ΣΥΝΤΟΜΗ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΕΞΙΚΟΓΡΑΦΙΑΣ: ΤΑ ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΑ ΛΕΞΙΚΑ ( ) Γιώργος Τράπαλης Κέντρο Λεξικολογίας

Transcript

1 ΣΥΝΤΟΜΗ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΕΞΙΚΟΓΡΑΦΙΑΣ: ΤΑ ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΑ ΛΕΞΙΚΑ ( ) Γιώργος Τράπαλης Κέντρο Λεξικολογίας Abstract In this paper the term Modern Greek Lexicography is introduced and discussed, suggesting that it covers the period 1976 up to today. Two main features define the lexicographic production of this period: the language described is the Demotic, and the dictionaries produced since the late 80s employ the principles of the international lexicographic theory and practice. The distinctive features of four dictionaries published during the years , which also comprise the landmarks of this period (i.e. Dictionary of Modern Demotic by Kriaras, Tegopoulos-Fytrakis Major Greek Dictionary, Dictionary of Modern Greek Language by Babiniotis and Dictionary of the Common Greek Language by the Institute of Modern Greek Studies- The Manolis Triandafyllidis Foundation) are presented in short. Then it is argued that the titles chosen for each dictionary are relevant to the attitude towards the Modern Greek language, concluding that the Kriaras dictionary is the only one which tries to describe the so-called Modern Demotic as it should be, while the other three accept more or less the strong presence in the modern language of older forms of the learned tradition. Finally, issues related to the lexicographic resources and evidence of the dictionaries above are discussed, reaching the conclusion that there is a lot of work still to be done, especially in the field of compiling bigger and richer linguistic corpora giving emphasis on the description of the oral language. 1. Η «σύγχρονη ελληνική λεξικογραφία». 1.1 Θα μπορούσαμε να πούμε ότι η περίοδος αυτή ξεκινά από τη μεταπολίτευση και πιο συγκεκριμένα από την καθιέρωση της δημοτικής ως επίσημης γλώσσας του ελληνικού κράτους (1976). Κι αυτό, διότι από τη χρονική αυτή αφετηρία αρχίζει η συστηματική παραγωγή ερμηνευτικών λεξικών των οποίων κύριος σκοπός είναι η λεξικογραφική περιγραφή της δημοτικής και μόνο γλώσσας, ενώ μέχρι τότε τα περισσότερα και πιο γνωστά λεξικά ήταν λεξικά και της καθαρεύουσας. Επιπλέον, η γλώσσα των ορισμών είναι η δημοτική, ενώ πριν κυριαρχούσε η καθαρεύουσα. Τέλος, στην περίοδο αυτή, από τα τέλη της δεκαετίας του 80, παρουσιάζονται λεξικογραφικά έργα που υιοθετούν αρχές και πρακτικές της διεθνούς 1149

2 λεξικογραφίας, σε μια προσπάθεια ποιοτικότερης, πιστότερης και συστηματικότερης περιγραφής της σύγχρονης γλωσσικής πραγματικότητας. 1.2 Από τον ευρύ χώρο της λεξικογραφικής δραστηριότητας, θα περιοριστώ στην αιχμή του δόρατος, τα μεγάλα ερμηνευτικά λεξικά (θα άξιζε πάντως σε ειδική μελέτη να παρουσιαστούν έργα της λοιπής λεξικογραφικής παραγωγής, διότι υπάρχουν αξιόλογα λεξικά σε όλες τις κατηγορίες). Κομβικά σημεία αυτής της περιόδου, κατά την προσωπική μου εκτίμηση, αλλά έχοντας σταθμίσει πολλά δεδομένα, όπως τις λεξικογραφικές αρχές, την υλοποίησή τους, τα διακριτικά χαρακτηριστικά, τις καινοτομίες κυρίως, τις εκπεφρασμένες ή λανθάνουσες λεξικογραφικές θεωρίες, αλλά και την απήχηση και την επίδραση που καθένα από τα λεξικά άσκησε, θεωρώ ότι είναι τα εξής: Πίνακας 1. Λεξικογραφικοί σταθμοί Έτος Λεξικογραφικό έργο 1987 Τεύχος-δείγμα (Ζ,Η,Θ,Ι) Λεξικό της Νέας Ελληνικής (βλ. ΛΚΝ) 1988 Λεξικό της Ελληνικής Γλώσσας (κατόπιν: Ελληνικό Λεξικό) Τεγόπουλου-Φυτράκη (=ΕΛ) 1994 Ολοκλήρωση της εγκυκλοπαίδειας Πάπυρος-Λαρούς-Μπριτάνικα (61 ος τόμος) 1995 Νέο Ελληνικό Λεξικό της Σύγχρονης Ελληνικής Δημοτικής Γλώσσας (Εμμ. Κριαρά) (=ΝΕΛ) 1997 Μείζον Ελληνικό Λεξικό Τεγόπουλου-Φυτράκη (υπεύθ. Μ. Μανδαλά) (=ΜΕΛ) 1998 (Απρίλιος) Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας (Γ. Μπαμπινιώτη) (=ΛΝΕΓ1) 1998 (Νοέμβριος) Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής (ΙΝΣ Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη) (=ΛΚΝ) 2002 ΛΝΕΓ2 (=Β έκδ. αναθεωρημένη και συμπληρωμένη) 2004 Λεξικό για το Σχολείο και το Γραφείο (Γ. Μπαμπινιώτη) (=ΛΣΓ) Ασφαλώς την περίοδο αυτή εκδίδονται πολλά λεξικά. Ορισμένα από αυτά, τα οποία δεν περιλαμβάνονται παραπάνω, θα άξιζαν ειδική μνεία, όπως το Μεγάλο Λεξικό της Νεοελληνικής Γλώσσας του Γεωργοπαπαδάκου [Α έκδ και επανεκδόσεις το 1979,1980, 1981 βάσει της σχολικής γραμματικής, και 1984 σε μονοτονικό σύστημα. Έκτοτε, έκανε πολλές επανεκδόσεις (=ανατυπώσεις)], που χρησιμοποιήθηκε ευρέως, ή το Σύγχρονο Λεξικό της Νεοελληνικής Γλώσσας, εκδ. Πατάκη [επιμ. Άννας Ιορδανίδου και Βικτώριας Μπατζόγλου, Α έκδ και πολλές ανατυπώσεις έκτοτε], ωστόσο, παρά τα ποιοτικά χαρακτηριστικά τους, δεν αποτελούν σταθμούς στη λεξικογραφική παραγωγή των ερμηνευτικών λεξικών, επειδή έχουν περιορισμένο λημματολόγιο και περιορίζονται κυρίως στον ερμηνευτικό τομέα στο λεξικό του Πατάκη 1150

3 προστίθενται ορθογραφικές και μορφολογικές σημειώσεις για επιλεγμένα λήμματα στο τέλος του λεξικού). Δεν θα γίνει εξαντλητική παρουσίαση των έργων που περιλαμβάνονται στον Πίνακα1, δεν θα ήταν δυνατόν εξάλλου, ούτε σκόπιμο στο πλαίσιο αυτής της εισαγωγικής ανακοίνωσης. Σκοπός μου είναι κυρίως να προβάλω τις καινοτομίες ή τη συγκυριακή σπουδαιότητα και την επίδραση που άσκησαν τα έργα αυτά (αιτιολογώντας έτσι και την επιλογή τους). Εξάλλου, λεπτομέρειες για τη δομή τους και τις επιλογές τους μπορεί να βρει κανείς στα ίδια τα λεξικά και σε έγκυρους διαδικτυακούς τόπους (π.χ Το δειγματικό τεύχος του υλικού των γραμμάτων Ζ,Η,Θ,Ι του Λεξικού της Νέας Ελληνικής (του μελλοντικού Λεξικού της Κοινής Νεοελληνικής - ΛΚΝ) του Ιδρύματος Τριανταφυλλίδη παρουσιάζεται το 1987 και με τα ποιοτικά του χαρακτηριστικά δίνει τον τόνο για το τι πρόκειται να ακολουθήσει λεξικογραφικά. Αποτέλεσε καθοριστικό πρόδρομο της μεγάλης λεξικογραφικής εκδοτικής έκρηξης του διαστήματος και εγκαινίασε ουσιαστικά τη νέα λεξικογραφική εποχή, αφού εξέθεσε υλοποιημένες σύγχρονες λεξικογραφικές αρχές και μεθόδους. Χαρακτηριστικά και καινοτομίες του αναφέρονται παρακάτω στην αναφορά στο ΛΚΝ. (λεπτομερή βιβλιοκρισία από τον Burke 1989). 1.4 Το 1988 εκδίδεται το από δωδεκαετίας συντασσόμενο από τη φιλόλογο Μαρία Μανδαλά Λεξικό της Ελληνικής Γλώσσας Τεγόπουλου-Φυτράκη (από την επόμενη έκδοση κυκλοφόρησε ως Ελληνικό Λεξικό και με αυτόν τον τίτλο καθιερώθηκε). Αποτελεί επίσης κομβικό σημείο διότι είναι το πρώτο εκδεδομένο λεξικό της μεταπολιτευτικής περιόδου στο οποίο επιχειρήθηκε η εκκαθάριση του λημματολογίου από στοιχεία που είχαν από καιρού πάψει να χρησιμοποιούνται και ο εμπλουτισμός του με πλήθος λέξεων από τη σύγχρονη γλωσσική πραγματικότητα και δη της τεχνολογίας και του δημοσιογραφικού λόγου (παρά την ασάφεια στα κριτήρια επιλογής). Χαρακτηριστικά αναφέρεται στις πρώτες σελίδες του: «Το Λεξικό της Ελληνικής Γλώσσας ( ) φιλοδοξεί να καλύψει τις ανάγκες του σύγχρονου Έλληνα ο οποίος κάθε μέρα βρίσκεται αντιμέτωπος με τις καινούριες λέξεις που δημιουργούν η πρόοδος της τεχνολογίας και των επιστημών και οι σύγχρονες κοινωνικές συνθήκες. Η οικολογία, η πληροφορική, η διαστημική, το δίκαιο και οι άλλες επιστήμες, οι διεθνείς σχέσεις (ΕΟΚ, τα ελληνοτουρκικά κλπ.) και η κοινωνική ζωή (ισότητα των φύλων κλπ.) επισσωρεύουν (sic) στον καθημερινό λόγο νέους όρους και λέξεις. Ακόμη, εκτός από τη δημιουργία νέων λέξεων η πρόοδος των επιστημών δίνει νέες έννοιες σε λέξεις ήδη γνωστές. Η αγγειοπλαστική, π.χ. εκτός από την τέχνη του αγγειοπλάστη, σήμερα σημαίνει και τη σύγχρονη μέθοδο διάνοιξης 1151

4 των αρτηριών». Η έμφαση δίδεται στη μακροδομή, στη συγκρότηση δηλαδή ενός πλούσιου λημματολογίου, λόγω προφανώς αυτού που όλοι οι λεξικογράφοι της πράξης και οι εκδότες λεξικών γνωρίζουν καλά ως δαμόκλειο σπάθη του ανταγωνισμού: πόσα λήμματα περιλαμβάνει το λεξικό. Παρά τα μειονεκτήματά του (έλλειψη αναλυτικής και συστηματικής σημασιολογικής ανάλυσης, βραχυλογικοί ορισμοί, η συνωνυμία και αντωνυμία αξιοποιούνται όχι ως αυτοτελή τεμάχια της μικροδομής αλλά ως υποκατάστατα του ορισμού, χρήση παραδειγμάτων με εμφανή την απουσία κριτηρίων επιλογής), πρόκειται για ένα λεξικό που επιτέλεσε και με το παραπάνω τον σκοπό του κατά τη συγκεκριμένη μεταβατική περίοδο, με πάνω κάτω σελίδες μεσαίου σχήματος, συντεταγμένο με επιμέλεια, γι αυτό και αποτέλεσε το πρώτο λεξικό μπεστ-σέλερ στη νεότερη περίοδο. Κάθε έργο πρέπει να τοποθετείται και στην εποχή του και τα λεξικά αυτής της περιόδου (κυρίως μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 90) βρίσκονταν κάτω από τη «βαριά σκιά των λεξικών του Δημητράκου και του Σταματάκου», αποτελώντας σαφώς μικρότερες λεξικογραφικές προσπάθειες και σαφώς λιγότερο φιλόδοξες. 1.5 Στον Πίνακα 1, αναφέρεται ως λεξικογραφικός σταθμός η ολοκλήρωση της έκδοσης της εγκυκλοπαίδειας Πάπυρος-Λαρούς-Μπριτάνικα το Επρόκειτο για έργο τιτάνιο με ανυπολόγιστη αξία. Ο λόγος της συμπερίληψης αυτού του έργου μεταξύ των λεξικών είναι ότι στην εγκυκλοπαίδεια συμπεριλαμβάνεται ολοκληρωμένο λεξικό ΟΛΗΣ της ελληνικής γλώσσας (αρχαίας-μεσαιωνικής-νέας), με πολύ καλή σημασιολογική ανάλυση και εξαιρετικά αναλυτική ετυμολογία. Το λεξικό αυτό μόλις πρόσφατα ( ) κυκλοφόρησε αυτοτελώς σε 13 τόμους, ενώ προ ετών είχε κυκλοφορήσει σε DVD, κάτι το οποίο πέρασε απαρατήρητο, ακόμη και σε ειδικούς. Είναι ανομολόγητη αλήθεια ότι η ύλη της κορυφαίας αυτής εγκυκλοπαίδειας συνέβαλε πολύ στην επιτυχή ολοκλήρωση των λεξικογραφικών έργων της δεκαετίας του 90, γι αυτό δεν είναι τυχαίο που τα καλύτερα σύγχρονα λεξικά μας εκδίδονται μετά το έτος ολοκλήρωσης της εγκυκλοπαίδειας (ΝΕΛ 1995, ΜΕΛ 1997, ΛΝΕΓ1 1998, ΛΚΝ 1998). 1.6 Η σύγχρονη λεξικογραφική περίοδος ξεκινά ουσιαστικά, κατά τη γνώμη μου, το 1995 με την έκδοση του Νέου Ελληνικού Λεξικού της Σύγχρονης Δημοτικής Γλώσσας του Εμμανουήλ Κριαρά, το πρώτο ολοκληρωμένο λεξικό που εκδόθηκε βάσει λεξικογραφικών και γλωσσολογικών κριτηρίων. Το λημματολόγιο του λεξικού Κριαρά προσπαθεί κατ ουσίαν να απαντήσει στο ερώτημα που θέτει ο τίτλος του: ποια είναι η σύγχρονη δημοτική γλώσσα; Σε επίπεδο μικροδομής, είναι το πρώτο από τα νεότερα λεξικά που εφαρμόζει ολοκληρωμένο σύστημα σημασιολογικής ανάλυσης: διάκριση σημασιών υποστηριζόμενων από παράδειγμα, παραδείγματα χρήσεων, αρίθμηση των σημασιών για ευκολότερη προσπέλασή τους αλλά και για να φαίνεται ευκολότερα 1152

5 η σημασιολογική ποικιλία του λήμματος, εκφράσεις με ερμήνευμα και συνώνυμες εκφράσεις. Η σημασιολογική ανάλυση για πρώτη φορά είναι εκτενής και αντανακλά το εύρος χρήσεως κάθε λέξης (π.χ. λήμμα κόβω, κάνω). Αυτό το χαρακτηριστικό προσδίδει ισορροπία στη σημασιολογική ανάλυση των λέξεων, αλλά δεν θα μπορούσε να επιτευχθεί χωρίς συγκροτημένο σώμα πηγών, το οποίο προϋπήρξε. Ας σημειωθεί ότι οι σημασίες στα ρήματα οργανώνονται σε ομάδες μεταβατικών και αμετάβατων, κάτι που αποτελεί επίσης χρήσιμη συντακτική πληροφορία. Σημαντικό στοιχείο επίσης της λεξικογραφικής πρακτικής του ΝΕΛ είναι η συστηματική δήλωση των λόγιων και λαϊκών στοιχείων, πράγμα που αποκτά ιδιαίτερη βαρύτητα σε σχέση με τον τίτλο του έργου και τον προσδιορισμό της Σύγχρονης Δημοτικής. Το σύστημα λεξικογραφικών χαρακτηρισμών αποτελεί ένα από τα ποιοτικά και συγκρίσιμα στοιχεία των λεξικών και στο ΝΕΛ έχουμε την πρώτη σημαντική εμφάνιση ενός τέτοιου συστήματος. Δεν είναι ασφαλώς της παρούσης να αποτιμήσουμε τον βαθμό επιτυχίας του συστήματος Κριαρά, αλλά κυρίως να επισημάνουμε την ύπαρξή του και τη διαπιστωμένη εφαρμογή του. Τέλος, στο ΝΕΛ περιλαμβάνονται ετυμολογικές πληροφορίες, μόνο όπου «... δημιουργείται πραγματική απορία στο χρήστη του λεξικού», και μάλιστα σύντομα «χωρίς περαιτέρω ετυμολογικά στοιχεία» (σ. ιβ ) με έμφαση κυρίως στην παράθεση του ξένου τύπου στις λέξεις ξένης προελεύσεως. Θα πρέπει πάντως να επισημανθεί ότι το κριτήριο «...όπου δημιουργείται πραγματική απορία στο χρήστη του λεξικού» είναι εξαιρετικά υποκειμενικό, τη στιγμή μάλιστα που αυτός που εκτιμά την πιθανότητα δημιουργίας απορίας είναι ο λεξικογράφος. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η λέξη αθλοπαιδιά στην οποία δίδεται ως ετυμολογική πληροφορία ότι παράγεται από το αρχ. άθλος και το αρχ. παιδιά (εάν κάποιος απορεί από πού παράγεται η λέξη αθλοπαιδιά, προφανώς δεν γνωρίζει το άθλος και το παιδιά, ιδίως το δεύτερο το οποίο είναι θηλυκό, συνεπώς δεν ωφελείται από την απλή παράθεσή τους χωρίς περαιτέρω εξήγηση). Στο ΝΕΛ εμφανίζεται για πρώτη φορά ένα οικονομικό σύστημα για την προφορά: σημειώνονται οι λέξεις με συνίζηση καθώς και έρρινη προφορά. (Παραδόξως, στην εισαγωγή του λεξικού, ενώ γίνεται δύο φορές λόγος για το πρόβλημα της έρρινης προφοράς, δεν γίνεται αναφορά στο σημαντικό στοιχείο της συνίζησης, το οποίο συστηματικά αξιοποιεί). Παραδείγματα: γυαλί (συνίζ.), γύμνια (συνίζ.), δημοσιονομία (ασυνίζ.), διαβατήριο (ασυνίζ. δις), δημοσιοποιώ (ασυνίζ. δις), διάγγελμα (ασυνίζ., έρρ.). Για τα Ελληνικά, οι πληροφορίες αυτές είναι επαρκείς για την ορθή προφορά των λέξεων και το σύστημα αυτό είναι εξαιρετικά οικονομικό, αφού θα ήταν περιττό να δηλώνεται η προφορά λέξεων όπως τρέχω ή φίλτρο, εφόσον δεν υπάρχει περίπτωση να προφερθούν διαφορετικά. Τα ποιοτικά χαρακτηριστικά που αναφέραμε παραπάνω για το ΝΕΛ είχαν επίπτωση και στον όγκο του 1153

6 λεξικού: 1587 σελίδες μεσαίου σχήματος, που αντιστοιχεί σε 50% αυξημένη ύλη σε σχέση με το λεξικό Τεγόπουλου-Φυτράκη. 1.7 Δύο χρόνια μετά το ΝΕΛ, το 1997, εκδίδεται το Μείζον Ελληνικό Λεξικό Τεγόπουλου- Φυτράκη. Βάση του λεξικού αυτού αποτέλεσε το Ελληνικό Λεξικό του 1988, το οποίο στο μεταξύ είχε εξελιχτεί σε μπεστ-σέλερ της ελληνικής αγοράς λεξικών, με ευρύτατη διάδοση και λόγω της διανομής του μέσω της εφημερίδας Ελευθεροτυπία, και το οποίο λόγω του επιτυχημένου συνδυασμού σχήματος-όγκου-περιεχομένου συνέχισε να κυκλοφορεί αυτοτελώς στην αγορά σε συνεχείς επανεκτυπώσεις παρά την έκδοση του Μείζονος Ελληνικού Λεξικού. Το Μείζον Ελληνικό Λεξικό (ΜΕΛ) είναι ένα αξιοπρόσεκτο λεξικό. Καρπός της συντακτικής προσπάθειας της Μαρίας Μανδαλά, όπως και το ΕΛ, διακρίνεται ήδη από την εισαγωγή του για τη σαφήνεια στους στόχους και τις αρχές του. Στο επίπεδο της μακροδομής δηλώνεται ότι «Το λημματολόγιο του ΜΕΛ συγκροτήθηκε χωρίς καμιάν απολύτως γλωσσική προκατάληψη. Βασική αρχή της συγκρότησής του είναι η χρήση της λέξης στον νεοελληνικό λόγο, γραπτό και προφορικό. Στόχος της σύνταξής του είναι να καταγράψει το γλωσσικό υλικό στο σύνολό του και όχι να το διαμορφώσει ή να το παρουσιάσει ως αποτέλεσμα επιστημονικής σχολαστικότητας, άσχετης προς το κοινωνικό περιβάλλον» (σ. VII). Αποδεικνύει δε εμπράκτως τα γραφόμενα παραθέτοντας σε κάθε λήμμα και τον τύπο που είχε στην Καθαρεύουσα, εφόσον υπάρχει διαφορά, π.χ. βασιλιάς (Κ βασιλεύς, -έως), γύρη (Κ γύρις, -εως), εβένινος (Κ ίνη, -ινον), επίρρ. κατάπτυστα (Κ καταπτύστως). Υποστηρίζεται ότι «Στόχος της σύνταξής του είναι να καταγράψει το γλωσσικό υλικό στο σύνολό του και όχι να το διαμορφώσει ή να το παρουσιάσει ως αποτέλεσμα επιστημονικής σχολαστικότητας, άσχετης προς το κοινωνικό περιβάλλον» και δηλώνεται η ύπαρξη «corpus αποδελτίωσης» (σ. VIII). Στη σημασιολογική ανάλυση το ΜΕΛ ακολουθεί «...λογική σειρά, ξεκινά από το γενικό επίπεδο χρήσης της λέξης και προχωρεί προς το ειδικό». Στο ΜΕΛ παρατηρείται επίσης μια μορφή ενδολημματοποίησης, «δίλεξων ή τρίγλωσσων επιστημονικών όρων», κατά την ορολογία του, οι οποίοι τίθενται με ευδιάκριτα διαφορετικά στοιχεία εντός του λήμματος στο οποίο κρίνεται προτιμότερο, π.χ. ο όρος οικογενειακή μερίδα καταχωρίζεται στο λ. μερίδα. Στο ΜΕΛ, όπως και στο ΕΛ, δεν υπάρχει αρίθμηση σημασιών και υποσημασιών, κάτι που δεν επιτρέπει τη σύνδεση σημασιών ενδο-λημματικά και δια-λημματικά με διαπαραπομπές ακριβείας. Το ΜΕΛ συμπληρώνεται από πλούσια παραρτήματα με λατινικούς και ξένους όρους, συντομογραφίες, εγκυκλοπαιδικά στοιχεία κ.ά. Πρόκειται σίγουρα για ένα λεξικό που ανταποκρίνεται επιτυχώς στις απαιτήσεις του χρήστη που ενδιαφέρεται κυρίως για την ορθογραφία, περιεκτικούς ορισμούς και τις κύριες σημασίες των λέξεων της Νεοελληνικής. Η έντυπη έκδοση συνοδευόταν από CD. 1154

7 1.8 Το 1998 (Απρίλιο) εκδίδεται το Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας (ΛΝΕΓ1) του Γ. Μπαμπινιώτη σελίδες μεγάλου σχήματος, με εισαγωγή στην ιστορία της ελληνικής γλώσσας, αναλυτική δομή του λεξικού με θεωρητικό υπόβαθρο και παραδείγματα εφαρμογής, με εκτενές επίμετρο για τα λεξικά της Νέας Ελληνικής. Το λημματολόγιο είναι το πλέον πλούσιο μέχρι εκείνη τη στιγμή, στα λήμματα υπάρχει τμήμα γραμματικών πληροφοριών, οι σημασίες αριθμούνται, τα ρηματικά λήμματα οργανώνονται με βάση τη μεταβατικότητα, ενώ οι σημασίες τους οργανώνονται με βάση τις συντακτικές ομοιότητες (για πρώτη φορά οι συντακτικές δομές παρέχονται ξεκάθαρα), υπάρχουν ενδολήμματα και φρασεολογισμοί που προβάλλονται με έντονα στοιχεία, ώστε να διακρίνονται εύκολα στη μικροδομή, και τα οποία οργανώνονται με τη δομή ενός μικρολήμματος μέσα σε λήμμα: κάθε ενδολήμμα ή φράση διαθέτει τον λημματικό του τύπο και όπου χρειάζεται- ορισμό, παραδείγματα, συνώνυμα και αντώνυμα. Οι χαρακτηρισμοί χρήσεως είναι οργανωμένοι σε σύστημα το οποίο παρουσιάζεται στο τμήμα Δομή του Λεξικού και αξιοποιούνται συστηματικά σε όλη την έκταση του λεξικού. Η σημασιολογική ανάλυση, ο πλούτος των παραδειγμάτων και των φρασεολογισμών, οι χιλιάδες από την αρχή συντεταγμένοι ορισμοί (πρωτότυποι, που δεν αντιγράφουν προηγούμενους), η έμφαση στην προβολή της χρήσιμης πληροφορίας με κατάλληλους τυπογραφικούς τρόπους, έκαναν το ΛΝΕΓ1 να ξεχωρίσει απλώς με μια ματιά. Στοιχεία στα οποία καινοτομεί συμπληρώνουν την εικόνα: για πρώτη φορά υιοθετείται η διεθνής λεξικογραφική πρακτική του ενιαίου λημματολογίου χωρίς παραρτήματα (τα αρκτικόλεξα, τα κύρια ονόματα, οι γεωγραφικές περιοχές κ.λπ. ενσωματώνονται στο κυρίως λημματολόγιο, ώστε να αποφεύγεται η διάσπασή του ακόμη και λατινικές φράσεις και όροι ενσωματώνονται στη μακροδομή βάσει ενός συστήματος αντιστοίχισης λατινικού και ελληνικού αλφαβήτου, το οποίο αναφέρεται στη Δομή του Λεξικού). Στο ΛΝΕΓ1 για πρώτη φορά εμφανίζεται η διεθνής πρακτική να συνοδεύονται τα λήμματα από γλωσσικά σχόλια για τη χρήση, την ιστορία των λέξεων, τις λεπτές διαφορές συνωνύμων κ.λπ. Περισσότερα από σχόλια επιχειρούν να συνδυάσουν τη γλωσσολογική γνώση με τη λεξικογραφική πρακτική. Επιπλέον, πλήθος εποπτικών πινάκων με γλωσσικό υλικό (ομόηχα, παρώνυμα, ανώμαλα ρήματα, λέξεις με προβλήματα ορθογραφίας, προσφωνήσεις των κληρικών, ιεραρχίες στις Ένοπλες Δυνάμεις και στη Δικαιοσύνη κ.ά.) εμπλουτίζουν το λεξικό προσφέροντας τεράστιο γλωσσικό πλούτο στον χρήστη. Καινοτομία αποτελεί και η ύπαρξη υποσελίδιων γλωσσικών πινάκων, όπου συγκεντρώνονται λέξεις (αποσπασμένα ή οιονεί λήμματα) των οποίων η σημασία προκύπτει εύκολα από τα συνθετικά τους μέρη (π.χ. πίνακας με το αντι- ως α συνθετικό). Καινοτόμος είναι και η σύσταση του ετυμολογικού τμήματος, στο οποίο αξιοποιείται η γνώση από τον χώρο της επιστημονικής ετυμολογίας. Στα ετυμολογικά τμήματα παρέχονται πληροφορίες που αφορούν 1155

8 και τον δανεισμό, τα αντιδάνεια, τους διεθνισμούς, την ιστορική διαδρομή των λέξεων. Ειδικότερα για το αρχαίο λεξιλόγιο, καινοτομεί ως προς το ότι παρέχεται η ετυμολογία και των αρχαίων λέξεων, φτάνοντας μέχρι την παράθεση συναφών ινδοευρωπαϊκών τύπων. Επιπλέον, καινοτομία αποτελεί και η παράθεση χρονολόγησης πολλών λέξεων με αξιοποίηση της Συναγωγής Νέων Λέξεων του Κουμανούδη, παρά το επισφαλές του εγχειρήματος. Ιδιαιτερότητα του ΛΝΕΓ1, τέλος, αποτελεί η επιλογή να ορθογραφούνται οι λέξεις με βάση την ετυμολογική τους ορθογραφία (αβγό, κουλλούρι, καρώτο κ.ά.) με παράθεση ωστόσο και της γραφής της σχολικής καλουμένης ορθογραφίας. Η επιλογή αυτή συζητήθηκε και αποτέλεσε ένα από τα σημεία για τα οποία ασκήθηκε έντονη κριτική στο ΛΝΕΓ1. Όπως γίνεται αντιληπτό από τα παραπάνω, το ΛΝΕΓ1 δεν υπήρξε απλώς ένα νέο λεξικό, αλλά μια νέα λεξικογραφική πρόταση για την εποχή του. Το πλήθος των νέων χαρακτηριστικών που απαριθμήθηκαν και η εξαιρετική δυσκολία υλοποίησης των υψηλών προδιαγραφών του εξηγούν για ποιο λόγο υπήρξαν προβλήματα και ατέλειες. Παρά ταύτα, το ΛΝΕΓ1 κέρδισε σε βάθος χρόνου την αποδοχή και αποτέλεσε μετά το ΕΛ το επόμενο λεξικογραφικό μπεστ-σέλερ. 1.9 Τον Νοέμβριο του 1998 εκδίδεται έπειτα από μακρά προετοιμασία το Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής του Ιδρύματος Τριανταφυλλίδη (ΛΚΝ). Πρόκειται για ογκώδες καλαίσθητο λεξικό 1532 σελίδων μεγάλου σχήματος, με πολλές καινοτομίες: Περιλαμβάνει προφορά όλων των λέξεων βάσει τροποποιημένης μορφής του Διεθνούς Φωνητικού Αλφαβήτου. Έκτοτε, είναι το μόνο λεξικό με παράθεση προφοράς αυτού του είδους (ιδιαιτέρως χρήσιμης για τους ξένους που μαθαίνουν Ελληνικά για την προφορά, βλ. στην παρ. 1.6 την πρακτική Κριαρά στο ΝΕΛ. Ας σημειωθεί ότι δήλωση δυσκολίας στην προφορά σε ορισμένα λήμματα εμφανίζεται και στο ΛΝΕΓ2, βλ. 1.10). Περιέχει πίνακες κλιτικών υποδειγμάτων για όλες τις κλιτές λέξεις και κωδικούς κλίσεως που παραπέμπουν σε αυτούς όλες οι κλιτές λέξεις. Με την καινοτομία αυτή καλύπτονται τα κενά που αφήνει ο περιορισμένος χώρος για γραμματικές πληροφορίες σε άλλα λεξικά. Να σημειωθεί ότι εκτός από τον κωδικό κλίσεως, όταν το κλιτικό υπόδειγμα δεν καλύπτει τις ιδιαιτερότητες της κλίσης κάποιου λήμματος, οι πρόσθετες πληροφορίες δίνονται κατά χώραν. Γίνεται αναλυτική ετυμολόγηση της μορφολογικής και της σημασιολογικής μεταβολής όλων των λέξεων. Για πρώτη φορά γίνεται διάκριση λόγιας παραγωγής και λόγιας χρήσης, πράγμα πολύ χρήσιμο, αν αναλογιστούμε ότι η λέξη λεωφορείο, π.χ. είναι λόγια ως προς την κατασκευή (λόγιος νεολογισμός του 19 ου αι.) όχι όμως και στη χρήση. Γίνεται επίσης συστηματική προσπάθεια εντοπισμού της γλώσσας προέλευσης των δανείων. Παρέχεται επίσης πλήθος νέων ετυμολογήσεων, τις οποίες δεν περιείχε πριν κανένα άλλο λεξικό. 1156

9 Δεν ετυμολογεί ωστόσο (πρόκειται για συνειδητή στάση και θέμα αρχής) τις αρχαίες λέξεις, ούτε τις ξένες λέξεις στα νεοελληνικά δάνεια. Καινοτομία την οποία ακολούθησε σε πολλές περιπτώσεις και το ΝΕΛ, αποτελεί η παράθεση παραδειγμάτων και σε υπολήμματα, κάτι που δίνει άλλη εικόνα στα «παραμελημένα» υποταγμένα λήμματα. Μια ακόμη καινοτομία είναι η σήμανση με τα σύμβολα της έντασης συνωνύμων, αν και δεν εφαρμόζεται σε όλη την έκταση του λεξικού. Πιο πλήρης από οποιοδήποτε άλλο λεξικό είναι η παρουσίαση-λημματοποίηση παραγωγικών προθημάτων και επιθημάτων, στα οποία αναδεικνύεται όλος ο πλούτος της παραγωγικότητάς τους. Πληρέστατη είναι και η εισαγωγή, στην οποία εκτίθεται αναλυτικά και με παραδείγματα η θεωρία σύνταξης του λεξικού σε όλα τα επίπεδα. Αν κανείς τη συνδυάσει με τη Δομή του Λεξικού του ΛΝΕΓ, θα έχει μια κατατοπιστικότατη εισαγωγή στη λεξικογραφία. Φυσικά, το ΛΚΝ, όπως είχε ήδη φανεί από το «Δείγμα Ζ,Η,Θ,Ι» του 1987 είναι πλουσιότατο σε παραδείγματα και χρήσεις, έχει άριστη σημασιολογική ανάλυση και συστηματική αξιοποίηση χαρακτηρισμών χρήσεως. Τέλος, το ΛΚΝ είναι το πρώτο νεοελληνικό λεξικό αυτής της αξίας με ελεύθερη πρόσβαση στο Διαδίκτυο Το 2002 κυκλοφορεί η Β η αναθεωρημένη και συμπληρωμένη έκδοση του Λεξικού της Νέας Ελληνικής Γλώσσας (ΛΝΕΓ2). Πέρα από τις αναμενόμενες διορθώσεις, προσθήκες και συμπληρώσεις, ο εμπλουτισμός σε ύλη οδήγησε σε αύξηση των διαστάσεων της σελίδας (αύξηση του μεγέθους των στηλών). Σαράντα πέντε (45) αναγνωρισμένοι επιστήμονες διαφορετικών ειδικοτήτων αναθεώρησαν λήμματα της ειδικότητάς τους και εισήγαγαν καινούργια. Ολιγομελής ομάδα συνεργατών πραγματοποίησε στοχευμένη αποδελτίωση γλωσσικού υλικού με εξαιρετικά αποτελέσματα στην κάλυψη περιοχών του λεξιλογίου που δεν καλύπτουν τα λοιπά λεξικά (νεολογισμοί, αθησαύριστοι όροι, φρασεολογισμοί, ορολογία, νέες σημασίες). Επιπλέον, αξιοποιήθηκε γλωσσικό υλικό από ευρεία χρήση του ΕΘΕΓ/ΙΕΛ. Συνολικά εκπονήθηκαν περισσότερες από 80 ειδικές εργασίες με ορατά αποτελέσματα ακόμη και στη μορφή: χρήση πρόσθετων συμβόλων στην οργάνωση της μικροδομής, πρακτικότερη παράθεση των γραμματικών πληροφοριών κ.ά. Στοιχεία προφοράς (κυρίως σε τύπους με συνίζηση, της μορφής: ά-δει-α, ά-δεια) προστέθηκαν σε επιλεγμένα λήμματα. Στην νέα του αυτή μορφή το ΛΝΕΓ γνώρισε μεγάλη επιτυχία, ανατυπώθηκε τρεις φορές μέχρι το 2006, πάντα με προσθήκες και βελτιώσεις, δικαιολογώντας έτσι το σύνθημα που υιοθέτησε στο μεταξύ: «το λεξικό που ενημερώνεται διαρκώς». 1157

10 1.11 Το 2004 εκδίδεται το Λεξικό για το Σχολείο και το Γραφείο (ΛΣΓ), του Γ. Μπαμπινιώτη επίσης. Είναι το πρώτο μεταπολιτευτικό λεξικό που συνδυάζει τις αρετές ενός γενικού λεξικού προσαρμοσμένου στις ανάγκες των εργαζομένων σε γραφείο και των μαθητών/σπουδαστών στο πρότυπο των αγγλικών School and Office / School and Home λεξικών, σε πληρέστερη όμως και μεγαλύτερη μορφή. Στο πλαίσιο αυτό γράφτηκαν από σύντομα και εύληπτα σχόλια (παρατίθενται σε γκρίζο φόντο), που καλύπτουν θέματα χρήσης της γλώσσας, ετυμολογίας, μορφολογίας, συνωνυμίας-αντωνυμίας, σύνταξης. Περιλήφθηκαν, επίσης, πίνακες με ομαδοποίηση χρήσιμης γλωσσικής ύλης από το σύγχρονο λεξιλόγιο (π.χ. όρους κινητής τηλεφωνίας και πληροφορικής). Επιτελείο έμπειρων εκπαιδευτικών συνεργάστηκαν στην αυστηρή επιλογή και σύνταξη λημμάτων από τη διδασκόμενη ύλη στη μέση εκπαίδευση. Γλωσσολόγοι με μεγάλη διδακτική εμπειρία συνέβαλαν στη συγγραφή συνοπτικής γραμματικής με πρωτότυπη δομή, βασισμένη σε ερωτήματα που απασχολούν τον μέσο ομιλητή / μαθητή παρέχοντας επιπλέον πλούσιο σχολιασμό των γραμματικών δυσκολιών και θεμάτων που μένουν αναπάντητα στη σχολική γραμματική. Ακόμη, συντάχθηκε ειδικός πίνακας κλιτικών υποδειγμάτων στον οποίο παραπέμφθηκαν με κωδικό κλίσεως όλες οι κλιτές λέξεις του λημματολογίου. Η διαφορά του συστήματος αυτού από τον αντίστοιχο του ΛΚΝ, πέρα από την ταξινόμηση, έγκειται στο ότι στο ΛΣΓ εντάχθηκαν στους πίνακες κλιτικών υποδειγμάτων σχόλια για τις δυσκολίες και αποκλίσεις στην κλίση (π.χ. την κίνηση του τόνου κ.ά.). Τέλος, για τους σκοπούς του λεξικού αυτού κρίθηκε αναγκαία η σύνταξη σύντομων λημμάτων εγκυκλοπαιδικού χαρακτήρα για ιστορικά πρόσωπα και γεγονότα, με έμφαση στο τι ενδιαφέρει τον Έλληνα αναγνώστη. Στη σύνταξή τους το βάρος έπεσε στην χρήσιμη πληροφορία, στο γιατί έχει μείνει στην ιστορία ένα πρόσωπο ή γεγονός. Τέλος, επιλεγμένη εικονογράφηση συμβάλλει στην λειτουργική χρησιμότητα του ΛΣΓ. Όπως φάνηκε από την παραπάνω παρουσίαση, ο χώρος των μεταπολιτευτικών ερμηνευτικών λεξικών μάς έχει δώσει τα τελευταία χρόνια δείγματα πολύ καλής λεξικογραφικής δουλειάς. Οι καινοτομίες κάθε λεξικού, όπως απαριθμήθηκαν πριν, δείχνουν ότι ο χώρος της λεξικογραφικής περιγραφής της γλώσσας με τη συνδρομή της γλωσσολογίας μπορεί να μας προσφέρει ακόμη πολλά, καθιστώντας τη λεξικογραφική μας παραγωγή πλουσιότερη, ποιοτικότερη και αεί βελτιούμενη. 2. Ποια γλώσσα περιγράφουν τα ΝΕΛ, ΜΕΛ, ΛΝΕΓ, ΛΚΝ; Είναι αυτονόητο ότι και τα τέσσερα προαναφερθέντα λεξικά αναφέρονται στη σύγχρονη γλώσσα μας, αλλά ως τι την αντιλαμβάνονται; Το ερώτημα που τίθεται είναι: 1158

11 Οι διαφορές των τίτλων τους οφείλονται μόνο σε εκδοτικούς λόγους, δηλαδή προσπάθεια να μη μοιάζει ο ένας με τον άλλο; Πίνακας 2. Ποια γλώσσα μιλάμε; Ποια γλώσσα μιλάμε; Σύγχρονη Ελληνική Δημοτική (ΝΕΛ) Ελληνική (ΜΕΛ) Νέα Ελληνική (ΛΝΕΓ) Κοινή Νεοελληνική (ΛΚΝ) 2.1 Ο Δ. Μαρωνίτης (1999) σημειώνει με βεβαιότητα: «Οι διαφορές τίτλων ανάμεσα στα τρία [λεξικά] δεν είναι πιστεύω τυχαίες και επιδέχονται έλεγχο τόσο για τα νοούμενα όσο και για τα υπονοούμενά τους.». Παρακολουθώντας μια σειρά επιφυλλίδων στον Τύπο στο τέλος του 1999, γραμμένων από τους Δ. Μαρωνίτη, Εμμ. Κριαρά και Γ. Μπαμπινιώτη, διαπιστώνουμε ότι ο Κριαράς τάσσεται μαχητικά υπέρ της διατήρησης του όρου Δημοτική για τη σημερινή μας γλώσσα, υποστηρίζοντας ότι η δημοτική καθιερώθηκε μεν θεσμικά, αλλά δεν εμπεδώθηκε στους ομιλητές της σύγχρονης Ελληνικής και ότι «για τον ορθόδοξο δημοτικιστή σήμερα ο όρος δημοτική στο νόημά του ταυτίζεται απολύτως με τον όρο νεοελληνική». Για τον όρο «Νέα Ελληνική» τόσο ο Μαρωνίτης όσο και ο Κριαράς θεωρούν ότι είναι αποχρωματισμένος ιδεολογικά. Ο Μαρωνίτης, μάλιστα, υποστηρίζει ότι «οι όροι Νεοελληνική Γλώσσα και Νέα Ελληνική Γλώσσα υπονοούν τη συντελεσμένη πλέον συγχώνευση δημοτικής και καθαρεύουσας: την υπέρβαση μιας διχαστικής σύγκρουσης». Ο Μπαμπινιώτης, αντίθετα, θεωρεί ότι «Η χρήση του όρου δημοτική παύει αυτομάτως να έχει νόημα από τη στιγμή που δεν υφίσταται πλέον (ως εκτεταμένη χρήση) ο έτερος όρος τής αντίθεσης, η καθαρεύουσα» και επισημαίνει ότι η ίδια η Πολιτεία χρησιμοποίησε τον όρο Νεοελληνική στον Νόμο 309/1976 «[...] η οποία, κατά το κείμενο τού Νόμου, είναι η δημοτική συντεταγμένη άνευ ιδιωματισμών και ακροτήτων», καταλήγοντας «ότι ο όρος Νέα Ελληνική ή Νεοελληνική είναι σήμερα ο επικοινωνιακά περισσότερο λειτουργικός όρος δήλωσης της σύγχρονης (και νεότερης γενικά) μορφής της γλώσσας μας». Ενδιαφέρουσα σημείωση του Πετρούνια για το λεξικό του Ιδρύματος Τριανταφυλλίδη: «O αρχικός τίτλος του έργου είχε διατυπωθεί: Λεξικό της Kοινής Νεοελληνικής. Kατά την έκδοση του Tεύχους Z, H, Θ, I άλλαξε, σε: Λεξικό της Nέας Ελληνικής κακώς, αφού δεν εξετάζει όλες τις 1159

12 νεοελληνικές διαλέκτους, αλλά μόνο την κοινή. Στην τελική έκδοση επανήλθε ο σωστός τίτλος.» ( 2.2 Διαπιστώνουμε συνεπώς ότι η τιτλοφόρηση των μεγάλων λεξικών μας δεν είναι ανεπηρέαστη ιδεολογικά. Ουσιαστικά, όμως, έχει αυτό κάποια επίπτωση στο περιεχόμενό τους; Η απάντηση είναι σαφώς «ναι» για το ΝΕΛ και λιγότερο για τα υπόλοιπα τρία. Το Νέο Ελληνικό Λεξικό της Σύγχρονης Δημοτικής προσπαθεί κατ ουσίαν να απαντήσει στο ερώτημα που θέτει ο τίτλος του: ποια είναι η σύγχρονη δημοτική γλώσσα; Διαβάζουμε στην Εισαγωγή: «Ζητήσαμε, δηλαδή, να παρουσιάσομε τη δημοτική γλώσσα όπως την αντιλαμβάνεται ο σύγχρονος καλώς νοούμενος δημοτικισμός. Αυτό σημαίνει ότι στο λεξικό μας έγινε δεκτό, κοντά στα γνήσια δημοτικά στοιχεία, και ένα πλούσιο λόγιο λεξιλόγιο. Αποφύγαμε να περιλάβομε στο λεξικό νεόπλαστες λέξεις και τύπους που ο παλαιότερος μαχητικός και συχνά αδιάλλαχτος δημοτικισμός είχε επιδιώξει να ενοφθαλμίσει στη γλώσσα μας». Και παρακάτω: «Παραθέσαμε, στο βαθμό που ήταν πραγματοποιήσιμο, και λαϊκότερες αποστεωμένες, χυμώδεις όμως εκφράσεις, αλλά και αρχαϊστικά κατάλοιπα (αποστεωμένα και αυτά σε πολλές περιπτώσεις) που απαντούν συχνά στα γραπτά και στο στόμα των λογιοτέρων». Και ακόμη: «Καμιά φορά μάλιστα καταγράψαμε και ερμηνεύσαμε λόγιες λέξεις που ίσως δεν θα τις χρησιμοποιούσαν χωρίς δισταγμό ορισμένοι δημοτικιστές (...)». Τέλος, «Αποφύγαμε να καταγράψομε ακραία λαϊκά στοιχεία που θα αλλοίωναν το επίπεδο του λεξικού μας». (σελ. θ -ι ). Το Μείζον Ελληνικό Λεξικό μοιάζει να απαντά στη διατύπωση του Κριαρά στο δικό του λεξικό (ΝΕΛ), όπου αναφέρει πως «(...) τα ποικίλα νεοελληνικά λεξικά που κυκλοφορούν σήμερα, ακόμη και τα καλύτερά ανάμεσά τους, δεν ξεκινούν πάντοτε από τη γνώση των πραγματικών δεδομένων της σύγχρονης δημοτικής μας γλώσσας στη γραπτή και την προφορική της εμφάνιση» (σ. θ ). Στο ΜΕΛ, λοιπόν, η Μανδαλά αντιτείνει στη «σύγχρονη δημοτική» του Κριαρά την «απουσία οποιασδήποτε γλωσσικής προκατάληψης». Το αποδεικνύει δε εμπράκτως παραθέτοντας σε κάθε λήμμα και τον τύπο που είχε στην Καθαρεύουσα, εφόσον υπάρχει διαφορά, π.χ. στο λήμμα βασιλιάς δίδεται (Κ βασιλεύς, -έως) και στο λήμμα βασανιστήριο (Κ βασανιστήριον) (βλ. παραπάνω 1.7). Και στη μομφή του Κριαρά ότι ακόμη και τα καλύτερα σύγχρονα λεξικά «δεν ξεκινούν πάντοτε από τη γνώση των πραγματικών δεδομένων της σύγχρονης δημοτικής μας γλώσσας στη γραπτή και την προφορική της εμφάνιση» αντιτείνει ότι «Στόχος της σύνταξής του [του ΜΕΛ] είναι να καταγράψει το γλωσσικό υλικό στο σύνολό του και όχι να το διαμορφώσει ή να το παρουσιάσει ως αποτέλεσμα επιστημονικής σχολαστικότητας, άσχετης προς το κοινωνικό περιβάλλον». 1160

13 Όσο για το ΛΝΕΓ(1,2) και το ΛΚΝ μοιάζουν να συμφωνούν. Τα λημματολόγιά τους σε γενικές γραμμές συγκλίνουν παρά διαφοροποιούνται. Στο ΛΝΕΓ(1,2) ωστόσο φαίνεται να υπάρχει μεγαλύτερη εκπροσώπηση της λόγιας γλώσσας, τόσο σε επίπεδο μακροδομής, όσο και στη διατύπωση των ερμηνευμάτων και των σχολίων. Και τα δύο πάντως ισχυρίζονται ότι περιγράφουν την Κοινή Νεοελληνική, τη γλώσσα των μεγάλων αστικών κέντρων, του μέσου Νεοέλληνα κ.λπ., χωρίς διαλεκτικές / ιδιωματικές διαφοροποιήσεις. Πίνακας 3. Γλώσσα-στόχος και κριτήρια επιλογής Λεξικό Γλώσσα - στόχος Κριτήρια επιλογής Έτος έκδοσης «όπως την αντιλαμβάνεται ο ΝΕΛ Η σύγχρονη ελληνική δημοτική σύγχρονος καλώς νοούμενος 1995 γλώσσα δημοτικισμός» ΜΕΛ Το λεξιλόγιο της νεοελληνικής Χωρίς καμιάν απολύτως γλωσσική 1997 γλώσσας προκατάληψη. Η χρήση της λέξης ΛΝΕΓ Το γλωσσικό υλικό της Κοινής Το εν χρήσει σήμερα λεξιλόγιο τής 1998 Νέας Ελληνικής σε όλες τις Nέας Eλληνικής μορφές, σε κάθε ύφος και Αρχή της ιδιοσυγχρονίας (όχι περιβάλλον διάλεκτοι) ΛΚΝ Η Κοινή Νεοελληνική, η σύγχρονη νεοελληνική γλώσσα, όπως μιλιέται από το μέσο Νεοέλληνα, όπως αποτυπώνεται γραπτά στη νεοελληνική πεζογραφία, στον ημερήσιο και περιοδικό τύπο, όπως ακούγεται στο ραδιόφωνο και την τηλεόραση. Η χρήση της λέξης Παρατηρούμε συμπερασματικά ότι από τα τέσσερα λεξικά μόνο το ΝΕΛ (Κριαρά) διαφοροποιείται ως προς το κριτήριο για την επιλογή της γλωσσικής ύλης, προκρίνοντας ένα στοιχείο ιδεολογικό παρά γλωσσολογικό. 1161

14 Υπάρχει όμως πραγματική και ουσιαστική αντιστοιχία της διαφοροποίησης αυτής στην τελική σύνθεση του λημματολογίου; Θα αναφέρω ως παραδείγματα, από τα πολλά που μπορεί κανείς να βρει, τον χειρισμό των λόγιων εκφράσεων με τις προθέσεις διά, επί, πλην και συν, οι οποίες σχετίζονται σημασιολογικά με τις αριθμητικές πράξεις τα οποία δείχνουν ότι πράγματι το ΝΕΛ διαφοροποιείται και στη σύνθεση του λημματολογίου και στον χειρισμό αυτών που χαρακτηρίζει αρχαϊστικές / λόγιες επιβιώσεις. Η πρόθεση διά στο ΝΕΛ καταχωρίζεται μόνο με τη σημασία του συμβόλου της διαίρεσης, συνεπώς οι λόγιες χρήσεις όπως διά γυμνού οφθαλμού καταχωρίζονται ως αυτοτελή λήμματα με απόλυτη αλφαβητική σειρά: (διατηρώ και τα μονολεκτικά λήμματα, ώστε να φανεί η λημματοποίηση των προθετικών φράσεων) διαγράφω διά γυμνού οφθαλμού, αρχαϊστ. έκφρ. διαγωνίζομαι Ομοίως παρακάτω διατονικός διά τον φόβον των Ιουδαίων διατρανώνω Το ίδιο παρατηρούμε και στην πρόθεση επί, όπου όμως δηλώνεται ότι είναι λόγια, και μάλιστα δίνονται παραδείγματα χρήσης στο ίδιο το λήμμα, όπως: επί Τουρκοκρατίας / δικτατορίας, επί δεξιά, επ αριστερά, επί σαράντα μέρες, ενώ οι εκφράσεις επί ποδός και επ ώμου καταχωρίζονται ως ξεχωριστά λήμματα. Αντιθέτως, η πρόθεση συν χαρακτηρίζεται απαρχαιωμένη, ωστόσο δηλώνεται πρώτη η σημασία «1. μαζί, σε αρχαϊστικές εκφράσεις, π.χ. ~ γυναιξί και τέκνοις», για να ακολουθήσει ως δεύτερη η χρήση στα μαθηματικά. Οι εκφράσεις όμως συν Αθηνᾴ και χείρα κίνει και συν τῳ χρόνῳ και μόνον αυτές καταχωρίζονται ως αυτοτελή λήμματα. Είναι αξιοπρόσεκτο ότι οι εκφράσεις αυτές είναι μεν γραμμένες με το μονοτονικό σύστημα, αλλά με σημείωση της υπογεγραμμένης στις δοτικές Αθηνᾴ, τῳ χρόνῳ, επ ευκαιρίᾳ κ.α., ιδιαιτερότητα για την οποία δεν γίνεται αναφορά στην εισαγωγή, αν και θα έπρεπε, αφού συνιστά ορθογραφική υπόδειξη για τις «αρχαϊστικές εκφράσεις». Τέλος, για να ολοκληρώσουμε τη θεώρηση του συστήματος των προθέσεων που συνδέονται με τις αριθμητικές πράξεις, η πρόθεση πλην καταχωρίζεται μεν, αλλά χωρίς δήλωση της 1162

15 γραμματικής της κατηγορίας, παρά μόνο ως σύμβολο μαθηματικό, περιλαμβάνοντας ωστόσο την έκφραση πλην όμως, χωρίς χαρακτηρισμό χρήσεως. Το πρόβλημα που μόλις περιγράψαμε, δεν αποτελεί απλώς ένα δείγμα έλλειψης συστηματικότητας στη σύνταξη ομοειδών λεξιλογικών στοιχείων, κάτι που ούτως ή άλλως μπορεί κανείς να διαπιστώσει σε όλα τα λεξικά, αλλά, κατά τη γνώμη μου, και μια εκβιασμένη εν πολλοίς προσπάθεια διαχείρισης των λόγιων ή αρχαϊστικών στοιχείων (ασαφή τα όρια) με τρόπο που να δείχνουν ή και να υποδεικνύουν στον χρήστη του λεξικού ότι αποτελούν ξένο σώμα στη σύγχρονη δημοτική και αδυνατούν να ενταχθούν στα κοινά λήμματα. Αυτή η πρακτική, προϊόν προφανώς της προσπάθειας να οριοθετηθεί η Σύγχρονη Ελληνική Δημοτική, οδηγεί στη λημματοποίηση εκφράσεων όπως μετά χαράς, μίαν ωραίαν πρωίαν, νυν υπέρ πάντων ο αγών (παρά το λήμμα νυν) και φανερώνει επίσης μια αμηχανία ή αδυναμία διαχείρισης των λόγιων / αρχαϊστικών στοιχείων, με αποτέλεσμα αδικαιολόγητες λημματοποιήσεις εκφράσεων, όπως πολλοί κλητοί, λίγοι δε εκλεκτοί (αδικαιολόγητα, αφού το πολύς υπάρχει και δεν είναι λόγιο / αρχαϊστικό), ρίπτω τον λίθον του αναθέματος (επειδή απουσιάζει το λήμμα ρίπτω, όπως και το πίπτω, ενώ υπάρχει το τύπτω), προ των πυλών (επειδή δεν υπάρχει το προ), καθώς και δείγματα σύγχυσης στον χειρισμό, π.χ. στο λήμμα προς περιλαμβάνεται έκφραση προς τιμήν κάποιου, αλλά η ίδια έκφραση υπάρχει και ως ανεξάρτητο λήμμα. Αλλά και ως προς το λοιπό λόγιο και λαϊκό λεξιλόγιο που ενσωματώνει το ΝΕΛ δημιουργείται προβληματισμός αν αντιστοιχεί σε αυτό που αναφέρεται ως κριτήριο στην αρχή «του καλώς εννοούμενου δημοτικισμού». Λέξεις λόγιες, όπως συνονθυλεύω, οπισθαγκωνίζω, ορνεοσόφιο (σύγγραμμμα για την ορθή εκτροφή πτηνών), ουλοτριχία, που δεν καταχωρίζονται, πιστεύω ορθώς, στο ΛΝΕΓ και στο ΛΚΝ, συνυπάρχουν με λαϊκούς τύπους όπως Γελλώ, Γελλού, Γιλλού, γιβεντίζω, αρμήνια, Εξάστρα (=Πούλια), καλαμαριέρα (ερμήνευμα: πραγκαρόλι), καπουκεχαγιάς, καποτάς (=αυτός που ράβει κάπες), μετασαλεύω (στον Πρεβελάκη), μεχωρίς, μόμπιλο, μορέσκα (ιντερμέδιο του κρητικού θεάτρου), μπενετάδα (αποχαιρετιστήριο γεύμα), νυχτοπαρωρίτης, ξεφουκαρώνω (=ξεθηκαρώνω), πολληώρα, πινόμι κ.ά.π., τα οποία αποτελούν προφανώς στοιχεία διαλεκτικά ή ιδιωματικά που, όσο κι αν μπορεί κανείς να τα συναντήσει σε λογοτεχνικά ή ιδιωματικά κείμενα, οπωσδήποτε δεν δικαιολογούνται σε μια Σύγχρονη Δημοτική. Οι παραπάνω παρατηρήσεις επ ουδενί δεν μειώνουν την αξία του ΝΕΛ ως λεξικού (η οποία ούτως ή άλλως εξαίρεται παραπάνω), απαριθμούνται απλώς για να αναδειχθεί η δυσκολία λεξικογραφικού χειρισμού λέξεων και φράσεων που προέρχονται από παλαιότερες μορφές της Ελληνικής, κυρίως ως προς την ακριβή περιγραφή του καθεστώτος τους στη σύγχρονη Ελληνική. 1163

16 3. Πηγές - Τεκμηρίωση 3.1 Τα λεξικά μας, λοιπόν, αφενός προσδιορίζουν διαφορετικά το γλωσσικό υλικό τους, αφετέρου δείχνουν στην πράξη, με απλό ξεφύλλισμα των σελίδων τους, ότι αντλούν από την ίδια γλωσσική δεξαμενή, της οποίας όμως τις διαστάσεις και τα χαρακτηριστικά γνωρίζουν ανεπαρκώς, ελλείψει εκσυχρονισμένων γλωσσωμάτων (corpora). Στον Πίνακα 4 βλέπουμε ποιες πηγές αναφέρει κάθε λεξικό ότι αξιοποίησε. Πίνακας 4. Πηγές άντλησης υλικού Λεξικό Πηγές-τεκμηρίωση ΝΕΛ Δεν αναφέρεται- υπονοείται προϋπάρχον αρχείο ΜΕΛ «Corpus αποδελτίωσης» Εργασίες Γραφείου Επιστημονικών Όρων και Νεολογισμών Ακαδημίας Αθηνών ΛΝΕΓ Λεξικογραφικό Αρχείο Σπουδαστηρίου Γλωσσολογίας (ΛΝΕΓ1,2) Αποδελτιώσεις από τον Τύπο (ΛΝΕΓ1,2) ΕΘΕΓ/ΙΕΛ (ΛΝΕΓ2) ΛΚΝ Αποδελτίωση υλικού προγενέστερων λεξικών Αρχεία αποδελτιώσεων (π.χ. Λίνου Πολίτη...) Θεωρώ ότι είναι πολύ χρήσιμο ένα λεξικό να αναφέρει τις πηγές του, αν όχι τις αυτονόητες, δηλαδή τα προηγούμενα λεξικά, τουλάχιστον τα αρχεία και γλωσσώματα (corpora), καθώς και τις ειδικότερες πηγές άντλησης υλικού. Χρήσιμο, όχι απλώς ως λεξικογραφική πληροφορία, αλλά και επειδή παρέχεται έτσι η δυνατότητα ουσιαστικότερης αποτίμησης του λεξικογραφικού έργου. 3.2 Ενώ, λοιπόν, τα τρία λεξικά (ΜΕΛ, ΛΝΕΓ, ΛΚΝ) αναφέρονται σαφώς στο κριτήριο της χρήσης στον γραπτό και προφορικό λόγο, για την επιλογή του υλικού τους (πίνακας 1), τίθεται το ερώτημα: πώς τεκμηριώνεται αυτή η χρήση στο γραπτό και προφορικό λόγο; Αναφύεται, δηλαδή, το πρόβλημα των λεξικογραφικών πηγών. Ο Κριαράς γράφει στην εισαγωγή του λεξικού του: «Σημειώνω ότι το έργο του σημερινού λεξικογράφου της νέας ελληνικής δεν είναι καθόλου εύκολο και για το λόγο ότι δεν έχουμε στη διάθεσή μας συγκεντρωμένο τον πλούτο της νέας ελληνικής γλώσσας, πολύ λιγότερο βέβαια ένα εκτενέστερο λεξικό της που θα μπορούσε να διευκολύνει σε μεγάλο βαθμό τη συγκρότηση επίτομων νεοελληνικών λεξικών. Εξάλλου, δε διαθέτουμε επαρκή γλωσσάρια σύγχρονων Νεοελλήνων λογοτεχνών και άλλων συγγραφέων, ούτε σχετικές λεξικογραφικές εργασίες, που πολύ θα βοηθούσαν το λεξικογραφικό μας έργο. Για τους λόγους αυτούς ακροβατούν όσοι σήμερα επιχειρούν να συντάξουν λεξικό της νέας ελληνικής για γενικότερη χρήση. Εύκολα διαπιστώνει 1164

17 κανείς ότι τα ποικίλα νεοελληνικά λεξικά που κυκλοφορούν σήμερα, ακόμη και τα καλύτερα ανάμεσά τους, δεν ξεκινούν πάντοτε από τη γνώση των πραγματικών δεδομένων της σύγχρονης δημοτικής μας γλώσσας στη γραπτή και την προφορική της εμφάνιση». 3.3 Το θέμα των πηγών, λοιπόν, αποτελεί όντως σημαντικό πρόβλημα, διότι εν έτει 2007, είκοσι ολόκληρα χρόνια μετά την έκδοση του περίφημου αγγλικού λεξικού COBUILD από τις εκδ. Collins, του πρώτου λεξικού βασισμένου εξολοκλήρου σε ηλεκτρονικό κόρπους λέξεων (τότε!), και ενώ το μεγαλύτερο και διασημότερο λεξικό του κόσμου, το Oxford English Dictionary υλοποιεί μακροχρόνιο σχέδιο συγκρότησης λεξικογραφικών πηγών αξίας πολλών εκατομμυρίων στερλινών, δεν είναι δυνατόν στην Ελλάδα, με την τεράστια γλωσσική ιστορία στον γραπτό και προφορικό λόγο, να βασιζόμαστε ακόμη μόνο στο -αξιόλογο κατά τα άλλα- ΕΘΕΓ/ΙΕΛ, σε προσωπικές αποδελτιώσεις και αρχεία, στη διαίσθηση του λεξικογράφου και σε αναζητήσεις στον γλωσσολογικά και λεξικογραφικά επικίνδυνο ωκεανό του Διαδικτύου (επικίνδυνο διότι χρειάζεται φιλτράρισμα της πληροφορίας, έλεγχος της αξιοπιστίας της πηγής, στατιστικός έλεγχος των αριθμητικών αποτελεσμάτων, κλπ., συνεπώς ο λεξικογράφος μπορεί να παροδηγηθεί ή να παρασυρθεί εύκολα, αν επαναπαυθεί στα διαδικτυακά αποτελέσματα). 3.4 Πιστεύω, παρά ταύτα, κρίνοντας από το αποτέλεσμα, ότι τα λεξικογραφικά έργα ΛΝΕΓ, ΛΚΝ, ΜΕΛ έχουν κάνει αξιοπρεπέστατη δουλειά στο κρίσιμο θέμα της πιστότητας στην περιγραφή της σημερινής Ελληνικής, τόσο από πλευράς σημασιολογικής ανάλυσης (ΛΝΕΓ, ΛΚΝ), όσο και από πλευράς καταγραφής του σύγχρονου, πολυσχιδούς νεοελληνικού λεξιλογίου. Να αναφέρω ενδεικτικά ως προς το τελευταίο ότι μόλις το 1997, χάρις στο ΜΕΛ, αποθησαυρίστηκαν λεξικογραφικά οι λέξεις καρτοτηλέφωνο και τηλεκάρτα, τηλεμαραθώνιος, εικονική πραγματικότητα, κυβερνοχώρος, ίματζ, τάιμινγκ κ.ά. Ότι το 1998 καταγράφηκαν για πρώτη φορά σε λεξικό οι λέξεις παρενέργεια και πάλκο (στα ΛΝΕΓ, ΛΚΝ, βλ. σχετικά και Τράπαλη 2003:180). Και ότι στη Β αναθεωρημένη και συμπληρωμένη έκδοση του ΛΝΕΓ (2002) καταχωρίστηκαν για πρώτη φορά λέξεις όπως καρτοκινητό, αδειοδότηση, αξιεπίσκεπτος, δωροεπιταγή, τυροκροκέτα κ.ά.π., ενώ στη Γ Ανατύπωση της Β Έκδοσης (2006) βρίσκουμε επιπροσθέτως λέξεις όπως ανθοκηπευτικά, αυτοεκπαίδευση, διαφυλικός, επίγευση, επικαθορίζω, γρηγορόσημο, ολέ, ες-εμ-ες, εμ-εμ-ες κ.ά.π. Για να δείξω δε πόσο επιτακτικό είναι το αίτημα για τη συγκρότηση μεγάλων, καλά δομημένων γλωσσωμάτων της Ελληνικής, αρκεί να αναφέρω το εξής: το 2001 είχα επισημάνει (βλ. Τράπαλη 2003:174) ότι στον ΕΘΕΓ/ΙΕΛ δεν περιλαμβάνονταν πάρα πολλές κοινές καθημερινές λέξεις, από τις οποίες είχα αναφερθεί χάριν παραδείγματος σε είκοσι και από τις 1165

18 οποίες ορισμένες απαρίθμησα μόλις παραπάνω. Αυτές τις λέξεις το ΛΝΕΓ τις εισήγαγε στη Β έκδοσή του, αφού τις συνέλεξε κατόπιν στοχευμένης αποδελτίωσης. Από αυτές τις είκοσι κοινές λέξεις, λοιπόν, τον Αύγουστο του 2007, οι μισές (50%) παραμένουν αθησαύριστες στον ΕΘΕΓ/ΙΕΛ, παρά το γεγονός ότι ο αριθμός των λέξεών του αυξήθηκε έκτοτε περισσότερο από 30% περίπου φτάνοντας τον αριθμό των λέξεων (από το 2001). 3.5 Ως μέγα ζήτημα όμως της λεξικογραφικής περιγραφής της σύγχρονης γλώσσας θεωρώ το βαθμό αποτύπωσης στο λεξικό του σύγχρονου προφορικού μας λόγου. Ως γνωστόν, ο προφορικός λόγος που παράγεται είναι πολλαπλάσιος του γραπτού. Αυτό συχνά το παραβλέπουμε όταν μιλάμε για λεξικά, διότι οι πηγές που έχουμε για άντληση υλικού είναι συνήθως γραπτές. Αναμφίβολα, μέσα στα σώματα κειμένων αποτυπώνεται και ο προφορικός μας λόγος, αλλά αν θέλουμε να μιλήσουμε για ακρίβεια στη λεξικογραφική περιγραφή του σύγχρονου ελληνικού λόγου, επιβάλλεται η συγκρότηση μεγάλων αρχείων προφορικού λόγου, αντιπροσωπευτικών και καλά συγκροτημένων. Μέχρι φυσικά τη συγκρότησή τους, οι λεξικογράφοι οφείλουμε να λαμβάνουμε υπόψη μας τις πολλές γλωσσολογικές μελέτες που δημοσιεύονται και εκπονούνται κάθε χρόνο στη χώρα μας με αντικείμενο που συνδέεται με τη μελέτη του προφορικού λόγου και να τις αξιοποιούμε, στο μέτρο του δυνατού, στα λεξικά. Λεξικά Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών (Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη) (1987) Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας. (Δείγμα: Ψηφία Ζ,Η,Θ,Ι). Θεσσαλονίκη. Τεγόπουλος-Φυτράκης Λεξικό της Ελληνικής Γλώσσας (1988) [διεύθυνση σύνταξης: Μ. Μανδαλά, επιθεώρηση ερμηνευμάτων: Γ. Γεραλής]. Αρμονία ΑΕ. (επανεκδόθηκε ως Ελληνικό Λεξικό και έτσι τιτλοφορείται ως σήμερα). (=ΕΛ) Κριαράς, Ε. (1995) Νέο Ελληνικό Λεξικό της Σύγχρονης Ελληνικής Δημοτικής Γλώσσας. Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών. (=ΝΕΛ) Τεγόπουλος-Φυτράκης (1997) Μείζον Ελληνικό Λεξικό. [διεύθυνση σύνταξης: Μ. Μανδαλά]. Αθήνα: Αρμονία ΑΕ. (=ΜΕΛ) Μπαμπινιώτης, Γ. (1998) Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας. Κέντρο Λεξικολογίας ΕΠΕ. (=ΛΝΕΓ1) Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών (Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη) 1998: Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής. Θεσσαλονίκη: Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. (=ΛΚΝ) Μπαμπινιώτης, Γ. ( ) Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας. Κέντρο Λεξικολογίας ΕΠΕ. (=ΛΝΕΓ2) Μπαμπινιώτης, Γ. (2004) Λεξικό για το Σχολείο και το Γραφείο. Κέντρο Λεξικολογίας ΕΠΕ. (=ΛΣΓ) Collins COBUILD English Language Dictionary (1987). London: Collins. The Oxford English Dictionary (1989) 2 nd ed. [20 volumes]. Clarendon Press: Oxford. Βιβλιογραφία Burke, J. B. (1989) Lost for words. Vocabulary and usage in Modern Greek and the dictionary of the Triandafilidis Institute. International Journal of Lexicography 2/2, Ιορδανίδου, Ά. & Μοσχονάς Σπ. & Τσολάκη Σ. & Κριαράς Ε. (2000) «Λεξικά για τα Ελληνικά του 21 ου αιώνα». Αφιέρωμα της εφημ. Η Καθημερινή, 5/11/2000. Κριαράς, Ε. (1999) «Ο όρος δημοτική και το άσχημο παιχνίδι των αρχαϊσμών». εφημ. Τα Νέα,

19 Μαρωνίτης, Δ. (1999) «Από την εμπάθεια στην απάθεια». εφημ. Τα Νέα, 24/10/1999. Μπαμπινιώτης, Γ. (1999) «Τι γλώσσα μιλάμε;». εφημ. Τα Νέα, 12/12/1999. Περάκης, Σ. (1993) Λεξικολογία και Λεξικογραφία. Νεοελληνική Λεξικογραφία ( ). ΕΚΠΑ. διδ. διατριβή. Τράπαλης, Γ. (2003) «Πρακτικά προβλήματα νεοελληνικής λεξικογραφίας». Παλίμψηστον 18, Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη, Ηράκλειον,