ΣΧΟΛΗ ΝΟΜΙΚΩΝ, ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΟ ΜΑΘΗΜΑ ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΗΜΟΣΙΟΥ ΙΚΑΙΟΥ ΘΕΜΑ:

Transcript

1 ΣΧΟΛΗ ΝΟΜΙΚΩΝ, ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑ ΣΤΟ ΜΑΘΗΜΑ ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΗΜΟΣΙΟΥ ΙΚΑΙΟΥ ΘΕΜΑ: «Η ΣΤΑΘΜΙΣΗ ΣΤΟ ΠΕ ΙΟ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΩΝ ΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ» Επιβλέπων καθηγητής: ηµητρόπουλος Ανδρέας ΚΟΥΒΕΛΗ ΑΡΕΤΗ ΑΜ ΑΘΗΝΑ, 2008

2 1 ΘΕΜΑ Αντικείµενο της παρούσης εργασίας είναι η ανάλυση και µελέτη της στάθµισης των θεµελιωδών συνταγµατικών δικαιωµάτων. Αρχικά επιχειρείται µια συνοπτική ιστορική αναδροµή ώστε να κατανοηθεί ο όρος δικαίωµα και να γίνει γνωστή η διαδροµή ως τη σηµερινή θεµελίωση και συνταγµατοποίησή του. Επίσης γίνεται µνεία στην έννοια της οριοθέτησης των δικαιωµάτων και έπειτα ιδιαίτερη ανάλυση στον περιορισµό και τη σύγκρουση αυτών που αποτελεί και την αφορµή της θεωρίας της στάθµισης συµφερόντων. Τέλος,ένα βασικό συµπέρασµα ολοκληρώνει την εν λόγω εργασία για την έννοια της στάθµισης στο πεδίο των Συνταγµατικών δικαιωµάτων.

3 2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1. ΘΕΜΑ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΟ ΙΚΑΙΩΜΑ Ορισµός δικαιώµατος Ορισµός συνταγµατικού δικαιώµατος Αντικείµενο- Περιεχόµενο συνταγµατικού ικαιώµατος Συµφέροντα ΟΡΙΟΘΕΤΗΣΕΙΣ ΑΣΚΗΣΗΣ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΩΝ ΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΙ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΟΥ ΙΚΑΙΩΜΑΤΟΣ ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ ΚΑΙ ΜΕΘΟ ΟΣ ΑΡΣΗΣ ΣΥΓΚΡΟΥΣΗΣΘΕΜΕΛΙΩ ΩΝ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΩΝ ΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ -ΙΕΡΑΡΧΗΣΗ ΚΑΙ ΠΡΑΚΤΙΚΗ ΕΝΑΡΜΟΝΙΣΗ ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΣΤΑΘΜΙΣΗΣ ΣΥΜΦΕΡΟΝΤΩΝ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΛΗΨΗ 29 8 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 30 9 ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ 31

4 2. ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΟ ΙΚΑΙΩΜΑ Ορισµός δικαιώµατος Αν και στην καθηµερινή µας ζωή χρησιµοποιούµε συχνά τη λέξη «δικαίωµα», είναι δύσκολο να διατυπώσουµε τον ακριβή ορισµό αυτού. Θα µπορούσαµε ωστόσο να χρησιµοποιήσουµε έναν γενικό ορισµό όπως διαµορφώθηκε µε την συνένωση των ορισµών που διατύπωσαν δύο µεγάλοι θεωρητικοί. Αυτός είναι ο εξής: ικαίωµα είναι η από το δίκαιο στα πρόσωπα εξουσία για την ικανοποίηση συµφέροντος 1.Πρόκειται λοιπόν για µια εξουσία που παρέχεται στο πρόσωπο πάνω στο άτοµό του (αυτοπροσδιορισµός) ή πάνω στα πράγµατα (ιδιοκτησία). Η εξουσία όµως πάνω στα τελευταία δεν επιτρέπεται να οδηγεί στην κυριαρχία πάνω σε άλλους ανθρώπους. Οδηγούµαστε λοιπόν στο συµπέρασµα ότι τα διακαιώµατα είναι προσωπικά, δικαιώµατα του ανθρώπου στο άτοµό του. 1. Ο Regelsberger συνένωσε τους ορισµούς που διατύπωσαν οι Windscheid και Jehring και όρισε τοδικαίωµα ως εξής: «ικαίωµα είναι η εξουσία που απονέµεται από το δίκαιο για την ικανοποίηση συµφέροντος».

5 4 2.2 ΟΡΙΣΜΟΣ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΟΥ ΙΚΑΙΩΜΑΤΟΣ Συνταγµατικά δικαιώµατα είναι τα παρεχόµενα στα άτοµα και ως µέλη του κοινωνικού συνόλου θεµελιώδη 2, πολιτικά, κοινωνικά και οικονοµικά δικαιώµατα, τα οποία αποτελούν τις κατά την αντίληψη του συντακτικού νοµοθέτη βασικές εξειδικεύσεις της ανθρώπινης αξίας. Το συνταγµατικό δικαίωµα διακρίνεται από τα δικαιώµατα του κοινού δικαίου λόγω της συνταγµατικής αναγνώρισής του. Επειδή ακριβώς το συνταγµατικό δικαίωµα παρέχεται απ ευθείας από το Σύνταγµα δεν µπορεί να καταργηθεί ή να τροποποιηθεί µε την συνήθη διαδικασία. Για τον λόγο αυτό παρέχει στους πολίτες περισσότερες εγγυήσεις. 2 Εκτός από τον όρο «θεµελιώδη δικαιώµατα» χρησιµοποιούνται διεθνώς και οι όροι ατοµικά δικαιώµατα, ανθρώπινα δικαιώµατα καθώς και ατοµικές, ανθρώπινες, ή συνταγµατικές ελευθερίες.

6 5 2.3 ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ- ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΟΥ ΙΚΑΙΩΜΑΤΟΣ Αντικείµενο των συνταγµατικών δικαιωµάτων είναι η προστασία βασικών εκφάνσεων της ανθρώπινης ζωής και για αυτό τον λόγο χαρακτηρίζονται θεµελιώδη δικαιώµατα (Grundrechte). Τα θεµελιώδη δικαιώµατα διακρίνονται σε τρεις κατηγορίες: την αποθετική, την θετική και την ενεργό κατάσταση του ατόµου. Αυτές αντιστοιχούν στις ατοµικές ελευθερίες, τις αξιώσεις κρατικών παροχών και τα πολιτικά δικαιώµατα 3. Το περιεχόµενο των συνταγµατικών δικαιωµάτων διακρίνεται σε : α) αµυντικό όταν στρέφεται κατά της κρατικής αλλά και ιδιωτικής εξουσίας, β)προστατευτικό το οποίο στρέφεται µόνο προς το κράτος και αξιώνει την παροχή βοήθειας για απόκρουση απειλών προερχόµενων από επιθετικές ενέργειες των συνανθρώπων. εν αναγνωρίζεται στην ελληνική έννοµη τάξη προστατευτική διαπροσωπική ενέργεια. Το 3 Βλ. αγτόγλου Π., Συνταγµατικό ίκαιο, Ατοµικά ικαιώµατα Α, εύτερη Αναθεωρηµένη Έκδοση, 2005, σελ. 67

7 6 Σύνταγµα δηλαδή υποχρεώνει τους ανθρώπους να σέβονται, όχι όµως και να προστατεύουν τα δικαιώµατα των άλλων και γ)εξασφαλιστικό το οποίο στρέφεται επίσης αποκλειστικά προς το κράτος και αξιώνει την παροχή των υλικών µέσων και υπηρεσιών που είναι απαραίτητα για την άσκηση του δικαιώµατος. 2.4 Συµφέροντα Σύµφωνα µε τον ορισµό της έννοιας του δικαιώµατος που προαναφέρθηκε, δικαίωµα είναι η εξουσία που απονέµεται από το δίκαιο στα πρόσωπα για την ικανοποίηση των συµφερόντων τους. Γίνεται αµέσως αντιληπτό, πως η έννοια του συµφέροντος δεν ταυτίζεται µε εκείνη του δικαιώµατος. Εννοούµε φυσικά το έννοµο συµφέρον, το συµφέρον δηλαδή που αναγνωρίζεται από την έννοµη τάξη ως άξιο προστασίας. Θα ήταν πράγµατι ανορθόδοξο το δίκαιο να παρέχει µε διατάξεις του εξουσία στα άτοµα να διεκδικούν συµφέροντα που αποδοκιµάζονται από αυτό. Το δικαίωµα δηλαδή έχει περισσότερο δυναµικό χαρακτήρα από το συµφέρον. Συνιστά δύναµη επιβολής και διεκδίκησης του φορέα του απέναντι στους άλλους σε αντίθεση µε το συµφέρον που αν και παρέχει προστασία σε ένα πρόσωπο, δεν του παρέχει συγχρόνως την εξουσία να ικανοποιήσει αυτοδύναµα το συµφέρον αυτό.

8 7 Το δικαίωµα αποτελεί το µέσο µε το οποίο καθίσταται δυνατή η ικανοποίηση του συµφέροντος ενώ το συµφέρον ουσιαστικά νοηµατοδοτεί το δικαίωµα χωρίς όµως να φτάνει το σηµείο ταύτισης µε αυτό. 3. ΟΡΙΟΘΕΤΗΣΕΙΣ ΑΣΚΗΣΗΣ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΩΝ ΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ Οριοθέτηση είναι ο µε διατάξεις δικαίου καθορισµός του γενικού περιεχοµένου, προσδιορισµός των ανωτάτων ορίων άσκησης του δικαιώµατος. Οι οριοθετήσεις αποτελούν κανόνες δικαίου, που καθορίζουν τα άκρα όρια της νόµιµης άσκησης. Η υπέρβαση της οριοθέτησης συνιστά παράβαση και συνεπάγεται ως κύρωση, περιορισµούς ή και απώλεια δικαιώµατος. Χαρακτηριστικό γνώρισµα των οριοθετήσεων είναι η καθολικότητά τους. Εφαρµόζονται δηλαδή σε όλα τα συνταγµατικά δικαιώµατα.

9 Οι βασικές οριοθετικές ρήτρες είναι τρεις: α) η ρήτρα της συνταγµατικής νοµιµότητας. Σύµφωνα µε την ρήτρα αυτή η γενική δράση όλων των ιδιωτών και κρατικών οργάνων, πρέπει να είναι σύµφωνη µε το Σύνταγµα και µε τους σύµφωνους προς αυτό νόµους, β) η ρήτρα της κοινωνικότητας σύµφωνα µε την οποία το άτοµο κατά τη δράση του οφείλει να σέβεται τα συνταγµατικά δικαιώµατα των άλλων. Η ρήτρα όµως αυτή αναλύεται και σε ένα ακόµα σκέλος που αφορά το γενικό συµφέρον. Κατά το Σύνταγµα το γενικό συµφέρον τίθεται ως όριο, µόνο εφόσον πρόκειται για την άσκηση οικονοµικών δικαιωµάτων 4 και τέλος γ) η ρήτρα χρηστότητας στην οποία περιλαµβάνονται ο σεβασµός των χρηστών ηθών, η τήρηση της καλής πίστης και η απαγόρευση κατάχρησης δικαιώµατος Βλ. άρθρο 106 και 17 Σ. 5 Βλ. άρθρο 25 3 Σ.

10 4. ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΙ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΩΝ ΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ 9 εσµεύσεις µε την ευρεία έννοια, είναι οι κάθε είδους επιβαρύνσεις που υφίστανται τα συνταγµατικά δικαιώµατα. ιακρίνονται σε φυσικές και ανθρωπογενείς. Φυσικές είναι αυτές που προέρχονται από την φύση του πράγµατος χωρίς να παρεµβάλλεται ανθρώπινη ενέργεια. Εποµένως η προκαλούµενη δέσµευση δεν µπορεί να έχει τον νοµικό χαρακτήρα απλού περιορισµού ή προσβολής. Ανθρωπογενείς επεµβάσεις είναι οι κάθε είδους επιπτώσεις που υφίστανται τα συνταγµατικά δικαιώµατα από την δράση ιδιωτών ή κρατικών οργάνων. Πρόκειται για «επεµβάσεις», δηλαδή για ενέργεια άλλων και όχι του φορέα του δικαιώµατος. Οι βασικές µορφές δεσµεύσεων είναι οι εξής: οι απλές επιδράσεις, οι απλοί περιορισµοί και οι προσβολές των συνταγµατικών δικαιωµάτων. Η διάκριση αυτή αναφέρεται σε κάθε είδους δράση δηλαδή όχι µόνο στη δράση ατόµων αλλά

11 10 και σε εκείνη του κράτους. Πρόκειται πάντα για ανθρωπογενείς επιδράσεις. Οι απλές επιδράσεις είναι επιρροές, που ασκούνται από την νόµιµη άσκηση των θεµελιωδών δικαιωµάτων στον ελεύθερο κοινωνικό, οικονοµικό και πολιτικό χώρο χωρίς να θίγουν τη νοµική κατάσταση του φορέα. Μπορεί να έχουν αρνητικές επιπτώσεις στα συνταγµατικά δικαιώµατα όµως δεν προσβάλουν κατά νοµική κυριολεξία. Ο περιορισµός (µε την ευρύτερη έννοια του όρου)είναι η κάθε συρρίκνωση του νόµιµου γενικού περιεχοµένου του δικαιώµατος που προκαλείται µε ανθρώπινη ενέργεια. Ο περιορισµός διακρίνεται στον απλό περιορισµό και την προσβολή. Κοινό τους χαρακτηριστικό είναι ότι και οι δυο αποτελούν συρρίκνωση του προστατευτικού κύκλου του δικαιώµατος µε την διαφορά ότι ο απλός περιορισµός αποτελεί επιτρεπόµενη συρρίκνωση ενώ η προσβολή απαγορευµένη.

12 11 5 Σύγκρουση συνταγµατικών δικαιωµάτων Το δίκαιο απονέµει δικαιώµατα στους πολίτες και τα ρυθµίζει ως αρµονικά ασκούµενα µεταξύ τους. Τα άτοµα µπορούν να τα ασκούν οπουδήποτε και σε κάθε στιγµή. Καθώς όµως τα άτοµα έρχονται σε επαφή µεταξύ τους, η άσκηση των δικαιωµάτων αυτών ενίοτε περιορίζεται. Ο σπουδαιότερος ίσως περιορισµός των ατοµικών αλλά και των κοινωνικών δικαιωµάτων προέρχεται από την ανάγκη αµοιβαίας οριοθέτησης των βιοτικών σχέσεων που ρυθµίζουν, καθώς και της ένταξής τους στο συνολικό πλαίσιο της συνταγµατικής τάξης, κατά τρόπο ώστε να διασφαλίζεται η συστηµατική και τελολογική ενότητα του Συντάγµατος. 5 Έτσι, πολλές φορές καθίσταται ανέφικτη η υλοποίηση κοινωνικού δικαιώµατος χωρίς αντίστοιχο περιορισµό ενός ατοµικού, όταν το κράτος πρέπει να απαλλοτριώσει ιδιωτική έκταση για να 4 ηµητρόπουλος, Συνταγµατικά δικαιώµατα Γενικό Μέρος, Τόµος Γ - Ηµιτόµος 1, σελ. 5 Βλ. EHMKE, Prinzipien der Verfasssungs interpretation, VVDS+RL20 (1963), 77 επ.

13 ανεγερθούν εκεί εργατικές κατοικίες (άρθρα 17 παρ. 2 και 21 παρ Συντ.). Ή ακόµη η άσκηση ενός και του αυτού δικαιώµατος από πολλούς φορείς του ταυτόχρονα µπορεί να καθίσταται ανέφικτη. Έτσι, είναι αδύνατη η ταυτόχρονη ελεύθερη κίνηση των αυτοκινήτων σε πολυσύχναστη διασταύρωση. Με µία πολύ γενική έννοια θα µπορούσε ίσως να υποστηριχθεί ότι ανακύπτει κάποια "σύγκρουση" ανάµεσα στις συνταγµατικά κατοχυρωµένες ατοµικές ελευθερίες και τις αρµοδιότητες του δηµοκρατικά νοµιµοποιηµένου νοµοθέτη, παρόλο που ορισµένες φορές η άσκηση της αρµοδιότητας είναι απαραίτητη για την κατοχύρωση της ελευθερίας. 6 Γενικά, διερευνώντας το εννοιολογικό περιβάλλον του εν θέµατι όρου, θα µπορούσαµε µε την επιφύλαξη αναγκαίων διακρίσεων να δεχθούµε πως σύγκρουση συνταγµατικών δικαιωµάτων δηµιουργείται στις περιπτώσεις που δεν είναι δυνατή η ταυτόχρονη άσκηση περισσότερων δικαιωµάτων οπότε η άσκηση του ενός δικαιώµατος αποκλείει αναγκαστικά εν όλω ή εν µέρει τη σύγχρονη άσκηση του άλλου δικαιώµατος. 7 ηλαδή το φαινόµενο της σύγκρουσης εντοπίζεται όπου η άσκηση ενός θεµελιώδους δικαιώµατος από ένα φορέα του συµβαίνει να εµποδίζει έναν άλλο φορέα του ίδιου δικαιώµατος ή ενός άλλου δικαιώµατος να το ασκήσει. Περαιτέρω, καθώς εξετάζουµε τη σύγκρουση των δικαιωµάτων, πρέπει να διακρίνουµε ανάµεσα σε πραγµατική και σε σύγκρουση υπό νοµική έννοια. Πραγµατική σύγκρουση δικαιωµάτων είναι η αποδοκιµαζόµενη από το δίκαιο παραβίαση του δικαιώµατος του άλλου. Οι πραγµατικές συγκρούσεις υπάρχουν και δυστυχώς θα υπάρχουν καθηµερινά. Κατά την πραγµατική σύγκρουση ο ένας από τους φορείς, ο επιτιθέµενος, ενεργοποιείται πέρα από το επιτρεπόµενο δικαιϊκό πλαίσιο, δηλαδή ενεργεί χωρίς δικαίωµα. Υπό νοµική έννοια, σύγκρουση

14 13 δικαιωµάτων είναι η ταυτόχρονη αναγνώριση και νόµιµη άσκηση των περισσότερων φορέων κατά τρόπο ώστε η νόµιµη άσκηση του δικαιώµατος του ενός να περιορίζει την επίσης νόµιµη άσκηση του δικαιώµατος του άλλου. Χαρακτηριστικό της νοµικής σύγκρουσης είναι η νοµική άσκηση του δικαιώµατος από όλους τους φορείς. Το ζήτηµα που γεννάται είναι εάν µπορεί να αναγνωρίζεται στη σύγχρονη έννοµη τάξη "σύγκρουση δικαιωµάτων" µε την παραπάνω νοµική έννοια. Αν µια τέτοια "σύγκρουση δικαιωµάτων" δεν µπορεί να γίνει δεκτή, τότε και ο όρος αυτός δεν µπορεί να έχει άλλη έννοια από εκείνη της "πραγµατικής σύγκρουσης" δηλαδή της προσβολής των δικαιωµάτων των άλλων χωρίς αναγνώριση από το δίκαιο ανάλογης εξουσίας. 8 6 Κ. Χρυσογόνος, Ατοµικά και Κοινωνικά δικαιώµατα σελ Σιούτη, ίκαιο Περιβάλλοντος, σελ Α. ηµητρόπουλος,συνταγµατικά δικαιώµατα Γενικό Μέρος, Τόµος Γ - Ηµιτόµος Ι, σελ 238.

15 14 Πάνω στο θέµα αυτό, θα πρέπει να σηµειωθούν τα ακόλουθα: Η διάκριση του αµυνόµενου από τον επιτιθέµενο, όπως επίσης και η διάκριση ανάµεσα στην πραγµατική σύγκρουση και στην δικαιϊκή άρση της, συµβάλλουν στον παραµερισµό ενός "νοµικοτεχνικού εµποδίου" που παρεµβάλλει η επίδραση της ατοµιστικής νοµικής θεωρίας και παραδοσιακής νοµικής σκέψης, δηλαδή της πλαστής εικόνας της νοµικής σύγκρουσης των δικαιωµάτων. Η πλαστή εικόνα της σύγκρουσης των δικαιωµάτων εξαφανίζεται, όπως και το ίδιο το πρόβληµα δηµιουργείται µόνο όταν εξετάζεται στο πλαίσιο της ατοµικιστικής έννοµης τάξης. Το ζήτηµα της σύγκρουσης των δικαιωµάτων, ως ζήτηµα νοµικοπολιτικής πραγµατικότητας το δηµιουργεί η ατοµικιστική έννοµη τάξη και το καλλιεργεί η ατοµικιστική νοµική παράδοση, η οποία βασιζόµενη στη "θεµελιώδη νοµική έννοια" του δικαιώµατος και στα παλιά ατοµικιστικά νοµικά πρότυπα δεν θέτει πάντα σαφή όρια της άσκησης των δικαιωµάτων. Στη σύγχρονη έννοµη τάξη, η ανθρωπιστική αρχή και τα θεµελιώδη δικαιώµατα που την εξειδικεύουν, αφενός οριοθετούν το δικαίωµα κάθε φορέα, αφετέρου οριοθετούν τα δικαιώµατα των άλλων φορέων. Όπως προκύπτει από την ανθρωπιστική αρχή, στην έννοµη τάξη του κοινωνικού ανθρωπισµού, αναγνωρίζεται µόνο η εξουσία του ανθρώπου στο άτοµό του όχι όµως και η εξουσία του ατόµου πάνω σε άλλα άτοµα. Επίσης, η εξουσία πάνω σε πράγµατα δεν επιτρέπεται να οδηγεί στην κυριαρχία πάνω σε άλλους ανθρώπους. εν υπάρχει εποµένως στην σύγχρονη έννοµη τάξη, από νοµική άποψη, "σύγκρουση δικαιωµάτων", µε την έννοια ότι δύο δικαιώµατα συγκρούονται ασκούµενα κατά νόµιµο τρόπο. Η νόµιµη άσκηση δικαιώµατος δεν οδηγεί στην σύγκρουση. Στην πραγµατικότητα ο ένας απ τους δύο φορείς έχει θίξει τα δικαιώµατα του

16 15 άλλου. Εφόσον προσβάλλεται θεµελιώδες δικαίωµα δεν πρόκειται για σύγκρουση δικαιωµάτων, αλλά για προσβολή δικαιώµατος. 9 Τέλος, η σύγκρουση των δικαιωµάτων δεν θα πρέπει να θεωρείται πρόβληµα epic ενέργειας. Κάτι τέτοιο υποστηρίζεται από την παραδοσιακή νοµική επιστήµη η οποία εφαρµόζοντας τα θεµελιώδη δικαιώµατα µόνο στις σχέσεις δηµοσίου δικαίου, θεωρούσε την εφαρµογή των θεµελιωδών δικαιωµάτων στις διαπροσωπικές σχέσεις εξαιρετικά προβληµατική. Στην πραγµατικότητα όµως αυτό που ισχύει είναι ότι η διαπροσωπική εφαρµογή των θεµελιωδών δικαιωµάτων "δηµιουργεί" ή ορθότερα φέρνει στην επιφάνεια το πρόβληµα της σύγκρουσης των θεµελιωδών δικαιωµάτων που συνδέεται µε τον τρόπο της εφαρµογής τους στις διαπροσωπικές σχέσεις Α. Γ. ηµητρόπουλος, Συνταγµατικά δικαιώµατα, Γενικό µέρος, Τόµος Γ, Ηµίτοµος Ι, σελ Muller, όπ, παρ. σελ. 369.

17 16 Αυτή και µόνη η τοποθέτηση του προβλήµατος της σύγκρουσης των δικαιωµάτων είτε "σχετικά" είτε "ανεξάρτητα" προς το ζήτηµα της τριτενέργειας, κάνει σαφές ότι δεν πρόκειται για ένα πρόβληµα που δηµιουργείται µόνο εφόσον γίνεται δεκτή η τριτενέργεια, αλλά πρόκειται για ένα γενικότερο ζήτηµα, που απασχολεί τη νοµική επιστήµη. Το αν υπάρχει ή δεν υπάρχει ζήτηµα σύγκρουσης δικαιωµάτων, δεν εξαρτάται από την "τριτενέργεια". εν δηµιουργεί η διαπροσωπική εφαρµογή των θεµελιωδών δικαιωµάτων το ζήτηµα της σύγκρουσής τους αλλά η δοµή και η λειτουργία ως ατοµικιστικής έννοµης τάξης Α. ηµητρόπουλος, Συνταγµατικά δικαιώµατα Γενικό µέρος, Τόµος Γ, Ηµίτοµος Ι, σελ. 239.

18 17 5 Άρση της σύγκρουσης των συνταγµατικών δικαιωµάτων Η σύγκρουση των συνταγµατικών δικαιωµάτων αποτελεί πρόβληµα το οποίο το δίκαιο καλείται να επιλύσει. Ως αφετηρία θα πρέπει πάντοτε να τίθεται η θεµελιώδης παραδοχή της "τυπικής νοµικής ισοδυναµίας όλων των διατάξεων, οι οποίες περιλαµβάνονται στο Σύνταγµα". 12 Κατά συνέπεια δεν τίθεται θέµα in abstracto προτίµησης οποιασδήποτε συνταγµατικής διάταξης σε βάρος άλλης, εκτός βέβαια εάν υπάρχει µεταξύ τους σχέση ειδικότητας (lex specialis derrogant legi generali). Τέτοια σχέση υφίσταται π.χ. µεταξύ των άρθρων 5 παρ. 2 εδ. α και 7 παρ. 3 εδ. β Συντ, µε αποτέλεσµα να µην είναι πάντοτε συνταγµατικά απαγορευµένη η θανατική ποινή.όµως καi τα κλασικά ατοµικά δικαιώµατα, εφόσον θεωρηθούν ως αρνητικοί κανόνες αρµοδιότητας, είναι ειδικότερα σε σχέση µε τη γενική νοµοθετική αρµοδιότητα της πολιτείας. Πάντως στις περισσότερεςπεριπτώσεις συγκρούσεων υπάρχει µερική επικάλυψη των πραγµατικών των συγκρουόµενων δικαιωµάτων ή άλλων διατάξεων και ταυτόχρονα αντίθεση µεταξύ των έννοµων συνεπειών τους. 13 εδοµένου ότι πρόκειται για τυπικά ισοδύναµες διατάξεις, η σύγκρουσή τους µπορεί να αντιµετωπισθεί µόνο µε βάση «µία ad hoc σχέση προτιµήσεως ανάµεσά τους, µε γνώµονα τη βέλτιστη δυνατή έκβαση στη σύγκρουση των διακυβευόµενων δικαιωµάτων και εννόµων αγαθών. 14 Θα πρέπει δηλαδή να επιλεγεί ο καταλληλότερος κανόνας χωρίς αναφορά σε ιεραρχική κλίµακα ισχύος. Όλα τα συνταγµατικώς κατοχυρωµένα ατοµικά

19 δικαιώµατα έχουν την ίδια τυπική ισχύ. εν υπάρχουν υπερέχοντα και υποδεέστερα από νοµική άποψη. 15 Πράγµατι, ο δικαστής δεν έχει τη δυνατότητα να προβεί σε ιεράρχηση αρχών και δικαιωµάτων. Κάτι τέτοιο δε θέλησε ο συντακτικός νοµοθέτης. Η διάκριση των συνταγµατικών δικαιωµάτων σε αναθεωρήσιµο και µη δεν θα πρέπει να µας παρασύρει στο συµπέρασµα πως ο συντακτικός νοµοθέτης θέλησε να υπάρξει ιεράρχηση των δικαιωµάτων. Όλα τα θεσπισµένα δικαιώµατα έχουν, όπως προαναφέρθηκε την ίδια τυπική ισχύ. εν υπάρχουν κατά το Σύνταγµα "σηµαντικότερα" και "λιγότερο σηµαντικά" θεµελιώδη δικαιώµατα ΣτΕ 292/1984, Ολ. Το. Σ1985, 511 επ. 13 Κ. Χρυσογόνος Κ., Ατοµικά και Κοινωνικά δικαιώµατα, σελ Κ. Σταµάτης, Η θεµελίωση των νοµικών κρίσεων, 1977, αγτόγλου Π., Ατοµικά και Κοινωνικά δικαιώµατα, σελ. 132, Τόµος Α. 16 Βλάχος Γ., Το Σύνταγµα της Ελλάδος, σελ. 72 και Μάνεσης Α., Ατοµικές Ελευθερίες 1982, σελ. 65.

20 19 Οµοίως το άρθρο 48 παρ. 1 που ορίζει την αναστολή ορισµένων θεµελιωδών δικαιωµάτων σε περίπτωση έκτακτης ανάγκης έχει συγκεκριµένο ρόλο και δεν µπορεί να εφαρµοστεί για την άρση της σύγκρουσης συνταγµατικών δικαιωµάτων. Με λίγα λόγια, η ιεράρχηση των συνταγµατικών δικαιωµάτων και αρχών δεν πρέπει να γίνεται αποδεκτή, αφού δεν εµπίπτει στη βούληση του νοµοθέτη. Η µέθοδος της ιεράρχησης των συνταγµατικών αρχών και των θεµελιωδών δικαιωµάτων Πρόσφατη απόφαση της Ολοµέλειας του Αρείου Πάγου φαίνεται να δέχεται κάποια ιεράρχηση των συνταγµατικών αρχών και δικαιωµάτων. Συγκεκριµένα, µε την πολυσυζητηµένη ΑΠ 13/1999, Ολ. η Ολοµέλεια του Αρείου Πάγου δέχθηκε ότι η προστασία της ελευθερίας της επιστήµης (άρθρο 16 παρ. 1 Συντ.) και της έκφρασης (άρθρο 14 Συντ.) «επειδή αποσκοπεί στη διαφύλαξη υψίστων κοινωνικών αγαθών, καλύπτει (νοµιµοποιεί) και προσβολές του δικαιώµατος της προσωπικότητος που τυχόν ενυπάρχουν στην ενάσκησή τους, οι οποίες έτσι εφόσον δεν προσβάλλεται η αξία του ανθρώπου δεν είναι παράνοµες διότι η προσωπικότητα, κι αν θίγεται, έχει στη συγκεκριµένη περίπτωση υποδεέστερη σηµασία σε σχέση µε το αγαθό των ως άνω ελευθεριών».

21 20 Προκύπτει έτσι µία ιεράρχηση µε την αξία του ανθρώπου (άρθρο 2 παρ. 1 Συντ.) στην κορυφή, της ελευθερίας της επιστήµης και της έκφρασης σ ένα επόµενο επίπεδο και τέλος το συνταγµατικά κατοχυρωµένο δικαίωµα της προσωπικότητας υποδεέστερο από αυτές. Το κριτήριο της ιεράρχησης αυτής (υποτίθεται πως) είναι η αξιολόγηση των προστατευοµένων από κάθε διάταξη "κοινωνικών αγαθών», χωρίς καµία περαιτέρω διευκρίνιση για το που στηρίζεται η αξιολόγηση αυτή. Όµως ακόµη και αν θεωρηθεί ότι η αξιολόγηση δε γίνεται αυθαίρετα, κατά την υποκειµενική κρίση του δικαστού, αλλά µε βάση τις κρατούσες κοινωνικές αντιλήψεις, το πρόβληµα δε λύνεται, αφού παρόµοιες αξιολογήσεις θέτουν αναπόφευκτα θέµατα που βρίσκονται από τη φύση τους στο κέντρο της πολιτικής και κοινωνικής αντιπαράθεσης. Εξάλλου, εφόσον ο ίδιος ο συντακτικός νοµοθέτης δεν προέβη σε ιεράρχηση των συνταγµατικών δικαιωµάτων, δεν επιτρέπεται να τον υποκαταστήσει ο δικαστής Κ. Χρυσόγονος, Ατοµικά και Κοινωνικά δικαιώµατα, σελ. 103.

22 21 Η µέθοδος της πρακτικής εναρµόνισης των συγκρουόµενων δικαιωµάτων Η µέθοδος που προαναφέρθηκε, δηλαδή η ιεράρχηση των συνταγµατικών δικαιωµάτων διαθέτει αδυναµίες που καθιστούν αδικαιολόγητη την εφαρµογή της. Με τον τρόπο αυτό όµως, αφήνεται και ευρύ πεδίο κρίσης και ελευθερίας στο δικαστή. Μπορεί, παρά ταύτα, να διατυπωθεί η κατευθυντήρια αρχή της πρακτικής αρµονίας ή πρακτικής εναρµόνισης των συγκρουόµενων δικαιωµάτων ή διατάξεων. Τούτο σηµαίνει ότι πρέπει καταρχήν να αποφεύγεται η βιαστική στάθµιση των εκατέρωθεν συνταγµατικά αναγνωρισµένων αγαθών και µια δηµοψηφισµατικού τύπου επιλογή ενός, µε πλήρη παραµερισµό του άλλου. Αντίθετα, ο ερµηνευτής και ο εφαρµοστής του Συντάγµατος οφείλουν να επιδιώκουν την εναρµόνισή τους, έτσι ώστε το καθένα από τα αγαθά αυτά να προστατεύεται στο µέτρο του αµοιβαία δυνατού. Η αµοιβαία οριοθέτηση τους οδηγεί στην καλύτερη (όχι και στη µεγαλύτερη ή εντατικότερη) πρακτική εφαρµογή και των δύο, ή των τυχόν περισσότερων, έννοµων αγαθών, τα οποία κατοχυρώνουν οι συγκρουόµενες συνταγµατικές διατάξεις. 18 Παρατηρείται έτσι π.χ. ότι «εφόσον η ελευθερία της οδικής κυκλοφορίας είναι συνήθης και καθηµερινή, ο περιορισµός της, πότε πότε, για να καταστεί δυνατή η άσκηση της ελευθερίας των συναθροίσεων είναι θεµιτός, αλλά και επιβεβληµένος». 19 Τούτο ισχύει όµως υπό την προϋπόθεση ότι πρόκειται για συνάθροιση παροδικού χαρακτήρα, διάρκειας µερικών ωρών.

23 22 Εάν, αντίθετα,οι συγκεντρωµένοι εννοούν να «καταλάβουν» επί εικοσαήµερο το οδόστρωµα κύριας εθνικής οδού, προκειµένου έτσι να παραλύσουν την οικονοµική ζωή και να επιβάλουν τις απόψεις τους στην πολιτεία, το πράγµα ασφαλώς αλλάζει. Μια τέτοια συµπεριφορά δεν µπορεί να βρει πλέον έρεισµα στο δικαίωµα της συνάθροισης, διότι θίγει υπέρµετρα την οικονοµική ελευθερία και την ελευθερία κίνησης µεγάλου αριθµού τρίτων προσώπων. Γενικότερα η αρχή της πρακτικής εναρµόνισης συνεπάγεται την απαίτηση του σεβασµού «της εύλογης σχέσης των χρησιµοποιούµενων µέσων, προς τον επιδιωκόµενο σκοπό ή της συνάφειας του µέσου προς το σκοπό». 20 Παραπέρα, ο εφαρµοστής του Συντάγµατος και ιδίως ο δικαστής οφείλει να λάβει υπόψη του τα πραγµατικά δεδοµένα και να τα εκτιµήσει κατά τρόπο τέτοιο ώστε οι σχετικές κρίσεις του (όχι κατ ανάγκη και το διατακτικό µιας 18 K. HESSE, Grundzuge des Verfassungsrechts der BRD, 1991, 27. Από την ελληνική βιβλιογραφία πρβλ. Ε. ΜΠΕΗ, Η αρχή της αναλογικότητας, 1999, 483 επ., Φ. ΣΠΥΡΟΠΟΥΛΟΥ, Η Ερµηνεία ίου Συντάγµατος, 1999,143 επ. 19 Α. ΜΑΝΕΣΗΣ, Ατοµικές ελευθερίες 1982, Α. ΜΑΝΙΤΑΚΗΣ, Κράτος δικαίου και δικαστικός έλεγχος της συνταγµατικότητας, 1994, 184.

24 23 συγκεκριµένης απόφασης) να µπορούν να συναντήσουν ευρύτερη αποδοχή. 21 Πρέπει λοιπόν «η νοµική λύση... να µπορεί να γίνει διυποκειµενικά δεκτή, ακριβώς διότι είναι γενικεύσιµη σε κάθε περίπτωση, ασχέτως προς τα πρόσωπα αυτών που κρίνουν ή κρίνονται κάθε φορά». 22 Είναι έτσι π.χ. πανθοµολογούµενο γεγονός ότι η καταστροφή του δασικού πλούτου της χώρας µας έχει προσλάβει δραµατικές διαστάσεις. Υπό τις προϋποθέσεις αυτές η συνδροµή λόγου δηµοσίου συµφέροντος που δικαιολογεί τη µεταβολή του προορισµού δάσους, εφόσον προέχει για την εθνική οικονοµία άλλη χρήση του, θα πρέπει να γίνει δεκτή µόνο σε εντελώς εξαιρετικές περιπτώσεις και πάντως όχι για οικιστικούς σκοπούς, 23 έστω και αν αυτοί συνίστανται σε υλοποίηση της επιταγής του άρθρου 21 παρ. 4 Συντ. 24 Εποµένως, στόχος της µεθόδου αυτής είναι η εξασφάλιση της εφαρµογής όλων των διατάξεων (π.χ. και των δύο θεµελιωδών δικαιωµάτων), ώστε να προκύψει δίκαιη εξισορρόπηση (schonend oder gerechter ausgleich), στο πλαίσιο πάντοτε της συγκεκριµένης περίπτωσης (unter Berucksichtigung aller Umstade des Einzelfalles).Η θεωρία της πρακτικής εναρµόνισης υποδεικνύει ότι οι περιορισµοί των συνταγ- µατικών δικαιωµάτων προκύπτουν από τη συστηµατική ερµηνεία των συνταγµατικών διατάξεων. Η χρησιµότητά της δεν περιορίζεται µόνο στις περιπτώσεις των ανεπιφύλακτων, αλλά και των δικαιωµάτων µε επιφύλαξη νόµου και καθίσταται έτσι σαφέστερη η δευτερεύουσα σηµασία της επιφύλαξης νόµου. 25 Η µεθοδολογική διάκριση ανάµεσα στην αναλογικότητα και τη πρακτική εναρµόνιση µε κριτήριο την ύπαρξη επιφύλαξης υπέρ του νόµου δεν είναι αποτελεσµατική. 26

25 24 21 Πρβλ. Γ. ΕΛΗΓΙΑΝΝΗ, Ο νόµοι ή η εύλογη κρίση του δικαστή ως εγγύηση των ατοµικών δικαιωµάτων, ΤοΣ 1990, Κ. ΣΤΑΜΑΤΗΣ, Η θεµελίωση των νοµικών κρίσεων, 1997, Πρβλ. ΣτΕ 1/1992, Ελλ νη 1993, Κ. ΧΡΥΣΟΓΟΝΟΣ, Ατοµικά και κοινωνικά δικαιώµατα σελ Πρβλ. Pieroth/Schlink, Grundrechte, σελ Α. ΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ. Συνταγµατικά δικαιώµατα Γενικό Μέρος, Τόµος Γ - Ηµίτοµος Ι, σελ ΣΤΑΘΜΙΣΗ ΤΩΝ ΣΥΜΦΕΡΟΝΤΩΝ Η µέθοδος της στάθµισης των συµφερόντων αναπτύχθηκε στο πλαίσιο νοµολογίας του Γ.Ο.Σ. κα συνδέεται στενά µε την αντίληψη που επικρατεί στη Γερµανία για το «αξιολογικό σύστηµα» και την «αξιολογική φύση» της έννοµης τάξης. Η συλλογιστική της µεθόδου αυτής είναι η ακόλουθη: Ξεκινά από τη βάση της νόµιµης άσκησης των δικαιωµάτων και από τα δύο µέρη της διαφοράς και στη συνέχεια, αντιµετωπίζοντας το όλο θέµα περιπτωσιολογικά, προβαίνει στην στάθµιση συµφερόντων σε κάθε συγκεκριµένη περίπτωση. Στις περιπτώσεις λοιπόν της σύγκρουσης δικαιωµάτων, οι «ανώτερες αξίες υπερτερούν», ενώ οι κατώτερες υποχωρούν.

26 ΚΡΙΤΙΚΗ ΤΗΣ ΜΕΘΟ ΟΥ ΣΤΑΘΜΙΣΗΣ ΣΥΜΦΕΡΟΝΤΩΝ 25 Η στάθµιση των συµφερόντων προϋποθέτει ανισότητα αγαθών και κατ επέκταση διατάξεων, που τις κατοχυρώνουν. Το ότι το άρθρο διακρίνει δικαιώµατα σε αναθεωρητέα και µη δε σηµαίνει πως όσα αναθεωρούνται χρήζουν µικρότερης προστασίας και αξίζουν λιγότερης προσοχής. Όλες οι συνταγµατικές διατάξεις έχουν την ίδια τυπική δύναµη. Εφόσον λοιπόν υπάρχει τυπική ισοδυναµία των διατάξεων, ο δικαστής δεν µπορεί κατά την εφαρµογή τους να θεωρήσει ότι υπερτερεί η µία και να την προτιµήσει εις βάρος της άλλης. Σε αλλοδαπές συνταγµατικές τάξεις όπως η αµερικάνικη, διαφαίνεται η τάση για a priori αξιολογική ιεράρχηση των ελευθεριών σε «προτιµώµενες» και µη 13. Προς την κατεύθυνση ιεράρχησης συνταγµατικών αρχών και δικαιωµάτων φαίνεται να προχωρεί η πρόσφατη απόφαση της Ολοµέλειας του Αρείου Πάγου. Αυτή δέχτηκε ότι η προστασία της ελευθερίας της επιστήµης (άρθρο 16 1) και της έκφρασης (άρθρο 14) «επειδή αποσκοπεί στη διαφύλαξη ύψιστων κοινωνικών αγαθών, καλύπτει και προσβολές του δικαιώµατος της προσωπικότητας που τυχόν ενυπάρχουν στην ενάσκησή τους, οι οποίες έτσι εφόσον δεν προσβάλλεται η αξία του ανθρώπου, δεν είναι 13 Βλ. Μαυριά Κ., Η ελευθερία του πολιτικού λόγου κατά το Σύνταγµα των Η.Π.Α, 1978, ΣΕΛ. 59επ.

27 παράνοµες διότι η προσωπικότητα, κι αν θίγεται, έχει στην συγκεκριµένη περίπτωση υποδεέστερη σηµασία σε σχέση µε το αγαθό των ως άνω ελευθεριών» 14.Προκύπτει έτσι µια ιεράρχηση µε την αξία του ανθρώπου (αρ2 1) στην κορυφή, τις ελευθερίες της επιστήµης και της έκφρασης σε ένα επόµενο επίπεδο και τέλος το συνταγµατικά κατοχυρωµένο επίσης- δικαίωµα της προσωπικότητας υποδεέστερο από αυτές. Το κριτήριο της ιεράρχησης υποτίθεται ότι είναι η αξιολόγηση των προστατευόµενων από κάθε διάταξη «κοινωνικών αγαθών», χωρίς καµία περαιτέρω διευκρίνιση για το πού στηρίζεται η αξιολόγηση αυτή. Εξάλλου αφού ο ίδιος ο συντακτικός νοµοθέτης δεν προέβη σε ιεράρχηση των συνταγµατικών δικαιωµάτων, δεν επιτρέπεται να τον υποκαταστήσει ο δικαστής. Πρέπει να αποφεύγεται η βιαστική στάθµιση των εκατέρωθεν συνταγµατικά αναγνωρισµένων αγαθών. Αντίθετα ο ερµηνευτής και εφαρµοστής του Συντάγµατος οφείλουν να επιδιώκουν την εναρµόνισή τους, έτσι ώστε το καθένα από τα αγαθά αυτά να προστατεύεται στο µέτρο του αµοιβαία δυνατού ΑΠ 13/1999, Ολ., ΤοΣ 1999, 253

28 27 Η βασιζόµενη στην αρχή της αναλογικότητας µέθοδος αυτή, δηµιουργήθηκε για την εφαρµογή των συνταγµατικών δικαιωµάτων στις σχέσεις δηµοσίου δικαίου και δεν κατευθύνθηκε και προς την εφαρµογή τους και στις διαπροσωπικές σχέσεις. Περιοριζόµενη βασικά στις περιπτώσεις που µεσολαβεί επιφύλαξη νόµου, δεν έχει πεδίο εφαρµογής σε πολλές άλλες περιπτώσεις. Η µεθοδολογία αυτή λοιπόν, πάσχει από ασάφεια καθώς οποιοδήποτε συµφέρον µπορεί εύκολα να παρουσιαστεί ως «ανώτερη αξία», ενισχύοντας µε αυτό τον τρόπο σηµαντικά την αβεβαιότητα του δικαίου. Η µέθοδος της στάθµισης συµφερόντων, εντοπίζει τις αντιθέσεις, δεν στρέφεται όµως προς την σύνθεση των αντιθέσεων αλλά προς την προτίµηση του ενός ή του άλλου µέρους της διαφοράς, προτίµηση, η οποία, όσο και να εξαρτάται από αντικειµενικά κριτήρια, δεν µπορεί να απαλλαγεί από υποκειµενικά στοιχεία και κρίσεις 15. εν είναι λοιπόν θεµιτή η αφηρηµένη «στάθµιση» συµφερόντων. Καταλήγουµε λοιπόν, στο ότι η «στάθµιση» σε 15 Βλ. ηµητρόπουλος Α., Συνταγµατικά ικαιώµατα, Γενικό Μέρος, Σύστηµα Συνταγµατικού ικαίου, Τόµος Γ - Ηµίτοµος Ι, 2005, σελ. 249.

29 κάθε συγκεκριµένη 28 περίπτωση δεν προσφέρει σαφή γενικά κριτήρια για την άρση των συγκρούσεων. Η λύση πρέπει να αναζητηθεί στο Σύνταγµα και στις συνταγµατικά θεµελιωµένες αρχές, προπάντων στην αρχή της αναλογικότητας Βλ. αγτόγλου Π., Συνταγµατικό ίκαιο, Ατοµικά ικαιώµατα Α, εύτερη Αναθεωρηµένη Έκδοση, 2005, σελ. 132

30 29 7 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η παρούσα έρευνα διαπραγµατευόµενη το φαινόµενο της σύγκρουσης των θεµελιωδών δικαιωµάτων αναφέρεται στις µεθόδους άρσης της, δίνοντας έµφαση στη µέθοδο της «στάθµισης συµφερόντων». Στην πολύπλοκη και σύνθετη καθηµερινότητα υπάρχουν πολλές περιπτώσεις,που η άσκηση ενός θεµελιώδους δικαιώµατος αποκλείει ή περιορίζει αναπόφευκτα την άσκηση ενός άλλου, γεννώντας έτσι το φαινόµενο της σύγκρουσης των ατοµικών και κοινωνικών δικαιωµάτων. Σύγκρουση, η οποία όπως διαφάνηκε µε την µετάβαση από την παραδοσιακή ατοµικιστική νοµική θεωρία στον κοινωνικό ανθρωπισµό δεν µπορεί να είναι τίποτε άλλο από πραγµατική σύγκρουση δικαιωµάτων. Καθώς η εξισορρόπηση των αλληλοσυγκρουόµενων συµφερόντων δεν είναι πάντα εφικτή από τους ίδιους τους φορείς των δικαιωµάτων, εναπόκειται στο δίκαιο να υλοποιήσει την αποστολή του, η οποία συνίσταται στην άρση της εν λόγω σύγκρουσης. Για το σκοπό αυτό χρησιµοποιεί τη µέθοδο της στάθµισης συµφερόντων σε κάθε in concreto περίπτωση («περίπτωση µε περίπτωση»), η οποία βασίζεται στην συνεκτίµηση όλων των ιδιαιτέρων συνθηκών και δεδοµένων κάτω από τις οποίες προκύπτει η σύγκρουση. Η δυσκολία και ίσως το ανέφικτο της αποµάκρυνσης υποκειµενικών κρίσεων από την εφαρµογή της µεθόδου στάθµισης συµφερόντων καθιστά ορθή τη συµπλήρωσή της µε αντικειµενικά κριτήρια («κατηγορική στάθµιση») και µε άλλες αρχές, όπως της αναγκαιότητας, της καταλληλότητας και ενδεχοµένως της πρακτικής εναρµόνισης που εν τέλει οδηγεί στο να χάσει την αυτοτέλειά της.

31 30 8 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Βενιζέλος Ευ., Η ερµηνεία του Συντάγµατος. Μεταξύ νοµικής δογµατικής και επιστηµονικής ειλικρίνειας, ΝοΒ, 1986 (1529). Βλάχος Γ., Το Σύνταγµα της Ελλάδος (επίµετρο στο Σύνταγµα της Ελλάδος των Αλ. Σβώλου Γ. Κ. Βλάχου, 1979). αγτόγλου Π., Συνταγµατικό δίκαιο, Ατοµικά δικαιώµατα, Τόµος Α ηµητρόπουλος Α., Συνταγµατικά δικαιώµατα, Γενικό Μέρος, Τόµος Γ Ηµίτοµος Ι, Σύστηµα Συνταγµατικού δικαίου, ηµητρόπουλος Α., Γενική Συνταγµατική Θεωρία, Σύστηµα Συνταγµατικού δικαίου, Μάνεσης Α., Ατοµικές Ελευθερίες, Μανιτάκης Α., Η νοµική φύση και ο πολιτικός χαρακτήρας της ερµηνείας του Συντάγµατος, Το Σ., 1985 (476). Μανιτάκης Α., Κράτος ικαίου και δικαστικός έλεγχος συνταγµατικότητας, Μαυριάς Κ., Η ελευθερία του πολιτικού λόγου κατά το Σύνταγµα των Η.Π.Α., Σιούτη Γλ., ίκαιο Περιβάλλοντος, ηµόσιο ίκαιο και Περιβάλλον. Τσάτσος., Συνταγµατικό ίκαιο, Τόµος Γ, Θεµελιώδη δικαιώµατα Ι, Γενικό Μέρος, Χρυσογόνος Κ., Ατοµικά και Κοινωνικά δικαιώµατα, ΕΛΗΓΙΑΝΝΗ, Ο νόµοι ή η εύλογη κρίση του δικαστή ως εγγύηση των ατοµικών δικαιωµάτων, ΤοΣ 1990 Κ. ΣΤΑΜΑΤΗΣ, Η θεµελίωση των νοµικών κρίσεων, 1997 HESSE, Grundzuge des Verfassungsrechts der BRD, 1991,. Muller, όπ, παρ. σελ EHMKE, Prinzipien der Verfasssungs interpretation, VVDS+RL20 (1963), 77. Pieroth/Schlink, Grundrechte

32 31 9 ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ ΑΠ 13/1999 ΟΛ. ΤοΣ 1999,253 ΣΤΕ 1/1992 Ελλ νη 1993,859 ΣΤΕ 292/1984 ΟΛ ΤοΣ 1985

33

34