Ιστορικός - βιομηχανική αρχαιολόγος. Απρίλιος 2013

Transcript

1 Μαρία Μαυροειδή Ιστορικός - βιομηχανική αρχαιολόγος Απρίλιος 2013 Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών Πρόγραμμα «Ακαδημία Πλάτωνος»

2 «Βιομηχανία» vs. «αρχαιολογία» = σχήμα οξύμωρο; «Βιομηχανική αρχαιολογία»: Ένας υβριδικός 1 όρος Γιατί αρχαιολογία; Βιομηχανία: ποια τα χρονικά όρια το πεδίου μελέτης; 1 υβριδικός: που είναι αποτέλεσμα συνένωσης ή συνύπαρξης δύο διαφορετικών στοιχείων

3 Ανάδυση του ενδιαφέροντος για τη διάσωση δειγμάτων της τεχνικής εξέλιξης, τέλος 18 ου αι.: Conservatoire National des Arts et Métiers Διεθνείς εκθέσεις των τεχνικών επιτευγμάτων τον 19 ο αιώνα «Αρχαιολογία των ορυχείων», τέλος 19 ου αιώνα Μουσεία επιστημών και τεχνολογίας, 19 ος -20 ος αι. (Smithsonian στο Deutsches Museum von Meisterwerken der Naturwissenschaft und Technik) Η γένεση της βιομηχανικής αρχαιολογίας: Αγγλία δεκαετία 1950 Από τους ερασιτέχνες στο επιστημονικό πεδίο. Οι θεμελιωτές: Michael Rix Kenneth Hudson Angus Buchanan Η πρώτη εταιρεία, Association for Industrial Archaeology (AIA, 1973 το περιοδικό Industrial Archaeology Review, 1976) To Ironbridge, το μουσείο και οι απαρχές του βιομηχανικού τουρισμού To πρώτο Διεθνές Συνέδριο στο Ironbridge (1973) και η διάδοση της ΒΑ σε Ευρώπη και Αμερική Αναζητήσεις και συζητήσεις για τη φυσιογνωμία του κλάδου Αρχαιολογία της βιομηχανικής εποχής ή αρχαιολογία του υλικού πολιτισμού χωρίς χρονικό περιορισμό ; Βιομηχανία και τεχνική ή εκβιομηχάνιση και κοινωνική ιστορία;

4

5

6 David Marshall Smith (1965): «Η βιομηχανική αρχαιολογία βεβαίως τελικά ασχολείται με τους ανθρώπους παρά με τα πράγματα: εργοστάσια, σπίτια και μηχανήματα έχουν ενδιαφέρον μόνο ως προϊόντα της ανθρώπινης επινοητικότητας, επιχειρηματικότητας, ευσπλαχνίας ή απληστίας ως φυσικές εκφράσεις την ανθρώπινης συμπεριφοράς. Από όποια άποψη και αν προσεγγίσουμε το θέμα, ο άνθρωπος είναι το βασικό αντικείμενο της περιέργειάς μας.» Arthur Raistrick (1973): «Η βιομηχανική αρχαιολογία πρέπει να μελετήσει τον εργαζόμενο άνθρωπο σε σχέση με τα εργαλεία του, τις κατασκευές, τα κτίρια και τις πρώτες ύλες με τις οποίες εργάζεται, καθώς και με το άμεσο περιβάλλον στο οποίο διεξάγει αυτή την εργασία.» Manuel Cerdá (1991): «Η βιομηχανική αρχαιολογία πρέπει να αντιμετωπίζει τη μελέτη των φυσικών καταλοίπων μιας ορισμένης περιόδου καπιταλιστικής εκβιομηχάνισης, εφόσον από αυτή τη στιγμή και πέρα η κοινωνία θεμελιώνει νέες μορφές οργάνωσης βασισμένες σε νέες σχέσεις ανάμεσα στους βασικούς παράγοντες που επιδρούν στην παραγωγή, δηλαδή το κεφάλαιο και την εργασία, οι οποίοι οδηγούν στη δημιουργία νέων κοινωνικών τάξεων.»

7 Η βιομηχανική αρχαιολογία είναι ο ερευνητικός κλάδος που μελετά τα υλικά κατάλοιπα του βιομηχανικού πολιτισμού, με έμφαση στη βιομηχανική εποχή.

8 Η Βιομηχανική Αρχαιολογία δεν περιορίζεται στην απλή περιγραφή του υλικού καταλοίπου ως τεχνικό επίτευγμα. Τα υλικά κατάλοιπα πρέπει να εντάσσονται στο ευρύτερο ιστορικό, κοινωνικό κ.λπ. περιβάλλον τους. Προκειμένου να επιτευχθεί αυτό, τα ερωτήματα που απευθύνονται στα υλικά κατάλοιπα δεν είναι μόνο λειτουργικού χαρακτήρα, αλλά αφορούν τις κοινωνικές σχέσεις και το συμβολικό νόημα των κατασκευών. Μόνο με αυτή την προϋπόθεση η συστηματική μελέτη κτιρίων, μηχανημάτων, εργαλείων κ.λπ. είναι δυνατόν να διευρύνει η κατανόηση του βιομηχανικού παρελθόντος. Η σύγχρονη Βιομηχανική Αρχαιολογία επιχειρεί την καταγραφή ακόμη και εν λειτουργία εργοστασίων ώστε να αποτυπώσει τις εμπειρίες των ανθρώπων στους χώρους εργασίας.

9 Κτίρια (παραγωγής, αποθήκευσης, κατοικίας) Μηχανήματα, εργαλεία, κάθε είδους εξοπλισμός Προϊόντα Συστήματα και μέσα μεταφοράς (δρόμοι, γέφυρες, κανάλια, σιδηρόδρομοι κ.λπ.) Συγκροτήματα εγκαταστάσεων και χώροι στους οποίους πραγματοποιείται παραγωγική δραστηριότητα (βιομηχανικό τοπίο)

10 Τι ακριβώς κάνει ένας βιομηχανικός αρχαιολόγος; Οι τεχνικές της βιομηχανικής αρχαιολογίας

11 Ο βιομηχανικός αρχαιολόγος στοχεύει: Να αναγνωρίσει/ ταυτοποιήσει τη φύση του καταλοίπου. Δηλαδή, να απαντήσει, σε πρώτο επίπεδο, στην ερώτηση: «τι είναι αυτό;». Να το τοποθετήσει στον ιστορικό χρόνο, δηλαδή να το χρονολογήσει, ακόμη και κατά προσέγγιση. Να αναγνωρίσει το περιβάλλον στο οποίο εντάσσεται το μελετώμενο κατάλοιπο (είδος εργοστασίου, τμήμα εξοπλισμού ή μίας συγκεκριμένης φάσης της παραγωγής). Να τεκμηριώσει και αναλύσει το κατάλοιπο, αναζητώντας τις κατάλληλες πηγές ή τους ειδικούς επιστήμονες που θα συμβάλουν στην ανάλυση αυτή (μηχανικών κ.λπ.). Τα παραπάνω καθιστούν σαφές ότι ο βιομηχανικός αρχαιολόγος, πέραν των τεχνικών και μεθόδων που εφαρμόζει, πρέπει να διαθέτει και βασικές γνώσεις ιστορίας τεχνολογίας, οικονομικής ιστορίας και ιστορίας της εργασίας, ιστορίας της αρχιτεκτονικής κ.ά. προκειμένου να ανταποκριθεί σε ικανοποιητικό βαθμό στις ανάγκες της καταγραφής-τεκμηρίωσηςανάλυσης.

12 Έρευνα πεδίου Εντοπισμός του καταλοίπου/αναγνώριση του χώρου/αυτοψία [Ανασκαφή] (όχι πάντα απαραίτητη) Καταγραφή Περιγραφή (κτιρίου, μηχανήματος, περιβάλλοντος χώρου) Σκαρίφημα - σχέδιo - μέτρηση - αποτύπωση Φωτογραφική αποτύπωση (όλες οι όψεις, με ένδειξη κλίμακας) Έρευνα στις πηγές/ Τεκμηρίωση Επεξεργασία των καταγραφών Τεκμηρίωση-ανάλυση του αντικειμένου

13 Εντοπισμός-αναγνώριση του υλικού καταλοίπου Πηγές (ιστορικοί χάρτες, αεροφωτογραφίες, άλλες μαρτυρίες) Αυτοψία Αυτοψία στο χώρο Ταύτιση του αντικειμένου Γεωφυσικές έρευνες (αν χρειάζεται) Ανασκαφή Ξεκαθάρισμα στόχων και αρχών Προκαταβολική τεκμηρίωση Στόχοι/μεθοδολογία της έρευνας πεδίου Αναζητούνται και εντοπίζονται τα κατάλοιπα όλων των σχετιζόμενων δραστηριοτήτων (όχι επικέντρωση στο μοναδικό «μνημείο») Σε περίπτωση πολλών καταλοίπων (π.χ. κτιρίων), διατυπώνονται τα κριτήρια με βάση τα οποία θα γίνει η επιλογή των πιο σημαντικών, για τα οποία θα προχωρήσει περαιτέρω η έρευνα

14 Η καταγραφή των στοιχείων που παρατηρούνται κατά την έρευνα πεδίου εξαρτάται από τον επιθυμητό βαθμό ανάλυσης. Ανάλογα με το επίπεδο που επιλέγεται, η καταγραφή ενός κτιρίου περιλαμβάνει απλή φωτογράφιση σχεδίαση έως λεπτομερή αποτύπωση. Οι σημαντικότεροι φορείς προστασίας της βιομηχανικής κληρονομιάς έχουν δημιουργήσει υποδείγματα/πρότυπα καταγραφής. Από τα παλαιότερα και πληρέστερα για τη βιομηχανική κληρονομιά είναι αυτά της Royal Commission for the Historical Monuments of England (από το 1999 συγχωνευμένη με τον οργανισμό English Heritage) καθώς και το σύστημα IRIS (Index Record for Industrial Sites) της Association for Industrial Archaeology (AIA) της Αγγλίας. Η δημιουργία υποδειγμάτων καταγραφής ενδείκνυται για να αποφεύγεται η υποκειμενικότητα και να μπορούν τα αντικείμενα που καταγράφονται να είναι αξιοποιήσιμα σε ένα ευρύτερο πλαίσιο (μουσειακό, επιστημονικό). Η επισκόπηση του περιβάλλοντος χώρου επίσης μπορεί να κυμαίνεται από απλά τοπογραφικά σκίτσα έως ακριβή σχέδια και μετρήσεις με σύγχρονα όργανα. Η καταγραφή του εξοπλισμού (μηχανών κ.λπ.) υποστηρίζεται από μηχανολόγο και απαιτεί αναλυτική τεκμηρίωση (κατάλογοι εργοστασίων κ.λπ.).

15 Πηγή ενέργειας Τρόποι ανεφοδιασμού (πρώτες ύλες, καύσιμα) Συστήματα παροχής νερού, αποχέτευσης, αποβλήτων Διάταξη παραγωγικών χώρων Διαδικασία παραγωγής Συστήματα μεταφοράς Αποθήκες και λοιποί βοηθητικοί χώροι Χώροι διοίκησης Εργατικές κατοικίες

16 Η επιχείρηση Τεχνολογία, εξοπλισμός, διαδικασία παραγωγής Τα προϊόντα Θέσεις, συνθήκες, σχέσεις εργασίας (κοινωνικές σχέσεις) Η μαρτυρία της αισθητικής Κατηγορίες εξοπλισμού (παραδείγματα) - εξόρυξης - βαριάς μεταλλουργίας και χημείας - μεταποίησης - μεταφορικά και ανυψωτικά μέσα Διάγραμμα παραγωγής Πηγή ενέργειας και μετάδοση κίνησης

17 Σχέση έρευνας πεδίου γραπτών πηγών Έλεγχος πηγών με τη μέθοδο της ιστορικής έρευνας : αποσαφήνιση του παραγωγού του κειμένου, των στόχων του, του πλαισίου κ.λπ., διασταύρωση Η σημασία των τοπικών πηγών Η εικόνα ως πηγή Έντυπες-δημοσιευμένες πηγές Οδηγοί Οικονομικός τύπος, τεχνικά περιοδικά, εργατικός τύπος Εκδόσεις Βιομηχανικών Επιμελητηρίων και Εργατικών Σωματείων Κατάλογοι εκθέσεων Αρχειακές πηγές Αρχεία επιχειρήσεων (σε ιδιώτες ή αρχειακούς φορείς ΓΑΚ κ.λπ.) Μητρώα Επιμελητηρίων Δημοτικά Αρχεία Αρχεία τραπεζών (ΙΑ/ΕΤΕ) Χάρτες, φωτογραφίες, αεροφωτογραφίες κ.λπ. Προφορικές μαρτυρίες

18 Η χρονολόγηση του υλικού καταλοίπου και των διαφορετικών φάσεών του συνιστά μία δύσκολη και σύνθετη εργασία που απαιτεί συνδυασμό της επιτόπιας έρευνας με έρευνες αρχείου/βιβλιογραφίας και ειδικές γνώσεις (π.χ. η διάκριση των φάσεων μιας οικοδομής απαιτεί το εξασκημένο μάτι αρχιτέκτονα και γνώσεις κατασκευαστικών τεχνολογιών, η χρονολόγηση στοιχείων του εξοπλισμού απαιτεί γνώσεις από την ιστορία της τεχνολογίας).

19

20

21 Οι διαδοχικές φάσεις ενός εργοστασίου κλωστοϋφαντουργίας (Oats Royds Mill), , West Yorkshire, Αγγλία

22

23

24

25

26

27

28

29 "Τιμή και δόξα εις τους Χημικούς του (Γ.) Σαμαράς, Σ. Πολυμπερόπουλος, Γ. Μπέτσης, Π. Μίχας, Ι. Δοξαράς, Π. Παλαιολογος, Ε. Στεφόπουλος, Γ. Ρετσινόπουλος, Χ. Νικολόπουλος, Κ. Χαραλάμπης, Χ. Φαβέας, Χ. Χατζηγιάννογλους, Α. Ρώτας, Δ. Μαλέας. 20/3/914"

30 Επιστολή του κατασκευαστή, της γερμανικής εταιρείας Zinser στον αντιπρόσωπό της στην Ελλάδα, την εταιρεία των Αδελφών Χριστοδούλου, σχετικά με σύρτες κατασκευής της που παρήγγειλε το νηματουργείο Βαρδάκα Καρτέλα του κατασκευαστή με τα τεχνικά στοιχεία του μηχανήματος. Κάτω, οι σύρτες που προμηθεύτηκε το εργοστάσιο Βαρδάκα, σε φωτογραφία από το τεχνικό φυλλάδιο της Zinser (Πηγή: Βιομηχανικό Μουσείο Ερμούπολης, Αρχείο Βαρδάκα)

31 Χάρτζι και λεπτομέρειές του από κατάλογος της αγγλικής εταιρείας κατασκευής κλωστοϋφαντουργικών μηχανημάτων Brooks & Doxey (1920) Ltd., Manchester Μηχανοποιείο Σκούρα, Πάτρα (δεκ. 1910)

32 Ατμάμαξα μεταφοράς λιγνίτη στο Λιγνιτωρυχείο Αλιβερίου, 23 Σεπτεμβρίου 1954 (Πηγή: Αρχείο Σταύρου Κουκουβάου) Η ίδια ατμάμαξα όπως σώζεται σήμερα στο Λιγνιτωρυχείο (φωτ. Μαρία Μαυροειδή, Ιούνιος 2004)

33

34 Καταγραφή μητρώου Συλλογής του Μουσείου της Ερμούπολης (μηχανολογικός εξοπλισμός) Καταγραφή-τεκμηρίωση Σκαγιοποιείου Αναιρούση (μικρή παραγωγική μονάδα) Καταγραφή-τεκμηρίωση πρώην Λιγνιτωρυχείων Αλιβερίου (βιομηχανική εγκατάσταση + τοπίο) Καταγραφή-τεκμηρίωση συλλογής επιστημονικών οργάνων του ΓΠΑ (ειδικές κατηγορίες)