ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ. ΥΓΕΙΟΝΟΜΙΚΟΥ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΟΣ Ο δείκτης DALYs... 47

Transcript

1 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΕΝΝΟΙΟΛΟΓΙΚΟΙ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΙ Η ΜΕΤΡΗΣΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΕΩΝ ΥΓΕΙΑΣ : ΤΟ ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΥΠΟΒΑΘΡΟ Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΝΟΣΗΡΟΤΗΤΑΣ Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΣΧΕΤΙΖΟΜΕΝΗΣ ΜΕ ΤΗΝ ΥΓΕΙΑ ΠΟΙΟΤΗΤΑΣ ΖΩΗΣ Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΥΓΕΙΑΣ Η ΜΕΤΡΗΣΗ ΤΗΣ ΝΟΣΗΡΟΤΗΤΑΣ ΔΕΙΚΤΕΣ ΜΕΤΡΗΣΗΣ ΤΗΣ ΝΟΣΗΡΟΤΗΤΑΣ Επιδημιολογικοί δείκτες Νοσηρότητα και στοιχεία του τρόπου ζωής ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΤΩΝ ΜΕΤΡΗΣΕΩΝ ΝΟΣΗΡΟΤΗΤΑΣ ΣΤΗΝ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΤΟΥ ΥΓΕΙΟΝΟΜΙΚΟΥ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΟΣ ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΤΩΝ ΜΕΤΡΗΣΕΩΝ ΝΟΣΗΡΟΤΗΤΑΣ ΣΤΗΝ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΤΩΝ ΥΓΕΙΟΝΟΜΙΚΩΝ ΑΝΑΓΚΩΝ Η ΜΕΤΡΗΣΗ ΤΗΣ ΣΧΕΤΙΖΟΜΕΝΗΣ ΜΕ ΤΗΝ ΥΓΕΙΑ ΠΟΙΟΤΗΤΑΣ ΖΩΗΣ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΜΕΤΡΗΣΗΣ ΤΗΣ ΣΧΕΤΙΖΟΜΕΝΗΣ ΜΕ ΤΗΝ ΥΓΕΙΑ ΠΟΙΟΤΗΤΑΣ ΖΩΗΣ Ερωτηματολόγια γενικού επιπέδου υγείας Ερωτηματολόγια εξειδικευμένα σε συγκεκριμένη ασθένεια Κλίμακες μέτρησης του πόνου Ψυχομετρικά χαρακτηριστικά των ερωτηματολογίων ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΤΩΝ ΜΕΤΡΗΣΕΩΝ ΠΟΙΟΤΗΤΑΣ ΖΩΗΣ ΣΤΗΝ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΤΟΥ ΥΓΕΙΟΝΟΜΙΚΟΥ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΟΣ Ο δείκτης QALYs Ο δείκτης DALYs Μέθοδοι μέτρησης της χρησιμότητας ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΤΩΝ ΜΕΤΡΗΣΕΩΝ ΠΟΙΟΤΗΤΑΣ ΖΩΗΣ ΣΤΗΝ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΤΩΝ ΥΓΕΙΟΝΟΜΙΚΩΝ ΑΝΑΓΚΩΝ ΕΝΑ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ ΤΩΝ ΜΕΤΡΗΣΕΩΝ ΝΟΣΗΡΟΤΗΤΑΣ ΚΑΙ ΠΟΙΟΤΗΤΑΣ ΖΩΗΣ ΣΤΗΝ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΥΓΕΙΑΣ : Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΨΥΧΙΚΗΣ ΥΓΕΙΑΣ ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΗΝ ΨΥΧΙΚΗ ΥΓΕΙΑ Η ΕΦΑΡΜΟΖΟΜΕΝΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΨΥΧΙΚΗΣ ΥΓΕΙΑΣ ΣΕ ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΧΩΡΕΣ Η ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΜΕΤΡΗΣΕΩΝ ΝΟΣΗΡΟΤΗΤΑΣ ΣΤΗ ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΨΥΧΙΚΗΣ ΥΓΕΙΑΣ Η ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΜΕΤΡΗΣΕΩΝ ΠΟΙΟΤΗΤΑΣ ΖΩΗΣ ΣΤΗ ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΨΥΧΙΚΗΣ ΥΓΕΙΑΣ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ... 73

2 Η χρήση δεικτών για τη μέτρηση της νοσηρότητας και της ποιότητας ζωής -2- ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η μέτρηση του επιπέδου υγείας του πληθυσμού αποτελούσε ανέκαθεν ένα σημαντικό ζήτημα σε κάθε προσπάθεια σχεδιασμού και εφαρμογής πολιτικών υγείας και οργάνωσης των αντίστοιχων υπηρεσιών. Ωστόσο, η καταγραφή και αποτύπωση της υγείας ενός δεδομένου πληθυσμού με μετρήσιμους δείκτες δεν είναι πάντα εύκολη. Στην προσπάθεια καταγραφής του επιπέδου υγείας, οι δείκτες νοσηρότητας έπαιζαν μέχρι στιγμής έναν καθοριστικό ρόλο, καθώς επέτρεπαν την περιγραφή του νοσολογικού φάσματος του πληθυσμού, παρέχοντας στοιχεία για την πορεία και αιτιολογία των νοσημάτων και για τις υγειονομικές ανάγκες που θα καθοδηγούσαν την οργάνωση και τον σχεδιασμό νέων υπηρεσιών υγείας. Η μέχρι σήμερα μέτρηση της νοσηρότητας βασιζόταν σε ένα βιοϊατρικό μοντέλο για την έννοια της υγείας και της ασθένειας, σύμφωνα με το οποίο η υγεία ορίζεται ως ένα βιολογικό φαινόμενο και η ασθένεια συνίσταται στην εμφάνιση συγκεκριμένων μορφών απόκλισης από την φυσιολογική λειτουργία του οργανισμού. Τα τελευταία χρόνια ένα νέο πνεύμα διαπνέει τη μέτρηση των καταστάσεων υγείας, το οποίο συνηγορεί υπέρ της ολιστικής αντίληψης για τον ορισμό της υγείας και της ασθένειας. Σύμφωνα με την αντίληψη αυτή, η υγεία αντιμετωπίζεται ως το σύνολο της σωματικής, ψυχικής και κοινωνικής ευεξίας και λειτουργικότητας του ατόμου. Με αυτήν την έννοια, σημαντική θέση στη μέτρηση και εκτίμηση του επιπέδου υγείας κατέχουν, εκτός από τους παραδοσιακούς δείκτες νοσηρότητας, στοιχεία που αναφέρονται στον τρόπο ζωής και εν γένει στη συμπεριφορά του ατόμου και δείκτες που μετρούν την υποκειμενική αντίληψη του ατόμου για την υγεία του. Η μέτρηση της νοσηρότητας υπό το νέο αυτό πρίσμα έχει σημαντικές εφαρμογές στην διαμόρφωση πολιτικής υγείας τόσο από την άποψη της καταγραφής των υγειονομικών αναγκών όσο και από την άποψη της μέτρησης του υγειονομικού αποτελέσματος. Η ολιστική αντίληψη για τη μέτρηση του επιπέδου υγείας συμβάλλει στην καλύτερη αποτύπωση του νοσολογικού φάσματος του πληθυσμού και στον εντοπισμό των ομάδων υψηλού κινδύνου, στις οποίες θα πρέπει να απευθύνεται ο σχεδιασμός υπηρεσιών πρόληψης και θεραπείας. Παράλληλα, αναδεικνύει σημαντικές υγειονομικές ανισότητες στον

3 Η χρήση δεικτών για τη μέτρηση της νοσηρότητας και της ποιότητας ζωής -3- πληθυσμό, οι οποίες θα πρέπει να αντιμετωπιστούν με τον κατάλληλο τρόπο για την βελτίωση του συνολικού επιπέδου υγείας. Η εκτίμηση του υγειονομικού αποτελέσματος που, μέχρι πρόσφατα, βασιζόταν στον υπολογισμό της επίδρασης των παρεμβάσεων στη θνησιμότητα και στη νοσηρότητα του πληθυσμού, αποκτά μία νέα προοπτική, καθώς συμπεριλαμβάνει την υποκειμενική αντίληψη του ατόμου για την υγεία του και την ποιότητα ζωής του. Η βελτίωση της ζωής με καθαρά ποσοτικούς όρους (π.χ. προσδόκιμο επιβίωσης, μείωση θνησιμότητας κ.λ.π.) δεν επαρκεί για τη λήψη απόφασης υπέρ της μίας ή της άλλης υγειονομικής παρέμβασης. Έτσι στον σχεδιασμό πολιτικής υγείας αποκτά κυρίαρχη θέση η μέτρηση της βελτίωσης της υγείας με όρους ποιότητας ζωής. Η σχετιζόμενη με την υγεία ποιότητα ζωής αποτελεί μία πολυδιάστατη έννοια που προσδιορίζεται με βάση τις υποκειμενικές αντιλήψεις των ατόμων για την υγεία και την ασθένεια και παρέχει μία μέτρηση του επιπέδου υγείας από την πλευρά του ασθενούς. Οι οικονομολόγοι της υγείας καλούνται πλέον να συμπεριλάβουν στις έρευνες κοινωνικοοικονομικής αξιολόγησης στοιχεία που συγκρίνουν το κόστος διαφορετικών παρεμβάσεων με την αντίστοιχη επίδρασή τους όχι μόνο στην ποσότητα αλλά και στην ποιότητα ζωής του ασθενούς. Η παρούσα εργασία επικεντρώνεται στην αναλυτική περιγραφή της χρήσης δεικτών για τη μέτρηση της νοσηρότητας και της ποιότητας ζωής στην διαμόρφωση και το σχεδιασμό πολιτικής υγείας. Καταρχήν, προσδιορίζονται εννοιολογικά οι έννοιες του επιπέδου υγείας, της νοσηρότητας, της ποιότητας ζωής και της πολιτικής υγείας, όπως αυτές χρησιμοποιούνται στη σύγχρονη διεθνή βιβλιογραφία. Στη συνέχεια η εργασία περιλαμβάνει δύο θεματικές ενότητες. Στην πρώτη ενότητα αναλύονται οι τρόποι μέτρησης της νοσηρότητας του πληθυσμού, υπό το νέο πρίσμα της ολιστικής αντίληψης για την υγεία και τη νόσο, και διερευνώνται οι τρόποι εφαρμογής των σχετικών μετρήσεων στην εκτίμηση του υγειονομικού αποτελέσματος επιμέρους παρεμβάσεων και στην καταγραφή των υγειονομικών αναγκών. Στην δεύτερη ενότητα γίνεται αναφορά στη μεθοδολογία μέτρησης της σχετιζόμενης με την υγεία ποιότητας ζωής με την περιγραφή των σημαντικότερων ερωτηματολογίων που χρησιμοποιούνται διεθνώς για το σκοπό αυτό. Στη συνέχεια αναλύονται οι τρόποι με τους οποίους οι μετρήσεις ποιότητας ζωής εφαρμόζονται σήμερα στην πολιτική υγείας και

4 Η χρήση δεικτών για τη μέτρηση της νοσηρότητας και της ποιότητας ζωής -4- συγκεκριμένα στην μέτρηση του υγειονομικού αποτελέσματος και στην αποτύπωση των υγειονομικών αναγκών του πληθυσμού. Η εργασία κλείνει με την αναφορά ενός παραδείγματος εφαρμογής των μετρήσεων νοσηρότητας και ποιότητας ζωής στη διαμόρφωση πολιτικής υγείας. Επιλέγεται το παράδειγμα της ψυχικής υγείας, λόγω του αυξανόμενου ενδιαφέροντος που εκδηλώνεται παγκοσμίως στο χώρο αυτό, αλλά και λόγω των σημαντικών μεταρρυθμίσεων που λαμβάνουν χώρα στα πλαίσια της βελτίωσης της ψυχικής υγείας του πληθυσμού και της καλύτερης αντιμετώπισης του ψυχικά ασθενούς στην κοινότητα. Στόχος της εργασίας είναι να αποδείξει ότι στα πλαίσια μίας ορθολογικής και προσανατολισμένης στις ανάγκες πολιτικής υγείας, οι δείκτες νοσηρότητας και ποιότητας ζωής μπορούν να χρησιμοποιηθούν συνδυαστικά εμπλουτίζοντας τη γνώση μας για τις ανάγκες του πληθυσμού και τους τρόπους με τους οποίους αυτές μπορούν να καλυφθούν σύμφωνα με τις αρχές της ισότητας και της κοινωνικής δικαιοσύνης. Εν όψει της υγειονομικής μεταρρύθμισης που βρίσκεται σε πλήρη εξέλιξη στη χώρα μας, τα στοιχεία για την αποτελεσματικότερη χρήση των δεικτών νοσηρότητας και ποιότητας ζωής στο σχεδιασμό πολιτικής υγείας μπορούν να αποδειχθούν εξαιρετικά χρήσιμα εργαλεία.

5 Η χρήση δεικτών για τη μέτρηση της νοσηρότητας και της ποιότητας ζωής ΕΝΝΟΙΟΛΟΓΙΚΟΙ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΙ 1.1. Η μέτρηση καταστάσεων υγείας : το θεωρητικό υπόβαθρο. Η χρήση οποιουδήποτε μέσου για τη μέτρηση καταστάσεων υγείας προϋποθέτει, καταρχήν, τον επαρκή εννοιολογικό προσδιορισμό τόσο της υγείας όσο και της ασθένειας. Ωστόσο, η έννοια «υγεία» δεν είναι εύκολο ούτε να οριστεί αλλά ούτε και να μετρηθεί, όπως τουλάχιστον συμπεραίνει κανείς από την βιβλιογραφία των τελευταίων χρόνων. Μία συγκεκριμένη ασθένεια ή μία συγκεκριμένη κατάσταση της φυσιολογίας του οργανισμού είναι δυνατόν να προσδιοριστούν και να μετρηθούν, ωστόσο αυτό δεν περιλαμβάνει το σύνολο της έννοιας «υγεία». Σύμφωνα με το βιοϊατρικό μοντέλο, η ασθένεια ορίζεται ως η απόκλιση μετρήσιμων βιολογικών μεταβλητών από τη φυσιολογική τιμή, ή η παρουσία συγκεκριμένων και κατηγοριοποιημένων μορφών παθολογίας ( Blaxter, 1990). Αντίθετα, έρευνες υποδεικνύουν ότι οι απλοί άνθρωποι θεωρούν την υγεία και την ασθένεια κοινωνικά και βιολογικά γεγονότα, δίνουν έναν ευρύτερο ορισμό στις καταστάσεις αυτές και τις συσχετίζουν με τη φυσιολογική πορεία γήρανσης του ατόμου. Μεταξύ των ορισμών που έδωσαν απλοί άνθρωποι για την υγεία περιλαμβάνονται οι εξής : η υγεία ως μη-ασθένεια, η υγεία ως απόθεμα του οργανισμού, η υγεία ως συμπεριφορά με έμφαση στον τρόπο ζωής, η υγεία ως καλή φυσική κατάσταση, ως ενέργεια, ζωτικότητα, ως κοινωνικές σχέσεις, ως λειτουργικότητα, ως ψυχοκοινωνική ευεξία (Blaxter, 1990). Σε αντιπαράθεση, λοιπόν, με το βιοϊατρικό μοντέλο υπάρχει ένα ολιστικό μοντέλο, σύμφωνα με το οποίο ο ορισμός της υγείας αναφέρεται στο σύνολο των σωματικών, ψυχικών και κοινωνικών λειτουργιών και δραστηριοτήτων του ανθρώπου. Σε αυτό το πνεύμα κινείται και ο ορισμός που δίνει ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας, σύμφωνα με τον οποίο, η υγεία είναι «η κατάσταση πλήρους σωματικής, κοινωνικής και ψυχικής ευεξίας και όχι μόνο η απουσία της ασθένειας». Μία ανάλογη εννοιολογική προσέγγιση της υγείας συναντάμε και στον Πλάτωνα, ο οποίος ορίζει την υγεία ως αρμονία μεταξύ των σωματικών λειτουργιών, καθώς και στον Γαληνό, σύμφωνα με τον οποίο η ασθένεια είναι αποτέλεσμα μιας διαταραχής στην ισορροπία του οργανισμού.

6 Η χρήση δεικτών για τη μέτρηση της νοσηρότητας και της ποιότητας ζωής -6- Συχνά τα εργαλεία μέτρησης του επιπέδου υγείας μετρούν τις αποκλίσεις από ένα επιθυμητό επίπεδο υγείας και στην πραγματικότητα αποτελούν μετρήσεις της ασθένειας ή της απουσίας ασθένειας. Με αυτήν την έννοια δεν αντικατοπτρίζουν την ολιστική άποψη για την υγεία του Π.Ο.Υ. και εξαιρούν από τη μέτρηση σημαντικές μη βιολογικές μεταβλητές που επηρεάζουν την πορεία του ασθενή, όπως η ψυχολογική κατάσταση, τα κίνητρα, το κοινωνικοοικονομικό επίπεδο, η πρόσβαση σε υπηρεσίες υγείας, τα δίκτυα κοινωνικής υποστήριξης, το σύστημα προσωπικών αξιών και απόψεων για την υγεία, η ικανότητα να αντιμετωπίζει δύσκολες καταστάσεις, η συμμόρφωση στην θεραπεία (Bowling, 1995). Η μέτρηση καταστάσεων υγείας βασίζεται στη χρήση συγκεκριμένων δεικτών και στη συλλογή στατιστικών δεδομένων για τον πληθυσμό και εφαρμόζεται στις περισσότερες κοινωνίες προκειμένου να υποδείξει τα βασικά υγειονομικά προβλήματα του πληθυσμού, να συμβάλλει στον καθορισμό στόχων στην πολιτική υγείας και να ελέγξει την αποτελεσματικότητα της ιατρικής παρέμβασης ( McDowell και Newell, 1996). Οι δείκτες οι οποίοι χρησιμοποιούνται είναι κυρίως δύο ειδών : α) δείκτες που δίνουν το υγειονομικό προφίλ του πληθυσμού και βασίζονται σε δεδομένα που εκφράζουν αναλογίες σε περιφερειακό ή εθνικό επίπεδο, β) δείκτες καταστάσεων υγείας μεμονωμένων ατόμων, οι οποίοι χρησιμοποιούνται για τον εντοπισμό των ατομικών διαφορών στην υγεία, τη διάγνωση ασθενειών και την αξιολόγηση του θεραπευτικού αποτελέσματος. Σύμφωνα με τον Yfantopoulos (2001α), υπάρχουν τέσσερις διαφορετικές προσεγγίσεις στην μέτρηση και αξιολόγηση του επιπέδου υγείας του πληθυσμού. Η πρώτη προσέγγιση είναι η επιδημιολογική ή βιοϊατρική, η οποία βασίζεται στον ορισμό της υγείας ως βιολογικού φαινομένου. Η μέτρηση του επιπέδου υγείας σύμφωνα με την προσέγγιση αυτή γίνεται με βάση την ταξινόμηση των ασθενειών σε κατηγορίες ανάλογα με τα συμπτώματα κάθε ασθένειας. Η δεύτερη προσέγγιση είναι η προσέγγιση της λειτουργίας/δυσλειτουργίας, η οποία επικεντρώνεται στη μέτρηση της επίδρασης που έχουν οι δυσλειτουργικές καταστάσεις υγείας στις ικανότητες και τα συναισθήματα του ατόμου στην καθημερινή του ζωή. Η τρίτη προσέγγιση είναι η πολιτιστική προσέγγιση, η οποία επικεντρώνεται στη διαδικασία στιγματοποίησης που εφαρμόζεται από την κοινωνία σε κάθε περίπτωση

7 Η χρήση δεικτών για τη μέτρηση της νοσηρότητας και της ποιότητας ζωής -7- αποκλίνουσας συμπεριφοράς. Αυτή η προσέγγιση εισάγει μία νέα ερμηνεία του ορισμού της υγείας, σύμφωνα με την οποία οι αντιλήψεις των ατόμων σχετικά με την υγεία και την ασθένεια ποικίλλουν σημαντικά ανάλογα με την ηλικιακή ομάδα, την εισοδηματική και κοινωνική τάξη, τη θρησκεία και άλλους παράγοντες. Η τέταρτη προσέγγιση είναι η οικονομική προσέγγιση, η οποία χρησιμοποιεί για τον ορισμό και τη μέτρηση των καταστάσεων υγείας την έννοια της χρησιμότητας σε συνδυασμό με την αξιολόγηση των υγειονομικών αναγκών. Η μέτρηση της υγείας δεν γίνεται άμεσα με τη χρήση ενός συγκεκριμένου μέσου μέτρησης, αλλά αποτελεί μία έμμεση διαδικασία με επιμέρους στάδια. Καταρχήν, απαιτείται η διαμόρφωση των μεταβλητών προς μέτρηση. Αυτό προϋποθέτει την ταξινόμηση, καταγραφή και περιγραφή των συμπτωμάτων και των επιμέρους χαρακτηριστικών συγκεκριμένων καταστασεων υγείας. Η μέτρηση της υγείας βασίζεται σε έναν μεγάλο αριθμό μεταβλητών, κάθε μία από τις οποίες παρέχει και ένα επιμέρους στοιχείο στη συνολική έννοια της υγείας, όπως αυτή ορίζεται παραπάνω. Σε ένα επόμενο στάδιο εφαρμόζεται μία κλίμακα μέτρησης για κάθε μεταβλητή, σε μία προσπάθεια απόδοσης αριθμητικών βαθμών σε συγκεκριμένες καταστάσεις υγείας. Ένας από τους αρχικούς δείκτες μέτρησης καταστάσεων υγείας που χρησιμοποιήθηκε ευρύτατα λόγω της ευκολίας στην εφαρμογή και καταγραφή των μετρήσεων ήταν ο δείκτης θνησιμότητας. Ωστόσο, καθώς οι κοινωνίες εξελίσσονται, μεταβάλλονται και οι καταστάσεις υγείας που έχουν μεγαλύτερη σημασία, επομένως γεννιέται η ανάγκη για την εφαρμογή νέων, πιο εξειδικευμένων δεικτών. Οι δείκτες που χρησιμοποιούνται αντικατοπτρίζουν τα υγειονομικά προβλήματα που εμπνέουν κοινωνική ανησυχία και για τα οποία αναζητάται κάποια λύση ( McDowell και Newell, 1996). Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται μία στροφή του ενδιαφέροντος από δείκτες που σχετίζονται με την επιβίωση και τη θνησιμότητα σε δείκτες που αναφέρονται στην απουσία ή μη ασθένειας, στην καθημερινή λειτουργικότητα του ατόμου, στην κοινωνική και συναισθηματική ευεξία καθώς και στην ποιότητας ζωής. Οι δείκτες αυτοί αναφέρονται στη βιβλιογραφία ως δείκτες μέτρησης της «θετικής υγείας» (positive health) ή «κοινωνικής υγείας» ή της «σχετιζόμενης με την υγεία ποιότητας ζωής» (Bowling, 1995).

8 Η χρήση δεικτών για τη μέτρηση της νοσηρότητας και της ποιότητας ζωής -8- Οι δείκτες μέτρησης της υγείας μπορούν να κατηγοριοποιηθούν σε διαφορετικούς τύπους. Σε λειτουργικό επίπεδο οι δείκτες διακρίνονται σε διαγνωστικούς (π.χ. μέτρηση της πίεσης του αίματος), προγνωστικούς (π.χ.apgar score) και αξιολογικούς, οι οποίοι μετρούν την εξέλιξη των καταστάσεων υγείας στο χρόνο. Επίσης, οι δείκτες μέτρησης υγείας διακρίνονται σε γενικούς και ειδικούς. Οι τελευταίοι μπορεί να αφορούν μία συγκεκριμένη ασθένεια ή κατάσταση υγείας, ένα συγκεκριμένο τύπο ατόμου ή μία συγκεκριμένη ηλικιακή ομάδα. Οι γενικοί δείκτες συνήθως χρησιμοποιούνται σε περιγραφικές επιδημιολογικές έρευνες. Από μεθοδολογική άποψη οι δείκτες διακρίνονται σε βαθμολογικές κλίμακες και ερωτηματολόγια, σε υγειονομικούς δείκτες (health indices) και υγειονομικά προφίλ (health profiles) και σε υποκειμενικούς και αντικειμενικούς δείκτες μέτρησης (McDowell και Newell, 1996). Οι υποκειμενικοί δείκτες μέτρησης της υγείας χρησιμοποιούνται ευρύτατα, καθώς παρέχουν πληροφορίες για την ποιότητα παρά για την ποσότητα του υπό μέτρηση χαρακτηριστικού, συνιστούν τον καταλληλότερο τρόπο μέτρησης καταστάσεων που δεν μπορούν να περιγραφούν με έναν εργαστηριακό δείκτη, όπως ο πόνος, το άγχος και η κατάθλιψη και αποτελούν ένα τρόπο καταγραφής και μέτρησης της προσωπικής άποψης του ασθενούς. Η ανάπτυξη και χρήση των δεικτών μέτρησης της υγείας βασίζεται σε ένα συγκεκριμένο θεωρητικό μοντέλο για τον εννοιολογικό προσδιορισμό της υγείας. Το θεωρητικό αυτό μοντέλο προσδιορίζει το περιεχόμενο του δείκτη αλλά και τον τρόπο ερμηνείας των αποτελεσμάτων. Η μεγάλη πλειοψηφία των δεικτών μέτρησης σωματικής και ψυχικής υγείας βασίζει τον λειτουργικό προσδιορισμό της υγείας στην έννοια της λειτουργικότητας (McDowell και Newell, 1996). Η λειτουργικότητα αναφέρεται στην ικανότητα ενός ατόμου να ανταποκρίνεται με επιτυχία στις καθημερινές σωματικές και κοινωνικές του δραστηριότητες. Η μέτρηση της λειτουργικότητας μπορεί να είναι ένας σημαντικός δείκτης της σοβαρότητας και της επίδρασης που έχει μία ασθένεια, ακόμη και αν δεν γνωρίζουμε τίποτα για την αιτιολογία της. Υπάρχουν διαφορετικοί όροι για να περιγράψουν τις διαταραχές στη λειτουργικότητα, ανάλογα με το βαθμό σοβαρότητας και την επίδραση στο άτομο, όπως διαταραχή (impairment), ανικανότητα (disability) και αναπηρία (handicap). Με τον όρο διαταραχή περιγράφεται κάθε προσωρινή ή μόνιμη

9 Η χρήση δεικτών για τη μέτρηση της νοσηρότητας και της ποιότητας ζωής -9- απώλεια ή ανωμαλία σε μία φυσιολογική ή ψυχολογική δομή ή λειτουργία. Μία διαταραχή μπορεί να επηράζει τη λειτουργία νοητικών, αισθητηριακών ή εσωτερικών δομών και οργάνων. Η ανικανότητα αναφέρεται στους περιορισμούς εκτέλεσης μίας δραστηριότητας με τον τρόπο ή στο βαθμό που θεωρείται φυσιολογικός για ένα άτομο και αποτελεί συνήθως συνέπεια μίας διαταραχής. Η αναπηρία είναι το αποτέλεσμα μίας διαταραχής ή μίας ανικανότητας που περιορίζει ή εμποδίζει την εκπλήρωση ενός ή περισσότερων ρόλων που θεωρούνται φυσιολογικοί για ένα άτομο, με βάση την ηλικία, το φύλο του και σχετικούς κοινωνικο-πολιτιστικούς παράγοντες (WHO, 1980) Η έννοια της νοσηρότητας. Η έννοια της νοσηρότητας συνδέεται με την έλλειψη υγείας, ή την εκδήλωση ασθένειας. Η νοσηρότητα αναφέρεται στη συχνότητα των νόσων στους ανθρώπινους πληθυσμούς καθώς και στην ένταση των νοσογόνων επιδράσεων στον άνθρωπο (Σπάρος, 2001). Αποτελεί θεμελιώδη έννοια στην κλινική και κοινοτική ιατρική και στις επιστήμες υγείας γενικότερα. Η διερεύνηση της συχνότητας των νόσων στον πληθυσμό αποτελούσε ανέκαθεν ένα από τα σημαντικά βήματα για τη διαμόρφωση πολιτικής υγείας. Ωστόσο, τα τελευταία χρόνια η ανάπτυξη της επιδημιολογικής θεωρίας και μεθόδου έχει ανοίξει νέους ορίζοντες σ αυτόν τον τομέα. Σύμφωνα με έναν ορισμό, επιδημιολογία είναι η επιστήμη που μελετά τη συχνότητα των νοσημάτων στους ανθρώπινους πληθυσμούς (Σίμου, 2001). Η επιδημιολο γία μελετά την κατανομή και την εξέλιξη διαφόρων νοσημάτων ή χαρακτηριστικών στον ανθρώπινο πληθυσμό και τους παράγοντες που τα διαμορφώνουν ή μπορούν να τα επηρεάσουν. Είναι σημαντικό να τονίσουμε ότι η φύση της επιδημιολογίας είναι δυαδική: μελετά τόσο την κατανομή των νοσημάτων στον ανθρώπινο πληθυσμό όσο και τους αιτιολογικούς παράγοντες που εμπλέκονται στην εμφάνισή τους. Με αυτήν την έννοια η επιδημιολογία συμβάλλει: στην ανακάλυψη αιτιολογικών παραγόντων και στη διευκρίνιση αιτιολογικών μηχανισμών σε νοσήματα άγνωστης αιτιολογίας στην περιγραφή των αιτίων και συνθηκών που προκάλεσαν την έκρηξη μιας επιδημίας

10 Η χρήση δεικτών για τη μέτρηση της νοσηρότητας και της ποιότητας ζωής -10- στην κατανόηση της φυσικής ιστορίας διαφόρων νοσημάτων στην αιτιολογική ταξινόμηση και ταυτοποίηση των συνδρόμων στον προγραμματισμό, την οργάνωση και την αξιολόγηση των υπηρεσιών υγείας (Σίμου, 2001). Η περιεκτική αξία των δεικτών νοσηρότητας για τη διαμόρφωση της πολιτικής υγείας είναι αδιαμφισβήτητη (Μπουρσανίδης, 2001). Οι πληροφορίες που παρέχουν οι δείκτες αυτοί περιγράφουν το νοσολογικό φάσμα του πληθυσμού και την τάση μεταλλαγής του. Μ αυτόν τον τρόπο είναι δυνατόν να εντοπιστούν μεμονωμένα νοσήματα ή ομάδες ομοειδών νοσημάτων τα οποία έχουν σημαντικές επιπτώσεις στην υγεία-ασθένεια του πληθυσμού. Η ορθολογική πολιτική υγείας θα πρέπει να επικεντρωθεί στην προσπάθεια διερεύνησης και καταπολέμησης των αιτιολογικών παραγόντων αυτών των νοσημάτων, με στόχο την αποφυγή νοσηρότητας και τη βελτίωση της ποιότητας ζωής του πληθυσμού (Μπουρσανίδης, 2001) Η έννοια της σχετιζόμενης με την υγεία ποιότητας ζωής. Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται ένα αυξημένο ενδιαφέρον στο θέμα της ποιότητας ζωής, η οποία φαίνεται να χαρακτηρίζει διάφορες πλευρές της ζωής μας, όπως την κατοικία, την εργασία, το περιβάλλον, τις μεταφορές, την διασκέδαση, την υγεία, τα προϊόντα που καταναλώνουμε. Η έννοια της ποιότητας ζωής είναι μία ευρύτατη και πολυδιάστατη έννοια, η οποία θεωρητικά εμπεριέχει όλες τις πλευρές της ζωής ενός ατόμου και μπορεί να οριστεί με διαφορετικό τρόπο από διαφορετικά επιστημονικά πεδία. Περιλαμβάνει προσωπικές προτιμήσεις, εμπειρίες, αντιλήψεις και στάσεις σχετικά με φιλοσοφικές, πολιτιστικές, πνευματικές, ψυχολογικές, οικονομικές, πολιτικές και διαπροσωπικές διαστάσεις της καθημερινής ζωής ( Yfantopoulos, 2001c). Σύμφωνα με έναν ορισμό η ποιότητα ζωής είναι «ο βαθμός στον οποίο το άτομο έχει εκπληρώσει τους στόχους της ζωής του». Μία πιο αυστηρή εκδοχή ορίζει την ποιότητα ζωής ως το προϊόν των φυσικών χαρισμάτων του ατόμου σε συνδυασμό με την επίδραση της οικογένειας και της κοινωνίας. Σε άλλες περιπτώσεις η ποιότητα ζωής ορίζεται ως η προσωπική δήλωση των θετικών και αρνητικών χαρακτηριστικών που προσδιορίζουν τη ζωή ενός ανθρώπου

11 Η χρήση δεικτών για τη μέτρηση της νοσηρότητας και της ποιότητας ζωής -11- (Bowling, 1995). Οι Fries και Singh (1996) τονίζουν την αναγκαιότητα μίας περισσότερο συγκεκριμένης προσέγγισης στον ορισμό και τη μέτρηση της ποιότητας ζωής, αναφέροντας ότι η ποιότητα ζωής είναι μία έννοια αφηρημένη, η οποία στερείται συγκεκριμένου και ακριβούς ορισμού. Γι αυτό το λόγο στο πλαίσιο κλινικών ερευνών χρησιμοποιούμε μία περιορισμένη έννοια της ποιότητας ζωής, η οποία δεν περιλαμβάνει γενικά την ευτυχία, την ικανοποίηση, τα πρότυπα ζωής, κλίματος ή περιβάλλοντος, αλλά αναφέρεται μάλλον στις πλευρές της ποιότητας ζωής που σχετίζονται με την υγεία, δηλαδή στην σχετιζόμενη με την υγεία ποιότητα ζωής. Σε επίπεδο ΟΟΣΑ τα κράτη-μέλη έχουν συμφωνήσει σε έναν κατάλογο κοινωνικών θεμάτων σχετικών με την ποιότητα ζωής, στον οποίο περιλαμβάνονται η υγεία, ο έλεγχος στην παροχή αγαθών και υπηρεσιών, η εργασία και η ποιότητα της εργασιακής ζωής ( Bowling, 1995). Σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης έχει συσταθεί το Ευρωπαϊκό Ίδρυμα για την Κοινωνική Ποιότητα ( European Foundation on Social Quality), το οποίο εισήγαγε την έννοια της κοινωνικής ποιότητας. Ως κοινωνική ποιότητα ζωής ορίζεται ο βαθμός στον οποίο οι πολίτες είναι ικανοί να συμμετέχουν στην κοινωνική και οικονομική ζωή της κοινότητας, σε συνθήκες που ενισχύουν την προσωπική ευεξία και ευημερία. Το επίπεδο της κοινωνικής ποιότητας ζωής του πολίτη εξαρτάται από το βαθμό της οικονομικής ασφάλειας, το επίπεδο της κοινωνικής ενσωμάτωσης, το βαθμό της κοινωνικής συνοχής και αλληλεγγύης, το επίπεδο της αυτονομίας και το επίπεδο υγείας ( Yfantopoulos, 2001c). Εξάλλου, σύμφωνα με έρευνα που έγινε στην Ευρωπαϊκή Ένωση ( Διάγραμμα 1, Παράρτημα), σε δείγμα πολιτών, ως κυρίαρχος παράγοντας ποιότητας ζωής αναδείχθηκε η καλή υγεία, με το εισόδημα και την οικογενειακή κατάσταση να καταλαμβάνουν αντίστοιχα την δεύτερη και τρίτη θέση, ενώ άλλοι σημαντικοί παράγοντες ήταν η κατοικία, οι φιλίες, η ικανοποίηση από την εργασία και το μειωμένο άγχος. Αντίστοιχα, αυξανόμενο ενδιαφέρον παρουσιάζει για τους επιστήμονες που ασχολούνται με την υγεία η «σχετιζόμενη με την υγεία ποιότητα ζωής» (health related quality of life). Τα τελευταία χρόνια, με τη βοήθεια των σύγχρονων ιατρικών ανακαλύψεων και της υψηλής βιοϊατρικής τεχνολογίας, αυξήθηκε το προσδόκιμο επιβίωσης καθώς και ο μέσος όρος ζωής στις δυτικού τύπου κοινωνίες. Το ερώτημα που απασχολεί τους επιστήμονες είναι κατά

12 Η χρήση δεικτών για τη μέτρηση της νοσηρότητας και της ποιότητας ζωής -12- πόσον αυτά τα επιπλέον χρόνια ζωής είναι ποιοτικά χρόνια με καλή υγεία, ελεύθερα συμπτωμάτων και ασθενειών. Μήπως τελικά αυτή η αύξηση του μέσου όρου ζωής συμβαδίζει με μία χρόνια νοσηρότητα, κυρίως στις μεγάλες ηλικίες; Έτσι, οι μετρήσεις των καταστάσεων υγείας προσανατολίζονται πλέον όχι στις παραδοσιακές μετρήσεις θνησιμότητας και νοσηρότητας αλλά στη μέτρηση της σχετιζόμενης με την υγεία ποιότητας ζωής. Η πρόοδος στην ιατρική επιστήμη ενθαρρύνει την ιδιαίτερη σημασία της σχετιζόμενης με την υγεία ποιότητας ζωής, καθώς στις περισσότερες περιπτώσεις οι επαγγελματίες υγείας έρχονται αντιμέτωποι με καταστάσεις που απαιτούν έναν ευρύτερο ορισμό της υγείας, που περιλαμβάνει το σύνολο των σωματικών, κοινωνικών και ψυχικών λειτουργιών του ασθενή και δεν περιορίζεται απλά και μόνο στη θεραπεία των βιολογικών εκδηλώσεων μιας ασθένειας. Η διατήρηση ή ανάκτηση της σχετικής με την υγεία ποιότητας ζωής αποτελεί σημαντικό θεραπευτικό στόχο σε πολλές ιατρικές καταστάσεις, για τις οποίες δεν υπάρχει θεραπεία, αλλά η ιατρική παρέμβαση στηρίζεται στον έλεγχο των συμπτωμάτων και της πορείας της νόσου. Η σχετιζόμενη με την υγεία ποιότητα ζωής είναι ένα ειδικό πεδίο έρευνας, το οποίο περιλαμβάνει τις πλευρές της ζωής μας οι οποίες επηρεάζονται απο την προσωπική μας υγεία και από δραστηριότητες που στόχο έχουν τη διατήρηση ή βελτίωση της υγείας ( Bungay et al., 1991). Πρόκειται για μία υποκειμενική αντίληψη του επιπέδου υγείας, η οποία επικεντρώνεται στην επίδραση που έχει μία συγκεκριμένη κατάσταση υγείας στην ικανότητα του ατόμου να ζήσει μία ικανοποιητική ζωή. Είναι μία πολυδιάστατη έννοια με διττό χαρακτήρα, που περιλαμβάνει τις θετικές και τις αρνητικές όψεις της ευεξίας και της ζωής και ενσωματώνει την σωματική, ψυχική και κοινωνική υγεία. Η σχετιζόμενη με την υγεία ποιότητα ζωής αποτελεί, επίσης, μία δυναμική έννοια, η εκτίμηση της οποίας μεταβάλλεται καθώς μεταβάλλονται το επίπεδο υγείας, οι σχέσεις, οι εμπειρίες και οι ρόλοι του ατόμου. Συμπερασματικά, θα μπορούσαμε να ορίσουμε την σχετιζόμενη με την υγεία ποιότητα ζωής ως το άριστο επίπεδο της ψυχικής, σωματικής, κοινωνικής λειτουργικότητας, των σχέσεων και των αντιλήψεων για την υγεία, τη φυσική κατάσταση, την ικανοποίηση από τη ζωή και την ευεξία (Bowling, 1995). Η έννοια της σχετιζόμενης με την υγεία ποιότητας ζωής, όπως την ορίσαμε παραπάνω, βασίζεται στο θεωρητικό μοντέλο του Παγκόσμιου

13 Η χρήση δεικτών για τη μέτρηση της νοσηρότητας και της ποιότητας ζωής -13- Οργανισμού Υγείας, σύμφωνα με το οποίο η υγεία ορίζεται ως η κατάσταση πλήρους σωματικής, ψυχικής και κοινωνικής ευεξίας. Στα πλαίσια του Π.Ο.Υ. έχει συσταθεί μία συγκεκριμένη ομάδα επιστημόνων που ασχολείται με θέματα ποιότητας ζωής (World Health Organization Quality of Life Group). Σύμφωνα με την ομάδα αυτήν η ποιότητα ζωής ορίζεται ως η αντίληψη ενός ατόμου για τη θέση του στη ζωή, στα πλαίσια του πολιτισμού στον οποίο ζει και του αντίστοιχου συστήματος αξιών και σε σχέση με τους στόχους, τις προσδοκίες, τα πρότυπα και τις ανησυχίες του. Είναι μία ευρεία έννοια η οποία επηρεάζεται κατά περίπλοκο τρόπο από τη σωματική υγεία του ατόμου, την ψυχολογική του κατάσταση, το επίπεδο αυτονομίας του, τις κοινωνικές του σχέσεις και τις σχέσεις του με σημαντικά στοιχεία του περιβάλλοντός του (Bowling, 1995) Η πολιτική υγείας. Με τον όρο πολιτική υγείας περιγράφεται το σύνολο των προσπαθειών και παρεμβάσεων που αποβλέπουν στη διαμόρφωση και διατύπωση σκοπών και στόχων και στη λήψη των μέτρων που αποσκοπούν στην προαγωγή, διατήρηση και αποκατάσταση της υγείας. Η πολιτική υγείας περιλαμβάνει τις προσπάθειες που αποβλέπουν στην ανακούφιση από τις υποκειμενικές και κοινωνικές συνέπειες της ασθένειας, καθώς και τις παρεμβάσεις για διάπλαση, δόμηση και συντονισμό των θεσμών και υπηρεσιών υγείας (Μπουρσανίδης, 2001). Με αυτήν την έννοια, η πολιτική υγείας εμπεριέχει τον σχεδιασμό και προγραμματισμό ενεργειών και δραστηριοτήτων. Για να είναι δυνατός ένας ορθολογικός σχεδιασμός στην πολιτική υγείας απαιτείται η πλήρης γνώση της συχνότητας, κατανομής και εξέλιξης των ασθενειών στον πληθυσμό, καθώς και των ενδεδειγμένων εργαλείων και στρατηγικών διασφάλισης της υγείας και περίθαλψης των ασθενών. Η ορθολογική πολιτική υγείας, με την έννοια που αναφέρεται στον Μπουρσανίδη ( 2001), βασίζεται σε ένα λογικά συνεκτικό σύστημα σκοπών και στόχων και αποτελεί τη βάση για τη λήψη ορθολογικών αποφάσεων. Η μεθοδολογία της ορθολογικής λήψης αποφάσεων θεωρείται βασικό εργαλείο στον προγραμματισμό και τη διαμόρφωση πολιτικών υγείας. Βασίζεται σε τρία αναλυτικά διαφοροποιημένα στάδια, τα οποία περιλαμβάνουν α) τον σαφή προσδιορισμό και διατύπωση σκοπών και στόχων, β) την καταγραφή και

14 Η χρήση δεικτών για τη μέτρηση της νοσηρότητας και της ποιότητας ζωής -14- αξιολόγηση των εναλλακτικών επιλογών, γ) την επιλογή και εφαρμογή της πιο αποτελεσματικής και αποδοτικής λύσης. Σε επίπεδο συστήματος υγείας διακρίνεται ένας υγειονομικός σκοπός, ο οποίος αναφέρεται στην προαγωγή και προάσπιση της υγείας και γενικά στη βελτίωση του επιπέδου υγείας, και ένας κοινωνικοπολιτικός σκοπός, που αναφέρεται στη διασφάλιση των πολιτών έναντι των κοινωνικών κινδύνων. Για την επίτευξη του υγειονομικού σκοπού κρίνεται απαραίτητος ο λειτουργικός προσδιορισμός και η μέτρηση του επιπέδου υγείας του πληθυσμού με τη βοήθεια δεικτών υγείας, ενώ ως επιμέρους στόχος αναγνωρίζεται η παραγωγή και διανομή υπηρεσιών και αγαθών σύμφωνα με τις ανάγκες. Στην περίπτωση του κοινωνικοπολιτικού σκοπού τίθεται ως επιμέρους στόχος η παροχή ίσων ευκαιριών στη χρήση υπηρεσιών και αγαθών υγείας. Στην παρούσα εργασία θα επικεντρωθούμε κυρίως σε δύο σημαντικές παραμέτρους της πολιτικής υγείας, στην έννοια της υγειονομικής ανάγκης και στην έννοια του υγειονομικού αποτελέσματος. Ο προσδιορισμός των υγειονομικών αναγκών του πληθυσμού είναι απαραίτητος, καθώς αποτελεί τη βάση πάνω στην οποία θα στηριχθεί η λήψη αποφάσεων και ο καθορισμός προτεραιοτήτων Ο ορισμός της υγειονομικής ανάγκης εξαρτάται από τον αντίστοιχο ορισμό της υγείας και της ασθένειας. Εάν αποδεχθούμε έναν ευρύ ορισμό για την υγεία, με την έννοια που δίνει σε αυτήν ο Π.Ο.Υ., θα μπορούσαμε να ορίσουμε τις υγειονομικές ανάγκες ως τα στοιχεία εκείνα που χρειαζόμαστε προκειμένου να διατηρήσουμε, να αποκαταστήσουμε ή να προάγουμε την φυσιολογική λειτουργικότητα του ανθρώπου ( Daniels, 1988). Συνεπώς, οι υγειονομικές ανάγκες περιλαμβάνουν την επαρκή διατροφή, την κατοικία, τις υγιείς και ασφαλείς συνθήκες ζωής και εργασίας, ένα φάσμα υπηρεσιών πρόληψης, θεραπείας και αποκατάστασης της υγείας, μη ιατρικές υπηρεσίες κοινωνικής υποστήριξης και κάποια στοιχεία του τρόπου ζωής, όπως η σωματική άσκηση, η ανάπαυση, ο ελεύθερος χρόνος κ.λ.π. Γενικά θα μπορούσαμε να εντοπίσουμε τέσσερις προσεγγίσεις ως προς τον ορισμό των υγειονομικών αναγκών: την επιδημιολογική ή βιοϊατρική, την οικολογική, την κοινωνιολογική και την οικονομική προσέγγιση. Σύμφωνα με την επιδημιολογική προσέγγιση οι ανάγκες υγείας ορίζονται με βάση το νοσολογικό προφίλ του πληθυσμού και εκτιμώνται με τη βοήθεια των μετρήσεων νοσηρότητας και γενικά με βάση επιδημιολογικούς δείκτες. Η οικολογική

15 Η χρήση δεικτών για τη μέτρηση της νοσηρότητας και της ποιότητας ζωής -15- προσέγγιση ορίζει τις υγειονομικές ανάγκες ως τις αναγκαίες συνθήκες που απαιτούνται για να συνεχίσει ένας οργανισμός να ζει αρμονικά με το περιβάλλον του. Σύμφωνα με την κοινωνιολογική προσέγγιση οι ανάγκες υγείας προσδιορίζονται με βάση τις στάσεις των ατόμων και της κοινωνίας γενικά, που αποσκοπούν στην διατήρηση και προαγωγή της υγείας. Σύμφωνα με την οικονομική προσέγγιση οι υγειονομικές ανάγκες είναι ο βασικός παράγοντας που κατευθύνει τόσο την ζήτηση των πολιτών-καταναλωτών για υπηρεσίες υγείας, όσο και την προσφορά τέτοιων υπηρεσιών εκ μέρους των παραγωγώνπρομηθευτών. Σύμφωνα με τον Maynard (1996), η υγειονομική ανάγκη είναι η ικανότητα ενός ασθενή να αντλεί όφελος από κάθε μονάδα κόστους. Με αυτήν την έννοια οι πόροι για την υγεία θα πρέπει να κατανεμηθούν στους ασθενείς και στις διαφορετικές ιατρικές παρεμβάσεις κατά τρόπο ώστε να μεγιστοποιούν το όφελος υγείας. Το όφελος υγείας μπορεί να οριστεί ως η μεγαλύτερη κατά το δυνατόν βελτίωση του επιπέδου υγείας δεδομένων των περιορισμένων πόρων. Ωστόσο, ο προσδιορισμός των υγειονομικών αναγκών και της ζήτησης σε μία αγορά με ιδιαιτερότητες, όπως η αγορά της υγείας, δεν είναι εύκολος. Σε μία αγορά που λειτουργεί με βάση τους νόμους της προσφοράς και της ζήτησης, η ανάγκη είναι αυτή που κατευθύνει την ζήτηση του καταναλωτή για συγκεκριμένα προϊόντα-υπηρεσίες και κατ επέκταση προσδιορίζει και το επίπεδο της προσφοράς των προϊόντων αυτών. Στην περίπτωση αυτή ο καταναλωτής γνωρίζει τις ανάγκες του, είναι πλήρως ενημερωμένος για τα προϊόντα που επιθυμεί προκειμένου να τις ικανοποιήσει, ενώ παράλληλα, είναι σε θέση να αποφασίσει για το είδος και την ποσότητα των προϊόντων που θα καταναλώσει με βάση το διαθέσιμο εισόδημά του. Η αγορά του τομέα υγείας παρουσιάζει καποιες ιδιαιτερότητες σε σχέση με το μοντέλο αυτό (Σούλης, 1998), καθώς, η υγεία είναι ένα δημόσιο αγαθό, υπάρχει η αβεβαιότητα που χαρακτηρίζει την προσφορά και τη ζήτηση υπηρεσιών και η ασύμμετρη πληροφόρηση γιατρού-ασθενή, που δεν επιτρέπει στον καταναλωτή υπηρεσιών υγείας να προσδιορίζει τις ανάγκες του και να επιλέγει τον τρόπο που θα τις ικανοποιήσει. Το βασικό χαρακτηριστικό στην αγορά υγείας είναι ότι οι ανάγκες του καταναλωτή, που κατευθύνουν την ζήτηση και την προσφορά, δεν εκφράζονται από τον ίδιο αλλά προσδιορίζονται και συχνά «προκαλούνται» από την πλευρά της προσφοράς (φαινόμενο της προκλητής ζήτησης). Στη ζήτηση υπηρεσιών υγείας, αντίθετα με ό,τι συμβαίνει συνήθως στην αγορά, ο

16 Η χρήση δεικτών για τη μέτρηση της νοσηρότητας και της ποιότητας ζωής -16- καταναλωτής δεν είναι κυρίαρχος, αλλά υπάρχει ένα τρίτο μέρος που εμπλέκεται στην εκτίμηση των αναγκών εκ μέρους του καταναλωτή και στη λήψη αποφάσεων για την ικανοποίησή τους : το ιατρικό σώμα. Η έννοια της υγειονομικής ανάγκης συνδέεται με την κοινωνική δικαιοσύνη, καθώς η υγεία αποτελεί ένα κοινωνικό αγαθό και παράλληλα οι πόροι για τη υγεία είναι περιορισμένοι. Η ζήτηση υπηρεσιών υγείας δεν προσδιορίζεται μόνο από την υγειονομική ανάγκη του ατόμου, αλλά και από άλλους παράγοντες που σχετίζονται με το εισόδημά του, τις επιπτώσεις και τη σοβαρότητα μιας ασθένειας, το εκπαιδευτικό και κοινωνικο-οικονομικό του επίπεδο, τον τόπο κατοικίας, τον τρόπο ζωής κ.λ.π. Παράλληλα, υπό το πρίσμα της σπανιότητας των πόρων για την υγεία καθίσταται επιτακτική η ανάγκη ιεράρχησης και διαβάθμισης των υγειονομικών αναγκών σε σειρά προτεραιότητας. Επομένως, τίθενται ζητήματα ισότητας στην πρόσβαση και στην κατανάλωση υπηρεσιών υγείας. Η μέτρηση και αξιολόγηση των υγειονομικών αναγκών θεωρείται βασική στο επίπεδο σχεδιασμού των αντίστοιχων υπηρεσιών υγείας. Αντίθετα, η μέτρηση των υγειονομικών αποτελεσμάτων είναι το καθοριστικό βήμα στην αξιολόγηση των παρεχόμενων υπηρεσιών ή των νέων προγραμμάτων και παρεμβάσεων. Η έννοια του υγειονομικού αποτελέσματος είναι βασική για τους οικονομολόγους και αυτούς που διαμορφώνουν την πολιτική υγείας, καθώς καλούνται να επιλέξουν μεταξύ διαφορετικών παρεμβάσεων και υγειονομικών αποτελεσμάτων, υπολογίζοντας και το σχετικό κόστος, προκειμένου να μεγιστοποιήσουν το επίπεδο ευεξίας του πληθυσμού (Yfantopoulos, 2001c). Η επιλογή και εφαρμογή των αντίστοιχων παρεμβάσεων πρέπει να γίνεται με γνώμονα όχι μόνο το οικονομικό κριτήριο αλλά και την παράμετρο της κοινωνικής ισότητας και δικαιοσύνης. Με αυτήν την έννοια τα υγειονομικά αποτελέσματα εμπεριέχουν τρεις εξίσου σημαντικές παραμέτρους: την ιατρική, την οικονομική και την κοινωνική (Διάγραμμα 2, Παράρτημα). Παλιότερα, η μέτρηση των υγειονομικών αποτελεσμάτων μιας θεραπείας ή μιας παρέμβασης βασιζόταν αποκλειστικά στη μέτρηση του δείκτη θνησιμότητας: λιγότεροι θάνατοι ισοδυναμούσαν με μεγαλύτερη αποτελεσματικότητα. Με την πρόοδο της ιατρικής τεχνολογίας, οι όροι επιβίωσης άλλαξαν και συνακόλουθα άλλαξαν οι μεταβλητές που θεωρούνται σημαντικές στη μέτρηση του υγειονομικού αποτελέσματος, οι οποίες πλέον

17 Η χρήση δεικτών για τη μέτρηση της νοσηρότητας και της ποιότητας ζωής -17- περιλαμβάνουν εκτός από τη θνησιμότητα, στοιχεία ποιότητας ζωής, μέτρηση του επιπέδου υγείας και του επιπέδου λειτουργικότητας. Ένα σημαντικό ρόλο στην μέτρηση του υγειονομικού αποτελέσματος καλείται να παίξει η κοινωνικοοικονομική αξιολόγηση. Πρόκειται για μία τεχνική η οποία αναπτύχθηκε με σκοπό να βοηθήσει στις επιλογές που πρέπει να γίνουν μεταξύ διαφορετικών μορφών δράσης, υπολογίζοντας τα πλεονεκτήματα-οφέλη σε σύγκριση με τα μειονεκτήματα-κόστος. Η κοινωνικοοικονομική αξιολόγηση καλείται να δώσει απάντηση στο ερώτημα της αποτελεσματικής χρήσης των πόρων με κριτήριο την αποδοτικότητα ενός συστήματος, ενός προγράμματος ή μίας παρέμβασης (Σούλης, 1998). Σκοπός της είναι να αποδείξει ότι η προτεινόμενη πράξη, θεραπεία ή παρέμβαση έχει θετικά αποτελέσματα σε σχέση με τους πόρους που διαθέτει η κοινωνία για το σκοπό αυτό. Μέσω της κοινωνικοοικονομικής αξιολόγησης επιχειρείται να μετρηθούν οι εισροές που χρησιμοποιούνται για την παραγωγή μιας συγκεκριμένης υπηρεσίας και οι εκροές, δηλαδή τα αποτελέσματα. Το πρόβλημα στην οικονομική αξιολόγηση των υπηρεσιών υγείας βρίσκεται στη μέτρηση των εκροών. Δεδομένου ότι οι εκροές μιας υγειονομικής παρέμβασης είναι ωφέλιμες, το ερώτημα είναι πόσο περισσότερο ωφέλιμες είναι από κάποιες άλλες και πώς μπορεί αυτή η ωφέλεια να μετρηθεί και να εξακριβωθεί (Κυριόπουλος και Νιάκας, 1994). Στην βιβλιογραφία αναφέρονται τέσσερις βασικές μορφές κοινωνικοοικονομικής αξιολόγησης (Πίνακας1, Παράρτημα) : 1) ανάλυση ελαχιστοποίησης του κόστους (cost minimization analysis) 2) ανάλυση κόστους-οφέλους (cost benefit analysis) 3) ανάλυση κόστους-αποτελεσματικότητας (cost effectiveness analysis) 4) ανάλυση κόστους-χρησιμότητας (cost utility analysis). Η ανάλυση ελαχιστοποίησης του κόστους χρησιμοποιείται στην περίπτωση που δύο εναλλακτικές παρεμβάσεις καταλήγουν στα ίδια ή σε παρόμοια αποτελέσματα, συνεπώς επιλέγεται η λύση με το μικρότερο κόστος. Η έννοια «κόστος» στην οικονομική αξιολόγηση περιλαμβάνει : α) το άμεσο κόστος, δηλαδή το κόστος των παραγωγικών συντελεστών για την παραγωγή μιας υπηρεσίας, β) το συμπληρωματικό κόστος, δηλαδή το πρόσθετο κόστος που πληρώνουν οι ασθενείς για αγορά φαρμάκων, πληρωμές γιατρών κ.α., γ)

18 Η χρήση δεικτών για τη μέτρηση της νοσηρότητας και της ποιότητας ζωής -18- το έμμεσο κόστος, δηλαδή η απώλεια του εισοδήματος και της παραγωγής που προκαλείται λόγω της απουσίας του ασθενή από την εργασία του. Η ανάλυση κόστους-οφέλους είναι μία διαδεδομένη μορφή οικονομικής αξιολόγησης που εφαρμόζεται όχι μόνο στον τομέα της υγείας αλλά και για κάθε επενδυτικό δημόσιο πρόγραμμα σε άλλους τομείς (π.χ. εκπαίδευση, δημόσιες μεταφορές κ.λ.π.) όταν απαιτείται η λήψη μιας απόφασης για το δημόσιο συμφέρον. Στόχος της ανάλυσης κόστους-οφέλους είναι η βελτίωση μιας κατάστασης μέσω της εφαρμογής ενός προγράμματος ή μιας παρέμβασης (Σούλης, 1998). Το κόστος και το όφελος κάθε παρέμβασης αποτιμώνται σε νομισματικές μονάδες, προκειμένου να προσδιοριστεί το ύψος του κόστους και του οφέλους σε κάθε περίπτωση και επιλέγεται η λύση με το μεγαλύτερο όφελος. Η επίτευξη των προσδιορισμένων στόχων μπορεί να γίνει μέσω διαφορετικών παρεμβάσεων, προγραμμάτων ή διαδικασιών που προσφέρουν μεγαλύτερο κοινωνικό όφελος. Η ανάλυση κόστους-οφέλους παρουσιάζει ένα σημαντικό μειονέκτημα : σε πολλές περιπτώσεις είναι δύσκολο να αποτιμηθεί σε χρηματικές μονάδες το κοινωνικό όφελος, κυρίως των υγειονομικών παρεμβάσεων, όπως για παράδειγμα τα πλεονεκτήματα από τη μείωση του κινδύνου των ατυχημάτων, τα οφέλη από την αύξηση του μέσου όρου ζωής κ.λ.π.(σούλης, 1998). Η ανάλυση κόστους-αποτελεσματικότητας καλύπτει το προηγούμενο μειονέκτημα καθώς το κόστος αποτιμάται σε χρηματικές μονάδες, ενώ τα οφέλη εκτιμώνται σε φυσικές μονάδες. Οι φυσικές μονάδες μέτρησης του οφέλους περιλαμβάνουν στατιστικά, επιδημιολογικά δεδομένα και δείκτες θνησιμότητας, νοσηρότητας, θνητότητας κ.α. Έτσι υπάρχει η δυνατότητα αξιολόγησης διαφορετικών προγραμμάτων παρεμβάσεων που καταλήγουν σε διαφορετικά αποτελέσματα. Στην ανάλυση κόστους-χρησιμότητας συγκρίνονται διαφορετικά προγράμματα, το κόστος των οποίων αποτιμάται σε οικονομικούς όρους και τα αποτελέσματά τους σε μονάδες χρησιμότητας. Βασικό στοιχείο σ αυτή τη μορφή οικονομικής αξιολόγησης είναι η έννοια της χρησιμότητας και της ποιότητας ζωής. Η λειτουργική σχέση μεταξύ αναγκών υγείας, αποτελεσμάτων και συστήματος υγείας περιγράφεται με συστηματικό τρόπο στο μοντέλο του

19 Η χρήση δεικτών για τη μέτρηση της νοσηρότητας και της ποιότητας ζωής -19- Μπουρσανίδη (2001), ( Διάγραμμα 3, Παράρτημα). Οι ανάγκες υγείας που προκύπτουν από το περιβάλλον του συστήματος υγείας καλύπτονται με την παραγωγή και διανομή υπηρεσιών και αγαθών υγείας καθώς και ασφαλιστικών παροχών, από ειδικά διαμορφωμένους θεσμούς και μονάδες του συστήματος υγείας. Τόσο οι υπηρεσίες υγείας όσο και οι ασφαλιστικές παροχές αποτελούν τις εκροές του συστήματος και είναι τα «προϊόντα» που καταναλώνει ο ασθενήςχρήστης των υπηρεσιών υγείας. Από την ποσότητα και ποιότητα αυτών των εκροών εξαρτάται η υλοποίηση των ουσιαστικών αποτελεσμάτων του συστήματος υγείας, τα οποία αναφέρονται στη βελτίωση του επιπέδου υγείας και στην εδραίωση του αισθήματος κοινωνικής ασφάλειας. Οι εκροές του συστήματος αναφέρονται και ως ενδιάμεσα προϊόντα ή «πρωτογενές output», τα οποία στόχο έχουν να οδηγήσουν στην πραγματοποίηση των τελικών και κυρίως προϊόντων του συστήματος (βελτίωση επιπέδου υγείας, κοινωνική ασφάλεια), που αποτελούν το «δευτερογενές output». 2. Η ΜΕΤΡΗΣΗ ΤΗΣ ΝΟΣΗΡΟΤΗΤΑΣ Δείκτες μέτρησης της νοσηρότητας Επιδημιολογικοί δείκτες. Οι βασικοί δείκτες που χρησιμοποιούνται για τη μέτρηση της νοσηρότητας είναι δύο ειδών : δείκτες επιπολασμού και δείκτες επίπτωσης. Οι δείκτες επιπολασμού εκφράζουν τη συχνότητα μίας κατάστασης (συνήθως χρόνια μη θανατηφόρα νοσήματα) σε μία ορισμένη χρονική στιγμή. Ο επιπολασμός εκφράζεται με ένα πηλίκο όπου: α) αριθμητής είναι ο αριθμός των περιπτώσεων μίας συγκεκριμένης ασθένειας σε ένα δεδομένο πληθυσμό και σε ένα ορισμένο χρονικό διάστημα, β) παρονομαστής είναι ο αριθμός των ατόμων του πληθυσμού, τα οποία κατά το ίδιο χρονικό διάστημα βρίσκονται σε κατάσταση επικινδυνότητας για εκδήλωση της συγκεκριμένης ασθένειας. Το πηλίκο πολλαπλασιάζεται με ένα συντελεστή, συνήθως 100 ή Διακρίνονται δύο είδη επιπολασμού : ο σημειακός επιπολασμός ( point

20 Η χρήση δεικτών για τη μέτρηση της νοσηρότητας και της ποιότητας ζωής -20- prevalence) και ο επιπολασμός περιόδου ( period prevalence). Ο σημειακός επιπολασμός αναφέρεται σε όλα τα άτομα που πάσχουν από τη συγκεκριμένη ασθένεια σε μία ορισμένη χρονική στιγμή. Ο επιπολασμός περιόδου αναφέρεται σε όλα τα άτομα που πάσχουν ή έπασχαν από τη συγκεκριμένη ασθένεια κατά τη διάρκεια ενός μεγαλύτερου χρονικού διαστήματος. Οι δείκτες επίπτωσης εκφράζουν τη συχνότητα επέλευσης ενός γεγονότος (συνήθως οξέα νοσήματα μικρής διάρκειας) σε μία χρονική περίοδο. Η επίπτωση εκφράζεται με ένα πηλίκο όπου :α) αριθμητής είναι ο αριθμός των ατόμων σε ένα δεδομένο -με όρους χρόνου, τόπου και ατόμων- πληθυσμό, τα οποία παρουσιάζουν για πρώτη φορά τη συγκεκριμένη ασθένεια, λόγω συγκεκριμένης αιτιολογίας και σε ένα ορισμένο χρονικό διάστημα, β) παρονομαστής είναι ο αριθμός ατόμων του ίδιου δεδομένου πληθυσμού και για το ίδιο ορισμένο χρονικό διάστημα που βρίσκονται σε κατάσταση επικινδυνότητας για εκδήλωση της συγκεκριμένης ασθένειας. Ένα άτομο που ανήκει στον παρονομαστή του κλάσματος έχει θεωρητικά τη δυνατότητα και την πιθανότητα να αποτελέσει μέρος της ομάδας που αντιπροσωπεύεται στον αριθμητή. Το παραπάνω πηλίκο συνήθως πολλαπλασιάζεται με κάποιο συντελεστή, όπως 100, 1000, ή Τα στοιχεία για τον υπολογισμό των παραπάνω δεικτών βασίζονται σε δεδομένα από διάφορες πηγές όπως τα αρχεία καταγραφής χρονίων νοσημάτων, οι περιοδικές γενικές περιγραφικές έρευνες νοσηρότητας, τα στοιχεία της νοσηλευτικής κίνησης στα Νοσοκομεία, τα διάφορα νοσολογικά στοιχεία από τους ασφαλιστικούς οργανισμούς (π.χ. στοιχεία αναρρωτικών αδειών) και από τη δραστηριότητα των γενικών γιατρών (Σίμου, 2001). Τα στοιχεία της νοσηλευτικής κίνησης των θεραπευτηρίων αφορούν τους εξερχόμενους ασθενείς, γιατί τότε μόνο είναι γνωστή η διάγνωση, η έκβαση και ο χρόνος νοσηλείας. Τα αρχεία νοσημάτων βασίζονται στην καταγραφή όλων των νέων περιπτώσεων των αντίστοιχων νοσημάτων σε έναν δεδομένο πληθυσμό και στη διαχρονική τους παρακολούθηση. Τα αρχεία νοσημάτων εξυπηρετούν την επιδημιολογική έρευνα αλλά και την παρακολούθηση και περίθαλψη συγκεκριμένων περιπτώσεων. Άλλες πηγές δεδομένων για τη μέτρηση της νοσηρότητας μπορεί να είναι στοιχεία των μονάδων πρωτοβάθμιας περίθαλψης, στοιχεία ιδιωτικών ασφαλιστικών εταιριών και στοιχεία σχολιατρικών υπηρεσιών ή υπηρεσιών επαγγελματικής υγιεινής.

21 Η χρήση δεικτών για τη μέτρηση της νοσηρότητας και της ποιότητας ζωής -21- Κοινό μειονέκτημα αυτών των δεδομένων είναι ότι συχνά δεν επαρκούν ή δεν είναι αξιόπιστα και αντιπροσωπευτικά του γενικότερου πληθυσμού. Ένα αδύνατο σημείο των μετρήσεων νοσηρότητας έγκειται στο γεγονός ότι περιλαμβάνουν μόνο τις ασθένειες που εκδηλώνονται ως ζήτηση και χρήση των υπηρεσιών υγείας, καθώς βασίζονται σε στοιχεία που συλλέγονται από τις μονάδες υγείας. Ωστόσο, υπάρχει ένας αριθμός ασθενειών που δεν έρχονται σε επαφή με το σύστημα υγείας, το αποκαλούμενο «κλινικό παγόβουνο», και οι οποίες δεν είναι δυνατόν να περιληφθούν στην εκτίμηση της νοσηρότητας του πληθυσμού (Μπουρσανίδης, 2001). Επομένως η μέτρηση της νοσηρότητας συμπληρώνεται και από άλλα στατιστικά στοιχεία επιδημιολογικών ερευνών. Συγκεκριμένα, υπάρχουν δύο κύριες πηγές σχετικών δεδομένων : οι τακτικές στατιστικές σειρές και οι ειδικές επιδημιολογικές έρευνες (Σίμου, 2001). Οι τακτικές στατιστικές σειρές περιλαμβάνουν την απογραφή του πληθυσμού, τη φυσική κίνηση του πληθυσμού (γεννήσεις, θάνατοι κ.λ.π.), τα στοιχεία των δηλώσεων γεννήσεων και των πιστοποιητικών θανάτου, τη Διεθνή Στατιστική Ταξινόμηση των Νόσων, Κακώσεων και Αιτιών Θανάτου, τις στατιστικές θνησιμότητας. Οι ειδικές επιδημιολογικές έρευνες μπορεί να είναι περιγραφικές, προοπτικές ή αναδρομικές. Οι περιγραφικές έρευνες έχουν ως στόχο την στιγμιαία αποτύπωση του επιπολασμού ενός ή περισσότερων νοσημάτων ή χαρακτηριστικών σε έναν πληθυσμό. Είναι χρήσιμες στην εκτίμηση του επιπολασμού και στη μελέτη της κατανομής των νοσημάτων στον πληθυσμό. Παράλληλα, συμβάλλουν στον προσδιορισμό των υγειονομικών αναγκών του πληθυσμού και στο σχεδιασμό της παροχής αντίστοιχων υπηρεσιών υγείας, διευκολύνουν την κατανόηση της εξέλιξης συγκεκριμένων ομάδων νοσημάτων, καθώς και της συσχέτισης μεταξύ νοσημάτων και σημαντικών κοινωνικών χαρακτηριστικών. Οι περιγραφικές έρευνες δεν προσφέρονται για την μελέτη του επιπολασμού οξέων νοσημάτων και δεν διευκολύνουν τον προσδιορισμό της αιτιολογίας των νοσημάτων, λόγω του συγχρονικού τους χαρακτήρα. Οι προοπτικές έρευνες αποτελούν τον πιο ενδεδειγμένο τρόπο μελέτης της αιτιολογίας ενός νοσήματος, γιατί ξεκινούν με αφετηρία την πιθανολογούμενη αιτία. Η επιλογή του δείγματος γίνεται με κριτήριο το αν τα συγκεκριμένα άτομα έχουν εκτεθεί ή όχι στον παράγοντα που θεωρείται ότι συμβάλλει στην εκδήλωση κάποιου νοσήματος. Έτσι διαμορφώνονται δύο

22 Η χρήση δεικτών για τη μέτρηση της νοσηρότητας και της ποιότητας ζωής -22- ομάδες (άτομα που έχουν εκτεθεί στον παράγοντα επικινδυνότητας και άτομα που δεν έχουν εκτεθεί), οι οποίες παρακολουθούνται για μία ορισμένη χρονική περίοδο και αξιολογείται η συχνότητα εμφάνισης του νοσήματος σε κάθε ομάδα. Το σημαντικότερο μειονέκτημα των προοπτικών ερευνών είναι η ανάγκη μακροχρόνιας παρακολούθησης των δύο ομάδων για την εξαγωγή αξιόπιστων συμπερασμάτων και ο μεγάλος αριθμός δείγματος που απαιτείται. Οι αναδρομικές έρευνες βασίζονται σε μικρότερο αριθμό ατόμων και δεν απαιτούν μακροχρόνια παρακολούθηση των ομάδων. Η επιλογή του δείγματος γίνεται με κριτήριο το αν έχουν προσβληθεί από την ασθένεια που μελετάται. Στη συνέχεια τα άτομα χωρίζονται σε δύο ή περισσότερες ομάδες, ανάλογα με τη σοβαρότητα της νόσου ή τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της, οι οποίες συγκρίνονται αναφορικά με ορισμένα χαρακτηριστικά που θεωρείται ότι εμπλέκονται στην αιτιολογία της συγκεκριμένης νόσου. Κατά τη διεξαγωγή των αναδρομικών ερευνών απαιτείται ιδιαίτερη προσοχή στην επιλογή του δείγματος των ασθενών με βάση ομοιογενή και αντικειμενικά διαγνωστικά κριτήρια. Στις παραπάνω έρευνες η επίπτωση ή ο επιπολασμός μιας ασθένειας μπορεί να μετρηθεί με δύο τρόπους: είτε με τη διεξαγωγή βιοϊατρικών εξετάσεων στον σύνολο του μελετώμενου δείγματος (μία τεχνική γνωστή με την ονομασία screening ), είτε με ερωτηματολόγια τα οποία μετρούν το επίπεδο υγείας του ατόμου με βάση τις προσωπικές του εκτιμήσεις («self-assessment of health»). Ο ορισμός της υγείας και της ασθένειας που βασίζεται στις προσωπικές εκτιμήσεις των υποκειμένων θεωρείται από πολλούς υποκειμενικός και χωρίς σημαντική διαγνωστική αξία, καθώς η προσωπική εκτίμηση της υγείας ενός ατόμου εξαρτάται από τα πρότυπα που χρησιμοποιεί και επηρεάζεται από την απροθυμία του να χαρακτηρίσει την υγεία του ως φτωχή. Από την άλλη η προσωπική μέτρηση του επιπέδου υγείας αποτελεί σημαντικό δείκτη του τρόπου με τον οποίο το άτομο αντιλαμβάνεται τις επιπτώσεις μιας ασθένειας σε επίπεδο σωματικής και ψυχολογικής λειτουργικότητας. Σύμφωνα με τον Τούντα και συνεργάτες (2000), αν και η αντίληψη της έννοιας «υγεία» δεν είναι κοινή για όλους τους ανθρώπους, καθώς είναι συνυφασμένη με τον πολιτισμό, τις κοινωνικές συνθήκες και τον τρόπο ζωής, η υποκειμενική αντίληψη της υγείας μπορεί να χρησιμοποιηθεί σαν αδρός δείκτης εκτίμησης του επιπέδου υγείας του πληθυσμού.

23 Η χρήση δεικτών για τη μέτρηση της νοσηρότητας και της ποιότητας ζωής Νοσηρότητα και στοιχεία του τρόπου ζωής. Μέχρι στιγμής αναφέρθηκαν οι βασικές πηγές δεδομένων καθώς και οι σημαντικότεροι δείκτες για τη μέτρηση της νοσηρότητας. Ωστόσο, η εμφάνιση και εξέλιξη ενός νοσήματος στον πληθυσμό σχετίζεται, όπως αποδεικνύει η κλινική έρευνα, με μία πληθώρα παραγόντων οι οποίοι αναφέρονται στον τρόπο ζωής των ατόμων. Γι αυτό και θεωρείται σκόπιμο να παρουσιαστούν ορισμένες πλευρές του τρόπου ζωής που εμπλέκονται στον ορισμό της νοσηρότητας και προσδιορίζουν έμμεσα το γενικό νοσολογικό προφίλ ενός πληθυσμού. Ο όρος τρόπος ζωής (lifestyle) είναι ένας αφηρημένος όρος που χρησιμοποιείται συνήθως για να περιγράψει τις επιλογές που κάνουν οι άνθρωποι σχετικά με τη συμπεριφορά τους και τα καταναλωτικά τους πρότυπα. Ειδικά αναφορικά με την υγεία μελετώνται κυρίως οι πλευρές του τρόπου ζωής που έχουν να κάνουν με συμπεριφορές όπως το κάπνισμα, η κατανάλωση αλκοόλ, η σωματική άσκηση και η διατροφή ( Blaxter, 1990). Οι συγκεκριμένες συμπεριφορές σχετίζονται με την υγεία και παράλληλα αποτελούν προσωπική επιλογή και ευθύνη του ατόμου. Γι αυτό το λόγο και επιλέγονται συχνότερα από τους ερευνητές ως αντιπροσωπευτικές διαστάσεις του τρόπου ζωής. Ωστόσο, έχει αποδειχθεί ότι ο τρόπος ζωής επηρεάζεται σημαντικά από κοινωνικές και πολιτιστικές διαστάσεις, οι οποίες μελετώνται παράλληλα, όπως το εισόδημα, η εργασία, ο τύπος κατοικίας, το φυσικό και κοινωνικό περιβάλλον. Πρόκειται για διαστάσεις οι οποίες επηρεάζουν άμεσα όχι μόνο την συμπεριφορά αλλά και το επίπεδο υγείας των ατόμων. Για παράδειγμα, συχνά ο τρόπος διατροφής προσδιορίζεται από το εισόδημα, η κατανάλωση αλκοόλ και το κάπνισμα επηρεάζονται από κοινωνικές πιέσεις, ενώ η διάθεση για σωματική άσκηση επηρεάζεται σημαντικά από το είδος της εργασίας του ατόμου. Συγκεκριμένες επιλογές του τρόπου ζωής αποτελούν συχνά παράγοντες επικινδυνότητας για την εκδήλωση νόσων και θα πρέπει να λαμβάνονται σοβαρά υπόψη στο σχεδιασμό υπηρεσιών πρόληψης και προαγωγής της υγείας. Σε έρευνα για την υγεία και τον τρόπο ζωής που διεξήχθη στο Ηνωμένο Βασίλειο (Blaxter, 1990) μελετήθηκε η επίδραση των διαστάσεων του τρόπου ζωής και των κοινωνικο-οικονομικών συνθηκών που αναφέρθηκαν παραπάνω στη νοσηρότητα. Από τις τέσσερις συμπεριφορές που αναφέρθηκαν (κάπνισμα,