Σωτήρης Πετρόπουλος. First Draft

Transcript

1 Η ανάδειξη µιας νέας αναπτυξιακής ατζέντας: οι περιφερειακές προτάσεις για την ανάπτυξη από τη Mercosur και την ASEAN. Σωτήρης Πετρόπουλος First Draft Εισαγωγή Η λήξη του Ψυχρού Πολέµου και η εκκίνηση µιας διαδικασίας ένταξης των πρώην κοµµουνιστικών χωρών στο δυτικό οικονοµικό σύστηµα, διαµόρφωσαν ένα περιβάλλον ισχυροποίησης του νεοφιλελευθερισµού µε την ταυτόχρονη προβολή του ως της µοναδικής ενδεδειγµένης πολιτικής οικονοµικής ανάπτυξης. Παράλληλα, η επιτυχής τελικά ολοκλήρωση του κύκλου εµπορικών διαπραγµατεύσεων στα µέσα της δεκαετίας του 1990, γύρος της Ουρουγουάης, έφερε µια νέα δυναµική στη διαδικασία µείωσης των εµπορικών δασµών παγκοσµίως µέσω της µετάβασης από το καθεστώς της Γενικής Συµφωνίας ασµών και Εµπορίου (ΓΣ Ε) στο σύγχρονο καθεστώς του Παγκόσµιου Οργανισµού Εµπορίου (ΠΟΕ). Έτσι, ο κόσµος σαρώθηκε από µια τάση καθολικής υιοθέτησης των βασικών αρχών του νεοφιλελευθερισµού που πλέον αγγίζουν όχι µόνο τη διακίνηση προϊόντων αλλά και υπηρεσιών και κεφαλαίων. Η περαιτέρω τεχνολογική εξέλιξη που οδήγησε στην ισχυροποίηση των τηλεπικοινωνιακών µέσων και των δυνατοτήτων άµεσης επικοινωνίας (δορυφορικές συνδέσεις, διαδύκτυο και γρήγορο internet, κινητή τηλεφωνία κα) σε συνδυασµό µε τις πολιτικές διεθνών οργανισµών όπως ο ΠΟΕ, η Παγκόσµια Τράπεζα και το ιεθνές Νοµισµατικό Ταµείο ( ΝΤ) υπέρ της ταχείας και πλήρους απελευθέρωσης των περισσοτέρων τοµέων οικονοµικής δραστηριότητας, διευκόλυναν και µεγέθυναν την παγκόσµια τάση οικονοµικής φιλελευθεροποίησης. Υπό το πρίσµα της αδιαµφισβήτητης πρωτοκαθεδρίας του νεοφιλελεύθερου µοντέλου ανάπτυξης, οι περισσότερες χώρες του κόσµου (ανεπτυγµένες και µη) άρχισαν (ή συνέχισαν) να εφαρµόζουν πολιτικές απελευθέρωσης του εµπορίου, αποκρατικοποιήσεων και γενικότερα ανοίγµατος των οικονοµιών τους στο διεθνές περιβάλλον µε µια ταυτόχρονη µείωση της εµπλοκής του κράτους σε αυτές.

2 Έτσι, ο κόσµος γνώρισε µια ακόµα φάση ταχείας φιλελευθεροποίησης του παγκόσµιου εµπορίου και όχι µόνο. Ύστερα από µια σειρά συµφωνιών στο πλαίσιο του ΠΟΕ (TRIMS, TRIPS κα) οι οποίες προωθήθηκαν συµπληρωµατικά από τους όρους δανεισµού του ΝΤ και από τα προγράµµατα της Παγκόσµιας Τράπεζας, κεφάλαια και επενδύσεις µπορούσαν να διακινούνται σε ολόκληρο τον κόσµο ευκολότερα από ποτέ. Τα παρακάτω δύο διαγράµµατα εµφανίζουν τα αποτελέσµατα της µείωσης των εµποδίων για επενδύσεις και µεταφορά εµπορευµάτων. Το πρώτο αφορά στη µείωση των εµπορικών δασµών στο πλαίσιο των διαφόρων γύρων εµπορικών διαπραγµατεύσεων καθώς και στην αύξηση της αξίας του παγκόσµιου εµπορίου κατά την ίδια χρονική περίοδο. Το δεύτερο σχεδιάγραµµα αφορά στην αύξηση των ροών Άµεσων Ξένων Επενδύσεων από το 1970 ως τις µέρες µας. Αναντίλεκτα, η δραστική φιλελευθεροποίηση του παγκόσµιου οικονοµικού περιβάλλοντος έχει οδηγήσει σε µια σηµαντική µετακίνηση εµπορευµάτων και κεφαλαίων. ιάγραµµα 1: Πορεία µείωσης των εµπορικών δασµών παγκοσµίως και αύξηση των ροών εµπορευµάτων Average tariff level 50% 45% 40% 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% 1,700 1,600 1,500 1,400 1,300 1,200 1,100 1, Trade volume indices GATT's establishement Pre-Kennedy Round Post-Kennedy Round Post-Tokyo Round Post-Uruguay Round Πηγή: OECD Trade Directorate, 1998.

3 ιάγραµµα 2: Παγκόσµιες Ροές ΑΞΕ Πηγή: UNCTAD Statistics, Περιφερειακές συνεργασίες Παγκόσµιες ΑΞΕ (εκατ. $) Παράλληλα, όµως, µε την επικράτηση του νεοφιλελευθερισµού και τη διαδικασία περαιτέρω ανοίγµατος της παγκόσµιας οικονοµίας ως σύνολο και των εθνικών οικονοµιών ως µονάδων αυτού του συνόλου, παρατηρείται την ίδια περίοδο µια τάση συσπείρωσης γειτονικών κρατών σε περιφερειακές συνεργασίες. Οι αρχικές δυσκολίες που είχαν δηµιουργηθεί στην προώθηση του ελεύθερου εµπορίου σε παγκόσµιο επίπεδο µέσω του γύρου της Ουρουγουάης, είχαν δηµιουργήσει ένα απαισιόδοξο κλίµα ως προς την προώθηση των αρχών του νεοφιλελευθερισµού. Επιπρόσθετα, η λήξη του Ψυχρού Πολέµου είχε δηµιουργήσει τις προϋποθέσεις ώστε να είναι εφικτή η συνεργασία µεταξύ κρατών που µέχρι τότε αποτελούσαν ιδεολογικούς εχθρούς. Τα δυο παραπάνω στοιχεία έστρεψαν πολλές χώρες προς την εξέταση συνεργασιών σε περιφερειακό επίπεδο µε άλλες χώρες, δηµιουργώντας έτσι ένα κύµα περιφερειακών συνεργασιών. Το κύµα αυτό, που ιστορικά είναι το δεύτερο 1, δεν περιορίστηκε απλά στη δηµιουργία ή στην προσπάθεια δηµιουργίας µερικών περιφερειακών οργανισµών αλλά έφερε το συγκεκριµένο φαινόµενο στο προσκήνιο της παγκόσµιας πολιτικής και οικονοµικής σκηνής. Με αρχές υπέρ της προώθησης του ανοικτού εµπορίου και καλύπτοντας όλον τον κόσµο και, κυρίως, την περίφηµη 1 Ως πρώτο κύµα δηµιουργίας περιφερειακών συνεργασιών καταγράφεται η περίοδος που ξεκινά από τη δηµιουργία της τότε ΕΟΚ (1957) έως και την έλευση του νέου κύµατος στις αρχές της δεκαετίας του 1990.

4 τριάδα (Βόρεια Αµερική, Ευρώπη, Ανατολική Ασία) η οποία κυριαρχεί στην παγκόσµια οικονοµική και πολιτική σκηνή, η νέα αυτή τάση δηµιουργίας περιφερειακών συνεργασιών αποτέλεσε µια από τις σηµαντικότερες παραµέτρους της πολιτικής σκηνής της δεκαετίας του 90 και των αρχών του 21ου αιώνα (S. Breslin and R. Higgott, 2000: 337). Βασική παράµετρος του νέου κύµατος περιφερειακών συνεργασιών αποτελεί το γεγονός ότι οι ΗΠΑ, που µέχρι πρότινος επιδίωκαν την εµπορική φιλελευθεροποίηση της παγκόσµιας οικονοµίας µέσω πολυµερών συµφωνιών, αποφάσισαν να σχηµατίσουν και αυτές µια περιφερειακή συνεργασία µε τον Καναδά και το Μεξικό, ενοποιώντας εµπορικά ολόκληρη την περιοχή της Βόρειας Αµερικής. Έτσι, το 1994 θα δηµιουργηθεί η Βορειοαµερικανική Συµφωνία Ελεύθερου Εµπορίου (North American Free Trade Agreement NAFTA) η οποία θα συµπεριλαµβάνει δύο από τις πλουσιότερες χώρες του κόσµου (E. Mansfield and H. Milner, 1999: 621). Παράλληλα, σε διάφορες περιοχές του κόσµου όπου είχαν ήδη δηµιουργηθεί περιφερειακές συνεργασίες, όπως για παράδειγµα στη Λατινική Αµερική, την Αφρική και αλλού, παρατηρήθηκε µια επαναδραστηριοποίηση των κρατών µελών υπέρ του µετασχηµατισµού, της επέκτασης ή / και της εµβάθυνσης αυτών. Χαρακτηριστικό παράδειγµα αποτελεί η Νότια Αµερική η οποία, µετά από αρκετές παλιότερες προσπάθειες δηµιουργίας περιφερειακών συνεργασιών µε προστατευτικό εµπορικά χαρακτήρα, θα εισέλθει και αυτή στο παιχνίδι των περιφερειακών συνεργασιών που τείνουν πλέον να είναι πλήρως συµβατές µε τη διαδικασία της φιλελευθεροποίησης του παγκόσµιου εµπορίου. Πιο συγκεκριµένα, η Βραζιλία, η Αργεντινή, η Παραγουάη και η Ουρουγουάη θα δηµιουργήσουν τη Mercosur, µια περιφερειακή ένωση που περιλαµβάνει δύο από τις ισχυρότερες αναπτυσσόµενες χώρες. Το δεύτερο αυτό κύµα συνεχίζεται µέχρι και τις µέρες µας. Ειδικότερα, υπάρχουν καταγεγραµµένες πάνω από 200 περιφερειακές συνεργασίες στον κόσµο, µε τις περισσότερες (116 το Μάρτιο του 2008) να αποτελούν Ζώνες Ελευθέρων Συναλλαγών (ΖΕΣ) και αρκετές από αυτές ακόµα δεν έχουν πλήρως υλοποιήσει τις αρχικές διακηρύξεις των κρατών µελών τους. Μοναδικό, δε, προς το παρόν παράδειγµα της πιο σύνθετης µορφής περιφερειακής συνεργασίας, της Οικονοµικής Ένωσης, αποτελεί η Ευρωπαϊκή Ένωση. Αναντίρρητα, πάντως, τόσο ο αριθµός όσο και η γεωγραφική κατανοµή των περιφερειακών συνεργασιών, ειδικά από το 1990 και εξής, έχει αυξηθεί σηµαντικά.

5 ιάγραµµα 3: Καταγεγραµµένες Περιφερειακές Συνεργασίες Παγκοσµίως RTAs in force by date of entry into force 250 No. of RTAs Πηγή: WTO, Year Όπως γίνεται φανερό και από το παραπάνω διάγραµµα, το φαινόµενο δηµιουργίας περιφερειακών συνεργασιών έχει λάβει µεγάλη γεωγραφική έκταση, αποτελεί πλέον ένα παγκόσµιο φαινόµενο. Πράγµατι, οι περιφερειακές συνεργασίες αποτελούν, ιδιαίτερα µετά το δεύτερο «κύµα» αυτών κατά την προηγούµενη δεκαετία, ένα επίπεδο πολιτικής διακυβέρνησης µε αυξανόµενη σηµασία (M. Smith, 2001: 72). Το γεγονός ότι οι ισχυρότερες χώρες του πλανήτη έχουν ενταχθεί σε µια περιφερειακή συνεργασία και ότι προωθούν µέρος της ατζέντας τους µέσω αυτής φανερώνει πόσο µεγάλη σηµασία έχει το φαινόµενο αυτό σε παγκόσµιο επίπεδο. Ειδικότερα, η Ευρωπαϊκή Ένωση, η NAFTA και η Mercosur είναι µόνον κάποιες από τις πολυάριθµες περιφερειακές συνεργασίες ανά τον κόσµο, των οποίων η σηµασία στο παγκόσµιο πολιτικό σκηνικό βρίσκεται από ιστορικής πλευράς στο ζενίθ τους. Η έλευση του κύµατος αυτού δηµιουργίας περιφερειακών συνεργασιών προσέφερε µια ανάπαυλα στη µακρόχρονη διαµάχη µεταξύ µελετητών για το αν οι περιφερειακές συνεργασίες είναι βοηθητικές και συµπληρωµατικές του φαινοµένου της παγκοσµιοποίησης. Η βασική διαφωνία έγκειται στο ότι πολλές αρχικές περιφερειακές συνεργασίες είχαν δηµιουργηθεί µε µια έµφαση στην υποκατάσταση εισαγωγών και στην εκτροπή εµπορίου ενώ ταυτόχρονα υπήρχαν σηµαντικές διακρίσεις µεταξύ µελών και µη µελών. Ειδικά σχετικά µε το τελευταίο διάχυτη ήταν η πεποίθηση στις αρχές της δεκαετίας του 1990 ότι η προτεινόµενη Συνθήκη του Μάαστριχτ (1992) θα οδηγούσε σε µια κλειστή Ευρώπη, στο περίφηµο «Κάστρο της Ευρώπης». Το νέο

6 κύµα περιφερειακών συνεργασιών βασίστηκε, όπως τονίστηκε και προηγουµένως, στη συµπληρωµατική λειτουργία προς τη διαδικασία φιλελευθεροποίησης της παγκόσµιας οικονοµίας, προκρίνοντας τη δηµιουργία εµπορίου, την υιοθέτηση πολιτικών υπέρ της ανάπτυξης των εξαγωγών και γενικά προωθώντας σε περιφερειακό επίπεδο την οικονοµική φιλελευθεροποίηση των κρατών µελών 2. Βέβαια, οι διάφορες περιφερειακές συνεργασίες έχουν κατηγορηθεί στο παρελθόν ότι δηµιουργούν αντιστάσεις στην περαιτέρω φιλελευθεροποίηση της παγκόσµιας οικονοµίας όπως για παράδειγµα η Ευρωπαϊκή Ένωση µε τη στάση της ως προς την κατάργηση των δασµών και επιδοτήσεων για τα αγροτικά προϊόντα ή η ASEAN (Association of Southeast Asian Nations) στη διαµόρφωση µιας πιο φιλελεύθερης και δυναµικής ατζέντας στα πλαίσια της APEC (Asia- Pacific Economic Cooperation). Σε γενικό, όµως, επίπεδο η επικρατούσα τάση, τουλάχιστον µέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 90, ήταν οι περισσότερες περιφερειακές συνεργασίες να δρουν βοηθητικά της διαδικασίας φιλελευθεροποίησης του παγκόσµιου οικονοµικού περιβάλλοντος. 2 Για µια συνολική εικόνα της συζήτησης αυτής βλέπε: Bhagwati, J.N. (1994), Regionalism and Multilateralism: An Overview in Garnaut, R and Drysdale, P. (eds), Asia Pacific Regionalism: Readings in International Economic Relations, Harper Educational, pp ; Cable, V. (1994), Overview in Cable, V. and Henderson, D. (eds), Trade Blocs: The Future of Regional Integration, London, pp. 1-16; Drache, D. (2000), Trade Blocs: The Beauty or the Beast in the Theory?, in Stubbs, R. and Underhill, G. (eds), Political Economy and the changing Global Order, Oxford University Press, Canada, pp ; Dunkley, G (2000), The Free Trade Adventure: The WTO, the Uruguay Round and Globalism A Critique, Zed Books, London; Hettne, B. (1997), The Double Movement: Global Market Versus Regionalism in Cox, R.W. (ed), The New Regionalism: Perspectives on Multilateralism and World Order, Macmillan Press, pp ; Young, S. (1994), Globalism and Regionalism: complements or competitors? in Garnaut, R and Drysdale, P. (eds), Asia Pacific Regionalism: Readings in International Economic Relations, Harper Educational, pp

7 Η έλευση της νέας χιλιετίας Από τα µέσα της δεκαετίας του 1990 η παγκόσµια κοινότητα, και κατά κύριο λόγo ο λιγότερο ανεπτυγµένος κόσµος, θα γνωρίσουν µια σειρά από οικονοµικές κρίσεις που θα αποκαθηλώσουν τις νεοφιλελεύθερες οικονοµικές πολιτικές από την περίοπτη θέση τους. Το 1994, το Μεξικό θα βυθιστεί σε µια χρηµατοοικονοµική κρίση που θα επηρεάσει άµεσα το νόµισµά του, το πέσο. Τη συγκεκριµένη οικονοµική κρίση, διαχειρίστηκαν µε σχετική επιτυχία τόσο η κυβέρνηση του Μεξικού όσο και οι ΗΠΑ (πακέτο οικονοµικής βοήθειας Κλίντον) και ο σχετικός περιφερειακός θεσµός (NAFTA) και έτσι αυτή δεν έλαβε ιδιαίτερη έκταση. Ο αντίκτυπος της κρίσης ήταν κυρίως εθνικός και περιφερειακός (βλέπε Νότια Αµερική) ενώ η προηγούµενη είσοδος του Μεξικού στη NAFTA βοήθησε να περιοριστούν οι συνέπειες και να ξεπεραστεί ευκολότερα η κρίση (Morris, St. and Passé-Smith, J. 2001: 128). Ότι, όµως, δεν κατάφερε να κάνει η κρίση του πέσο, το έκαναν οι επόµενες οικονοµικές κρίσεις στη Νοτιοανατολική Ασία και στη Ρωσία. Η Ασιατική οικονοµική κρίση του 1997 θα σηµάνει τη λήξη µιας περιόδου ταχύρρυθµης οικονοµικής ανάπτυξης για το σύνολο των οικονοµιών της Νοτιοανατολικής Ασίας. Η κρίση αυτή η οποία θα ξεκινήσει από την Ταϊλάνδη και τη ραγδαία υποτίµηση του εθνικού της νοµίσµατος, του µπατ, θα επεκταθεί ταχύτατα σε ολόκληρη την περιοχή. Παράλληλα, η λύση θα αργήσει να βρεθεί και θα συσχετιστεί µε µια περαιτέρω φιλελευθεροποίηση των οικονοµιών των χωρών του λεγόµενου «Ασιατικού Θαύµατος» µέσω των προϋποθέσεων του ΝΤ για την παροχή οικονοµικής βοήθειας (Elliot, R. and Ikemoto, K. 2004: 3). Ένα χρόνο µετά την Ασιατική οικονοµική κρίση, ο λιγότερο ανεπτυγµένος κόσµος θα βρεθεί και πάλι στη δίνη µιας περιφερειακής, εθνικής στη βάση της, οικονοµικής κρίσης. Το 1998, η Ρωσία θα σαρωθεί από απεργιακές κινητοποιήσεις (κυρίως εργαζόµενοι σε ορυχεία) γεγονός που θα επιδεινώσει την πολύ κακή κατάσταση σε επίπεδο µακροοικονοµικών δεικτών και ειδικά το ιδιαίτερα υψηλό εξωτερικό χρέος. Λιγότερο από δέκα χρόνια µετά την έναρξη της διαδικασίας ταχύρρυθµης µετάβασης στην οικονοµία της αγοράς, η ρωσική οικονοµία κατέρρευσε. Η ακόλουθη ραγδαία υποτίµηση του εθνικού της νοµίσµατος (ρούβλι) και οι καταγγελίες υπεξαίρεσης των δανείων διάσωσης του ΝΤ έφεραν τη ρωσική οικονοµία σε δεινή θέση καθώς εντάθηκαν και οι εξαγωγές κεφαλαίων από τη χώρα ( cn.htm). Η συγκεκριµένη κρίση αν και αφορούσε σε µια µόνο συγκεκριµένη χώρα αποτέλεσε ένα σηµαντικό πλήγµα στην απόλυτη ορθότητα των οικονοµικών πολιτικών επιταγών του

8 διεθνούς συστήµατος ενώ ήρθε ένα µόλις χρόνο µετά µια οικονοµική κρίση σε µια άλλη αναπτυσσόµενη περιοχή του πλανήτη. Οι δύο προαναφερθείσες οικονοµικές κρίσεις διαµόρφωσαν ένα κλίµα αµφιβολιών για το οικονοµικό µοντέλο ανάπτυξης του νεοφιλελεύθερου ρεύµατος σκέψης. Επιπρόσθετα, αύξησαν τον πιθανό κίνδυνο επενδύσεων σε λιγότερο ανεπτυγµένες περιοχές του πλανήτη δηµιουργώντας τις προϋποθέσεις εκείνες που οδήγησαν αρχικά σε µια νοµισµατική κρίση στη Βραζιλία το 1999 και αργότερα στην οικονοµική κρίση της Αργεντινής το Η τελευταία, βέβαια, υπήρξε προϊόν και της διεθνούς οικονοµική κρίσης του 2000 µε το σκάσιµο της χρηµατοοικονοµικής φούσκας των εταιρειών υψηλής τεχνολογίας και της παγκόσµιας οικονοµικής ύφεσης που παρατηρήθηκε. Από τα παραπάνω γίνεται αντιληπτό ότι η περίοπτη θέση του νεοφιλελεύθερου µοντέλου οικονοµικής ανάπτυξης είχε αρχίσει σταδιακά να κλονίζεται οδηγώντας σε µια αύξηση των φωνών ενάντια στον άκρατο νεοφιλελευθερισµό (BBC World Service Poll, 2008), στις πρωτοβουλίες διαµόρφωσης εναλλακτικών προτάσεων οικονοµικής πολιτικής καθώς και στην περιοδική έξαρση του λεγόµενου οικονοµικού εθνικισµού και προστατευτισµού που αφορά όχι µόνο σε περιπτώσεις λιγότερο ανεπτυγµένων χωρών του κόσµου αλλά και ανεπτυγµένων (The report of the first Warwick Commission, 2007: 9, 13). Στην επόµενη ενότητα εξετάζεται αυτή η αντίδραση στις παγκόσµιες και περιφερειακές οικονοµικές αναταράξεις συγκεκριµένων περιοχών του κόσµου στις οποίες σηµαντικό ρόλο παίζουν συγκεκριµένες περιφερειακές συνεργασίες, πιο συγκεκριµένα στη Νότια Αµερική (Mercosur) και στη Νοτιοανατολική Ασία (ASEAN).

9 Νεοφιλελευθερισµός και Mercosur Η σηµαντικότερη περιφερειακή συνεργασία στην περιοχή της Νότιας Αµερικής είναι αδιαµφισβήτητα η Mercosur. Η Νοτιότερη Κοινή Αγορά (Mercado Común del Sur Mercosur) ιδρύθηκε το 1991 µε την υπογραφή της Συνθήκης της Asunción από τέσσερα κράτη: τη Βραζιλία, την Αργεντινή, την Ουρουγουάη και την Παραγουάη. Με την ιδρυτική συνθήκη της Asunción δηµιουργήθηκε µια περιφερειακή συνεργασία που εκτείνεται σε 14 εκατοµµύρια τετραγωνικά χιλιόµετρα περιλαµβάνοντας περισσότερους από 210 εκατοµµύρια ανθρώπους. Με την είσοδο της Χιλής και της Βολιβίας το 1996 ως συνδεδεµένα κράτη (associate members), ο Νότιος Κώνος (South Cone) της Λατινικής Αµερικής βρέθηκε κάτω από την εποπτεία ενός ενιαίου οργανισµού. Οι συµφωνίες του 2003 και 2004 µεταξύ της Mercosur και της άλλης περιφερειακής συνεργασίας της Νότιας Αµερικής, της Συµφωνίας των Άνδεων (Andean Pact CAP) για στενότερη συνεργασία, αύξησε τα συνδεδεµένα µέλη της Mercosur µε τη συµπερίληψη της Κολοµβίας, του Εκουαδόρ, του Περού και της Βενεζουέλας. Η επέκταση του οργανισµού συνεχίστηκε µε την είσοδο του Μεξικού ως παρατηρητή και µε στόχο να αποτελέσει και αυτό συνδεδεµένο µέλος της Mercosur, την είσοδο της Βενεζουέλας ως πλήρους µέλους στις 4 Ιουλίου του 2006 και τέλος την εκκίνηση της διαδικασίας πλήρους ένταξης της Βολιβίας. Με αυτά τα δεδοµένα, η Mercosur είναι µια περιφερειακή ένωση που περιλαµβάνει 264 περίπου εκατοµµύρια κατοίκους ενώ αθροιστικά οι οικονοµίες που την αποτελούν διαθέτουν ένα συνολικό ΑΕΠ που ξεπερνά τα δις δολάρια. Η Mercosur βέβαια δεν είναι η πρώτη προσπάθεια δηµιουργίας περιφερειακών συνεργασιών στην περιοχή. Μετά τη δηµιουργία της Ευρωπαϊκής Κοινότητας το 1957, έγιναν αρκετές προσπάθειες δηµιουργίας συνεκτικών περιφερειακών οργανισµών. Οι οργανισµοί αυτοί, όµως, δεν κατάφεραν να αντέξουν στο πέρασµα του χρόνου. Μια από αυτές τις προσπάθειες ήταν η Ένωση Ελεύθερου Εµπορίου της Λατινικής Αµερικής (Latin American Free Trade Association LAFTA) το 1960 (C. Banega, 2003: 235), που αργότερα, το 1980, µετονοµάστηκε στην Ένωση Ολοκλήρωσης της Λατινικής Αµερικής (Latin American Integration Association LAIA). Οι απόπειρες αυτές βασίστηκαν σε µια γενικότερη πολιτική των κρατών της περιοχής υπέρ του προστατευτισµού και της αυτάρκειας. Με βάση την πολιτική αυτή επιλογή οικονοµικής ανάπτυξης, προείχε η ανάπτυξη της τοπικής βιοµηχανίας µέσω της προστασίας της από ανταγωνιστικά ξένα προϊόντα και η υποκατάσταση των εισαγωγών. Η πολιτική αυτή που συνηθέστερα χρησιµοποιούταν σε εθνικό επίπεδο, έγινε κύρια σηµαία των προσπαθειών

10 περιφερειακής ολοκλήρωσης στην περιοχή. Η λογική πίσω από αυτήν την κίνηση ήταν ότι οι εσωτερικές αγορές των κρατών της Νότιας Αµερικής δεν ήταν αρκετά µεγάλες ώστε να ευνοήσουν τη δηµιουργία ισχυρών εθνικών βιοµηχανιών, ένα στοιχείο που µπορούσε θεωρητικά να ξεπεραστεί από τη δηµιουργία µιας µεγαλύτερης αγοράς µέσω της περιφερειακής συνεργασίας. Στο πλαίσιο ενός διεθνούς κλίµατος που ευνοούσε τη φιλελευθεροποίηση του εµπορίου (βλέπε την υπογραφή της ΓΣ Ε) και µε τις ΗΠΑ να προτρέπουν όλες τις χώρες να υιοθετήσουν το ελεύθερο εµπόριο 3, η πολιτική της αυτάρκειας δεν απέδωσε ποτέ τα αναµενόµενα (K. Kaltenthaler and O. F. Mora, 2002: 72) και αποδείχθηκε αδιέξοδη, ενώ σε αυτό βοήθησε και η έλλειψη πολιτικής βούλησης των κρατών µελών των περιφερειακών αυτών οργανισµών για την εκχώρηση αρµοδιοτήτων. Μέσα σ αυτό το κλίµα µειωµένων οικονοµικών επιδόσεων ήρθε να προστεθεί και η πολιτική αστάθεια σε πολλές χώρες της περιοχής, η οποία και κατέληξε στην επιβολή αυταρχικών καθεστώτων στις περισσότερες χώρες της περιοχής. Έτσι, χωρίς να υπάρχει ευνοϊκό εσωτερικό περιβάλλον, και µε εντεινόµενες τις διαστάσεις απόψεων µεταξύ των κρατών, οι πρώτες προσπάθειες περιφερειακής συνεργασίας δεν κατάφεραν να «ορθοποδήσουν» (J. Nogues and R. Quintanilla, 1993: 283). Κατά τη δεκαετία του 1980 και ειδικότερα µετά το πρώτο µισό αυτής, οι περισσότερες χώρες της περιοχής άρχισαν να ανατρέπουν τα διδακτορικά καθεστώτα και να εγκαθιδρύουν δηµοκρατικά πολιτεύµατα. Η αλλαγή αυτή συνοδεύτηκε και από µια ξεκάθαρη πρόσδεση στο άρµα του νεοφιλελευθερισµού, δηλαδή από την υιοθέτηση νεοφιλελεύθερων οικονοµικών πολιτικών. Οι εθνικές αυτές επιλογές, που αρχικά ξεκίνησαν από τη Βραζιλία και την Αργεντινή, θα περάσουν και στο περιφερειακό επίπεδο καθώς η προγραµµατική ατζέντα της νεοσύστατης Mercosur εµπεριέχει σηµαντικές πρωτοβουλίες ελευθεροποίησης του εµπορίου και µείωσης του κρατικού παρεµβατισµού. Έτσι, η Mercosur θα είναι από τις πρώτες εκπροσώπους του φαινοµένου της νέας περιφερικότητας (Christensen, 2007: 143). Οι νεοφιλελεύθερες οικονοµικές επιλογές θα συνεχίσουν να αποτελούν τη βάση της πολιτικής οικονοµικής ανάπτυξης σχεδόν του συνόλου των κρατών της Νότιας Αµερικής και της Mercosur ειδικότερα µέχρι τα µέσα της δεκαετίας του 1990 χαρακτηριστικό αποτελεί το γεγονός ότι η Αργεντινή, αλλά και σε µικρότερο βαθµό η Ουρουγουάη, θεωρούνταν για µεγάλη χρονική περίοδο οι καλύτεροι µαθητές του ΝΤ (R. J. Perales, 2003: 75). 3 Υπενθυµίζουµε ότι από το τέλος του Β Παγκοσµίου Πολέµου και ύστερα οι ΗΠΑ, έχοντας ανεπηρέαστη τη βιοµηχανική τους υποδοµή, είχαν µια τεράστια παραγωγή και λίγες, µικρές αγορές για να την εξάγουν.

11 Η δεκαετία του 1990, όµως, επεφύλαξε για τα κράτη µέλη της Mercosur, όπως ήδη αναφέρθηκε, τρεις περιφερειακές οικονοµικές κρίσεις (τη µεξικανική στην περίοδο , την ασιατική του 1997 και την αντίστοιχη ρωσική το 1998) καθώς και µια παγκόσµια στις αρχές της νέας χιλιετίας. Μέσα σ αυτή τη γεµάτη οικονοµικές κρίσεις, µε περιφερειακές και παγκόσµιες συνέπειες, χρονική περίοδο σηµειώθηκαν τα πρώτα κρίσιµα βήµατα της Mercosur αλλά και των εθνικών οικονοµιών που αυτή περικλείει προς την οικονοµική και εµπορική φιλελευθεροποίηση, γεγονός που το δίχως άλλο επηρέασε την πορεία της περιφερειακής αυτής συνεργασίας. Η πρώτη σοβαρή οικονοµική κρίση που προκλήθηκε µετά τη δηµιουργία της Mercosur και είχε ένα σοβαρό αντίκτυπο σ αυτήν, ήταν η οικονοµική κρίση του Μεξικού το Η συγκεκριµένη κρίση, η οποία οφείλεται κυρίως στην ραγδαία υποτίµηση του µεξικανικού νοµίσµατος, του πέσο, και στα διαρθρωτικά προβλήµατα της εθνικής οικονοµίας της λατινοαµερικανικής αυτής χώρας, δεν επηρέασε σηµαντικά την πορεία της Mercosur (A. Oelsner, 2003: 199). Αυτό οφείλεται κατ αρχήν στο ότι η ίδια η κρίση αντιµετωπίστηκε σχετικά άµεσα µε την αρωγή του ιεθνούς Νοµισµατικού Ταµείου αλλά και των ΗΠΑ στο πλαίσιο της συµµετοχής του Μεξικού στη νεοϊδρυθείσα τότε NAFTA. Έτσι, η κρίση δεν πήρε τελικά µεγάλες διαστάσεις που θα µπορούσαν να επηρεάσουν το παγκόσµιο οικονοµικό περιβάλλον. Από την άλλη πλευρά, οι οικονοµίες των κρατών µελών της Mercosur δεν είχαν ακόµα ανοιχτεί σηµαντικά προς την παγκόσµια και περιφερειακή οικονοµία και αυτό είχε ως αποτέλεσµα την ελαχιστοποίηση των συνεπειών τέτοιων περιφερειακών οικονοµικών κρίσεων για τις ίδιες (S. Morris and J. Passe-Smith, 2001: 128). Παράλληλα, σηµαντικότερο στοιχείο της περιόδου εκείνης ήταν το πέρασµα της Mercosur στο δεύτερο στάδιο της εξέλιξής της µέσω της υπογραφής του Πρωτοκόλλου του Ούρο Πρέτο το εκέµβριο του Εν τω µεταξύ, είχε ήδη προηγηθεί µια µεταβατική περίοδος τεσσάρων χρόνων, στην οποία οι οικονοµίες των κρατών µελών είχαν κάνει τα πρώτα βήµατα προς τη φιλελευθεροποίησή τους, στοιχείο που είχε δηµιουργήσει µια έντονη δυναµική προς την προσέλκυση άµεσων ξένων επενδύσεων και την ταχύρυθµη οικονοµική ανάπτυξη. Με βάση, λοιπόν, όλα τα παραπάνω η κρίση του Μεξικού τελικά δεν αποτέλεσε ιδιαίτερα σηµαντική τροχοπέδη για τη Mercosur και τα κράτη µέλη της. Αυτό που δεν κατάφερε να προκαλέσει η οικονοµική κρίση στο Μεξικό, θα µπορέσουν ως ένα βαθµό να επιτελέσουν αθροιστικά οι δύο επόµενες οικονοµικές κρίσεις που

12 παρουσιάστηκαν. Πρόκειται για την Ασιατική Οικονοµική Κρίση του 1997 και την οικονοµική κρίση στη Ρωσία το Η πρώτη επηρέασε άµεσα τις περισσότερες οικονοµίες της περιοχής της Νοτιοανατολικής και Ανατολικής Ασίας ενώ η δεύτερη επηρέασε άµεσα κυρίως τη Ρωσία. Το σηµαντικό µε τις εν λόγω οικονοµικές κρίσεις, οι οποίες επηρέασαν σηµαντικά και τις συναλλαγµατικές ισοτιµίες των νοµισµάτων πολλών από τις άµεσα εµπλεκόµενες χώρες, ήταν ότι τόσο η διάρκεια και η έκταση που έλαβαν όσο και η χρονική τους εγγύτητα συνέβαλαν στο να ξεπεράσουν οι συνέπειές τους τα γεωγραφικά όρια της Νοτιοανατολικής Ασίας και της Ρωσίας αντίστοιχα (Preusse, 2000: 917). Πιο συγκεκριµένα, καθώς οι οικονοµικές αυτές κρίσεις έλαβαν χώρα σε λιγότερο ανεπτυγµένες περιοχές του πλανήτη, πιο άµεσα και σοβαρά επηρεάστηκαν χώρες του αναπτυσσόµενου κόσµου. Εκτός, δηλαδή, των γενικών προβληµάτων που προέκυψαν στις χώρες από όπου ξεκίνησε η κρίση (Ρωσία και χώρες της Νοτιοανατολικής Ασίας) έχοντας άµεσο αντίκτυπο στα οικονοµικά τους µεγέθη, προέκυψαν και µια σειρά νέα προβλήµατα που αφορούσαν κυρίως στις άµεσες ξένες επενδύσεις προς τις αναπτυσσόµενες χώρες εν γένει. Έτσι, παρ ότι οι χώρες της Mercosur είχαν εκείνη την περίοδο πολύ µικρές εµπορικές και οικονοµικές σχέσεις µε τις χώρες που πρώτα έπληξαν οι δυο κρίσεις, επηρεάστηκαν σηµαντικά από τη µείωση των ροών άµεσων ξένων επενδύσεων προς τις αναπτυσσόµενες χώρες, αποτέλεσµα των αντιδράσεων στη διαχείριση του αυξηµένου πλέον επενδυτικού ρίσκου (Mera, 2005: 124). Τα κράτη µέλη της Mercosur αντιµετώπισαν µια µείωση στις ροές ξένων επενδύσεων σε ένα αρκετά σηµαντικό σηµείο της πορείας τους προς την οικονοµική ανάπτυξη µέσω της φιλελευθεροποίησης των οικονοµιών τους, ένα σηµείο στο οποίο οι ξένες επενδύσεις ήταν περισσότερο αναγκαίες από ποτέ. Παράλληλα, οι οικονοµικές κρίσεις στη Ρωσία και την Ανατολική Ασία είχαν ως ένα επιπλέον αντίκτυπο την υποτίµηση πολλών νοµισµάτων των άµεσα εµπλεκόµενων οικονοµιών, οικονοµιών εξαγωγικού χαρακτήρα. Κάτι τέτοιο σήµαινε ότι, εν ολίγοις, τα προϊόντα των χωρών αυτών γίνονταν πιο ανταγωνιστικά. Αυτή η παράλληλη εξέλιξη θα δυσκολέψει ακόµα περισσότερο τις οικονοµίες των χωρών της Mercosur και ειδικά τη βραζιλιάνικη η οποία είχε και εξακολουθεί να έχει έναν καθαρά εξαγωγικό χαρακτήρα και ως ένα βαθµό ανταγωνιζόταν άλλες λιγότερο αναπτυγµένες χώρες. Συνέπεια όλων των παραπάνω ήταν ένας σηµαντικός κλυδωνισµός των οικονοµιών της περιοχής και ειδικά της Βραζιλίας, η κυβέρνηση της οποίας έσπευσε να λάβει προστατευτικά µέτρα. Υπ αυτό το αρνητικό διεθνές περιβάλλον, η Βραζιλία επέλεξε τελικά, εκτός των άλλων,

13 να υποτιµήσει το νόµισµά της το 1999, δηµιουργώντας επιπρόσθετες οικονοµικές δυσκολίες για τους εταίρους της. Η Αργεντινή θα εµπλακεί σε µια σειρά από οικονοµικές, εµπορικές αλλά και πολιτικές διενέξεις µε τη Βραζιλία. Παράλληλα, οι δύο χώρες θα υιοθετήσουν εθνικές πολιτικές που συχνά έρχονταν σε πλήρη αντίθεση µε τα συµφωνηθέντα σε επίπεδο Mercosur (Baer, 2002: 10-11). Μια ακόµα διεθνής εξέλιξη που επηρέασε σε µεγάλο βαθµό την πορεία της Mercosur ήταν η παγκόσµια οικονοµική κρίση του Εκείνη την περίοδο, καθώς πολλές εταιρίες πληροφορικής κατέρρευσαν και επιβραδύνθηκαν οι ρυθµοί ανάπτυξης της αµερικανικής αλλά και της ευρωπαϊκής οικονοµίας, οι διεθνείς ροές άµεσων ξένων επενδύσεων µειώθηκαν σηµαντικά ενώ η ύφεση επηρέασε αρνητικά και τους ρυθµούς αύξησης του παγκόσµιου εµπορίου (Mecham, 2003: 378). Μέσα στο προαναφερθέν δυσµενές διεθνές οικονοµικό περιβάλλον, τα κράτη µέλη της Mercosur που ακόµα δεν είχαν καταφέρει να ξεπεράσουν τις επιπτώσεις των προηγούµενων κρίσεων, θα συνεχίσουν να αντιµετωπίζουν σοβαρά οικονοµικά προβλήµατα. Σ αυτό συνεισέφερε και η από καιρού επιλογή της Αργεντινής να προσδέσει το νόµισµά της στο αµερικανικό δολάριο, µια κίνηση που ως τότε της είχε προσφέρει ένα σχετικά σταθερό νοµισµατικό περιβάλλον χωρίς εξωγενείς πιέσεις. Στην παρούσα όµως περίοδο, η πολιτική αυτή δηµιούργησε προβλήµατα οικονοµικής ευελιξίας αλλά και συντονισµού µε τις οικονοµικές πολιτικές της Βραζιλίας, η οποία είχε επιλέξει την ελεύθερη διακύµανση του νοµίσµατός της. Η Αργεντινή βυθίστηκε σε µια άνευ προηγουµένου οικονοµική και πολιτική κρίση που µάλιστα επιδεινώθηκε από τις σκληρές πολιτικές που επέβαλε το ιεθνές Νοµισµατικό Ταµείο ως προϋπόθεση για τη χορήγηση των αναγκαίων για τη χώρα δανείων (Fanelli, 2002: 29). Όλες οι παραπάνω εξελίξεις δηµιούργησαν µια έντονη δυσαρέσκεια αρχικά και αντίθεση µετέπειτα, στις νεοφιλελεύθερες οικονοµικές πολιτικές του παρελθόντος. Αυτή η αντίθεση εκδηλώθηκε µέσα από πλήθους απεργιών ενώ τα κοινωνικά κινήµατα της περιοχής που χαρακτηρίζονταν πάντα από δυναµισµό προώθησαν την ιδέα µιας διαφορετικής πορείας προς την οικονοµική ανάπτυξη. Ειδικά στην Αργεντινή αλλά και αλλού, οι πολίτες βγήκαν στους δρόµους ζητώντας µια στροφή στην εφαρµοζόµενη οικονοµική πολιτική. Ακόλουθο όλων των παραπάνω εξελίξεων και αντιδράσεων αποτέλεσε η εκλογή σχεδόν σε όλες τις χώρες της Νότιας Αµερικής αριστερών κοµµάτων ή έστω κοµµάτων µε αριστερή ρητορική. Από το 2002 και έκτοτε, χώρες όπως η Βραζιλία (2002), η Αργεντινή (2003), η Ουρουγουάη (2004) και µόλις πρόσφατα η

14 Παραγουάη (2008) απέκτησαν κυβερνήσεις αριστερής χροιάς. Παράλληλα, στη Βενεζουέλα (Ούγκο Τσάβες) και αργότερα στη Βολιβία (Έβο Μοράλες) εξελέγησαν πρόεδροι µε ριζοσπαστικά αριστερά προγράµµατα (Christensen, 2007: 141). Οι αλλαγές στο εθνικό επίπεδο δεν µπορούσε να αφήσει ανεπηρέαστο το περιφερειακό. Από το 2003 και έπειτα παρατηρείται µια στροφή της Mercosur προς πολιτικές ακόλουθες ενός κλίµατος ανάπτυξης του κοινωνικού κράτους και της κοινωνικής προστασίας προς τα αδύναµα µέλη της κάθε χώρας αλλά και της ένωσης (Buenos Aires Consensus, Στο πλαίσιο αυτό παρατηρούνται δύο βασικά στοιχεία. Πρώτον, έχουν κινηθεί προς µια στενότερη συνεργασία εντός της Mercosur τα κράτη εκείνα που αντιτίθενται στην επικράτηση του άκρατου καπιταλισµού στην περιοχή, όπως αυτό εκφράζεται για παράδειγµα µέσα από την άρνηση υπογραφής πολυµερούς (FTAA) ή διµερούς συµφωνίας ελευθέρου εµπορίου µε τις ΗΠΑ. Η κίνηση αυτή προωθείται από το φυσικό ηγέτη της περιοχής, τη Βραζιλία, αλλά και από τη Βενεζουέλα. Πιο συγκεκριµένα, οι αιτήσεις για την απόκτηση της ιδιότητας πλήρους µέλους της Mercosur από τη Βενεζουέλα και τη Βολιβία κρίνονται ως αποτέλεσµα της αντίθεσης των χωρών αυτών για περαιτέρω διασύνδεση των οικονοµιών τους µε αυτή των ΗΠΑ στο πλαίσιο του νεοφιλελεύθερου µοντέλου ανάπτυξης που προωθούν οι τελευταίες. εύτερον, έχουν δηµιουργηθεί κάποιοι πρώτοι µηχανισµοί σε περιφερειακό επίπεδο οι οποίοι σχετίζονται µε µια µεγαλύτερη ανάµειξη των κρατικών µηχανισµών στην περιφερειακή ανάπτυξη. Τέτοιοι µηχανισµοί είναι για παράδειγµα το FOCEM (Mercosur's Structural Convergence Funds) το οποίο είναι ένας µηχανισµός µεταφοράς κονδυλίων στα λιγότερο ανεπτυγµένα µέλη της Mercosur και πιο πρόσφατα η Τράπεζα της Νότιας Αµερικής που αν και δεν περιορίζεται εντός της Ένωσης, χρηµατοδοτείται κυρίως από τη Βενεζουέλα και τη Βραζιλία ( Βέβαια, η διαφαινόµενη στροφή αυτή στην εφαρµοζόµενη οικονοµική πολιτική εντός της Mercosur σε περιφερειακό επίπεδο αλλά και σε εθνικό επίπεδο, δεν είναι απολύτως οµοιογενής. Πιο συγκεκριµένα, εντός της Mercosur υπάρχουν δύο κυρίαρχες τάσεις. Η πρώτη αφορά σε µια πολιτική καλύτερης διαχείρισης του παρόντος οικονοµικού µοντέλου ανάπτυξης µε µια έµφαση σε προστατευτικές οικονοµικές πολιτικές. Πρωταγωνιστής σε αυτό το µοντέλο ανάπτυξης είναι η Βραζιλία, η οποία αν και κυβερνάται από έναν αριστερό Πρόεδρο, είναι δεσµευµένη λόγω του

15 οικονοµικού της προσανατολισµού (ανεπτυγµένος εξαγωγικός χαρακτήρας) να διατηρεί βασικές παραµέτρους των παλαιότερων οικονοµικών της πολιτικών (Torrelli, 2003: 11). Η τάση αυτή που υιοθετείται από τα παλαιότερα µέλη της Mercosur (Βραζιλία, Αργεντινή, Παραγουάη, Ουρουγουάη) έρχεται σε µερική τουλάχιστον αντίθεση µε τη ριζοσπαστική αριστερή ανατροπή που προωθεί το δίδυµο Βενεζουέλας Βολιβίας (δεύτερη τάση). Οι δύο αυτές τάσεις συνυπάρχουν προς το παρόν και ενθαρρύνονται µέσα από την αλληλεγγύη ανάµεσα στις χώρες της περιοχής, χωρίς βέβαια να λείπουν αρνητικές εκατέρωθεν απόψεις: π.χ. εξαπάτηση των αριστερών ψηφοφόρων του προέδρου της Βραζιλίας Λούλα αφού αυτός εφαρµόζει λιγότερο αριστερές οικονοµικές πολιτικές από την ανάληψη της εξουσίας και έκτοτε από τη µια και τάσεις εγκαθίδρυσης δικτατορίας από την πλευρά του προέδρου της Βενεζουέλας Τσάβες από την άλλη (Christensen, 2007: 152). Σχετικά πρόσφατα (2006), το προτεινόµενο µοντέλο ανάπτυξης που προωθείται από την πλευρά της Βενεζουέλας εκφράστηκε και σε περιφερειακό επίπεδο µε τη δηµιουργία της ALBA (Alternativa Bolivariana para los Pueblos de Nuestra América), µιας περιφερειακής ένωσης ανάµεσα στη Βενεζουέλα, τη Βολιβία, την Κούβα, τη Νικαράγουα και τη οµινικανή ηµοκρατία. Η συγκεκριµένη πρωτοβουλία βασίζεται σε ένα µοντέλο περιφερειακής εµβάθυνσης µε αριστερούς όρους αφού οι ανταλλαγές µεταξύ των κρατών µελών πραγµατοποιούνται στο πλαίσιο µιας αµοιβαίας κοινωνικής πολιτικής (Christensen, 2007:141). Και οι δύο αυτές τάσεις έχουν ως σηµείο εκκίνησης την έντονη δυσαρέσκεια των πολιτών των κρατών της Νότιας Αµερικής απέναντι στις νεοφιλελεύθερες οικονοµικές πολιτικές του παρελθόντος που δεν απέφεραν τα αναµενόµενα. Η δυσαρέσκεια µεγεθύνθηκε και µετατράπηκε σε ένα γενικευµένο ρεύµα υπέρ τη πολιτικής αλλαγής από δύο κυρίαρχους παράγοντες. Ο πρώτος αφορά στη δυναµική των κοινωνικών κινηµάτων της περιοχής. Πιο συγκεκριµένα, ολόκληρη η περιοχή της Νότιας Αµερικής χαρακτηριζόταν από παλαιότερα από δραστήρια κοινωνικά κινήµατα αριστερού χαρακτήρα που κατά περιόδους διαδραµάτιζαν πρωταγωνιστικό χαρακτήρα στα τεκταινόµενα. Η συγκεκριµένη δε περίοδος χαρακτηρίζεται ως η τρίτη ιστορικά αναγέννηση του αριστερού αυτού ρεύµατος στις νοτιοαµερικάνικες κοινωνίες (Sader, 2005: 60). Τούτο σηµαίνει ότι υπήρχαν οι κατάλληλες «δοµές» ώστε οι κοινωνίες να µπορούν να αντιδράσουν σε πολιτικές που δεν τις ευνοούσαν. Ο δεύτερος παράγοντας αφορά στην αρνητική άποψη των λαών αλλά και των περισσοτέρων κυβερνήσεων της Νότιας Αµερικής για τις ΗΠΑ. Έρευνες της κοινής γνώµης στα

16 κράτη µέλη της Mercosur, για παράδειγµα, ανέδειξαν την έντονη αντιπάθεια των πολιτών των χωρών αυτών προς τις ΗΠΑ (Anchieta et al, 2007: 4). Αυτή η αντιπάθεια σχετίζεται και µε την πολιτική βούληση των ΗΠΑ να προωθήσουν τη δηµιουργία µιας παναµερικανικής περιοχής ελευθέρου εµπορίου (FTAA) κατά τα πρότυπα της NAFTA. Οι χώρες της Mercosur, µε πρωταγωνίστρια τη Βραζιλία, αντιστάθηκαν στην αµερικανική αυτή βούληση και κατάφεραν να ακυρώσουν την προσπάθεια δηµιουργίας µιας τέτοιας ζώνης µε τις συγκεκριµένες αρχές. Καθώς η διαµάχη βασίστηκε στην προβολή και υπεράσπιση συγκεκριµένων αρχών από την κάθε πλευρά (οικονοµικό φιλελευθερισµό από τις ΗΠΑ, κοινωνικές πολιτικές από τις χώρες του Νότου) οδήγησαν σε µια περαιτέρω κινητοποίηση των πολιτών της Νότιας Αµερικής κατά των ΗΠΑ ως πρεσβευτή των νεοφιλελεύθερων οικονοµικών πολιτικών διευκολύνοντας έτσι ακόµα περισσότερο την πολιτική στροφή της περιοχής προς τα αριστερά (Yeates and Deacon, 2006: 4). Οι εξελίξεις αυτές δεν έχουν ακόµα αναδείξει µια ξεκάθαρη τάση. Το σίγουρο είναι ότι η περιοχή της Νότιας Αµερικής έχει ξεκινήσει έναν µετασχηµατισµό προς µια διαφορετική αναπτυξιακή πολιτική. Μια πιο ξεκάθαρη εικόνα αναµένεται να αναδειχθεί στο µέλλον καθώς η είσοδος Βενεζουέλας και Βολιβίας ως πλήρη µέλη στη Mercosur ίσως δώσει µια διαφορετική ώθηση και οπτική µιας περιφερειακής απάντησης στο νεοφιλελεύθερο οικονοµικό µοντέλο ανάπτυξης.

17 Νεοφιλελευθερισµός και ASEAN Στην περιοχή της Νοτιοανατολικής Ασίας δραστηριοποιείται µια από τις παλιότερες περιφερειακές συνεργασίες στο κόσµο, η Ένωση των Κρατών της Νοτιοανατολικής Ασίας (Association of Southeast Asian Nations ASEAN). Η ASEAN, από την ίδρυσή της µε τη ιακήρυξη της Μπανγκόνγκ στις 8 Αυγούστου του 1967 έως σήµερα, έχει καταφέρει να διαδραµατίσει σηµαντικό και κατά καιρούς καταλυτικό ρόλο στην πορεία της περιοχής της Νοτιοανατολικής και Ανατολικής Ασίας. Ιδωµένη µέσα σ ένα γενικότερο πλαίσιο, η ASEAN θεωρείται ως ένας από τους πιο πετυχηµένους περιφερειακούς οργανισµούς παγκοσµίως, ιδιαίτερα αν θεωρήσουµε ως επιτυχία την αντοχή στο χρόνο και την αναγνωρισιµότητα µιας περιφερειακής ένωσης. Όντως, η ASEAN δεν έχει αντιµετωπίσει προβλήµατα επιβίωσης από την ίδρυσή της το 1967, είναι ευρέως γνωστή σε περιφερειακό και διεθνές επίπεδο, ενώ πρωτοπορεί και στις διαπεριφερειακές συνεργασίες µέσω της θεσµοποιηµένης σχέσης της από το 1972 µε την Ευρωπαϊκή Ένωση. Τέλος, αποτελεί το µοναδικό περιφερειακό οργανισµό στην περιοχή - η µοναδική εναλλακτική µορφή περιφερειακής συνεργασίας επί του παρόντος είναι η Οικονοµική Συνεργασία Ασίας Ειρηνικού (Asia Pacific Economic Cooperation APEC), που όµως είναι µεγαλύτερης γεωγραφικής έκτασης, διαθέτει διαφορετικό βαθµό συνοχής και διέπεται από µια διαφορετική φιλοσοφία. Γεωγραφικά, η Ένωση καλύπτει ολόκληρη την περιοχή της Νοτιοανατολικής Ασίας µε τα σύνορά της να ξεκινούν βόρειο - βορειοδυτικά από τη Μυανµάρ (Μπούρµα), περιλαµβάνει ολόκληρη την Ινδοκίνα, ενώ στα νότια φτάνει µέχρι τα θαλάσσια σύνορα της Ινδονησίας µε φυσικό σύνορο το Ανατολικό Τιµόρ και ανατολικά στα ανατολικά σύνορα των Φιλιππίνων, στον Ειρηνικό ωκεανό. Αυτή η τεράστια γεωγραφική έκταση περιλαµβάνει ένα πληθυσµό σχεδόν 574 εκατοµµυρίων ανθρώπων και αποτελείται από οικονοµίες των οποίων το συνολικό ΑΕΠ πλησιάζει τα 910 δισ. δολάρια. Η ASEAN δηµιουργήθηκε για λόγους που είχαν άµεση σχέση µε την ύπαρξη ισχυρών κοµµουνιστικών κρατών στην περιοχή (Κίνα, Βιετνάµ). Γι αυτό το λόγο η οικονοµική ανάπτυξη ήταν δευτερευούσης σηµασίας για τα κράτη µέλη και την καθαυτό Ένωση. Όµως, στο πλαίσιο της πολιτικής της ανάσχεσης (containment) της κοµµουνιστικής επέκτασης, οι Ηνωµένες Πολιτείες της Αµερικής φρόντισαν να ενισχύσουν την παρουσία τους στην περιοχή διαµορφώνοντας έτσι ένα ευνοϊκό περιβάλλον για την οικονοµική ανάπτυξη των κρατών της

18 Ένωσης (Dixon, 2002: 117). Αρχικά, λοιπόν, µερικές από τις οικονοµίες της περιοχής, όπως της Ταϊλάνδης και της Σιγκαπούρης, δέχτηκαν τα ευεργετικά για αυτές επακόλουθα της ανησυχίας των ΗΠΑ για την κοµµουνιστική επέκταση και αργότερα του πολέµου του Βιετνάµ, µε τις ΗΠΑ να αυξάνουν την οικονοµική βοήθεια, τις επενδύσεις και τη ζήτηση αγαθών και υπηρεσιών για τη στήριξη των στρατιωτικών τους επιχειρήσεων, ενώ παράλληλα ευεργετική ήταν και η κάλυψη του τοµέα ασφάλειας από αυτές (Hellmann, 2003: 36). Η οικονοµική, όµως, αυτή ανάπτυξη δεν ήταν συνολική για όλα τα τότε κράτη µέλη της ASEAN. Σε περιφερειακό επίπεδο, χωρίς να υπάρχει µια συγκεκριµένη ατζέντα συνολικά από την Ένωση, διαµορφώθηκε µια πολιτική οικονοµικής ανάπτυξης µέσω της προώθησης των εξαγωγών, της προσέλκυσης ξένων επενδύσεων εξαγωγικού χαρακτήρα αλλά και της ύπαρξης συντονισµένης κρατικής παρέµβασης και προστασίας σε πολλούς τοµείς, η οποία λίγο πολύ αντιγράφηκε από την επιτυχηµένη οικονοµική πορεία της Ιαπωνίας. Τόσο σε εθνικό όσο και περιφερειακό επίπεδο, η πολιτική αυτή υπήρξε ιδιαιτέρως αποδοτική. Οι οικονοµικοί ρυθµοί ανάπτυξης για όλα πλέον τα κράτη µέλη ήταν τέτοιας τάξης, που οι οικονοµολόγοι διεθνώς άρχισαν να µιλούν για το «Ασιατικό Θαύµα» (Henderson, 1999: 40). Πράγµατι, όλες οι οικονοµίες των κρατών µελών της ASEAN αναπτύχθηκαν µε εντυπωσιακούς ρυθµούς ανεβάζοντας ραγδαία το βιοτικό επίπεδο (Hellmann, 2003: 34). Ιδιαίτερα µετά το 1985 και, πιο συγκεκριµένα, µετά τη Συµφωνία της Πλάζα, οι χώρες της ASEAN έγιναν αποδέκτες αυξηµένων Άµεσων Ξένων Επενδύσεων (ΑΞΕ). Η εν λόγω συµφωνία είχε ως αντικείµενο τη µερική προστασία των αµερικανικών προϊόντων από τον ανταγωνισµό που δηµιουργούσαν τα αντίστοιχα ιαπωνικά αλλά και γενικότερα να προστατεύσει τις ξένες αγορές από τον κατακλυσµό τους µε ιαπωνικά προϊόντα (Rimmer, 1997: 121). Ήδη, το εµπορικό έλλειµµα των ΗΠΑ µε την Ιαπωνία είχε αυξηθεί θεαµατικά. Η συµφωνία, λοιπόν, κατέληξε στην ελεύθερη διακύµανση του γεν, η οποία, µε τη σειρά της, συντέλεσε (µε την ακόλουθη ανατίµησή του) στο να γίνουν τα ιαπωνικά προϊόντα πιο ακριβά. Την ίδια στιγµή όµως, η ραγδαία ανατίµηση του γεν (πάνω από 100% σε διάστηµα λιγότερο των τριών ετών) είχε ως επιπρόσθετο αποτέλεσµα την τάση των ιαπωνικών επιχειρήσεων να σπεύδουν να επενδύσουν στις γειτονικές περιοχές και κυρίως στις χώρες της Νοτιοανατολικής Ασίας (Webber, 2001: 349). Οι επενδύσεις αυτές ανέβασαν τους ρυθµούς ανάπτυξης των οικονοµιών της περιοχής ενώ, παράλληλα, δηµιούργησαν και ένα παραγωγικό δίκτυο µεταξύ των οικονοµιών της ASEAN, που µέχρι εκείνη την περίοδο υπήρχε µεν, αλλά σε

19 µια πολύ µικρότερη κλίµακα (Angresano, 2004: 12). Έτσι, οι οικονοµίες της περιοχής ενσωµάτωσαν ξεκάθαρα πλέον το ιαπωνικό οικονοµικό µοντέλο ανάπτυξης. Παράλληλα µε την ταχύρυθµη οικονοµική ανάπτυξη των κρατών µελών της, η ASEAN επεκτάθηκε και στο υπόλοιπο της Ινδοκίνας. Σχεδόν ταυτόχρονα, υπό την ενδεχόµενη απειλή µιας πιθανής διαίρεσης του κόσµου σε αντίπαλα εµπορικά στρατόπεδα που προκαλούσε η αρνητική πορεία των συνοµιλιών για την περαιτέρω φιλελευθεροποίηση του εµπορίου (δυσκολίες ολοκλήρωσης του γύρου της Ουρουγουάης), καθώς και υπό το φόβο ότι η Κίνα θα κυριαρχούσε στην προσέλκυση ΑΞΕ, στερώντας τις τελευταίες από τα κράτη µέλη της ASEAN (Tan et al, 1999: 465), αυτά αποφάσισαν να εµβαθύνουν την οικονοµική πλευρά της περιφερειακής τους συνεργασίας, στα πρότυπα των πολιτικών της Ευρωπαϊκής Ένωσης, δηµιουργώντας µια ζώνη ελευθέρων συναλλαγών (Ariff, 1994: 113). Η δηµιουργία µιας ενιαίας αγοράς για τα προϊόντα των χωρών της ASEAN θα είχε ως τελικό στόχο την προσέλκυση περισσότερων ΑΞΕ και την περαιτέρω ενδυνάµωση των οικονοµιών της περιοχής (Dent, 1998: 195). Η συµφωνία της δηµιουργίας µιας Ζώνης Ελεύθερου Εµπορίου της ASEAN (ASEAN Free Trade Agreement - AFTA) υπογράφηκε τελικά το 1992 και είχε χρονικό ορίζοντα 15 έτη για την τελική εναρµόνιση όλων των δασµών µεταξύ των κρατών µελών του οργανισµού στα επίπεδα µεταξύ 0%-5% για µια αρκετά εκτενή λίστα προϊόντων. Με όλες αυτές τις πρωτοβουλίες και τις εξελίξεις, το περιφερειακό επίπεδο θα αρχίσει να παρεµβαίνει στο εθνικό και για οικονοµικά θέµατα. Βέβαια, ένα από τα χαρακτηριστικά των οικονοµιών των κρατών µελών της ASEAN είναι ότι έχοντας αναπτυχθεί µέσω της πολιτικής αύξησης των εξαγωγών και λόγω της σχετικά περιορισµένης εσωτερικής αγοράς, δεν διέθεταν την απαραίτητη αλληλεξάρτηση στον εµπορικό τοµέα ώστε να µπορεί κανείς να µιλάει για ουσιαστική χρησιµότητα (Sharma and Chua, 2000: 167) µιας ζώνης ελευθέρων συναλλαγών στα επίπεδα για παράδειγµα της Ευρωπαϊκής Ένωσης ή της NAFTA (Ariff, 1994: 110). Με άλλα λόγια, οι χώρες της ASEAN παρήγαγαν προϊόντα για να τα εξάγουν στις αναπτυγµένες οικονοµίες των ΗΠΑ, της ΕΕ κα και όχι στις γειτονικές χώρες. Το χαµηλό ποσοστό ενδοκοινοτικού εµπορίου, κοντά στο 20% σε αντίθεση µε το άνω του 50% ποσοστό για την ΕΕ (Ariff, 1994: 110), που αφορούσε κυρίως σε εξαγωγές ενδιάµεσων προϊόντων από διάφορες χώρες της ASEAN για συναρµολόγηση στη Σιγκαπούρη και τη µετέπειτα εξαγωγή του τελικού προϊόντος προς τις δυτικές αγορές, δεν δηµιουργούσε την προσµονή σηµαντικών ωφελειών από τη δηµιουργία µιας ζώνης ελεύθερου εµπορίου (Tan et al, 1999: 452). Το παραπάνω, όµως,

20 χαρακτηριστικό υποδεικνύει την ανάγκη που έχουν τα κράτη µέλη της ASEAN για ένα ανοικτό παγκόσµιο οικονοµικό περιβάλλον. Έτσι, παρατηρείται το εξής φαινόµενο: η ASEAN αποτελεί υποστηρικτή της φιλελευθεροποίησης του παγκόσµιου οικονοµικού συστήµατος αλλά ταυτόχρονα διατηρεί ένα παρεµβατικό εσωτερικό οικονοµικό περιβάλλον. Η παραπάνω παρατήρηση θα δοκιµαστεί το 1997, όταν µια σειρά από αρνητικές οικονοµικές εξελίξεις θα ανατρέψουν το κλίµα ευφορίας που διακατείχε τις οικονοµίες της περιοχής. Η αρχή θα γίνει µε µια συντονισµένη κερδοσκοπική επίθεση στο νόµισµα της Ταϊλάνδης, το µπατ, το οποίο δεν θα αντέξει στις πιέσεις και θα αρχίσει µια πορεία συνεχών υποτιµήσεων. Μέσα σε λιγότερο από ένα χρόνο θα γενικευθεί ένα κλίµα πανικού το οποίο έµελλε να επηρεάσει τα χρηµατοοικονοµικά δεδοµένα όλων των οικονοµιών της περιοχής. Γενικά χαρακτηριστικά της εν λόγω κρίσης αποτέλεσαν η ραγδαία υποτίµηση των νοµισµάτων των χωρών της περιοχής και η ταυτόχρονη ραγδαία έξοδος των επενδυµένων κεφαλαίων (συνήθως µέσω των χρηµαταγορών) από τις τοπικές οικονοµίες (Elliot and Ikemoto, 2004: 3). Η Ασιατική Οικονοµική Κρίση του 1997 εµφανίστηκε µέσω µιας ταχύτατης εγκατάλειψης των χωρών αυτών από βραχύβιες επενδύσεις που είχαν πραγµατοποιηθεί κυρίως µέσω των τοπικών χρηµατιστηρίων. Παράλληλα, η έλλειψη συντονισµού µεταξύ των κρατών µελών ώστε να δράσουν από κοινού ενέτεινε το πρόβληµα, ενώ οι διαδοχικές υποτιµήσεις των τοπικών νοµισµάτων καθώς και η σύγχυση που γενικότερα δηµιουργήθηκε αύξησαν κατακόρυφα το κόστος και τις συνέπειες της κρίσης (Kurlantzick, 2001: 24). Η Ασιατική οικονοµική κρίση οδήγησε στη λήξη του λεγόµενου «Ασιατικού Θαύµατος». Επιπρόσθετα, η αργοπορία του ΝΤ, θεσµού που θεωρείται ευρύτερα στη Νοτιοανατολική Ασία ως εργαλείο της εξωτερικής πολιτικής των ΗΠΑ, και οι σκληροί όροι δανεισµού που απαιτούσαν την υιοθέτηση συγκεκριµένων πολιτικών, διαµόρφωσαν µια ιδιαίτερα αρνητική εικόνα για το ρόλο των ΗΠΑ αλλά και τη νεοφιλελεύθερη οικονοµική πολιτική (Webber, 2001: 342). Αν και, όµως, οι οικονοµίες της ASEAN δέχτηκαν σηµαντική πίεση από την οικονοµική κρίση, δεν παρατηρήθηκε µια σαφή στροφή προς πολιτικές οικονοµικής ανάπτυξης πιο αριστερού χαρακτήρα. Η αντίδραση της ASEAN απέναντι στην κρίση δεν διαφοροποίησε ουσιαστικά τις πολιτικές επιλογές της πριν από αυτήν, διαµορφώνοντας έτσι ένα περιβάλλον υπέρ της διατήρησης του ίδιου αναπτυξιακού µοντέλου ενδυναµώνοντας, όµως, ταυτόχρονα τις σχέσεις της ASEAN µε τα ισχυρά κράτη της Ανατολικής Ασίας, Κίνα, Ιαπωνία και Νότια Κορέα. Η πολιτική αυτή θα οδηγήσει στην εξαγγελία δηµιουργίας ενός διευρυµένου

21 περιφερειακού σχήµατος που θα καλύπτει ολόκληρη την Ανατολική Ασία και την Ινδία, την Κοινότητα της Ανατολικής Ασίας (East Asia Community EAC) ενώ παράλληλα θα προωθηθεί η εµβάθυνση της ίδιας της ASEAN µέσω της µετατροπής της σε µια Οικονοµική Κοινότητα (ASEAN Economic Community) και σε µια Κοινότητα Ασφάλειας (ASEAN Security Community) αλλά και η υιοθέτηση ενός περιφερειακού συντάγµατος. Η τελευταία αυτή εξέλιξη όποτε ολοκληρωθεί θα σηµάνει την οικονοµική ένωση της ASEAN κατά τα πρότυπα της Ευρωπαϊκής Ένωσης αφήνοντας χώρο και για πρωτοβουλίες υπέρ των διαφόρων κοινωνικών στρωµάτων. Πρέπει, επίσης, να σηµειωθεί ότι στο σύνταγµα της ASEAN υπάρχει ρητή αναφορά (άρθρο 1 παράγραφος 6) στην εξάλειψη της φτώχειας και της κοινωνικής αδικίας. Μπορεί, λοιπόν, να υποστηριχθεί ότι η ASEAN έχει επιλέξει ένα διαφορετικό δρόµο απάντησης στα θέµατα ανάπτυξης και διαχείρισης της παγκοσµιοποίησης σε σχέση µε τη Mercosur. Προσδίδει µια έµφαση στην κοινωνική προστασία και στη διατήρηση της κρατικής παρέµβασης στην οικονοµική δραστηριότητα ταυτόχρονα όµως υποστηρίζει την περαιτέρω παγκόσµια οικονοµική φιλελευθεροποίηση (Guerrero, 2001: 32). Η διαφορετική, ως ένα βαθµό, προσέγγιση αυτή δικαιολογείται από µερικούς συγκεκριµένους παράγοντες που ισχύουν για την περιοχή της Νοτιοανατολικής Ασίας. Κατ αρχήν, εν αντιθέσει µε τα τεκταινόµενα στη Mercosur, τα κράτη µέλη της ASEAN δεν έχουν όλα ισχυρά δηµοκρατικά καθεστώτα και κατά συνέπεια σηµαντικά κινήµατα πολιτών (Guerrero, 2001: 37). Οι περισσότερες εκφράσεις δυσαρέσκειας µέρους των τοπικών πληθυσµών εκφράζεται κυρίως µέσω αποσχηστικών κινηµάτων που µικρή σχέση έχουν µε τη διαµόρφωση µιας εναλλακτικής αναπτυξιακής πολιτικής. Με εξαίρεση, ίσως τις Φιλιππίνες, τα περισσότερα κράτη µέλη της ASEAN έχουν αδύναµα κοινωνικά κινήµατα, κάτι που σχετίζεται και µε τη µικρή δηµοκρατική τους παράδοση (Deacon, 2001: 21). Επιπρόσθετα, ενώ η Mercosur διαµόρφωσε την τωρινή της εναλλακτική στο νεοφιλελεύθερο οικονοµικό µοντέλο ανάπτυξης µε βάση την αντίθεσή της στις ΗΠΑ και στην προτεινόµενη δηµιουργία της FTAA, η ASEAN, αν και διαµόρφωσε µια αρνητική εικόνα για τη µοναδική παγκόσµια υπερδύναµη, δεν µπορούσε να κάνει το ίδιο. Η ασφάλεια των κρατών της περιοχής της Νοτιοανατολικής Ασίας είναι άµεσα συνδεδεµένη µε τις εγγυήσεις που προσφέρει η αµερικανική παρουσία στην περιοχή και γι αυτό µια πλήρης αναθεώρηση των σχέσεων τους µε αυτήν είναι αδύνατη (...). Παράλληλα, οι οικονοµίες της ASEAN είναι άµεσα συνδεδεµένες µε αυτή των ΗΠΑ και φυσικά ευεργετείται από την παγκόσµια οικονοµική φιλελευθεροποίηση.

22 Σε αντίθεση µε τα κράτη της Mercosur τα οποία, εκτός της Βραζιλίας που αποτελεί ένα «διεθνή έµπορο», έχουν ως κύριο εξαγωγικό προορισµό την ενδοπεριφερειακή αγορά (κατά βάση τη βραζιλιάνικη), αυτές της ASEAN εξάγουν κυρίως προς τις ΗΠΑ και την Ευρώπη και σχετικά πρόσφατα προς την Κίνα, την Ιαπωνία, την Ινδία και τη Νότια Κορέα (Ong, 2003: 63). Γίνεται, λοιπόν, αντιληπτό ότι δεν θα ήταν ποτέ δυνατό η ASEAN να διαρρήξει τις σχέσεις της µε το παγκόσµιο οικονοµικό σύστηµα και ειδικά µε τις ΗΠΑ. Αντιθέτως, προωθεί διακριτικά το δικό της µοντέλο διαχείρισης της παγκοσµιοποίησης, ειδικά ορισµένα µέλη της όπως η Μαλαισία και η Ταϊλάνδη (Bello, 2004: 12), ενδυναµώνοντας ταυτόχρονα τη δοµή της και τις συνεργασίες της µε άλλες χώρες της περιοχής. Μελλοντικά µένει να αποδειχτεί αν θα διατηρήσει την παρούσα οικονοµική πολιτική ή αν διάφορες εξελίξεις θα προκαλέσουν µια αλλαγή προσέγγισης του οικονοµικού νεοφιλελευθερισµού.

23 Συµπεράσµατα Το τέλος της δεκαετίας του 1990 και η αλλαγή της χιλιετίας έφεραν σηµαντικές αλλαγές στη λαϊκή βούληση για συνέχιση των νεοφιλελεύθερων οικονοµικών πολιτικών. Οι επαναλαµβανόµενες περιφερειακές οικονοµικές κρίσεις από το 1994 και έπειτα σε συνδυασµό µε την παγκόσµια ύφεση στις αρχές της νέας χιλιετίας αλλά και στις µέρες µας έχουν αναζωπυρώσει τις αντιδράσεις για την πορεία της οικονοµικής παγκοσµιοποίησης σε ολόκληρο τον κόσµο. Έρευνες καταγράφουν αυξανόµενους προβληµατισµούς σχετικά µε τα οφέλη της οικονοµικής φιλελευθεροποίησης υπό µια κυρίαρχη λογική ότι ενώ αυξάνονται οι εµπορικές και επενδυτικές ροές, ταυτόχρονα αυξάνονται οι οικονοµικές ανισότητες όχι µόνο ανάµεσα στα διάφορα κράτη του κόσµου αλλά και εντός όλων των κρατών (Asia-Pacific Human Development Report 2006: 3). Παράλληλα, η κοινή γνώµη ακόµα και σε χώρες του Οργανισµού Οικονοµικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (ΟΟΣΑ) πιστεύει ότι η οικονοµική φιλελευθεροποίηση οδηγεί στη συµπίεση των µισθών και ενώ ένα µέρος του πληθυσµού ωφελείται από τα νέα οικονοµικά δεδοµένα, πολλοί είναι εκείνοι που πλήττονται, ειδικά ανιδείκευτοι και εργαζόµενοι λιγότερο έτοιµοι να προσαρµοστούν στις αλλαγές που συντελούνται (OECD Employment Outlook, Ελληνική Περίληψη 2007: 4). Κάτω από αυτές τις εξελίξεις, η εξέταση δύο περιφερειακών συνεργασιών του λιγότερο ανεπτυγµένου κόσµου κατέδειξε ότι έχει αρχίσει να καταγράφεται µια δραστηριοποίηση των κρατών σε περιφερειακό επίπεδο µε σκοπό τη διαµόρφωση εναλλακτικών µορφών οικονοµικής ανάπτυξης. Χωρίς να σηµαίνει ότι η παγκόσµια οικονοµική φιλελευθεροποίηση ενδέχεται να αντιστραφεί στο άµεσο µέλλον, υπάρχει διάχυτη µια αίσθηση έντονης δυσαρέσκειας µε το παρόν µοντέλο ανάπτυξης και µια έξαρση (προς το παρόν κυρίως σε επίπεδο πολιτών) της ζήτησης ενίσχυσης του κρατικού προστατευτισµού. Σε περιοχές του κόσµου όπου οι συνθήκες το ευνοούν (βλέπε Νότια Αµερική) έχει αρχίσει να διαµορφώνεται πιο ξεκάθαρα µια εναλλακτική πρόταση οικονοµικής ανάπτυξης, η ριζοσπαστικότητα της οποίας µένει να διαπιστωθεί µελλοντικά. Σε αυτή την εξέλιξη κυρίαρχη είναι η δραστηριοποίηση τόσο στο εθνικό αλλά και περιφερειακό επίπεδο (βλέπε Mercosur) ώστε να αυξηθεί η δυναµική της νέας πρότασης. Παράλληλα, σε άλλες περιφερειακές συνεργασίες του κόσµου, όπως στην ASEAN, δεν παρατηρούνται σηµαντικές αλλαγές αλλά µια εντεινόµενη δραστηριότητα προς την ολοκλήρωση σχεδιασµών που προϋπήρχαν των οικονοµικών κρίσεων.