Θέσεις - τριμηνιαία επιθεώρηση Όψεις κριτικής της μαρξιστικής θεωρίας Δημήτρης Χαραλάμπης

Transcript

1 του Δημήτρη Χαραλάμπη Το κείμενο που ακολουθεί γράφηκε τον Ιούνιο του 1983 για το περιοδικό «Αντί», με αφορμή το άρθρο του Νίκου Μουζέλη: «Πάνω στην κρίση της μαρξιστικής θεωρίας» που δημοσιεύθηκε στο έκτακτο τεύχος του «Αντί» για τον Μαρξ (τ. 234, , σελ. 3539). Οι αντιλήψεις που εκφράζονται εκεί είναι ενδεικτικές μιας θεώρησης του μαρξισμού που θεωρείται εσφαλμένα σαν κριτική της μαρξιστικής θεωρίας. Φαίνεται μάλιστα πως αυτή η προσέγγιση στον μαρξισμό αποκτά σήμερα έδαφος και ίσως εκεί να βρίσκονται και οι λόγοι για τους οποίους το «Αντί» καθυστέρησε τόσους μήνες να δημοσιεύσει τη δική μου απάντηση - κριτική στον Μουζέλη και με οδήγησε στην απόφαση να τη δημοσιεύσω τελικά στις «θέσεις». Άλλα στο άρθρο του Μουζέλη τώρα: Κατ' αρχήν πρέπει να σημειώσω, ότι δεν πρόκειται ακριβώς για ειδικό άρθρο πάνω στο θέμα, αλλά για βιβλιοκριτική στη μελέτη του G. MacLennan: Marxism and the Methodology of History, Λονδίνο 1981, η οποία παρ' όλες τις γενικές αναφορές της παραμένει εκ των πραγμάτων στενά συνδεδεμένη με το έργο του MacLennan. Ο Μουζέλης θέτει μέσα σ' αυτή τη βιβλιοκριτική ένα πρόβλημα - θέση πάνω στην προβληματική της, μαρξιστικής θεωρίας με το οποίο θα ασχοληθώ συνοπτικά εδώ. Πρόκειται για τον οικονομισμό, ειδοποιό στοιχείο της μαρξιστικής ανάλυσης κατά τον Μ. και προφανώς μη συνειδητό στους μαρξιστές, στους οποίους αναφέρεται (Soboul, Althusser, Πουλαντζάς). Αυτοί, κατά τη γνώμη του, όχι μόνο δεν το αντιμετωπίζουν, αλλά ούτε καν το βλέπουν στην οικονομιστική τους τύφλωση. Εδώ όμως τα πράγματα μπλέκονται. Και μπλέκονται γιατί ο Μ. δεν περιορίζεται στην κριτική του οικονομισμού, αλλά αναφέρεται στο σύνολο της μαρξιστικής θεωρίας την οποία θεωρεί οικονομιστική, αναφέροντας ιδιαίτερα τον Ν. Πουλαντζα σαν κατ' εξοχήν εκπρόσωπο του οικονομισμού (Μουζέλης σελ. 37). Για τον Μ. ο μαρξισμός είναι περίπου a priori οικονομιστική - μονιστική θεωρία. Εδώ αρχίζει η παρανόηση. Παρανόηση που πηγάζει προφανώς από σύγχυση των εννοιών της μαρξιστικής θεωρίας και εκφράζεται στην προσπάθεια του αρθρογράφου να αποδείξει, η καλύτερα να ονομάσει, οικονομιστικές όλες τις έννοιες στις οποίες αναφέρονται οι μαρξιστές που παραθέτει. 'Αναμφισβήτητα η ασθένεια όχι μόνο η παιδική του παραδοσιακού μαρξισμού είναι ο οικονομισμός. Είναι αυτοί ο (περίφημοι «φυσικοί νόμοι» της οικονομίας, που αναγκάζουν τον ταξικό εχθρό να σκάβει συνέχεια το λάκκο του, θέλει δε θέλει. Πίσω απ' αυτόν τον οικονομισμό δεν κρύβεται παρά η παραφθορά και μεταφορά του απόλυτου δικαίου, του εγελιανού Weltgeist 1 στο πεδίο ενός υπάκουου και εύπλαστου γραμμικού υλισμού (όπου η εγελιανή διαλεκτική έχει περιοριστεί σε μηχανικές κινήσεις). Ασφαλώς δεν μπορεί να ισχυριστεί κανείς ότι ο οικονομισμός, φτωχός εγελιανισμός με υλιστικό πρόσωπο, είναι μόνο εύρημα των επιγόνων του Μαρξ και της σταλινικής δογματικής χρησιμοποίησης του μαρξισμού, σαν νομιμοποιητικής εξουσιαστικής θεωρίας. 2 Πρέπει να παραδεχτούμε ότι ο πατέρας αυτών των «καθαρών φυσικών νόμων» «που οδηγούν στην επανάσταση» 3 είναι ο Engels που ορισμένες φορές παρουσίαζε στα γραπτά του μια δαρβινική, εξελικτική, τελεολογική ροή της ιστορίας. 4 θέσεις που ανέχτηκε και ο Μαρξ, μέχρις ενός σημείου, και που βρίσκονται ακόμη και μέσα στο «Κεφάλαιο» διατυπωμένες. 5 θέσεις που μπαίνουν από την πίσω πόρτα στη διατύπωση του νόμου της πτωτικής τάσης του κέρδους 6 και που οδήγησαν στις παρανοήσεις των θεωριών καταστροφής (Zusammenbruchstheorien). 7 Παρανοήσεις, γιατί ήδη στον πρώτο τόμο του «Κεφαλαίου» η ανάλυση της παραγωγής της σχετικής υπεραξίας ανοίγει τις προοπτικές για την κατανόηση του προβλήματος. Ισως το γεγονός, ότι και ο Μαρξ φαίνεται καμιά φορά να ξεχνάει τις αναλύσεις για τη σχετική υπεραξία στον πρώτο τόμο, 8 να οδήγησε στις μηχανιστικές - οικονομιστικές απλουστεύσεις και την παραγνώριση του τεράστιου Σελίδα 1 / 7

2 και πολιτικού βάρους της πρώτης, κυρίως, αντιθετικής αιτίας που είναι η αύξηση της εκμετάλλευσης. 9 Ο λόγος βρίσκεται πιθανώς στη διαλεκτική γοητεία της διατύπωσης γιατί πρόκειται για τη διατύπωση της εξήγησης της τάσης, όχι για το γεγονός καθεαυτό η στη συγκεκριμένη πραγματικότητα της εποχής του που χαρακτηριζόταν από μαζική καταστροφή παγίου κεφαλαίου λόγω του καταστροφικού ανταγωνισμού των κεφαλαίων. Η «αίτια του κακού» πρέπει όμως να αναζητηθεί περισσότερο στην περίφημη εγελιανή διατύπωση του νεαρού, κυρίως, Μαρξ, στην «άρνηση της άρνησης» (Negation der Negation), η οποία κατέληξε να χρησιμοποιηθεί από πολλούς καθαρά οικονομιστικά. Πρόκειται για τη διατύπωση σύμφωνα με την οποία η συγκέντρωση των μέσων παραγωγής και η κοινωνικοποίηση της εργασίας φθάνουν σε ένα σημείο όπου δεν μπορούν να υπαχθούν πια στο κεφαλαιοκρατικό τους περίβλημα. Η κεφαλαιοκρατική παραγωγή δημιουργεί με την αναγκαιότητα φυσικής διαδικασίας την ίδια της την άρνηση. 10 Από αυτήν και μερικές άλλες σχετικές φράσεις ξεκινάει όλη η, για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα κυρίαρχη, φιλολογία στον μαρξισμό για την περίφημη διαλεκτική σχέση δυνάμεων παραγωγής προς σχέσης παραγωγής. Έτσι ο εξελικτικός και 0 γραμμικός οικονομισμός θεμελιώνεται ουσιαστικά πάνω στη θέση των πρωτείων των παραγωγικών δυνάμεων, στον προσδιοριστικό δηλαδή ρόλο των παραγωγικών δυνάμεων απέναντι στις παραγωγικές σχέσεις. Αποτέλεσμα είναι η έσχατολογική διατύπωση της αντίφασης μεταξύ (προοδευτικών) παραγωγικών δυνάμεων και (αντιδραστικών) σχέσεων παραγωγής. Θεωρία που μας Οδήγησε στην αρχιτεκτονική υπεραπλούστευση του μαρξισμού, στη μηχανιστική αντίληψη της βάσης και του εποικοδομήματος, στις αντανακλάσεις, μιμήσεις, τελευταίες αναλύσεις κλπ. Έτσι η απολυτοποιούνται οι παραγωγικές δυνάμεις στη μορφή του αντικειμενικού παράγοντα που καθορίζει την ιστορική πορεία και φροντίζει για το απελευθερωτικό τέλος, η καταλήγουμε στο βολονταρισμό του υποκειμενικού παράγοντα, μια και ο αντικειμενικός, στην εκάστοτε συγκεκριμένη ιστορική στιγμή, είναι κατά παράδοξο τρόπο πολύ μακριά από το αναμενόμενο εσχατολογικό του όριο. Ακόμη και ο Lukâcs, παρ' όλο που είναι ο αντιπροσωπευτικότερος θεωρητικός του προλεταριακού υποκειμένου, 12 στηρίζεται τελικά πάνω σε μια ενυπάρχουσα «συνεργία» των παραγωγικών δυνάμεων, δηλαδή στην αρχιτεκτονική κατασκευή της βάσης εποικοδομήματος που πηγάζει από την αποδοχή της αντίθεσης των παραγωγικών δυνάμεων προς τις παραγωγικές σχέσεις. Άλλα αυτή η αντίθεση δεν υπάρχει. Για την κατανόηση αυτής της διαπίστωσης δεν είναι μικρή η συμβολή της σύγχρονης επιστημολογίας και η κριτική της επιστημονικής πρακτικής και της τεχνολογικής εφαρμογής της. 13 "Αν παραδεχτούμε αυτή την αντίθεση θέτονται οι παραγωγικές δυνάμεις εκτός Ιστορίας, εκτός κοινωνικών σχέσεων, προσδίδεται σ' αυτές το βάρος και η δυναμική της εγελιανής ιδέας η οδηγούμαστε σε έναν αστικό τεχνοκρατισμό όπου κοινωνικές σχέσεις δεν υπάρχουν, όπου ο κοινωνικός ανταγωνισμός είναι απών και «οι αντικειμενικές εμπράγματες ανάγκες» βασιλεύουν και διευθύνουν την κοινωνία. Για τη μηχανιστική οικονομιστική υπεραπλούστευση της μαρξιστικής θεωρίας μας λέει ο «ευφυής οικονομιστής», κατά τον Μουζέλη, Πουλαντζάς, ότι «...Μπορεί να στηρίζει (η οικονομιστική - φορμαλιστική αντίληψη) ένα παλιό διφορούμενο που αναφέρεται στην τοπολογική παράσταση της «βάσης» και της «υπερδομής» που να θεωρεί έτσι το κράτος σαν ένα απλό εξάρτημα - αντανάκλαση του οικονομικού: το κράτος δεν έχει δικό του χώρο, αλλά ανάγεται στην οικονομία. Η αμοιβαία σχέση κράτους και οικονομίας ισοδυναμεί στην καλύτερη περίπτωση με την περίφημη «οπισθενέργεια» του Κράτους πάνω στην οικονομική βάση που θεωρείται ουσιαστικά αυτάρκης. Πρόκειται εδώ για την παραδοσιακή οικονομιστική - μηχανιστική αντίληψη για το κράτος...» 14 Ο οικονομισμός είναι ένα θέμα που ο σύγχρονος μαρξισμός το έχει ξεπεράσει και δεν είναι μόνο ο Πουλαντζάς αυτός που έχει αναγνωρίσει και διαγνώσει το πρόβλημα. Νομίζω όμως ότι ο Πουλαντζάς σ' αυτό το τελευταίο (δυστυχώς) βιβλίο του, στο οποίο αναφέρεται και ο Μ. διατύπωσε την, για την ώρα, πιο πλήρη θεωρητική σύλληψη του πολιτικού φαινομένου από μαρξιστική σκοπιά. Άλλα το πρόβλημα του άρθρου είναι βαθύτερο. Ο Σελίδα 2 / 7

3 Μ. τελικά δεν δέχεται την μαρξιστική ανάλυση γιατί την θεωρεί στο σύνολο της οικονομιστική. Αυτό είναι και το ουσιαστικό ενδεικτικό περιεχόμενο των θέσεων του. Ενδεικτικό όχι για την κρίση του μαρξισμού, αλλά για μια συγκεκριμένη θεώρηση - αντίληψη του μαρξισμού. Ο μαρξισμός σήμερα, εφόσον δεν αποτελεί εξουσιαστική ιδεολογία, βρίσκεται πολύ μακριά από τις ζντανοφικές θέσεις στις όποιες αναφέρεται ο Μ., λέγοντας ότι... «οι σφαίρες της πολιτικής και της κουλτούρας ποτέ δεν εννοιολογούνται με τρόπο που να τις προσιδιάζει, θεωρούνται πάντοτε σαν συνθήκες ύπαρξης της οικονομικής βάσης» (Μουζέλης, σελ. 37). Μια απλή ματιά στους όρους που χρησιμοποιεί ο Μουζέλης και στον τρόπο με τον όποιο τους χρησιμοποιεί αρκεί για να γίνει αντιληπτό το βαθύτερο πρόβλημα που υπάρχει στο άρθρο, πρόβλημα που έχουν και οι περισσότερες κριτικές στον μαρξισμό από τον Popper μέχρι τον Ν. Luhmann. Τον περιορισμό της μαρξιστικής ανάλυσης σε μερικές πολεμικές φράσεις από τη «Γερμανική Ιδεολογία» και τη λειτουργιστική υπεραπλούστευση των μαρξιστικών όρων. Έτσι καταλήγει ο Μ. στη «διαρκή εννοιολογική ένδεια» (σελ. 38) του μαρξισμού, σε αντίθεση π.χ. προς το λειτουργισμό του Parsons. 15 Άλλα δεν πρόκειται για την ένδεια της μαρξιστικής θεωρίας αλλά για την ένδεια της αντίληψης γι' αυτή τη θεωρία. "Ήδη στις πρώτες γραμμές του πρώτου τόμου του «Κεφαλαίου» τα πράγματα είναι πολύ καθαρότερα αλλά και πιο σύνθετα από ότι τα θέλει αυτή η κριτική στη μαρξιστική θεωρία. Όπως γράφει ο Μαρξ η κεφαλαιοκρατική κοινωνία εμφανίζεται σαν μια τεράστια, συσσώρευση εμπορευμάτων, έτσι η ανάλυση του εμπορεύματος αποτελεί την αρχή της ανάλυσης. 16 "Όμως γίνεται σύντομα κατανοητό ότι δεν πρόκειται για ιστορική ανάλυση (ήδη εδώ πρέπει να ανατραπεί η θέση περί οικονομικού ιστορικισμού του Popper) αλλά για μια κάθετη - λογική ανάλυση της εννοίας που θέτει ο Μαρξ, μια ανάλυση των σχέσεων που έχουν εξωτερικευτεί σε αντικειμενική - εμπράγματη μορφή στον καπιταλισμό. Αυτό σημαίνει ότι αυτή η ανάλυση άφορα τον καπιταλισμό, τον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής, και είναι πολύ επικίνδυνες οι δογματικές εφαρμογές της σε άλλες μορφές κοινωνικής άρθρωσης. Δηλαδή πρόκειται για ανάλυση συγκεκριμένων κοινωνικών σχέσεων. Όταν ο Μαρξ πραγματεύεται ακόμη και θέματα φαινομενικά καθαρά οικονομικά, αναφέρεται σε κοινωνικές σχέσεις και όχι σε ένα ουδέτερο οικονομικό πεδίο. Δεν πρόκειται για κοινωνικές σχέσεις συμπληρωματικές των οικονομικών, αλλά για σχέσεις οικονομικές που είναι συγχρόνως και κοινωνικές. Αυτό γίνεται αμέσως κατανοητό στη λογική ανάλυση της ανταλλαγής 17 και βέβαια στην ανάλυση της καπιταλιστικής παραγωγής, στην ανάλυση της σχέσης που δίνει τη δυνατότητα της παραγωγής υπεραξίας. Η έννοια της «σχέσης» είναι και το ειδοποιό στοιχείο του μαρξισμού. Η σχέση σε όλες τις μορφές που εξωτερικεύεται αλλά και πραγματώνεται είναι σχέση κοινωνική: κεφάλαιο, κράτος, εξουσία κλπ. Η παραγωγή δεν είναι μόνο εργασία αλλά και κατανομή της εργασίας. 18 Η εργασία δεν είναι μια διαδικασία οικονομική, έξω από την κοινωνία αλλά είναι κατ' εξοχήν κοινωνική σχέση. «Ο κοινωνικός καταμερισμός της εργασίας, όπως εκφράζεται με την παρουσία των πολιτικών και ιδεολογικών σχέσεων μέσα στην παραγωγική διαδικασία, είναι εκείνος που έχει το προβάδισμα έναντι του τεχνικού καταμερισμού της εργασίας». 19 'Αλλά ήδη ο Althusser, ο όποιος δεν περιορίζει τους φορείς δράσης στη μορφή «ανδρεικέλων» (Μουζέλης σελ. 36), έχει θέσει το πρόβλημα στην περίφημη απάντηση στον John Lewis, αναφερόμενος στα πρωτεία της ταξικής πάλης, δηλαδή της κοινωνικής ανταγωνιστικής σχέσης. 20 Έτσι οι έννοιες που χρησιμοποιεί και ο τρόπος με τον όποιο τις χρησιμοποιεί ο Μουζέλης «επίπεδο της οικονομίας η του τρόπου παραγωγής» (Μουζέλης σελ. 36) «οικονομική τεχνολογία», «με ποία έννοια π.χ. οι στρατιωτικές η διοικητικές τεχνολογίες είναι λιγότερο υλικές η λιγότερο περιοριστικές από τις οικονομικές τεχνολογίες» (Μουζέλης σελ. 36), «οι πολιτικές δομές εννοιολογούνται με οικονομικούς όρους, το κράτος νοείται είτε στη βάση των προϋποθέσεων αναπαραγωγής και επέκτασης του τρόπου παραγωγής, είτε στη βάση ταξικών όρων» (Μουζέλης σελ. 37) «...η πίστη του ιστορικού υλισμού στην καθολική προτεραιότητα των δυνάμεων σχέσεων παραγωγής» (σελ. 39) κλπ. δεν μπορούν να θεωρηθούν κριτική στο μαρξισμό, αλλά έκφραση παρανόησης της μαρξιστικής θεωρίας μέσα από την ορολογία και μέθοδο του λειτουργισμού και την ταύτιση του Σελίδα 3 / 7

4 μαρξισμού με τον μηχανιστικό οικονομισμό. (Είναι αξιοπρόσεκτο ότι ο πιο επιφανής λειτουργιστής θεωρητικός των συστημάτων σήμερα, στην ευρωπαϊκή κοινωνιολογία, Ο Ν. Luhmann, δέχεται το λειτουργικό πρωτείο (funktionales Primat) του «οικονομικού συστήματος» χωρίς βέβαια να ασχολείται καθόλου με αυτή την ίδια του τη διαπίστωση. 21 Ο οικονομιστικός μαρξισμός στο λειτουργισμό!). Ο Μ. δεν ξεχωρίζει δυνάμεις παραγωγής και σχέσεις παραγωγής, ταξικούς όρους κλπ. γι' αυτόν όλα είναι το ίδιο πράγμα: οικονομία. "Όπως μας λέει ο ίδιος, οι έννοιες: τάξεις, τρόπος παραγωγής κλπ. προέρχονται από τη σφαίρα της οικονομίας (Μουζέλης σελ. 37), είναι λοιπόν έννοιες «αναγωγιστικές» και γι' αυτό τίποτα άλλο από οικονομιστικές. Ο Μουζέλης δεν έχει μαρξιστική θεώρηση της οικονομίας αλλά αστική - λειτουργιστική. Έτσι του είναι αδύνατο να καταλάβει ότι ο οικονομισμός στο μαρξισμό γεννήθηκε από την αντίληψη των πρωτείων των παραγωγικών δυνάμεων προς τις παραγωγικές σχέσεις. Για τον Μ. όλα είναι το ίδιο πράγμα. Εκεί όμως βρίσκεται η διαφορά της αστικής θεωρίας της ουδέτερης οικονομίας και της μαρξιστικής ανάλυσης που βλέπει στην οικονομία την ενέργεια ταξικών δυνάμεων, δυνάμεων ανταγωνιστικών. Η μαρξιστική κριτική στην (πολιτική) οικονομία δεν αποτελεί κλειστή οικονομική επιστήμη, αλλά για να το εκφράσω με πανεπιστημιακούς κατεστημένους όρους, δεν μπορεί να διαχωριστεί από την κοινωνιολογία, την πολιτική κλπ., όπως θέλει ο Μ., θέση που έκτος των άλλων έχει ξεπεραστεί από τη σύγχρονη επιστημολογία, η οποία έχει διαγνώσει τον ιδεολογικό χαρακτήρα αυτών των κλειστών θεωρητικών συστημάτων. Έτσι η διαδικασία παραγωγής της αξίας και πιο συγκεκριμένα της υπεραξίας δεν είναι οικονομία, αλλά οικονομική, πολιτική και κοινωνική σχέση. Ο όρος τάξη π.χ. δεν είναι «αναγωγιστική» έννοια από την οικονομία, γιατί οικονομία με την αστική έννοια δεν γνωρίζει ο μαρξισμός. Έτσι ο μαρξισμός δεν «διατυπώνει αξίωμα περί γενεσιουργών μηχανισμών στο επίπεδο του τρόπου παραγωγής», όπως πιστεύει ο MacLennan και δεν αντικρούει ο Μ. (σελ. 35). Αυτή η σχιζοφρενική αντιμετώπιση της ιστορικής διαδικασίας σαν μια σειρά από εγκυμοσύνες βρίσκει αντίθετο τον μαρξισμό ήδη στις πρώτες γραμμές του «Κεφαλαίου» που αναφέρουμε. Άλλα όταν υπάρχει σύγχυση πάνω στις έννοιες της αξίας, των σχέσεων παραγωγής κλπ. δεν μπορούμε να νοήσουμε προτάσεις βαθιάς κριτικής στον οικονομισμό: «...Από τούτο το προβάδισμα (των σχέσεων παραγωγής έναντι των παραγωγικών δυνάμεων) απορρέει και η παρουσία των πολιτικών (και ιδεολογικών) σχέσεων μέσα στις σχέσεις παραγωγής. Οι σχέσεις παραγωγής και οι συνιστώσες τους (οικονομική κυριότητα νομή) εκφράζονται με τη μορφή ταξικών εξουσιών: οι εξουσίες αυτές είναι οργανικά σπονδυλομένες με τις πολιτικές και ιδεολογικές σχέσεις που τις καθιερώνουν και τις νομιμοποιούν. Οι σχέσεις αυτές δεν επιπρόσθετονται απλώς στις ήδη υπάρχουσες σχέσεις παραγωγής, δεν επιδρούν ανηλεώς επάνω τους χάρις σε κάποια οπισθενέργεια μέσα σε μια θέση θεμελιακής εξωτερικότητας η μέσα σε ένα ρυθμό χρονομετρημένο εκ των υστέρων. Είναι οι ίδιες παρούσες με ειδική μορφή στον κάθε τρόπο παραγωγής στη δημιουργία των σχέσεων παραγωγής». 22 'Έτσι ο Μ. θεωρεί «ευφυή» τη διατύπωση του Πουλαντζά για το κράτος (Μουζέλης σελ. 37) αλλά βέβαια οικονομιστική. Και είναι ο ορισμός του Πουλαντζα οικονομιστικός για τον Μ. γιατί του είναι αδύνατο να καταλάβει «σε τι συνίσταται η υλικότητα της οικονομίας» (Μουζέλης σελ. 36) στον μαρξισμό, εφόσον προσπαθώντας να εξισώσει τον μαρξισμό με τον λειτουργισμό μας πληροφορεί, ότι «ένας κυρίαρχος τρόπος παραγωγής υποδηλώνει τις σημαντικότερες παραγωγικές δυνάμεις η οικονομικές τεχνολογίες και τις διαδικασίες ελέγχου τους (οι σχέσεις παραγωγής)» ενώ «ο τρόπος πολιτικής κυριαρχίας μπορεί να υποδηλώσει τις σημαντικότερες πολιτικές τεχνολογίες κυριαρχίας... καθώς επίσης και τους κύριους θεσμοθετημένους τρόπους, με τους Οποίους ελέγχονται αυτές οι τεχνολογίες (δηλαδή οι σχέσεις κυριαρχίας)». Αυτή η καθαρά τεχνοκρατική αλλά και οικονομιστική συστημική διατύπωση, η οποία ισοπεδώνει τη μαρξιστική θεωρία στο επίπεδο κοινωνικής κυβερνητικής, έχει σαν άμεσο αποτέλεσμα την αποδοχή μιας ατελείωτης σειράς κοινωνικών τεχνολογιών (Sozialtechnologien), οι Οποίες αφορούν ανάλογα υποσυστήματα εφαρμογής τους. Εφαρμογής απαραίτητης για τη λειτουργία της «πολύπλοκης», όπως μας λένε οι λειτουργιστές χωρίς να το επεξηγούν περισσότερο, μοντέρνας κοινωνίας. Ο Μ. αναφέρει μερικές τεχνολογίες πολιτικού προσηλυτισμού, πολιτικής καταστολής, στρατιωτικές, διοικητικές κλπ. Βέβαια ο Μ. δεν φτάνει μέχρι τον Luhmann, Ο οποίος εφαρμόζει την έννοια της (κοινωνικής) τεχνολογίας πολύ πιο συστηματικά από τον Popper. 23 Ξεκινώντας όμως από την Σελίδα 4 / 7

5 οικονομιστική προοπτική του μαρξισμού απολυτοποιεί το πολιτικό πεδίο και μάλιστα κατά τρόπο καθαρά αναγωγικό από τον οικονομισμό (Μουζέλης σελ. 39). Το αποτέλεσμα όμως μιας τέτοιας θέσης θα είναι διάφορες παράλληλες, ασύνδετες και άλογες αναλύσεις, γιατί είναι δυνατόν π.χ. να βρει ο Μ. τους κεφαλαιούχους (για να αποφύγουμε την έννοια τάξη) κυρίαρχους στο οικονομικό επίπεδο, αλλά στο πολιτικό θα ανακαλύψει π.χ. την κυβέρνηση, πράγμα που θα τον οδηγήσει σε αναλύσεις της εξουσίας κενές περιεχομένου, τύπου Luhmann, 24 ο όποιος προχωρώντας πέρα από τις θέσεις του Parsons 25 θεωρητικοποιεϊ ακόμη περισσότερο την έννοια της εξουσίας σαν μέσου επικοινωνίας (όπως η αλήθεια, το χρήμα κλπ.) μεταθέτοντας το πρόβλημα από την εξουσία στον κώδικα της επικοινωνίας, μια και «εξουσία είναι μια κωδικοποιημένη επικοινωνία». 26 (Παρ' όλα αυτά πολλά μπορεί να κερδίσει η μαρξιστική ανάλυση της ιδεολογίας από τις φαινομενολογικές διαπιστώσεις του Luhnann). Ή θα οδηγηθεί στην αντίληψη του Lenski, 27 ο όποιος ανακαλύπτει στη βιομηχανική κοινωνία τόσες σχεδόν τάξεις όσες είναι τα επαγγέλματα και οι ηλικίες. Τελικά θα ήθελα να υπογραμμίσω, ότι ο μαρξισμός από τους «Ταξικούς αγώνες στη Γαλλία» και την «18η Brumair» 28 μέχρι τους Πουλαντζά, Laclau, Ebbinghausen, Hirsch, Reichelt κ.α. προσπαθεί να επεξεργαστεί την πολιτική θεωρία του. Ασφαλώς είναι πολύ δουλειά να γίνει και δεν σταματά ποτέ, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι ο μαρξισμός είναι ταυτόσημος με τον οικονομισμό. Όσο για την αποδοχή της θέσης του Giddens από τον MacLennan «όπου η εξουσία είχε (στις προκαπιταλιστικές κοινωνίες) την προτεραιότητα σε σχέση με την κατανομή» (Μουζέλης σελ. 38), πρέπει να σημειωθεί ότι αυτές τις σκέψεις τις έχει υποστηρίξει με πολλή μεγαλύτερη «ευφυία» ο Clastres, ο όποιος οδηγείται στο συμπέρασμα ότι η εμφάνιση της εξουσίας είναι προσδιοριστική για τη δημιουργία των τάξεων. 29 Έτσι η εξουσία δημιούργησε τον καταμερισμό της κοινωνίας έχοντας προφανώς ιδιότητες υπέρτατου οντος και πάντοτε με τη γνωστή μέθοδο των «γενεσιουργών» αίτιων. Όσο για τον Soboul (Μουζέλης σελ. 37), διέπεται από ένα έμμεσο ορθολογισμό, ως ένα βαθμό τουλάχιστον, αλλά εναλλακτικές λύσεις είναι δυνατόν να μας οδηγήσουν σε έναv πολύ επικίνδυνο και αναποτελεσματικό αγνωστικισμό. "Άλλωστε η λύση που προτείνει ο Μ. δεν βρίσκεται ούτε σε αντίθεση με τον Soboul ούτε με τη μαρξιστική ανάλυση, παρ' όλο που ο ιδίος φαίνεται να το πιστεύει (Μουζέλης σελ ). Τελειώνοντας θέλω να επισημάνω αυτό και μόνο: Πολλές εργασίες έχουν γίνει και γίνονται σήμερα από μαρξιστική σκοπιά με κέντρο την πολιτική ανάλυση. εργασίες στις όποιες είναι τεράστια η συμβολή του έργου του Πουλαντζα. Αυτές οι εργασίες χρησιμοποιούν έννοιες και όρους που έχουν δημιουργηθεί μέσα από τη μαρξιστική θεωρία, έννοιες πολύ πιο ρεαλιστικές αλλά και εκλεπτυσμένες και δουλεμένες από ότι μπορούν η θέλουν να αντιληφθούν ο ρασιοναλισμός και ο λειτουργισμός. Όμως κρίση του μαρξισμού υπάρχει. Ο λόγος βρίσκεται στις συνθήκες της εξουσιαστικής ισορροπίας δυνάμεων που επικρατούν σήμερα και οδηγούν στην κρίση που περνάει η μαρξιστική θεωρία σαν θεωρητική μέθοδος ενάντια στην ηγεμονική αστική ιδεολογία σε όλες τις μορφές της. Ίσως είναι δείγμα αυτής της κρίσης η οικονομιστική ισοπέδωση αλλά και απόρριψη της μαρξιστικής ανάλυσης. 1. G. W. F. Hegel: Grundlinien der Philosophie des Rechts. Φραγκφούρτη 1970, κυρίως έ Δες και Oskar Negt: Marxismus als Legitimationswissenschaft. Zur Genese der stalinistischen Philosophie, στο: Negt, Schleifstein, Mohl, Schmidt: Zur stalinistischen Philosophie. Αμβούργο 1970, σελ Πρόκειται εδώ για το «νόμο του ανταγωνισμού»: F. Engels: Umrisse zu einer Kritik der Nationalökonomie, στο MarxEngels Werke Ανατολικό Βερολίνο 1965, τόμος 1, σελ Πάνω στο πρόβλημα των τελεολογικών - εσχατολογικών στοιχείων της μαρξιστικής θεωρίας δες κυρίως: Dietrich Böhler: Metakritik der Marxischen Ideologiekritik. Φραγκφούρτη 1971, κυρίως σελ. 328 κ.έ. 5. Ενδεικτική γι' αυτή την αντίληψη είναι και η εισαγωγή στην πρώτη έκδοση του «Κεφαλαίου»: Marx Engels Werke τόμος 23 σελ. 12, όπου και η περίφημη φράση: de te fabula narratur. Σελίδα 5 / 7

6 6. Marx Engels Werke τόμος 25: Gesetz des tendenziellen Falls der Profitrate, σελ κυρίως σελ. 223 και Karl Kautzky: Das Erfurter Programm. Στουτγάρδη 1892, κυρίως σελ. 136, Henryk Grossmann: Das Akkumulations - und Zusammenbruchsgesetz des Kapitalistischen Systems. Φραγκφούρτη Πάνω στο θέμα της πτωτικής τάσης του κέρδους δες και: Paul M. Sweezy: Theorie der Kapitalistischen Entwicklung. Φραγκφούρτη 1971 σελ και , όπως και Joseph M. Gillmann: Das Gasetz der tendenziellen. Falls der Profitrate Φραγκφούρτη 1969 και τις διάφορες μελέτες του Γ. Σταμάτη πάνω στο θέμα: Κυρίως G. Stamatis: Die «spezifisch Kapitalistischen» Produktionsmethoden und der tendenzielle Fall der allgemeinen Profitrate bei Karl Marx, Mehrwert, Βερολίνο Marx Engels Werke, τόμος 23 σελ Marx Engels Werke, τόμος 25 σελ. 242 κ.έ. 10. Marx Engels Werke, τόμος 23 σελ J. Lukacs: Ästhetik τόμοι IIV. Neuwied και Darmstadt J. Lukâcs: Geschichte und Klassenbewusstsein. Βερολίνο "Οπου δεσπόζει η έννοια της «απόλυτης μεθόδου» μέσω του ορισμού της εννοίας του «απόλυτου» (Totalität). Έννοιες αδελφές προς τη «γενική και οικουμενική διαλεκτική μέθοδο» του Hegel. Δες κυρίως: G. W. F. Hegel: Wissenschaft der Logik, τόμοι ΜΙ. Φραγκφούρτη Πάνο} σ' αυτή την προβληματική δες: Ο. Ulrich: Weltniveau. Βερολίνο 1979, J. Böhme: Alternativen der Wissenschaft. Φραγκφούρτη 1980, σελ. 171 κ.έ., R. Tschiedel: Zur Theorie der Orientierung von Wissenschaft, Münster 1976, G. Habermas: Technik und Wissenschaft als Ideologie. Φραγκφούρτη 1968, και τις μελέτες των J. D. Bernai, H. Hülsmann, van der Daele, L. Mumford κ.ά. 14. Νίκος Πουλαντζας: Το κράτος, η εξουσία, ο σοσιαλισμός. Αθήνα 1983, σελ Δεν είναι εδώ ο τόπος για να αναφερθούμε ειδικά στις θέσεις του Parsons. Δεν δεχόμαστε όμως την «εννοιολογική ένδεια» γιατί δεν τεκμηριώνεται και δεν τεκμηριώνεται με μια απλή αναφορά στον Parsons, ο όποιος έχει τόσο «πλουτίσει την κοινωνιολογία και την πολιτική θεωρία, παρά τις σοβαρές του αδυναμίες» (Μουζέλης σελ. 38). Δεν θα αναφερθώ στο περιεχόμενο αυτού του πλουτισμού, γιατί αυτό θα περνούσε πολύ τα όρια αυτού του άρθρου, αλλά θα ρωτούσα αν το περίφημο Inpout - outpout σχήμα του λειτουργισμού των Parsons, Easton κλπ. προσθέτει όντως κάτι στην αντίληψη και κατανόηση της κοινωνικής και πολιτικής πραγματικότητας. Όσο για μια συγκεκριμένη περίπτωση «πλουτισμού» της επιστήμης καλό θα ήταν να ανατρέξει κανείς στο: Germany after the War. Round Table 1945, στο American Journal of Orthopsychiatry XV Nr σελ. 381 κ.έ. Εκεί γίνεται αντιληπτό πόσο πλούτισαν ο Parsons και άλλοι επιφανείς λειτουργισταί κοινωνιολόγοι, ανθρωπολόγοι (Mead), ψυχολόγοι κλπ. τους ιδεολογικούς μηχανισμούς επιβολής της αστικής εξουσίας με την περίφημη εξήγηση του φασιστικού φαινομένου μέσω της «γερμανικής παράνοιας», των παθολογικών ιδιαιτεροτήτων του «γερμανικού χαρακτήρα», των «ρόλων μέσα στην οικογένεια» κλπ. που οδήγησαν στη γνωστή θέση περί συλλογικής ένοχης (Kollektivschuld) και μέσω αυτής στην απολιτικοποίηση του ναζιστικού φαινομένου και στη δημιουργία του θεωρητικού και επιστημονικού υπόβαθρου της αναίρεσης της αποναζιστικοποίησης στις δυτικές ζώνες κατοχής της αμέσως μεταπολεμικής Γερμανίας. 16. Marx Engels Worke, τόμος 23 σελ. 49. Σελίδα 6 / 7

7 17. Στο ίδιο σελ Hans Jürgen Krahl: Konstitution und Klassenbewusstsein. Φραγκφούρτη 1971, σελ N. Πουλαντζάς, στο ίδιο σελ Louis Althusser: Réponse à John Lewis. Παρίσι Niklas Luhmann: Wirtschaft als soziales System, στο Ν. Luhmann Soziologische Aufklärung. Opladen 1970 σελ Ν. Πουλαντζάς, στο ίδιο σελ Κ. Popper: The Poverty of Historicism. Λονδίνο 1960, μέρος III. 24. Ν. Luhmann: Macht. Στουτγάρδη 1975, κυρίως σελ. 418 και Talcott Parsons: Sociological Theory and Modern Society. Νέα Υόρκη Ν. Luhmann: Macht σελ J. Lenski: Macht und Privileg. Eine Theorie der sozialen Schichtung. Φραγκφούρτη 1977 σελ. 457 κ.έ. και 514 κ.έ. 28. Marx Engels: Ausgewählte Werke, δεύτερος τόμος σελ και Επίσης δες και τον τόμο: MarxEngels: Staatstheorie. Βερολίνο 1974, όπου συγκεντρώνονται όλα τα πολιτικά κείμενα, γράμματα κλπ. σχετικά με το κράτος. 29. Clastres: La société contre 1' État. Παρίσι 1974, σελ Σελίδα 7 / 7