. Προσδιορισμός του αναστήματος και του βάρους σώματος: μεθοδολογικά ζητήματα και διαχρονικές τάσεις

Transcript

1 3. Προσδιορισμός του αναστήματος και του βάρους σώματος: μεθοδολογικά ζητήματα και διαχρονικές τάσεις Χριστίνα Παπαγεωργοπούλου Σύνοψη Το ύψος καθορίζεται γενετικά, αλλά το εάν κάποιος πετύχει το γενετικό του δυναμικό, εξαρτάται από το περιβάλλον. Οι αλλαγές στο ύψος παρουσιάζουν, παράλληλα με τις βιολογικές πληροφορίες, και ιστορικό ενδιαφέρον, διότι προσφέρουν μια εικόνα του βιοτικού επιπέδου των πληθυσμών. Στόχος του κεφαλαίου είναι να παρουσιάσει τις διαφορετικές μεθόδους που χρησιμοποιούνται στον υπολογισμό του ύψους και της μάζας σώματος σε οστεολογικό υλικό αρχαιολογικής και ιατροδικαστικής προέλευσης. Για τον σκοπό αυτό, γίνεται αναφορά στον τρόπο υπολογισμού των μετρήσεων και των εξισώσεων παλινδρόμησης, καθώς και στα πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα της κάθε μεθόδου. Παράλληλα, υπογραμμίζεται η σημασία του υπολογισμού του ύψους και της μάζας σώματος στους αρχαιολογικούς πληθυσμούς από εξελικτική άποψη αλλά και ως δείκτης ευμάρειας των πληθυσμών. Στο κεφάλαιο, γίνεται επίσης αναφορά στις διαχρονικές τάσεις στην εξέλιξη του ύψους, από την προϊστορία μέχρι και τη σύγχρονη εποχή. Προαπαιτούμενη γνώση Απαραίτητη είναι η γνώση της βασικής ανατομικής του ανθρώπινου σκελετού (κεφάλαιο 1), των μετρικών σημείων του κρανιακού σκελετού (κεφάλαιο 7), καθώς και η χρήση βασικών στατιστικών μεθόδων (κεφάλαιο 11). 3.1 Εισαγωγή Ο υπολογισμός του ύψους από ανθρώπινα σκελετικά κατάλοιπα διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στις ανθρωπολογικές, παλαιοανθρωπολογικές και ιατροδικαστικές μελέτες. Το ύψος είναι ένα χαρακτηριστικό που έχει γενετικό υπόβαθρο και, ως εκ τούτου, έχει χρησιμοποιηθεί στο παρελθόν για τον καθορισμό του μορφολογικού τύπου ατόμων και πληθυσμιακών ομάδων. Επίσης, αποτελεί βασικό χαρακτηριστικό στην ταξινόμηση των προγονικών ομάδων ως προς το γένος Homo (Holliday, 1997 Feldesman & Lundy, 1988). Τα τελευταία χρόνια όμως, υπάρχει αυξημένο ενδιαφέρον για την επίδραση των κοινωνικοοικονομικών και περιβαλλοντικών παραγόντων στο ύψος (Young et al., 2008 Komlos, 2009). Έχει αποδειχθεί πως η μελέτη του αναστήματος μπορεί να συμβάλλει στη μελέτη των συνθηκών υγείας και διατροφής, και να αναπαραστήσει ακόμη και πολιτιστικές και κοινωνικές τάσεις τόσο σε σύγχρονους όσο και σε αρχαιολογικούς πληθυσμούς ( Bogin et al., 2002). Η ανακατασκευή του αναστήματος βασίζεται κυρίως στις μετρήσεις των μακρών οστών, οι οποίες με την εφαρμογή εξισώσεων παλινδρόμησης μετατρέπονται σε εκτιμήσεις για το ανάστημα. Οι εξισώσεις παλινδρόμησης βασίζονται στη σχέση μεταξύ του μήκους των μακρών οστών και του ύψους σε ζώντες πληθυσμούς (πληθυσμοί αναφοράς = reference series). Ήδη από τον 19 ο αιώνα, οι επιστήμονες προσπάθησαν να παράγουν αξιόπιστες εξισώσεις για τον υπολογισμό του αναστήματος και να ξεπεράσουν τα όποια μεθοδολογικά προβλήματα. Μερικά από τα βασικά προβλήματα συνοψίζονται στα παρακάτω σημεία: Η κακή διατήρηση του σκελετικού υλικού που επιτρέπει, συνήθως, τη χρήση μόνο των μακρών οστών και όχι ολόκληρου του σκελετού, συμπεριλαμβανομένου του κρανίου και της σπονδυλικής στήλης. Η έλλειψη «συμβατότητας» μεταξύ του πληθυσμού αναφοράς (reference series) και του αρχαιολογικού ή σύγχρονου πληθυσμού στον οποίο εφαρμόζεται η μέθοδος. Η επιλογή της λιγότερο συμβατής μεθόδου από το σύνολο των υπαρχουσών μεθόδων. Η αδυναμία ακριβούς εφαρμογής των μεθόδων π.χ. αναπαραγωγή των μετρήσεων, των στατιστικών μεθόδων. Η μεταθανάτια συρρίκνωση των οστών. Στα οστά, με τη σήψη των μαλακών μορίων και την αφυδάτωση από τα σωματικά υγρά παρατηρείται συρρίκνωση περίπου 2 χιλ. (Rollet, 1888). Η αδυναμία εφαρμογής των μεθόδων σε οστά που έχουν υποστεί καύση.

2 Παράλληλα με τον υπολογισμό του ύψους, είναι δυνατό να υπολογιστεί η μάζα σώματος (ΜΣ) και ο δείκτης μάζας σώματος (ΔΜΣ) σε οστά αρχαιολογικής ή ιατροδικαστικής προέλευσης. Η μάζα σώματος και ο δείκτης μάζας σώματος (ΔΜΣ) χρησιμοποιούνται από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας για να ταξινομήσουν τους ενήλικες σε λιποβαρή, κανονικά ή παχύσαρκα άτομα. Ο ΔΜΣ εφευρέθηκε από τον Βέλγο γιατρό Adolph Quetelet το 1832 (Eknoyan, 2008 Rossner, 2007) και ορίζεται ως το βάρος σε κιλά διαιρούμενο με το τετράγωνο του ύψους σε μέτρα (kg/m 2 ). Αυξημένες τιμές του ΔΜΣ συνδέονται στενά με προβλήματα υγείας όπως καρδιαγγειακές παθήσεις, διαβήτης, αλλά και υψηλά επίπεδα θνησιμότητας (Foucan et al., 2002 Lakoski et al., 2009). Οι περισσότερες μελέτες σχετικά με τον ΔΜΣ είναι στενά συνδεδεμένες με την επιδημία της παχυσαρκίας στις αναπτυγμένες χώρες. Ωστόσο, υπάρχει αρκετή βιβλιογραφία που συσχετίζει τον ΔΜΣ με τις κοινωνικοοικονομικές πτυχές, το βιοτικό επίπεδο και τη διαχρονική εξέλιξη του ΔΜΣ (Komlos, 2006 Komlos & Brabec, 2010 Komlos et al., 2009 Komlos & Lauderdale, 2007 Rühli et al., 2008 Staub et al., 2010). Επομένως, οι εκτιμήσεις της ΜΣ και του ΔΜΣ μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως δείκτες για την κατάσταση υγείας, διατροφής, συνθηκών διαβίωσης καθώς και για τη γενική ευημερία των προϊστορικών πληθυσμών. Μ αυτές τις μεθόδους μπορούμε επίσης να υπολογίσουμε τη ΜΣ σε προγονικές μορφές του ανατομικά σύγχρονου ανθρώπου (Ruff et al., 1997 Ruff, 2010). Ο υπολογισμός της μάζας σώματος ενέχει περισσότερα μεθοδολογικά προβλήματα από τον υπολογισμό του ύψους. Επιπρόσθετα, πρέπει να λαμβάνεται υπόψη ότι οι τιμές του ΔΜΣ δεν αντιπροσωπεύουν πραγματικές διαφορές στα άτομα, δεδομένου ότι ο ΔΜΣ δεν διαφοροποιεί το λίπος από τη μυϊκή μάζα (Franzosi, 2006), ενώ έχει αποδειχθεί σε πρωταθλητές διαφορετικών αθλημάτων η ύπαρξη διαφορετικής κατανομής του λίπους και της ΜΣ (Ruff, 2000). Οι μελέτες αυτές επηρεάζουν την εφαρμογή των μεθόδων στην ανθρωπολογία, δεδομένου του διαφορετικού τρόπου διαβίωσης των προϊστορικών ανθρώπων (π.χ. κυνηγοί-τροφοσυλλέκτες έναντι αγροτών με μόνιμη εγκατάσταση). Η σημασία του υπολογισμού της ΜΣ στην παλαιοανθρωπολογία, στην οστεοαρχαιολογία και στην ιατροδικαστική ανθρωπολογία είναι μεγάλη και αρκετοί επιστήμονες προσπαθούν να αναπτύξουν αξιόπιστες μεθόδους, μερικές από τις οποίες θα παρουσιαστούν παρακάτω. 3.2 Υπολογισμός του ύψους - μέθοδοι Το ύψος μπορεί να υπολογιστεί σε σκελετούς αρχαιολογικής αλλά και ιατροδικαστικής προέλευσης με τρεις βασικούς τρόπους: 1. Μέτρηση του σκελετού in situ κατά τη διάρκεια της αρχαιολογικής ανασκαφής. 2. Μέτρηση του σκελετού ύστερα από ανάταξη αυτού στο εργαστήριο (ανατομική μέθοδος). 3. Μέτρηση μεμονωμένων οστών, κυρίως μακρών, και αναγωγή των τιμών στο ανάστημα του ατόμου με τη χρήση μαθηματικών τύπων. Ο πρώτος τρόπος μπορεί να δώσει χρήσιμες πληροφορίες, αν και δεν μπορεί να αποδώσει με ακρίβεια το ύψος του ατόμου (Siegmund, 2010). Επιπρόσθετα, η μέτρηση του σκελετού in situ μπορεί να γίνει μόνο κάτω από συγκεκριμένες προϋποθέσεις: 1) ο νεκρός να έχει ταφεί στην ανατομική θέση και 2) να μην έχουν λάβει χώρα σημαντικές ταφονομικές αλλαγές, όπως μετακίνηση των οστών από ζώα, περιβαλλοντικούς παράγοντες κ.ά. Ο δεύτερος τρόπος ονομάζεται ανατομική μέθοδος ή μέθοδος του Fully. Δημιουργήθηκε από τον George Fully (1956), περιγράφεται στην αγγλική γλώσσα στο βιβλίο του Stewart το 1979 και αναθεωρήθηκε από τους Raxter, Auerbach και Ruff το Σύμφωνα με τη μέθοδο του Fully, όλα τα οστά τα οποία συνθέτουν το ύψος του ανθρώπινου σκελετού (Πινακας 3.1, Εικ ) μετρώνται και τα μαλακά μόρια υπολογίζονται με τη χρήση ενός συντελεστή διόρθωσης. Ο συντελεστής διόρθωσης είναι διαφορετικός για τους άνδρες και τις γυναίκες και προστίθεται στην τελική τιμή που προκύπτει από τις εξισώσεις. Οι Raxter, Auerbach και Ruff (2006), στην αναθεώρηση που έκαναν, πρότειναν διορθώσεις στους συντελεστές διόρθωσης και, επιπρόσθετα, δημιούργησαν μια εξίσωση σύμφωνα με την οποία το ανάστημα μπορεί να υπολογιστεί ως: 0, ,7 * (άθροισμα των τιμών των μετρήσεων). Οστό Κρανίο Σπόνδυλοι Μέτρηση Μήκος κρανίου από το βάσιο (Ba) στο βρέγμα (Br) Μήκος σπονδυλικού σώματος (όλοι οι αυχενικοί εκτός από τον πρώτο, οι θωρακικοί, οι οσφυϊκοί και ο πρώτος ιερός σπόνδυλος συνολικά 24 μετρήσεις) Μηριαίο Διακονδυλικό μήκος μηριαίου (F2 σύμφωνα με τον Martin, 1928)

3 Κνήμη Αστράγαλος-πτέρνα Μέγιστο μήκος κνήμης (ανώτερο σημείο του έξω κόνδυλου - κατώτατο σημείο του έσω σφυρού) (F2 σύμφωνα με τον Martin, 1928) Μήκος αστράγαλου-πτέρνας σε ανατομική θέση Πίνακας 3.1 Μετρήσεις οστών για τη μέθοδο υπολογισμού του αναστήματος σύμφωνα με τον Fully (1979). Εικόνα 3.1 Μετρήσεις οστών για τη μέθοδο υπολογισμού του αναστήματος σύμφωνα με τον Fully (1979), μήκος κρανίου από το βάσιο (Ba) στο βρέγμα (Br), μήκος σπονδυλικού σώματος, μήκος αστράγαλου-πτέρνας. Εικόνα 3.2 Μετρήσεις του μηριαίου σύμφωνα με την περιγραφή του Martin (1928). Η μέτρηση (F1) περιλαμβάνει το διακονδυλικό μήκος του μηριαίου από το ανώτατο σημείο της κεφαλής στο κατώτατο σημείο του έσω κονδύλου (bicondylar length κατά Buikstra Ubelaker, 1994), ενώ η μέτρηση F2 λαμβάνεται από το ανώτατο σημείο της κεφαλής μέχρι τον έξω κόνδυλο και είναι το μέγιστο μήκος του μηριαίου (maximum length, κατά Buikstra Ubelaker, 1994). Η μέτρηση γίνεται με τη χρήση οστεομετρικής σανίδας (φωτογραφία: Frank Siegmund 2010 Copyright All Rights Reserved).

4 Η μέθοδος του Fully παράγει πολύ αξιόπιστα αποτελέσματα, αλλά η εφαρμογή της δεν είναι πάντα εφικτή σε οστεολογικό υλικό αρχαιολογικής και ιατροδικαστικής προέλευσης. Η διατήρηση όλων των προαναφερθέντων οστών σε ακέραιη μορφή είναι σπάνια. Ιδιαίτερα η ακέραια διατήρηση όλων των σωμάτων των σπονδύλων και η σωστή μέτρηση της διάρθρωσης του αστράγαλου και της πτέρνας είναι αρκετά δύσκολη. Παρόλα αυτά, όπως θα αναφερθεί και παρακάτω, σε έναν πληθυσμό ή σε ένα μικρό τμήμα ενός οστεολογικού υλικού η μέτρηση, έστω και ελάχιστων σκελετών, με τη μέθοδο του Fully μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως δείκτης αναφοράς είτε για την επιλογή της πιο σωστής μεθόδου για τον υπολογισμό του αναστήματος είτε ως επαλήθευση των αποτελεσμάτων νέων εξισώσεων. Ο τρίτος τρόπος περιλαμβάνει εξισώσεις που βασίζονται στις μετρήσεις ακέραιων μακρών οστών ή και μετρήσεις άλλων τύπων οστών, για παράδειγμα μετακαρπικών οστών. Στη διεθνή βιβλιογραφία αναφέρονται αρκετοί μέθοδοι και παρακάτω θα γίνει σύντομη αναφορά στις πιο διαδεδομένες μεθόδους. Εικόνα 3.3 Μετρήσεις της κνήμης σύμφωνα με την περιγραφή του Martin (1928). Η μέτρηση (Τ1) ονομάζεται μήκος της κνήμης και λαμβάνεται από το ανώτερο σημείο του έξω κονδύλου (πρόσθια επιφάνεια) μέχρι το κατώτατο σημείο του έσω σφυρού (tibia length κατά Buikstra Ubelaker, 1994). Η μέτρηση (Τ1a) είναι το μέγιστο μήκος της κνήμης και λαμβάνεται από το μεσογλήνιο έπαρμα μέχρι το έσω σφυρό. Η μέτρηση (Τ1b) λαμβάνεται από το κατώτατο σημείο του έσω κόνδυλου (οπίσθια επιφάνεια) μέχρι το κατώτατο σημείο του έσω σφυρού. Οι μετρήσεις γίνονται με τη χρήση οστεομετρικής σανίδας (φωτογραφία: Frank Siegmund 2010 Copyright All Rights Reserved).

5 Εικόνα 3.4 Μετρήσεις του βραχιονίου σύμφωνα με την περιγραφή του Martin (1928). Η μέτρηση (Η1) περιλαμβάνει το μέγιστο μήκος του βραχιονίου από το ανώτατο σημείο της κεφαλής μέχρι το κατώτατο σημείο της τροχιλίας (maximum length, Buikstra Ubelaker, 1994). Η μέτρηση Η2 λαμβάνεται από το ανώτατο σημείο μέχρι τον κόνδυλο -και όχι την τροχιλία- με αποτέλεσμα η τιμή να είναι μικρότερη. Οι μετρήσεις γίνονται με τη χρήση οστεομετρικής σανίδας φωτογραφία (Frank Siegmund: 2010 Copyright All Rights Reserved). Εικόνα 3.5 Μετρήσεις της ωλένης σύμφωνα με την περιγραφή του Martin (1928). Η μέτρηση (U1) περιλαμβάνει το μέγιστο μήκος της ωλένης από το ανώτερο σημείο του ωλέκρανου μέχρι το κατώτατο σημείο της στυλοειδούς απόφυσης (maximum length κατά Buikstra Ubelaker, 1994). Η μέτρηση (U2)ονομάζεται φυσιολογικό μήκος και λαμβάνεται από την κορωνοειδή απόφυση -χωρίς το ωλέκρανο- μέχρι την αρθρική επιφάνεια της κεφαλής της ωλένης -χωρίς τη στυλοειδή απόφυση (physiological lengtth κατά Buikstra Ubelaker, 1994). Οι μετρήσεις γίνονται με τη χρήση οστεομετρικής σανίδας (φωτογραφία: Frank Siegmund 2010 Copyright All Rights Reserved).

6 Εικόνα 3.6 Μετρήσεις της κερκίδας σύμφωνα με την περιγραφή του Martin (1928). Η μέτρηση (R1) λαμβάνεται από το κατώτερο σημείο της κεφαλής της κερκίδας μέχρι το κατώτερο άκρο της στυλοειδούς απόφυσης. Η μέτρηση (R1b) λαμβάνεται από την κεφαλή της κερκίδας μέχρι το κατώτερο άκρο της στυλοειδούς απόφυσης (maximum length κατά Buikstra Ubelaker, 1994). Η μέτρηση (R2) λαμβάνεται από την κεφαλή της κερκίδας μέχρι την άπω αρθρική επιφάνεια χωρίς τη στυλοειδή απόφυση. Οι μετρήσεις γίνονται με τη χρήση οστεομετρικής σανίδας (φωτογραφία: Frank Siegmund 2010 Copyright All Rights Reserved). Εικόνα 3.7 Μέτρηση της περόνης με την περιγραφή του Martin (1928). Η μέτρηση (Fib1) λαμβάνεται από το ανώτατο σημείο της κορυφής της περόνης και το κατώτερο σημείο του έξω σφυρού (maximum length κατά Buikstra Ubelaker, 1994) Η μέτρηση γίνεται με τη χρήση οστεομετρικής σανίδας (φωτογραφία: Frank Siegmund 2010 Copyright All Rights Reserved).

7 3.2.1 Μέθοδος Pearson Ο Karl Pearson ήταν ο πρώτος που εφάρμοσε την τεχνική της παλινδρόμησης για να εκτιμήσει το ύψος του σώματος σε ένα άρθρο του το Χρησιμοποίησε τα δεδομένα του Rollet (1888), έχοντας ως πληθυσμό αναφοράς έναν γαλλικό πληθυσμό. Χρησιμοποίησε τις διαστάσεις των μακρών οστών, όπως περιγράφονται αργότερα από τον Martin (1928) και αναφέρονται στο μέγιστο μήκος του βραχιονίου (Η1), της κερκίδας (R1), του μηριαίου (F1) και της κνήμης (Τ1), ενώ δίνει συντελεστές διόρθωσης για τις περιπτώσεις που αντί για την μέτρηση F1 υπάρχει η F2 και αντί για την Τ1, η Τ1α (Εικ ). Επιπρόσθετα, προτείνει συντελεστές διόρθωσης στην περίπτωση που στις μετρήσεις των άνω άκρων χρησιμοποιείται η αριστερή πλευρά και, συγκεκριμένα, προτείνει την πρόσθεση 4,5 χιλιοστών για το βραχιόνιο και 2,5 χιλιοστών για την κερκίδα. Για τον υπολογισμό του ύψους, προτείνει 10 εξισώσεις ανά φύλο (Πίνακας 3.2) οι οποίες πρέπει να υπολογιστούν όλες ταυτόχρονα ή οι περισσότερες δυνατές ανάλογα με τα διαθέσιμα οστά. Στην συνέχεια προστίθενται τα αποτελέσματα της κάθε εξίσωσης και υπολογίζεται ο μέσος όρος,. Λόγω της περιπλοκότητας του υπολογισμού, ιδιαίτερα την εποχή που οι υπολογισμοί δεν γίνονταν αυτόματα, με τη χρήση ηλεκτρονικών υπολογιστών, η μέθοδός του δεν ήταν ιδιαίτερα διαδεδομένη. Νεότεροι ερευνητές, οι οποίοι εξέτασαν και συνέκριναν διαφορετικές εξισώσεις, προτείνουν τη μέθοδο του Pearson ως μια από τις πιο αξιόπιστες (Giannecchini & Moggi- Cecchi, 2008), αν και σε μερικούς πληθυσμούς τείνει να υποεκτιμά το τελικό ανάστημα (Papageorgopoulou, 2008 Siegmund, 2010). Εξισώσεις για άρρενα άτομα 1 F1 * H1 * T1b* R1 * (F1 + T1b) * (F1 * 1.220) + (T1b* 1.080) (H1 + R1) * (H1 * 2.769) + (R1 * 0.195) (H1 * 1.557) + (F1 * 1.030) (F1 * 0.913) + (T1b* 0.600) +(H1 * 1.225) - (R1 * 0.187) Εξισώσεις για θηλυκά άτομα 1 F1 * H1 * T1b * R1 * (F1 + T1b) * (F1 * 1.117) + (T1b* 1.125) (H1 + R1) * (H1 * 2.582) + (R1 * 0.281) (H1 * 1.027) + (F1 * 1.339) (F1 * 0.782) + (T1b * 1.120) +(H1 * 1.059) - (R1 * 0.711) στην περίπτωση που υπάρχει η μέτρηση T1a αντί για T1b τότε θα πρέπει να προστεθούν στην τιμή της κνήμης 9,6 χιλ. στους άνδρες και 8,7 χιλ. στις γυναίκες. Πίνακας 3.2 Εξισώσεις σύμφωνα με τις οποίες υπολογίζεται το ύψος με τη μέθοδο του Pearson (1899). Η μέθοδος του Pearson βασίζεται στον υπολογισμό της κάθε εξίσωσης από τα διαθέσιμα οστά και στον υπολογισμό του μέσου όρου από τις δέκα εξισώσεις.

8 3.2.2 Μέθοδος Breitinger και Bach Πρόκειται για δύο μεθόδους, δημοσιευμένες από διαφορετικούς ερευνητές, οι οποίες χρησιμοποιούνται όμως μαζί, διότι η μέθοδος του Breitinger (1938) αναφέρεται σε άνδρες και η μέθοδος του Bach (1965) σε γυναίκες. Είναι οι πιο διαδεδομένες μέθοδοι για την Κεντρική Ευρώπη. Βασικό πλεονέκτημα των μεθόδων είναι η δημοσίευση ενός πίνακα με συνδυασμούς μετρήσεων των τεσσάρων μακρών οστών του βραχιονίου, της κερκίδας, του μηριαίου και της κνήμης, δίνοντας κατά αντιστοιχία το ύψος (Πίνακας 3.3). Breitinger (1938) άνδρες Bach (1965) - γυναίκες Η1 Η2 R1b F1 T1b Ύψος Η1 Η2 R1b F1 T1b Ύψος Πίνακας 3.3 Παράδειγμα υπολογισμού του ύψους σύμφωνα με τη μέθοδο των Breitinger (1938) και Bach (1965) χωρίς τη χρήση εξισώσεων παλινδρόμησης (οι τιμές δίνονται σε χιλιοστά). Männer (Breitinger 1938) (1) K-1 = (H2 /10) * oder: K-1 = (H1 /10) * (2) K-2 = (R1b /10) * (3) K-3 = (F1 /10) * (4) K-4 = (T1b /10) * Frauen (Bach 1965) (1) K-1 = (H2 /10) * oder: K-1 = (H1 /10) * (2) K-2 = (R1b /10) * (3) K-3 = (F1 /10) * (4) K-4 = (T1b /10) * Πίνακας 3.4. Εξισώσεις σύμφωνα με τις οποίες υπολογίζεται το ύψος με τη μέθοδο του Breitinger (1938) και Bach (1965). Η μέθοδος τους βασίζεται στον υπολογισμό όλων των εξισώσεων από τα διαθέσιμα οστά και στον υπολογισμό του μέσου όρου. Αν και ο συγκεκριμένος τρόπος δεν ήταν πλήρως αντικειμενικός, διότι δεν υπολογίζεται μαθηματικά το ανάστημα, ήταν ιδιαίτερα φιλικός προς του ερευνητές/χρήστες και βοήθησε πολύ στη διάδοση της μεθόδου. Ο Breitinger χρησιμοποίησε ως πληθυσμό αναφοράς Γερμανούς αθλητές ενώ ο Bach Γερμανίδες πρωταθλήτριες. Οι μετρήσεις που αναφέρονται στους πίνακές του είναι οι Η1 ή Η2, R1, F1 και Τ1b (Martin 1928). Ο υπολογισμός πραγματοποιείται με τη βοήθεια εξισώσεων παλινδρόμησης και των τεσσάρων οστών αριστερών και δεξιών, ενώ ως αποτέλεσμα χρησιμοποιείται ο μέσος όρος των αποτελεσμάτων κάθε οστού και κάθε πλευράς (Πίνακας 3.4). Αν και οι μέθοδοι είναι ευρέως διαδεδομένες, τα αποτελέσματα τους, ιδιαίτερα στις γυναίκες, δεν θεωρούνται αξιόπιστα, διότι τείνουν να υπερεκτιμούν σημαντικά το ύψος (Formicolla, 1993 Papageorgopoulou, 2008 Siegmund, 2010 Sladek et al., 2015). Η λάθος εκτίμηση του ύψους οφείλεται στην επιλογή του πληθυσμού αναφοράς, ο οποίοςσυνίστατο από γυναίκες πιο ψηλές από τον μέσο όρο με ιδιαίτερες αναλογίες σώματος Μέθοδος Trotter και Glesser Η μέθοδος των Trotter και Glesser (1952) είναι η πιο διαδεδομένη μέθοδος στην αμερικανική ήπειρο αλλά και στην Ευρώπη. Οι Trotter και Glesser, έχοντας ως στόχο τον υπολογισμό του αναστήματος σε θύματα πολέμου, ασχολήθηκαν συστηματικά με τον υπολογισμό του ύψους στο επίπεδο της δικαστικής ανθρωπολογίας. Ο πληθυσμός αναφοράς, περιελάμβανε κυρίως νεαρά άρρενα άτομα, καθώς και άτομα από τη διάσημη αμερικανική συλλογή Terry Collection, η οποία αποτελείται από πτώματα ανατομίας ανδρών και γυναικών,

9 κυρίως μεγάλης ηλικίας, από την περιοχή του St. Louis. Διαχώρισαν το υλικό τους σε 5 πληθυσμιακές ομάδες: Αμερικανούς Λευκούς, Αμερικανούς Μαύρους, Ασιάτες, Ισπανόφωνους και Πορτορικανούς. Οι Trotter και Glesser χρησιμοποίησαν τις μετρήσεις όλων των μακρών οστών, συμπεριλαμβανομένης της ωλένης και της περόνης H1, R1, U1, F1, F2, T1b, Fib1 (Εικ ). Παραμένει ασαφές πώς πραγματοποιήθηκε η μέτρηση της κνήμης και εάν συμπεριελάμβανε ή όχι το έσω σφυρό (Jantz et al., 1995). Φαίνεται από μελέτες που πραγματοποιήθηκαν από τους Jantz, Hunt και Meadow (1995) ότι η μέτρηση του έσω σφυρού δεν έγινε σε όλους τους σκελετούς από τη συλλογή Terry και από το υλικό των στρατιωτών του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου, και αυτό καθιστά προβληματικές τις εξισώσεις που συμπεριλαμβάνουν την κνήμη. Υποστηρίζουν ότι οι μετρήσεις του μηριαίου και της κνήμης δίνουν τον πιο ακριβή υπολογισμό συγκριτικά με τα οστά των άνω άκρων, αν και προτείνουν εξισώσεις για όλα τα οστά. Μέτρησαν τη δεξιά και την αριστερή πλευρά και χρησιμοποίησαν τον μέσο όρο. Υποστήριξαν ότι ο διαχωρισμός ανά φύλο και ανά πληθυσμιακή ομάδα οδηγεί σε πιο αξιόπιστα αποτελέσματα. Συγκρίνοντας τα αποτελέσματά τους το 1952 μ αυτά προηγούμενων μεθόδων, παρατήρησαν ότι οι μέθοδοι των Manouvrier (1892), Pearson (1899), Telkkä (1950) υποεκτιμούν το ύψος, ενώ οι μέθοδοι των Dupertuis και συνεργατών (1951) υπερεκτιμούν το ύψος συγκριτικά με τη δική τους μέθοδο. Το 1958 αναδημοσίευσαν τη μέθοδο τους, χρησιμοποιώντας χωριστά τα δεξιά και τα αριστερά οστά και μη λαμβάνοντας την F2, αλλά μόνο τις H1, R1, U1, F1, T1b και Fib1. Αύξησαν τον πληθυσμό αναφοράς τους, συμπεριλαμβάνοντας περισσότερα άτομα από άλλες πληθυσμιακές ομάδες (Ασιάτες, Ισπανόφωνους και Πορτορικανούς) και εφάρμοσαν αδιακρίτως υπό τη μορφή ελέγχου- όλες τις εξισώσεις σε όλες τις πληθυσμιακές ομάδες. Υπολόγισαν μ αυτόν τον τρόπο το σφάλμα υπολογισμού του ύψους σε 3 εκ. για την περίπτωση που μία εξίσωση που έχει δημιουργηθεί για συγκεκριμένη πληθυσμιακή ομάδα εφαρμοστεί σε άτομα διαφορετικής πληθυσμιακής ομάδας. Επιπρόσθετα, πρότειναν μια σειρά προτεραιότητας σύμφωνα με την οποία θα πρέπει να υπολογίζεται το ύψος, δίνοντας προτεραιότητα στα μακρά οστά των κάτω άκρων και δημιουργώντας εξισώσεις για μεμονωμένα οστά και όχι για το σύνολο των οστών (όπως, για παράδειγμα, προτείνει η μέθοδος του Pearson). Στη δημοσίευση του 1970, αναδημοσίευσαν κάποιες από τις εξισώσεις των άρθρων 1952 και 1958 σε ένα πιο απλό επιστημονικό άρθρο. Γενικά, η μέθοδος των Trotter και Glesser θεωρείται αξιόπιστη με μία μικρή τάση να υπερεκτιμά το ύψος, αλλά όχι τόσο όσο η μέθοδος των Breitinger και Bach. Όπως φαίνεται από σύγχρονες έρευνες, ο διαχωρισμός σε «Λευκούς Αμερικανούς» και «Μαύρους Αμερικανούς» δημιουργεί στους ερευνητές, από την αρχή, μια αυτονόητη επιλογή η οποία, όμως, δεν δίνει πάντα αξιόπιστα αποτελέσματα. Ο Siegmund (2010), ο οποίος χρησιμοποίησε δεδομένα από σκελετούς (561 άνδρες, 441 γυναίκες) αρχαιολογικής προέλευσης από την Κεντρική Ευρώπη, έδειξε ότι οι εξισώσεις για την ομάδα «Μαύροι Αμερικανοί» δίνουν πιο αξιόπιστα αποτελέσματα από ό,τι οι εξισώσεις για την ομάδα «Λευκοί Αμερικανοί». Παρόμοιες παρατηρήσεις έχουν δημοσιεύσει οι Formicolla και Franceschi (1996). Ο Byers (2011) αναφέρει ότι, για να χρησιμοποιήσουμε τις εξισώσεις των Trotter και Glesser, θα πρέπει να γνωρίζουμε το φύλο και την φυλετική καταγωγή των ατόμων, κάτι που δεν είναι πάντα εφικτό, ειδικά όταν θέλουμε να κάνουμε χρήση αυτών σε οστεολογικό υλικό ιατροδικαστικής προέλευσης. Επιπρόσθετα, λόγω της ασάφειας στη μέτρηση της κνήμης, θα πρέπει, απαραιτήτως, να χρησιμοποιούνται οι διορθωτικές εξισώσεις που προτείνονται από τον Jantz (1992) Μέθοδος Olivier, Aaron, Fully, Tissier Η μέθοδος των Olivier, Aaron, Fully, Tissier (1978) βασίζεται σε μετρήσεις σύγχρονων Γάλλων και εφαρμόζει, όπως και οι υπόλοιπες μέθοδοι, εξισώσεις παλινδρόμησης σε μια σειρά μετρήσεων μακρών οστών (H1, R1, U1, F2, T1b, Fib1). Σύμφωνα με τους Rösing (1988) και Siegmund (2010), η μέθοδος οδηγεί σε πολύ αξιόπιστα αποτελέσματα, αλλά, επειδή δεν περιγράφεται στο άρθρο του με απόλυτη σαφήνεια, είναι πολύ δύσκολη η εφαρμογή της από άλλους ερευνητές. Δεν αναφέρεται, για παράδειγμα, αν προτιμάται ο συνδυασμός όλων των μακρών οστών και η χρήση πολλαπλών εξισώσεων παλινδρόμησης ή μεμονωμένων οστών και χρήση απλών εξισώσεων παλινδρόμησης. Για τους άνδρες δίνονται εξισώσεις για την αριστερή και την δεξιά πλευρά ενώ για τις γυναίκες μόνο για την αριστερή πλευρά. Επίσης, χρησιμοποιούν τη μέτρηση F2 και όχι τη μέτρηση F1 που είναι πιο διαδεδομένη. Για τους παραπάνω λόγους, αν και η μέθοδος τους θεωρείται αξιόπιστη (Rösing, 1988), δεν έχει τύχει ευρείας εφαρμογής Μέθοδος Formicolla και Franceschi Οι Formicolla και Franceschi (1996), αφού επανεξέτασαν όλες τις μεθόδους, θέλησαν να δημιουργήσουν καλύτερες εξισώσεις για αρχαιολογικούς πληθυσμούς της ανώτερης Παλαιολιθικής, Μεσολιθικής και Νεολι-

10 θική εποχής στην περιοχή της Κεντρικής Ευρώπης. Χρησιμοποίησαν 60 σκελετούς (33 άνδρες, 22 γυναίκες) Νεολιθικής Εποχής και εφάρμοσαν τη μέθοδο του Fully ως σημείο αναφοράς. Στην συνέχεια, δημιούργησαν εξισώσεις παλινδρόμησης χρησιμοποιώντας μεμονωμένα οστά. Προσπάθησαν με διαφορετικά μαθηματικά μοντέλα να ελαχιστοποιήσουν την επιρροή των πολύ ψηλών ή των πολύ κοντών ατόμων στον υπολογισμό του ύψους. Προτείνουν τον συνδυασμό του μηριαίου και της κνήμης (F2+Τ1) ως τον καλύτερο συνδυασμό, ακολουθούμενο από το μηριαίο (F1), την κνήμη (Τ1), την κερκίδα (R1) και το βραχιόνιο (Η1). Τα αποτελέσματα των μεθόδων τους είναι πολύ κοντά στα αποτελέσματα των μεθόδων Trotter και Glesser για τους «Μαύρους Αμερικανούς» (1952), των Olivier, Aaron, Fully, Tissier (1978) και του Pearson (1899). Αντίθετα, η μέθοδος των Trotter και Glesser για τους «Λευκούς Αμερικανούς» (1952) και η μέθοδος των Breitinger (1938) και Bach (1965) δίνουν διαφορετικά αποτελέσματα με την τάση να υπερεκτιμούν το ανάστημα Μέθοδος Raxter, Ruff, Erfan, Soliman, El-Sawaf Η μέθοδος του Raxter και των συνεργατών (2008) ακολουθεί τη συλλογιστική των Formicolla και Franceschi (1996). Εφαρμόζει σε οστεολογικό υλικό 100 σκελετών από την αρχαία Αίγυπτο (3000 π.χ.) τη μέθοδο του Fully, ακολουθώντας, όμως, τις διορθώσεις που προτείνουν σε προηγούμενη δημοσίευση τους (Raxter et al. 2006). Χρησιμοποιεί τις μετρήσεις του μηριαίου -προτείνοντας εναλλακτικά το F1 ή F2- της κνήμης -προτείνοντας εναλλακτικά τη μέτρηση Τ1α ή Τ1b- το βραχιόνιο (Η1) και τη κερκίδα (R1). Παρουσιάζουν εξισώσεις συνδυαστικά για όλα τα οστά ή για μεμονωμένα οστά. Τα αποτελέσματα τους για τους πληθυσμούς της Αρχαίας Αιγύπτου φαίνονται ιδιαίτερα αξιόπιστα και, συγκριτικά με τις ήδη δημοσιεύμενες έρευνες, δίνουν όμοιες τιμές με τη μέθοδο των Trotter και Glesser για τους «Μαύρους Αμερικανούς» (1952) Μέθοδος Vercelotti, Agnew, Justus, Sciulli Η μέθοδος του Vercelotti και των συνεργατών (2009) ακολουθεί, επίσης, τη συλλογιστική των Formicolla και Franceschi (1996), καθώς και του Raxter (2008). Εφαρμόζουν σε οστεολογικό υλικό 60 σκελετών από την Πολωνία (11 ος -12 ος αιώνας μ.χ) τη μέθοδο του Fully, ακολουθώντας τις διορθώσεις του Raxter (2006). Χρησιμοποιούν τις μετρήσεις του μηριαίου, προτείνοντας εναλλακτικά το F1 ή F2, Τ1, Η1, R1. Υπολογίζουν εξισώσεις για άρρενα και θήλεα άτομα, καθώς και για σκελετούς στους οποίους ο προσδιορισμός του φύλου δεν είναι εφικτός. Εφαρμόζουν έναν συντελεστή διόρθωσης για την ηλικία, τον οποίο όμως απορρίπτουν, διότι τα αποτελέσματά τους είναι ακριβέστερα χωρίς την εφαρμογή του ηλικιακού συντελεστή. Προτείνουν την εφαρμογή των εξισώσεων τους ιεραρχικά σε ζεύγη οστών ή σε μεμονωμένα οστά (F2+ Τ1, F2, F1, Τ1, Η1, Η1+ R1, R1) Μέθοδος Maijanen, Niskanen Οι Maijanen και Niskanen (2009), όμοια με τον Vercelotti (2009), εφαρμόζουν τη μέθοδο του Fully, ακολουθώντας τις διορθώσεις του Raxter (2006), σε μεσαιωνικό οστεολογικό υλικό από τη Σκανδιναβία (28 άνδρες και 32 γυναίκες). Εφαρμόζουν, παράλληλα με την κλασική εξίσωση παλινδρόμησης, μια εναλλακτική μέθοδο παλινδρόμησης «reduced major axis regression», η οποία τους οδηγεί σε πιο αξιόπιστα αποτελέσματα. Προτείνουν την εφαρμογή των εξισώσεων ιεραρχικά σε ζεύγη οστών ή σε μεμονωμένα οστά (F2+ Τ1, F1+ Τ1, F2, F1, Fib1, Τ1, U1, R1, H1). Τόσο αυτή η μέθοδος όσο και η μέθοδος Vercelotti (2009) δεν έχουν συγκριθεί από τους ίδιους τους συγγραφείς με παλαιότερες μεθόδους και, έτσι, δεν γνωρίζουμε με ποια μέθοδο εμφανίζει παρόμοια αποτελέσματα. Η ίδια ερευνητική ομάδα δημοσίευσε το 2015 μια εξίσωση με συντελεστή διόρθωσης για άτομα άνω των 40 ετών (Niskanen et al, 2013). Επίσης, δημοσίευσαν μια νέα εξίσωση, την εφαρμογή της οποίας προτείνουν σε περιπτώσεις που δεν είναι δυνατόν να προσδιοριστεί η ακριβής ηλικία του σκελετού. Η έρευνα τους βασίστηκε στη μέτρηση 127 ατόμων από την αμερικανική οστεολογική συλλογή Terry (βλ. παραπάνω) Μέθοδος Ruff, Holt, Niskanen, Sladék, Berner, Garofalo, Garvin, Hora, Maijanen, Niinimäki, Salo, Schuplerová, Tompkins Ο Ruff (2012) και οι συνεργάτες του προσπάθησαν να ομογενοποιήσουν τις υπάρχουσες μεθόδους και να δημιουργήσουν εξισώσεις οι οποίες να μπορούν να εφαρμοστούν σε οστεολογικό υλικό από ένα ευρύ χρονολογικό και γεωγραφικό πλαίσιο. Χρησιμοποίησαν μετρήσεις μακρών οστών από 501 σκελετούς που χρονολογούνταν από τη Μεσολιθική έως τη Σύγχρονη Εποχή, από όλη την Ευρώπη. Τα αποτελέσματα τους

11 δεν διαφοροποιούνταν σημαντικά ανάμεσα στην εποχή και τη γεωγραφία του δείγματος, ενώ, συγκριτικά με προηγούμενες μεθόδους, θεωρούν ότι τα αποτελέσματα τους είναι πιο αξιόπιστα. Επισημαίνουν μόνο την ανάγκη διαφοροποίησης των εξισώσεων για δείγματα από τη Βόρεια και τη Νότια Ευρώπη, λόγω του διαφορετικού μήκους της κνήμης, κάτι που επισημαίνεται και από μεταγενέστερες μεθόδους (Sládek et al., 2015). Συγκεκριμένα, παρατήρησαν ότι οι πληθυσμοί της Μεσογείου έχουν μακρύτερες κνήμες συγκριτικά με τους πληθυσμούς της Βόρειας Ευρώπης Μέθοδος Sládek, Macháček, Ruff, Schuplerová, Přichystalová, Hora Ο Sládek και οι συνεργάτες του (2015), παρομοίως με τους παραπάνω ερευνητές, εφάρμοσαν σε 51 (31 άνδρες και 20 γυναίκες) μεσαιωνικούς σκελετούς από την Τσεχία και σε 73 μεσαιωνικούς σκελετούς από την κεντρική Ευρώπη (45 άνδρες και 28 γυναίκες) τη μέθοδο του Fully. Βασιζόμενοι στην ανατομική μέθοδο, ανέπτυξαν εξισώσεις παλινδρόμησης για τους μεσαιωνικούς αρχαιολογικούς πληθυσμούς της Τσεχίας και της Κεντρικής Ευρώπης. Συνέκριναν τα αποτελέσματα τους με προηγούμενες μεθόδους και βρήκαν ομοιότητες με τις μεθόδους των Formicola και Franceschi (1996) και του Ruff (2012), ενώ τα αποτελέσματά τους διαφοροποιούνταν αρκετά απ αυτά των Breitinger (1937), Bach (1965) και Sjøvold (1990). Υποστήριξαν ότι ο συνδυασμός μετρήσεων του μηριαίου και της κνήμης δίνει τα πιο αξιόπιστα αποτελέσματα, ενώ τα άνω άκρα δίνουν λιγότερο αξιόπιστα αποτελέσματα Υπολογισμός του ύψους με τη χρήση άλλων οστών Εκτός από τα μακρά οστά, το ύψος μπορεί να υπολογιστεί και από άλλα οστά, όπως τα μετακαρπικά (Meadows & Jantzt 1992 Byers et al., 1989) ή η σπονδυλική στήλη (Jason & Taylor 1995). Όπως αναφέρουν όμως οι ίδιοι οι ερευνητές, το ποσοστό λάθους είναι πολύ μεγάλο και οι μέθοδοι αυτές δεν θα πρέπει να χρησιμοποιούνται, εάν σώζονται τα μακρά οστά. Παράλληλα, μπορεί να βρει κανείς, στη βιβλιογραφία, μεθόδους για σπασμένα και ελλιπή οστά. Ο υπολογισμός του ύψους από σπασμένα οστά βασίζεται στη στατιστική εξάρτηση που υπάρχει μεταξύ του συνολικού μήκους ενός οστού και των επιμέρους τμημάτων του (Steele, 1970 Krogmann, 1962). Αυτές οι μέθοδοι δεν θεωρούνται αξιόπιστες, ιδιαίτερα αν αναλογιστεί κανείς τα μεθοδολογικά προβλήματα που προκύπτουν από τα ακέραια οστά. Ωστόσο, πολλές φορές είναι απαραίτητη η χρήση τους, ιδιαίτερα εν τη απουσία άλλων οστικών τμημάτων. Οι μέθοδοι αυτές χρησιμοποιούνται περισσότερο από τους δικαστικούς ανθρωπολόγους Επιλογή της μεθόδου Είναι προφανές από την απαρίθμηση των παραπάνω ότι, ήδη από τον 19 ο αιώνα, υπήρξε έντονο ενδιαφέρον για τη δημιουργία αξιόπιστων μεθόδων για τον υπολογισμό του ύψους σε οστεολογικό υλικό. Το ενδιαφέρον έχει αναβιώσει την τελευταία δεκαετία, διότι έγινε φανερό ότι πολλές από τις χρησιμοποιούμενες μεθόδους εμφάνιζαν συστηματικά λάθη τα οποία είτε οφείλονταν στον τρόπο μέτρησης των οστών (π.χ. Trotter & Glesser, 1952 ), ή στις αναλογίες σώματος του πληθυσμού αναφοράς (π.χ. Breitinger, 1938 Bach, 1965), ή στη χρήση φυλετικών ομαδοποιήσεων οι οποίες δεν είχαν ευρεία εφαρμογή (π.χ. Trotter & Glesser, 1952), ή στην αδυναμία δημοσίευσης λεπτομερών και κατανοητών εργαλείων για τη σωστή εφαρμογή των μεθόδων (π.χ. Olivier et al., 1978). Βασικό μέλημα των πρώτων αναθεωρήσεων ήταν ο έλεγχος των πληθυσμών αναφοράς, κατά πόσο, δηλαδή, μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν σύγχρονοι πληθυσμοί στον υπολογισμό του ύψους προϊστορικών και ιστορικών πληθυσμών, αλλά και σύγχρονων περιπτώσεων ιατροδικαστικής. Το πρόβλημα αυτό λύθηκε με τις σύγχρονες έρευνες -τουλάχιστον για τους αρχαιολογικούς πληθυσμούς- οι οποίες σταμάτησαν να χρησιμοποιούν πληθυσμούς αναφοράς για τη δημιουργία των εξισώσεων, αλλά δημιούργησαν νέες εξισώσεις βασισμένες στα αποτελέσματα της ανατομικής μεθόδου στον υπό μελέτη πληθυσμό. Μ αυτόν τον τρόπο υπάρχουν σήμερα αξιόπιστες μέθοδοι για αρκετές περιοχές της Ευρώπης. Σημαντικό πρόβλημα παραμένει η διαφορά στις αναλογίες των μακρών οστών ανάμεσα σε διαφορετικές πληθυσμιακές ομάδες. Οι Papageorgopoulou (2008), Siegmund (2010) και Siegmund και Papageorgopoulou (2010) υπολόγισαν σε άτομα (561 άνδρες και 441 γυναίκες) από 12 αρχαιολογικές θέσεις της Γαλλίας, της Γερμανίας και της Ελβετίας (4 ος 7 ος αιώνας μ.χ.) τις αναλογίες σώματος των πληθυσμών (Εικ. 3.5), καθώς και τις αναλογίες σώματος των πληθυσμών αναφοράς πολλών μεθόδων. Παρατηρώντας το παράδειγμα των Εικόνων , γίνεται φανερό ότι οι αναλογίες ανάμεσα στο μηριαίο και το βραχιόνιο ή το μηριαίο και την κνήμη είναι σημαντικές και μπορούν να επηρεάσουν τον υπολογισμό του ύψους. Αυτή η παράμετρος εμποδί-

12 ζει την άκριτη εφαρμογή μιας μεθόδου σε ένα οστεολογικό υλικό χωρίς τον έλεγχο της βιβλιογραφίας και της ιδιαιτερότητας του κάθε πληθυσμού. Εικόνα 3.8 Ιστογράμματα που παρουσιάζουν τις αναλογίες σώματος σε αρχαιολογικούς πληθυσμούς της Ελβετίας, της Νότιας και Δυτικής Γερμανίας και της υπόλοιπης κεντρικής Ευρώπης ( σκελετοί, άνδρες, γυναίκες) από 149 αρχαιολογικές θέσεις (5500 π.χ. 19 ος αιώνας μ.χ.). Λόγος μηριαίου/βραχιόνιου. Εικόνα 3.9 Ιστογράμματα που παρουσιάζουν τις αναλογίες σώματος σε αρχαιολογικούς πληθυσμούς της Ελβετίας, της Νότιας και Δυτικής Γερμανίας και της υπόλοιπης κεντρικής Ευρώπης ( σκελετοί, άνδρες, γυναίκες) από 149 αρχαιολογικές θέσεις (5500 π.χ. 19 ος αιώνας μ.χ.). Λόγος μηριαίου/κνήμης. Για την Κεντρική Ευρώπη, για παράδειγμα, φαίνεται ότι η μέθοδος του Pearson εξακολουθεί να δίνει καλά αποτελέσματα με μία τάση να υποεκτιμά το ύψος, ενώ των Trotter και Glesser για τους Αμερικανούς Μαύρους (1952) δίνουν καλά αποτελέσματα με μία τάση να υπερεκτιμούν το ύψος. Οι Papageorgopoulou (2008) και Siegmund (2010), ειδικά για τους πληθυσμούς της κεντρικής Ευρώπης, υποστήριξαν ότι ο μέσος όρος των αποτελεσμάτων του Pearson και των Trotter και Glesser (μέσος όρος των μεθόδων Αμερικανοί Μαύροι και Λευκοί 1952) δίνουν τα πιο αξιόπιστα αποτελέσματα. Παρόμοιως, ο Vercelotti και οι συνεργάτες (2009), καθώς και ο Sládek και οι συνεργάτες του (2015) έχουν δημοσιεύσει νέες εξισώσεις για πληθυσμούς της Πολωνίας και της Τσεχίας αντίστοιχα. Σημαντικό κενό παραμένει η περιοχή της Μεσογείου και της Νοτίου Βαλκανικής, όπου υπάρχουν λίγες έρευνες (π.χ. Giannecchini & Moggi-Cecchi, 2008). Στις περιοχές αυτές θα πρέπει να εφαρμοστεί αρχικά η ανατομική μέθοδος ως σημείο αναφοράς για τις αναλογίες των άνω και

13 των κάτω άκρων και να δημιουργηθούν διαφορετικές εξισώσεις για την κνήμη, η οποία, σύμφωνα με τους Ruff και συνεργάτες (2012), εμφανίζει σημαντικές διαφορές στο μέγεθος ανάμεσα στη Βόρεια και τη Νότια Ευρώπη. Οι πληθυσμοί γύρω από τη Μεσόγειο έχουν μακρύτερες κνήμες σε σχέση με τους πληθυσμούς της Βόρειας Ευρώπης. Αυτή η αναλογία σώματος είναι φυσιολογική και εντάσσεται στην ευρύτερη προσαρμογή του ανθρώπου στο περιβάλλον του. Σε πιο ζεστά κλίματα, παρατηρείται αύξηση του μήκους του άπω οστού των άκρων, ενώ σε πιο ψυχρά κλίματα μείωση (Trinkaus, 1981; Ruff, 1994). Αν και αυτό παρατηρείται και στα άνω και τα κάτω άκρα, η διακύμανση ανάμεσα στους πληθυσμούς στις τιμές της κνήμης είναι μεγαλύτερη από ό,τι στις τιμές της κερκίδας (Holliday, 1997, 1999; Holliday and Ruff, 2001) Διαχρονικές τάσεις Το ύψος των σύγχρονων ανθρώπων φαίνεται ότι έχει αυξηθεί σημαντικά τα τελευταία χρόνια και αυτό οφείλεται, σύμφωνα με τους ερευνητές, στη διατροφή και στις καλύτερες συνθήκες διαβίωσης. Παρατηρείται σημαντική διαφορά ανάμεσα σε άτομα με διαφορετικό εισόδημα, μόρφωση και γενικά βιοτικό επίπεδο. Στην αρχαιότητα, δεν έχουμε πολλές εργασίες που να παρουσιάζουν διαχρονικά την εξέλιξη του ύψους σε ένα ευρύ γεωγραφικό πλαίσιο. Γενικά, για την κεντρική Ευρώπη παρατηρείται μια αύξηση 2,5 εκατοστών στο μέσο ανάστημα από τη Νεολιθική Εποχή (5.500 π.χ.) έως την Εποχή του Χαλκού (2.000 π.χ.), ενώ δεν παρατηρούνται διαφορές, έως και το τέλος της Ρωμαϊκής περιόδου. Το ύψος υπολογίζεται περίπου σε 163 εκ. στους άνδρες και 151 εκ. στις γυναίκες. Στην αρχή του Μεσαίωνα (6-7 αιώνας μ.χ.) παρατηρείται μια σημαντική αύξηση περίπου 5 εκατοστών τόσο στους άνδρες (168 εκ.) όσο και στις γυναίκες (156 εκ.), ενώ κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα (11 ος -15 ος αιώνας μ.χ.) το ύψος μειώνεται κατά 1,5 εκατοστό. Οι παρατηρήσεις βασίζονται σε μέσους όρους πληθυσμών που συγκεντρώθηκαν από συνολικά 149 αρχαιολογικές θέσεις της Κεντρικής Ευρώπης (5500 π.χ. 19 αιώνας μ.χ) που περιλαμβάνουν άτομα ( άνδρες, γυναίκες) (Εικ. 3.10). Μεθοδολογικά εφαρμόστηκαν σχεδόν όλες οι μέθοδοι, αλλά τα αποτελέσματα δίνονται χρησιμοποιώντας τη μέθοδο του Pearson. Η μεγαλύτερη αύξηση του ύψους παρατηρείται στην Υστερορωμαϊκή Εποχή και στις αρχές του Μεσαίωνα, γεγονός που έχει εξηγηθεί από πολλούς ως αποτέλεσμα ανταλλαγής γενετικού υλικού που προκλήθηκε από την Περίοδο των Μεταναστεύσεων (Migration Period), αλλά και από τις καλές συνθήκες διαβίωσης μετά το τέλος της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας (λιγότερη αστικοποίηση, χαμηλή πυκνότητα πληθυσμού) (Koepke & Baten, 2005 Giannecchini & Moggi-Cecchi, 2008). Εικόνα 3.10 Διάγραμμα Boxplot που παρουσιάζει τη διαχρονική εξέλιξη του ύψους σε αρχαιολογικούς πληθυσμούς της Κεντρικής Ευρώπης ( σκελετοί, άνδρες, γυναίκες) από 149 αρχαιολογικές θέσεις (5500 π.χ. 19 ος αιώνας μ.χ.) (φωτογραφία: Frank Siegmund 2010 Copyright All Rights Reserved). Ο σεξουαλικός διμορφισμός καταγράφεται σταθερός και οι άνδρες, κατά μέσο όρο, είναι 12 εκατοστά ψηλότεροι από τις γυναίκες. Στην Εποχή του Σιδήρου, η διαφορά εμφανίζεται μικρότερη και μπορεί να οφείλεται στο μικρό, για τη συγκεκριμένη Εποχή, δείγμα. Στην ίδια μελέτη, αναφέρεται ότι τα άτομα που ενταφιάστηκαν με πλούσια κτερίσματα ήταν, κατά μέσο όρο, ψηλότερα από τους σύγχρονούς τους (+2.7 εκ. άνδρες, +1.2 εκ. γυναίκες), οι οποίοι δεν διακρίνονται μέσω των κτερισμάτων ως άτομα υψηλής κοινωνικής θέσης. Οι διαφορές, βέβαια, δεν ήταν στατιστικά σημαντικές και, έτσι, δεν μπόρεσαν να υποστηρίξουν την άποψη της

14 Kemkes-Grottenthaler (2005) the short die young, δηλαδή ότι σε αρχαιολογικούς πληθυσμούς, άτομα χαμηλού βιοτικού επιπέδου έχουν χαμηλότερο ανάστημα και χαμηλότερο προσδόκιμο ζωής. Συγκρίσεις που έγιναν με περιβαλλοντικούς παράγοντες, όπως οι αλλαγές στο κλίμα, δεν παρουσίασαν καμία συσχέτιση, δείχνοντας ότι οι οικονομικοί και κοινωνικοί παράγοντες ίσως έπαιζαν μεγαλύτερο ρόλο στις προϊστορικές κοινωνίες από ό,τι οι περιβαλλοντικές συνθήκες. Παρόμοια μελέτη πραγματοποίησαν οι Giannecchini και Moggi-Cecchi (2008), συγκεντρώνοντας μετρήσεις από 66 αρχαιολογικές θέσεις της Ιταλίας που συμπεριελάμβαναν άτομα (560 άνδρες, 461 γυναίκες) από την Εποχή του Σιδήρου ως τον Μεσαίωνα. Μεθοδολογικά, καταλήγουν και αυτοί στην εφαρμογή της μεθόδου του Pearson, ενώ, διαχρονικά, παρατηρούν μείωση του ύψους στη μετάβαση από την Εποχή του Σιδήρου στη Ρωμαϊκή Εποχή και σημαντική αύξηση στη μετάβαση από την Υστερορωμαϊκη Εποχή στον Μεσαίωνα. Παρατήρησαν, επίσης, ότι οι διαχρονικές αλλαγές στο ύψος ήταν πιο έντονες στα κάτω μέλη των άκρων, δηλαδή στον πήχη και την κνήμη, από ό,τι στα εγγύς, δηλαδή στο μηριαίο και το βραχιόνιο. Γενικά, οι διαφορές στο ύψος, διαχρονικά, είναι πολύ μικρότερες από τις διαφοροποιήσεις εντός του πληθυσμού (±4,5 εκ.) και σχεδόν όμοιες με τις διαφορές που προκύπτουν από την εφαρμογή των διαφορετικών μεθόδων. Γι αυτόν τον λόγο, η επιλογή και η εφαρμογή της κατάλληλης μεθόδου σε κάθε πληθυσμό είναι πολύ σημαντική. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι οι ερευνητές μπορούν να συγκρίνουν αποτελέσματα για το ύψος μόνο εάν έχουν υπολογιστεί με την ίδια μέθοδο και τον ίδιο μαθηματικό τύπο. 3.3 Υπολογισμός της μάζας σώματος - μέθοδοι Η ΜΣ και ο ΔΜΣ μπορούν πολύ εύκολα να υπολογιστούν σε μοντέρνους πληθυσμούς, καθώς οι απαιτούμενες μεταβλητές είναι το ύψος και το σωματικό βάρος. Αντίθετα, σε οστεολογικό υλικό είναι πολύ δύσκολη μια τέτοια ανασύνθεση, εφόσον τόσο το ύψος όσο και το σωματικό βάρος θα πρέπει να ανακατασκευαστεί από τα παρόντα σκελετικά στοιχεία. Η εκτίμηση του αναστήματος, με όλους τους περιορισμούς, είναι μια ρουτίνα για κάθε ανθρωπολογική μελέτη και σημαντική βιβλιογραφία υπάρχει για την καλύτερη επιλογή και εφαρμογή των μεθόδων. Αντίθετα, ο υπολογισμός της ΜΣ σπάνια επιχειρείται, αν και αρκετές μελέτες έχουν δείξει ότι μπορεί να εκτιμηθεί από τα ανθρώπινα σκελετικά κατάλοιπα και τα αποτελέσματα των μεθόδων έχουν βρει εφαρμογή σε παλαιοανθρωπολογικό υλικό (Hartwig-Scherer, 1994 Kappelman, 1996 Rafferty et al., 1995 Ruff, 2010 Ruff et al., 1997) και σύγχρονο ανθρωπολογικό υλικό (Vančata & Charvátová, 2001 Ruff et al., 2006). Όπως και για το ύψος, χρησιμοποιούνται εξισώσεις παλινδρόμησης, οι οποίες δημιουργούνται με τη χρήση πληθυσμών αναφοράς. Η ΜΣ από σκελετικό υλικό μπορεί να υπολογιστεί από το μέγεθος των οστών τα οποία υποστηρίζουν το σωματικό βάρος όπως, για παράδειγμα, το μηριαίο και η πτέρνα. Η βασική θεωρία βασίζεται στην ενεργή ανταπόκριση του συμπαγούς και σπογγώδους οστίτη ιστού κάτω από διαφορετική μηχανική πίεση. Οι αλλαγές μεταφράζονται σε αλλαγές στις εξωτερικές διαστάσεις, π.χ. στη διάμετρο της κεφαλής του μηριαίου ή/και στη γεωμετρία της εγκάρσιας διατομής της διάφυσης του μηριαίου (Ruff 1988; Ruff et al. 1991). Στη βιβλιογραφία υπάρχουν μέθοδοι που χρησιμοποιούν: τη διάμετρο της κεφαλής του μηριαίου τον συνδυασμό οστών π.χ. το εύρος των σπονδύλων και το μήκος της κνήμης το εύρος των επιφύσεων το εύρος της λεκάνης τις μετρήσεις οστικής πυκνότητας και οστικής περιεκτικότητας Μέθοδος Ruff (1991), McHenry (1992), Grine (1995) - διάμετρος της κεφαλής του μηριαίου Ο Ruff και οι συνεργάτες του (1991) χρησιμοποίησαν ακτινογραφίες 80 Αμερικανών (41 άνδρες και 39 γυναίκες), ηλικίας 24 και 81 ετών, με γνωστό σωματικό βάρος στην ηλικία των 18 ετών και τη στιγμή της έρευνας. Βασισμένος σ αυτόν τον πληθυσμό αναφοράς και χρησιμοποιώντας ως μέτρηση τη διάμετρο της κεφαλής του μηριαίου, δημιούργησε εξισώσεις για άνδρες, γυναίκες και για περιπτώσεις στις οποίες δεν είναι δυνατός ο προσδιορισμός του φύλου. Εφάρμοσαν τη μέθοδό τους σε λευκούς Αμερικανούς και σε ιθαγενείς Pecos Pueblos και βρήκαν ένα σφάλμα ±2% και ±8% αντίστοιχα. Πρότειναν έναν συντελεστή διόρθωσης (μείωση του βάρους στο 90% -δηλαδή πολλαπλασιασμός του αποτελέσματος *0.9), όταν η μέθοδος εφαρμόζεται σε αρχαιολογικούς πληθυσμούς, για να εξισορροπηθεί η τάση του πληθυσμού αναφοράς στο αυξημένο σωματικό λίπος. Ο McHenry (1992) είχε ως στόχο να ανακατασκευάσει με τη μέθοδό του τη ΜΣ και το ΔΜΣ σε ανθρωπίδες

15 και ανθρωπογονικούς, των οποίων η ΜΣ είναι πολύ μικρότερη από τον ανατομικά σύγχρονο άνθρωπο. Για τον λόγο αυτόν, ο πληθυσμός αναφοράς τους ήταν 59 μικρόσωμα άτομα, βάρους κιλών (Αμερικανοί, Αφρικανοί Πυγμαίοι, Khoisan). Χρησιμοποίησε 13 διαφορετικές μετρήσεις και ανέπτυξε 3 διαφορετικές εξισώσεις. Οι Auerbach και Ruff (2004) και οι Kurki και συνεργάτες (2010) χρησιμοποίησαν τα δεδομένα του McHenry για μικρόσωμους πληθυσμούς και δημιούργησαν εκ νέου μια εξίσωση, χρησιμοποιώντας μόνο τη διάμετρο της κεφαλής του μηριαίου. Τέλος, η εξίσωση του Grine (1995) δημιουργήθηκε έχοντας ως πληθυσμό αναφοράς Αμερικανούς με εύρωστο και μεγαλόσωμο σωματότυπο αφρικανικής και ευρωπαϊκής καταγωγής, καθώς και ιθαγενείς Αμερικανούς. Η εξίσωση που ανέπτυξε δεν διαφοροποιούνταν ανάμεσα στους άνδρες και στις γυναίκες Μέθοδος Auerbach και Ruff (2004) / Ruff και συνεργάτες (2015) εύρος λεκάνης (biiliac breadth) Ο υπολογισμός του εύρους της λεκάνης (biiliac breadth), το οποίο ορίζεται ως το πιο πλατύ σημείο της λεκάνης ανάμεσα στα άκρα του λαγόνιου οστού (Εικ. 3.11), θεωρείται η πιο ασφαλής μέτρηση για τον υπολογισμό της ΜΣ. Επειδή η συγκεκριμένη μέτρηση δεν είναι πάντα εφικτή σε οστεολογικό υλικό, καθώς προϋποθέτει δύο ακέραια ανώνυμα οστά και ένα ακέραιο ιερό οστό, χρησιμοποιείται, όπου είναι δυνατόν, ως σημείο αναφοράς και ελέγχου άλλων μεθόδων, όπως η μέθοδος του Fully για το ανάστημα. Οι Auerbach και Ruff (2004) συνέκριναν τις μεθόδους των Ruff και των συνεργατών του (1991), McHenry (1992) και Grine (1995), χρησιμοποιώντας ως σημείο αναφοράς το εύρος της λεκάνης (bi-iliac breadth). Σύμφωνα με την έρευνα τους, η μέθοδος του Ruff και των συνεργατών του (1991) υποεκτιμούσε τη ΜΣ περίπου κατά 15%, η μέθοδος του McHenry (1992) κατά 4.8% και η μέθοδος του Grine (1995) κατά 1.5%. Οι Auerbach και Ruff (2004) πρότειναν έναν αριθμητικό μέσο των τριών παραπάνω μεθόδων. Ο αριθμητικός μέσος, συγκρινόμενος με τη μέθοδο της λεκάνης (biiliac breadth), υποεκτιμούσε τη ΜΣ κατά 0.7%. Επισήμαναν, επίσης, ότι δεν θα πρέπει να εφαρμόζεται σε πολύ μικρόσωμα ή μεγαλόσωμα άτομα. Εικόνα 3.11 Μέτρηση της λεκάνης (biiliac breadth) σύμφωνα με την περιγραφή των Auerbach and Ruff (2004). Η ίδια ερευνητική ομάδα συνδύασε το εύρος της λεκάνης και την κεφαλή του μηριαίου σε ένα υλικό 1,145 σκελετών από την Ευρώπη (Μεσολιθική-Σύγχρονη Εποχή). Χρησιμοποίησαν τις εξισώσεις που δημιούργησαν, βασιζόμενοι στο εύρος της λεκάνης στη δημοσίευση του 2004 και εξέτασαν τα αποτελέσματα όλων των μεθόδων. Συμπέραναν ότι στα ευρωπαϊκά δείγματα αρχαιολογικής προέλευσης όλες οι μέθοδοι, εκτός από τη μέθοδο του McHenry (1992), υπερεκτιμούν τη ΜΣ ενώ λειτουργούν καλύτερα σε μεγαλόσωμα από ό,τι σε μικρόσωμα άτομα. Η μέθοδος του McHenry λειτουργεί καλύτερα στα μικρόσωμα άτομα αλλά εμφανίζει το μεγαλύτερο σφάλμα στα μεγαλόσωμα άτομα. Για τους παραπάνω λόγους, δημιούργησαν νέες εξισώσεις για τη διάμετρο της κεφαλής του μηρίαιου, έχοντας ως σημείο αναφοράς το εύρος της λεκάνης. Οι εξισώσεις, γενικά, φαίνεται ότι είναι σταθερές και δίνουν ακριβή αποτελέσματα εκτός από τους Μεσολιθικούς σκελετούς, όπου παρατηρήθηκε υπερεκτίμηση της ΜΣ κατά 4.0% Μέθοδος Squyres και Ruff (2015) πλάτος της διάρθρωσης του γόνατου Οι Squyres και Ruff χρησιμοποίησαν μια νέα μέθοδο μετρώντας το πλάτος της εγγύς επίφυσης της κνήμης (1 μέτρηση) και της άπω επίφυσης του μηριαίου (2 μετρήσεις). Ο πληθυσμός αναφοράς ήταν 100 άτομα, τα

16 οποία συμμετέχουν στη μελέτη Baltimore Longitudinal Study of Aging, και οι μετρήσεις της κνήμης υπολογίστηκαν από ακτινογραφίες. Σκοπός της μελέτης ήταν ο έλεγχος και άλλων οστών εκτός από την κεφαλή του μηριαίου ως δείκτης υπολογισμού της ΜΣ, ειδικά για την εφαρμογή των εξισώσεων σε προγονικές μορφές του ανατομικά σύγχρονου ανθρώπου. Σύμφωνα με τα αποτελέσματά τους, οι εξισώσεις που προκύπτουν από τις μετρήσεις στο γόνατο μπορούν να προβλέψουν τη ΜΣ με μέσο όρο σφάλματος 7-9%, δηλαδή παρόμοια μ αυτήν της κεφαλής του μηριαίου. Εικόνα 3.12 Μέτρηση του εύρους της άπω επίφυσης του μηριαίου και της εγγύς επίφυσης της κνήμης σύμφωνα με την περιγραφή των Squyres και Ruff (2015) Μέθοδος Porter Ο Porter (1999) διεξήγαγε μια εκτεταμένη έρευνα σε 686 άνδρες και γυναίκες πέντε διαφορετικών πληθυσμιακών ομάδων (Λευκοί, Inuit, Gurkha, Bantu και San). Λαμβάνοντας μια σειρά από κρανιακές και μετακρανιακές μετρήσεις, αναφέρθηκε στη δυσκολία ανασύστασης της ΜΣ από σκελετικές μετρήσεις και κατέληξε ότι τις πιο αξιόπιστες μετρήσεις της δίνει ο πρώτος οσφυϊκός σπόνδυλος και ο συνδυασμός του μήκους της κνήμης, του πλάτους της διάφυσης της κνήμης, καθώς και του πλάτους του αστραγάλου Μέθοδος Wheatley Ο Wheatley μέτρησε την οστική πυκνότητα (BMD) και την οστική περιεκτικότητα (BMC) στην εγγύς επίφυση του μηρίαιου, χρησιμοποιώντας τη μέτρηση απορρόφησης με ακτίνες Χ διπλής ενέργειας (Dual energy X-ray absorptiometry-dxa), με σκοπό να δημιουργήσει εξισώσεις παλινδρόμησης για την εκτίμηση της ΜΣ σε οστεολογικό υλικό ιατροδικαστικής, κυρίως, προέλευσης. Παρά το γεγονός ότι τα στατιστικά στοιχεία έδειξαν υψηλή συσχέτιση μεταξύ των δεδομένων DXA και το σωματικό βάρος, το σφάλμα εκτίμησης του ΣΜ ήταν πολύ υψηλό για περαιτέρω εφαρμογή της μεθόδου (Wheatley 2005) Επιλογή της μεθόδου Όπως και με τον υπολογισμό του ύψους, έτσι και με τη ΜΣ, δεν υπάρχει μια γενικευμένη εξίσωση που να μπορεί να εφαρμοστεί, με ασφάλεια, σε όλους τους πληθυσμούς. Ο διαφορετικός σωματότυπος ανάμεσα στους πληθυσμούς, η μηχανική άσκηση που ασκείται στα οστά, το ποσοστό λίπους έναντι της μυϊκής μάζας, καθώς και τα χαρακτηριστικά του πληθυσμού αναφοράς είναι παράγοντες που πρέπει να λαμβάνονται υπόψη. Επιπρόσθετα, η ελλιπής διατήρηση του οστεολογικού υλικού δεν επιτρέπει την εφαρμογή της πιο αξιόπιστης μεθόδου χρησιμοποιώντας το εύρος της λεκάνης, αλλά μόνο της διαμέτρου του μηριαίου για την οποία υπάρχουν οι περισσότερες εξισώσεις. Γι αυτόν τον λόγο, όπως και στη μέθοδο του Fully που περιγράφεται παραπάνω, καλό θα ήταν να γίνεται εφαρμογή, έστω και μεμονωμένα, της μέτρησης της λεκάνης με σκοπό να χρησιμοποιείται ως σημείο ελέγχου του υπό μελέτη υλικού. Οι Siegmund και Papageorgopoulou (2011a, b) συγκέντρωσαν μετρήσεις από 512 σκελετούς (291 άνδρες

17 και 221 γυναίκες) από 18 αρχαιολογικές θέσεις της κεντρικής Ευρώπης (5 ος -15 ος αιώνας μ.χ.). Χρησιμοποίησαν τις μετρήσεις της κεφαλής του μηριαίου, για να συγκρίνουν τις πιο διαδεδομένες μεθόδους σε πληθυσμούς της κεντρικής Ευρώπης. Για τους άνδρες η μέθοδος του Grine (1995) έδωσε τις πιο υψηλές τιμές, ενώ η μέθοδος του McHenry (1982) τις πιο χαμηλές τιμές. Η μέθοδος του Ruff (1991) και η μέθοδος των Αuerbach και Ruff (2004) δεν κατέδειξαν σημαντικές διαφορές (0.5 kg). Για τις γυναίκες η μέθοδος του McHenry (1982) έδωσε τις χαμηλότερες τιμές, ενώ η μέθοδος του Ruff (1991) τις υψηλότερες. Η μέθοδος του Grine (1995) έδωσε τιμές που κυμαίνονται στο μέσο των δύο προηγούμενων μεθόδων. Οι διαφορές ανάμεσα στην υψηλότερη και χαμηλότερη τιμή είναι 4.9 κιλά, για τους άνδρες, και 6.0 κιλά, για τις γυναίκες. Ακολουθώντας την πρόταση των Αuerbach και Ruff (2004), χρησιμοποιήθηκε ο μέσος όρος των τριών μεθόδων δίνοντας αποτελέσματα 71.7, για τους άνδρες, και 59.0, για τις γυναίκες, με υψηλή τυπική απόκλιση. Επειδή δεν ήταν δυνατή η μέτρηση του εύρους της λεκάνης, η έρευνα περιορίστηκε στη σύγκριση των μεθόδων και όχι στην αξιολόγηση των αποτελεσμάτων εντός του πληθυσμού.

18 Βιβλιογραφία / Αναφορές Auerbach B and Ruff CB Human body mass estimation: A comparison of morphometric and mechanical methods. American Journal of Physical Anthropology 125: Bach H Zur Berechnung der Körperhöhe aus den langen Gliedmaßen weiblicher Skelette. Anthropologischer Anzeiger 29: Bogin B, Smith P, Orden AB, Varela Silva MI, Loucky J Rapid change in height and body proportions of Maya American children. Am J Hum Biol 14: Breitinger E Zur Berechnung der Körperhöhe aus den langen Gliedmassenknochen. Anthropologischer Anzeiger 14: Byers S, Akoshima K, Curran B Determination of adult stature from metatarsal length. American Journal of Physical Anthropology 79: Dupertuis CW, Hadden JA On the reconstruction of stature from long bones. American Journal of Physical Anthropology 9: Eknoyan G Adolphe Quetelet ( ) the average man and indices of obesity. Nephrology Dialysis Transplantation 23: Feldesman MR and Lundy JK Stature estimates for some African Plio-Pleistocene fossil hominids. Journal of Human Evolution 17: Formicolla V Stature reconstruction from long bones in ancient population samples: An approach to the problems of its reliability. American Journal of Physical Anthropology 90: 1993, Formicola V and Franceschi M Regression equations for estimating stature from long bones of Early Holocene European samples. American Journal of Physical Anthropology 100: Foucan L, Hanley J, Deloumeaux J, Suissa S Body mass index (BMI) and waist circumference (WC) as screening tools for cardiovascular risk factors in Guadeloupean women. Journal of Clinical Epidemiology 55: Franzosi MG Should we continue to use BMI as a cardiovascular risk factor? The Lancet 368: Fully G, (1956). Une nouvelle me thode de de termination de la taille. Ann Med Legale 35: Giannecchini M and Moggi-Cecchi J Stature in archaeological samples from Central Italy: methodological issues and diachronic changes. American Journal of Physical Anthropology 135: Grine FE, Jungers WL, Tobias PV, Pearson OM Fossil Homo femur from Berg Aukas, northern Namibia. American Journal of Physical Anthropology 97: Hartwig-Scherer S Body weight prediction in fossil Homo. Courier Forschungsinstitut Senckenberg 171: Holliday TW Body proportions in Late Pleistocene Europe and modern human origins. Journal of Human Evolution 32: Holliday TW. (999. Brachial and crural indices of European Late Upper Paleolithic and Mesolithic humans. Journal of Human Evolution 36: Holliday TW and Ruff CB 2001 Relative variation in human proximal and distal limb segment lengths. American Journal of Physical Anthropology 116: Jantz RL Modification of the Trotter and Gleser female stature estimation formulae. Journal of forensic sciences 37: Jantz RL, Hunt DR, Meadows L Maximum length of the tibia: How did Trotter measure it? American Journal of Physical Anthropology 93: Jason D R and Taylor K Estimation of Stature from the Length of the Cervical, Thoracic, and Lumbar Segments of the Spine in American Whites and Blacks. Journal of Forensic Sciences 40: Kappelman J. (1996). The evolution of body mass and relative brain size in fossil hominids. Journal of Human Evolution 30: Kemkes-Grottenthaler A The short die young: The interrelationship between stature and longevity - Evidence from skeletal remains. American Journal of Physical Anthropology 128: Koepke N and Baten J The biological standard of living in Europe during the last two millennia. European Review of Economic History 9: Komlos J The height increments and BMI values of elite Central European children and youth in the