ΤΟ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟ ΕΓΓΡΑΦΟ ΩΣ ΑΠΟΔΕΙΚΤΙΚΟ ΣΤΟΙΧΕΙΟ ΣΤΗΝ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΔΙΚΗ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΝΟΜΙΚΩΝ, ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ ΤΟΜΕΑΣ ΑΣΤΙΚΟΥ, ΑΣΤΙΚΟΥ ΔΙΚΟΝΟΜΙΚΟΥ ΚΑΙ ΕΡΓΑΤΙΚΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: Π. ΑΡΒΑΝΙΤΑΚΗΣ ΤΟ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟ ΕΓΓΡΑΦΟ ΩΣ ΑΠΟΔΕΙΚΤΙΚΟ ΣΤΟΙΧΕΙΟ ΣΤΗΝ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΔΙΚΗ ΕΙΣΗΓΗΤΡΙΑ: ΣΑΡΗΓΙΑΝΝΗ ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2012

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ... 1 ΚΥΡΙΟΤΕΡΕΣ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ... 3 ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ... 5 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α. ΤΟ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟ ΕΓΓΡΑΦΟ... 7 Ι. Η έννοια του ηλεκτρονικού εγγράφου... 7 ΙΙ. Η νομική φύση του ηλεκτρονικού εγγράφου ΙΙΙ. Η αποδεικτική δύναμη του ηλεκτρονικού εγγράφου ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β. Η ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗ ΥΠΟΓΡΑΦΗ Ι. Η έννοια και τα είδη της ηλεκτρονικής υπογραφής ΙΙ. Οι έννομες συνέπειες της ηλεκτρονικής υπογραφής ΙΙ. 1. Το προϊσχύσαν δίκαιο ΙΙ. 2. Το ισχύον δίκαιο ΙΙΙ. Η απόδειξη της γνησιότητας ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ. ΕΚΔΟΣΗ ΔΙΑΤΑΓΗΣ ΠΛΗΡΩΜΗΣ ΒΑΣΕΙ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟΥ ΕΓΓΡΑΦΟΥ. Η ΜΠρΑθ 1327/ Ι. Σχέση ηλεκτρονικού μηνύματος (e mail) και ηλεκτρονικής υπογραφής Ι. 1. Ταύτιση φερόμενου ως αποστολέα και κατόχου e mail Ι. 2. Ο χαρακτηρισμός του e mail ως ηλεκτρονικής υπογραφής 46 ΙΙ. Το εκτύπωμα ηλεκτρονικού εγγράφου (print out) αποτελεί αντίγραφο; ΙΙΙ. Το δικαίωμα δικαστικής ακρόασης (άρθρο 20 Σ) ΕΠΙΛΟΓΟΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

3 ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΠΔ 150/2001: Ηλεκτρονικές Υπογραφές (ΟΔΗΓ 99/93/ΕΚ) /2001 ΜΠΡ ΑΘ

4 ΚΥΡΙΟΤΕΡΕΣ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ΑΠ αρ. Αρμ. Δ ΔΕΕ ΔιΜΕΕ ΕΕΝ ΕλλΔνη ΕΕμπΔ επ. ΕπισκΕΔ Άρειος Πάγος αριθμός Αρμενόπουλος (περιοδικό) Δίκη (περιοδικό) Δίκαιο Επιχειρήσεων και Εταιριών (περιοδικό) Δίκαιο Μέσων Ενημέρωσης και Επικοινωνίας (περιοδικό) Εφημερίς Ελλήνων Νομικών (περιοδικό) Ελληνική Δικαιοσύνη (περιοδικό) Επιθεώρηση Εμπορικού Δικαίου (περιοδικό) επόμενα Επισκόπηση Εμπορικού Δικαίου (περιοδικό) ΕΤΡΑΞΧΡΔ Eπιθεώρηση Τραπεζικού Αξιογραφικού και Χρηματιστηριακού Δικαίου (περιοδικό) Εφ ΕφΑΔ Η/Υ κ.λπ. ΚΠολΔ Εφετείο Εφαρμογές Αστικού Δικαίου (περιοδικό) Ηλεκτρονικός Υπολογιστής και λοιπά Κώδικας Πολιτικής Δικονομίας ν. Νόμος ΝοΒ ΟλΑΠ Νομικό Βήμα (περιοδικό) Ολομέλεια Αρείου Πάγου 3

5 ό.π. π.δ. ΠΠρ π.χ. σελ. υποσημ. όπως παραπάνω προεδρικό διάταγμα Πολυμελές Πρωτοδικείο παραδείγματος χάριν σελίδα Υποσημείωση 4

6 ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ Η επίδραση της τεχνολογικής προόδου στο ισχύον δίκαιο αποτελεί γεγονός αναντίρρητο. Κατ εξοχήν δε από τις τεχνολογικές εξελίξεις επηρεάζεται το δίκαιο της απόδειξης, που αποτελεί τον δικαιικό κλάδο που «κατά λειτουργίαν και προορισμόν επιδίδεται εις την αναζήτησιν της αληθείας, κινείται δηλαδή επί του πρωταρχικώς οικείου εις πάσαν επιστήμην τομέως» 1. Με την εισχώρηση άυλων ή ηλεκτρονικών μορφών επικοινωνίας στο βασικό μηχανισμό του δικαίου της απόδειξης μεταβάλλονται οι όροι της αποδεικτικής δραστηριότητας. Για την αντιμετώπιση των σύγχρονων αυτών προκλήσεων κρίνεται αναγκαία η εις βάθος μελέτη των κλασικών εννοιών του δικαίου της απόδειξης, ώστε να ελεγχθεί αν και υπό ποιες ερμηνευτικές προϋποθέσεις είναι δυνατή η ομαλή ένταξη των νέων δεδομένων στο παραδοσιακό σώμα των κανόνων του. Αρχικά, απαιτείται νομοθετική προσπάθεια για ενίσχυση της ηλεκτρονικής συναλλαγής. Εκτός όμως αυτού, και η νομολογία πρέπει να λαμβάνει υπ όψιν της τα σύγχρονα τεχνολογικά επιτεύγματα. Εν τέλει, αποτελεί επιστημονική οφειλή να ερμηνεύονται οι σχετικές διατάξεις κατά τρόπο φιλικό προς τις σύγχρονες εξελίξεις, χαράσσοντας φυσικά τα όρια μεταξύ της μεθοδολογικά επιτρεπτής ερμηνευτικής παρέμβασης και της αναγκαίας νομοθετικής επέμβασης 2. Με τις Οδηγίες 1999/93 ΕΚ για τις ηλεκτρονικές υπογραφές και 2000/31 ΕΚ για το ηλεκτρονικό εμπόριο ο κοινοτικός νομοθέτης έδειξε τη σαφή του βούληση να δημιουργηθεί το κατάλληλο πλαίσιο για την ενίσχυση της ηλεκτρονικής συναλλακτικής δραστηριότητας. Η ένταξη των Οδηγιών αυτών στην ημεδαπή έννομη τάξη με τα π.δ. 150/2001 για τις ηλεκτρονικές υπογραφές και 131/2003 για το ηλεκτρονικό εμπόριο επιβεβαιώνει την ανάγκη ερμηνευτικών προσεγγίσεων που να διευκολύνουν την επίτευξη των κοινοτικών στόχων. 1 Κεραμεύς Κ., Το ελληνικόν δίκαιον αποδείξεως υπό την επίδρασιν της συγχρόνου τεχνολογίας, Δ 3 (1972), σελ Κουσούλης Σ, Ηλεκτρονικό έγγραφο και ηλεκτρονική υπογραφή. Οι σύγχρονες εξελίξεις, σε τεύχος 56 ΕΝΟΒΕ, σελ

7 Βέβαια, πρέπει να επισημανθεί ότι πολύ πριν από τις Οδηγίες αυτές, το ελληνικό δίκαιο απόδειξης είχε καταστρωθεί με τέτοιο τρόπο ώστε να μπορεί να προσαρμοστεί στις επερχόμενες αλλαγές. Πιο συγκεκριμένα, κατά τις συζητήσεις στη Συντακτική Επιτροπή του ΚΠολΔ ο Γ. Οικονομόπουλος είχε αντιταχθεί με σθένος κατά της ιδιόχειρης υπογραφής ως όρου της αποδεικτικής δύναμης των ιδιωτικών εγγράφων, με την εξής επιχειρηματολογία: «Το ιδιόχειρον της υπογραφής διά να έχη αποδεικτικήν δύναμιν το ιδιωτικόν έγγραφον ουδένα σκοπόν εξυπηρετεί. Λαμβανομένου υπ όψει ότι επιτρέπεται η ανταπόδειξις ουδείς κίνδυνος υπάρχει εκ της μη ιδιοχείρου υπογραφής. Ο εκδότης έχει πάντοτε την δυνατότητα της ανταποδείξεως ότι το έγγραφο δεν εξεδόθη υπ αυτού. Άπαξ όμως δεν αμφισβητείται τούτο, ουδείς λόγος υπάρχει να μη έχη αποδεικτικήν δύναμιν το έγγραφον επί τω λόγω ότι δεν φέρει ιδιόχειρον υπογραφήν του εκδότου» 3. Η πρότασή του δεν βρήκε άλλους υποστηρικτές στη Συντακτική Επιτροπή. Αντιτάχτηκε ότι το ιδιόχειρο της υπογραφής «κρίνεται σκόπιμον διά την εξασφάλισιν της γνησιότητος του περιεχομένου» (Γ. Ράμμος), ότι επιβάλλεται από λόγους ψυχολογικούς (Εμ. Μιχελάκης) και ότι τυχόν κατάργησή του θα αποτελούσε επικίνδυνη καινοτομία (Ι. Σακκέτας) 4. Ρητά όμως ο Γ. Ράμμος τόνισε την ανάγκη να εξεταστεί το «εάν πρέπει να αυξηθούν οι περιπτώσεις, καθ ας θα αποδίδεται η αποδεικτική δύναμις εγγράφων εις φωτογραφίας, φωνοληψίας κ.λπ. και άλλα αντικείμενα, μη φέροντα ιδιόχειρον υπογραφήν» 5. Έγινε έτσι η πρόταση από τον Γ. Οικονομόπουλο, και έγινε δεκτό από την Επιτροπή, να συμπεριληφθεί διάταξη, κατά την οποία ως ιδιωτικά έγγραφα θεωρούνται και οι μηχανικές απεικονίσεις (άρθρο 444 1γ ΚΠολΔ), οι οποίες αποτελούν πλήρη απόδειξη, δεκτική ανταποδείξεως, ως προς τα γεγονότα ή πράγματα που αναγράφουν (άρθρο ΚΠολΔ) 6. 3 ΣχΠολΔ VI, ΣχΠολΔ VI, 220, ΣχΠολΔ VI, ΣχΠολΔ VI,

8 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α. ΤΟ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟ ΕΓΓΡΑΦΟ Ι. Η έννοια του ηλεκτρονικού εγγράφου Κατά τη θεωρία, ως ηλεκτρονικό έγγραφο νοείται «κάθε έγγραφο του οποίου η υπογραφή παράγεται (εξ ολοκλήρου ή απλώς αποτυπώνεται) με τη βοήθεια της ηλεκτρονικής τεχνολογίας» 7. Βάσει δε του ορισμού αυτού επιχειρείται η διάκριση των ηλεκτρονικών εγγράφων σε: α) γνήσια ηλεκτρονικά έγγραφα (ή ηλεκτρονικά έγγραφα με στενή έννοια), τα οποία έχουν εξ ολοκλήρου ηλεκτρονική υπόσταση, δηλαδή καταχωρήσεις ηλεκτρονικών δεδομένων σε μαγνητικό υλικό (π.χ. σκληρός δίσκος, δισκέτα, zip, cd κ.λπ.), και β) μη γνήσια ηλεκτρονικά έγγραφα, τα οποία είναι έγχαρτα με περιεχόμενο και υπογραφή ηλεκτρονικά αποτυπωμένη σ αυτά (π.χ. το fax και το telex) 8. Σύμφωνα με άλλη άποψη, ηλεκτρονικό έγγραφο συνιστούν «το σύνολο των δεδομένων τα οποία, αφού εγγραφούν στο μαγνητικό δίσκο ενός Η/Υ και γίνουν αντικείμενο ηλεκτρονικής επεξεργασίας από την κεντρική μονάδα, αποτυπώνονται εν συνεχεία, με βάση τις εντολές του προγράμματος, κατά τρόπο αναγνώσιμο από τον άνθρωπο είτε στην οθόνη του μηχανήματος είτε στον προσαρτημένο εκτυπωτή» 9. Ηλεκτρονικό έγγραφο είναι δηλαδή το κείμενο που εμφανίζεται στην οθόνη του Η/Υ ή που εκτυπώνεται στον εκτυπωτή (print - out) καθώς και το κείμενο που συντάσσει κάποιος στον υπολογιστή του και το στέλνει μέσω ηλεκτρονικού ταχυδρομείου σε κάποιον αποδέκτη, ο οποίος στη συνέχεια το εμφανίζει στην οθόνη του υπολογιστή του ή το εκτυπώνει. Αποτελεί δε απεικόνιση της εγγραφής που έχει 7 Χριστοδούλου Κ., Ηλεκτρονικά έγγραφα και ηλεκτρονική δικαιοπραξία, σελ Βλ. αναλυτικά Χριστοδούλου Κ., ό.π., σελ Κουσούλης Σ., Σύγχρονες μορφές έγγραφης συναλλαγής, σελ Τον ακολουθούν οι Νικολόπουλος Γ., Το δίκαιο της αποδείξεως, σελ. 337 επ., Καράκωστας Γ., Δίκαιο και Internet: νομικά ζητήματα του διαδικτύου, σελ. 191 (νεότερη έκδοση), Σιδηρόπουλος Θ., Το δίκαιο του διαδικτύου, σελ (νεότερη έκδοση), Μιχαηλίδου Χ., Το πρόβλημα της ηλεκτρονικής υπογραφής, Δ. 31 (2000),

9 καταχωρηθεί στη μαγνητική επιφάνεια του σκληρού δίσκου του Η/Υ. Ως εκ τούτου αποτελεί μηχανική απεικόνιση. Ο ορισμός αυτός έγινε δεκτός και από την νομολογία 10. Ότι το ηλεκτρονικό έγγραφο αποτελεί περίπτωση μηχανικής απεικόνισης 11, κατά την έννοια του άρθρου 444 1γ ΚΠολΔ, δεν μπορεί να τεθεί υπό σοβαρή αμφισβήτηση 12. Έτσι, για να γίνει καλύτερα αντιληπτή η 10 ΕφΑθ 32/2011, ΔΕΕ 2011, σελ. 591, ΕΠολΔ 2011, σελ. 756, ΜΠρΑθ 1932/2011, ΕΠολΔ 2011, σελ. 482, με παρατηρήσεις Κατηφόρη Ν., ΜΠρΑθ 6302/2004, Αρμ. 2005, σελ. 239, ΜΠρΑθ 1963/2004, Δ 2005, σελ. 586, ΔΙΜΕΕ 3/2004, σελ. 404 με παρατηρήσεις Γιαννόπουλου Γ., ΜΠρΑθ 1327/2001, ΝοΒ 2001, σελ. 866, ΕΕμΔ 2001, σελ. 256., ΕΤρΑξΧρΔ 2002, σελ. 558, ΔΕΕ 2001, σελ. 377, με παρατηρήσεις Κουσούλη Σ. και Δ 32 (2001), σελ. 457 με παρατηρήσεις Χριστοδούλου Κ. και Μπέη Κ. 11 Μηχανική απεικόνιση κρίθηκε ότι αποτελεί το βιβλιάριο καταθέσεων ταμιευτηρίου στο οποίο δεν υπάρχει υπογραφή του αρμόδιου υπαλλήλου, απεικονίζεται δε σ αυτό από τον Η/Υ της τραπεζικής εταιρίας η αρχική κατάθεση και οι υπογραφόμενες από τον καταθέτη μεταγενέστερες αναλήψεις ή καταθέσεις που διατηρούνται στο αρχείο της τράπεζας και στη μνήμη του Η/Υ (ΑΠ 1765/2008, Τράπεζα Νομικών Πληροφοριών ΝΟΜΟΣ, ΑΠ 405/2007, ΕλλΔνη 2008, σελ. 209, ΑΠ 1122/2005, ΔΕΕ 2006, σελ. 289, ΕφΘεσσαλ 74/2011, ΕπισκΕμπΔ 2011, σελ. 243, ΕφΘεσσαλ 690/2006, ΕλλΔνη 2006, σελ. 1518, ΕφΑθ 8212/2006, ΔΕΕ 2007, σελ. 460, ΕπισκΕμπΔ 2007, σελ. 771, ΕφΘεσσαλ 764/2004, ΔΕΕ 2004, 665, ΜΠρΖακυνθ 763/2009, ΕφΑΔ 2010, σελ.91, ΜΠρΑθ 1252/2008, Τράπεζα Νομικών Πληροφοριών ΝΟΜΟΣ, ΜΠρΡόδου 81/2007, Τράπεζα Νομικών Πληροφοριών ΝΟΜΟΣ), οι οπτικοακουστικοί δίσκοι DVD (ΑΠ 813/2010, ΕΠολΔ 2010, σελ. 830), οι αυτόματες συσκευές καταγραφής στοιχείων οχήματος ταχογράφοι (ΑΠ 925/2008, ΝοΒ2008, σελ. 2469). 12 Κουσούλης Σ., ό.π., σελ. 139, Μπέης Κ., Δ 2001, σελ. 467 επ., Μανιώτης Δ., Η ψηφιακή υπογραφή ως μέσο διαπιστώσεως της γνησιότητας των εγγράφων στο αστικό δικονομικό δίκαιο, σελ. 76. Τη θέση αυτή δέχτηκε και η νομολογία (βλ. σχετικά ΑΠ 1628/2003, Τράπεζα Νομικών Πληροφοριών ΝΟΜΟΣ, ΜΠρΑθ 1932/2011, ΕΠολΔ 2011, σελ. 482, με παρατηρήσεις Κατηφόρη Ν., ΜΠρΑθ 6302/2004, Αρμ. 2005, σελ. 239, ΜΠρΑθ 1963/2004, Δ 2005, σελ. 586, ΔΙΜΕΕ 3/2004, σελ. 404 με παρατηρήσεις Γιαννόπουλου Γ., ΜΠρΑθ 1327/2001, ΝοΒ 2001, σελ. 866, ΕΕμΔ 2001, σελ. 256., ΕΤρΑξΧρΔ 2002, σελ. 558, ΔΕΕ 2001, σελ. 377, με παρατηρήσεις Κουσούλη Σ. και Δ 32 (2001), σελ. 457 με παρατηρήσεις Χριστοδούλου Κ. και Μπέη Κ. Το ότι το ηλεκτρονικό έγγραφο δεν είναι μηχανική απεικόνιση υποστηρίχτηκε από τον Χριστοδούλου Κ. (βλ. Δ 32 (2001) σελ. 463 επ.). Στην ελληνική θεωρία πάντως διατυπώθηκε η άποψη, κατά την οποία τα ηλεκτρονικά έγγραφα κατατάσσονται στα αποδεικτικά μέσα, θεωρούμενα ως αντικείμενα αυτοψίας. Αυτή είναι η κρατούσα άποψη στη γερμανική θεωρία, η οποία καταλείπει την αποδεικτική αξία των ηλεκτρονικών εγγράφων στην ελεύθερη εκτίμηση του δικαστή, κυρίως για τους εξής λόγους: α) επειδή τα ηλεκτρονικά έγγραφα υπόκεινται ευκολότερα σε αλλοιώσεις, οι οποίες δεν γίνονται αντιληπτές, β) επειδή δεν περιέχουν σταθερή και διαρκή ενσωμάτωση γνήσιας δήλωσης βούλησης, γ) επειδή το περιεχόμενό τους δεν γίνεται άμεσα αντιληπτό με την όραση, αλλά απαιτείται παρέμβαση της τεχνολογίας και δ) επειδή δεν μπορούν να επιτελέσουν την εγγυητική λειτουργία των κλασικών εγγράφων, αφού από αυτά δεν μπορεί να προκύψει το πρόσωπο του εκδότη. Η άποψη αυτή δεν έχει επικρατήσει στην ελληνική έννομη 8

10 έννοια του ηλεκτρονικού εγγράφου πρέπει να εντοπίσει κανείς την έννοια των μηχανικών απεικονίσεων. Βέβαια, το εννοιολογικό περιεχόμενο των μηχανικών απεικονίσεων δεν είναι απολύτως ευκρινές. Πάντως, όπως προκύπτει από την ενδεικτική 13 απαρίθμηση του άρθρου 444 1γ ΚΠολΔ, σύμφωνα με το οποίο ιδιωτικά έγγραφα θεωρούνται και οι φωτογραφικές ή κινηματογραφικές αναπαραστάσεις, φωνοληψίες και κάθε άλλη μηχανική απεικόνιση, το βασικό χαρακτηριστικό γνώρισμα των μηχανικών απεικονίσεων είναι η αποτύπωση εντυπώσεων που πραγματοποιείται με μηχανικά μέσα 14. Η ειδοποιός δε διαφορά των μηχανικών απεικονίσεων από τα ιδιωτικά έγγραφα έγκειται στη μέθοδο ενσωμάτωσης και μετάδοσης του περιεχόμενου μηνύματος: «τα συνήθη ιδιωτικά έγγραφα χρησιμοποιούν προς τούτο την γραφήν, ενώ αι μηχανικαί απεικονίσεις την οπτικήν 15 ή ακουστικήν 16 αποτύπωσιν ακόμα και όταν το απεικονιζόμενον συνίσταται εις παράστασιν διά γραμμάτων» 17. Ειδικότερα, οι μηχανικές απεικονίσεις αποτελούν το τελικό προϊόν μίας διαδικασίας που εξελίσσεται σε τρία βασικά στάδια. Κατά το πρώτο στάδιο, τα δεδομένα του κειμένου εισάγονται με γραφή αναγνώσιμη στον άνθρωπο (στάδιο εισαγωγής). Κατά το δεύτερο στάδιο, τα δεδομένα που καταχωρήθηκαν κωδικοποιούνται σε στοιχεία κατανοητά μόνο από το σύστημα του Η/Υ και αποθηκεύονται στη κεντρική μονάδα επεξεργασίας (στάδιο επεξεργασίας). Στο τρίτο και τελευταίο στάδιο, τα δεδομένα έπειτα από σχετικές εντολές, αποκωδικοποιούνται σε σημεία κατανοητά από τον τάξη (βλ. αναλυτικότερα για το ζήτημα αυτό σε Κουσούλη Σ., ό.π., σελ. 139 επ. και την εκεί αντίκρουση της άποψης αυτής). 13 Ότι η αναφορά των μηχανικών απεικονίσεων στη διάταξη του άρθρου 444 1γ ΚΠολΔ είναι ενδεικτική βλ. Μητσόπουλου Γ./Κεραμέως Κ., Το τηλετύπημα (TELEX) αποτελεί αρχή εγγράφου αποδείξεως υπέρ του αποστολέα του;, ΝοΒ 31 (1983), σελ (υπό 4), βλ. και ΑΠ 195/2008, ΝοΒ 2009, 1655, όπου επισημαίνεται ότι κάθε υλική αποτύπωση οπτικών ή ακουστικών εντυπώσεων ή ακόμη και νοήματος, που πραγματοποιείται με μηχανικά ηλεκτρονικά κ.λπ. μέσα, μπορεί να θεωρηθεί και να αντιμετωπιστεί δικονομικά ως ιδιωτικό έγγραφο. 14 Βλ. Μητσόπουλου Γ./Κεραμέως Κ., ό.π., σελ (υπό 4), Κουσούλη Σ., ό.π., σελ Βλ. και ΑΠ 813/2010, ΕΠολΔ 2010, σελ. 830, ΑΠ 195/2008, ΝοΒ 2009, ΑΠ 813/2010, ΕΠολΔ 2010, σελ. 830, ΑΠ 195/2008, ΝοΒ 2009, Βλ. και ΑΠ 155/2004, Τράπεζα Νομικών Πληροφοριών ΝΟΜΟΣ όπου επισημαίνεται ότι ως φωτογραφία νοείται «κάθε υλική αποτύπωση οπτικών εικόνων με μηχανικά μέσα». 16 ΑΠ 813/2010, ΕΠολΔ 2010, σελ. 830, ΑΠ 195/2008, ΝοΒ 2009, Μητσόπουλος Γ./Κεραμεύς Κ., ό.π., σελ. 331 (υπό 5). 9

11 άνθρωπο (στάδιο εξαγωγής) 18. Οι τρεις αυτές διαδοχικές φάσεις, που χαρακτηρίζουν τη δημιουργία κάθε μηχανικής απεικόνισης, την διακρίνουν από το παραδοσιακό ιδιωτικό έγγραφο. Βασικό χαρακτηριστικό γνώρισμα του τελευταίου είναι η παραγωγή του σε ένα μόνο στάδιο, στο οποίο συντάσσεται άμεσα, ιδιοχείρως ή με τη βοήθεια άλλων μηχανικών μέσων (π.χ. γραφομηχανή), χωρίς να ακολουθούνται άλλα στάδια προκειμένου να παραχθεί. Κατά μία άποψη ηλεκτρονικά έγγραφα είναι τα εξαγόμενα κατά το τρίτο στάδιο της παραπάνω αλληλουχίας, τα οποία παράγονται έμμεσα, αφότου η αρχική καταχώρηση κωδικοποιηθεί σε στοιχεία κατανοητά για τη μηχανή και αποκωδικοποιηθεί στη συνέχεια σε σημεία κατανοητά για τον άνθρωπο 19. Ωστόσο, σύμφωνα με άλλη εκδοχή ηλεκτρονικό έγγραφο είναι οι ίδιες οι μαγνητικές καταχωρήσεις ηλεκτρονικών δεδομένων στη μονάδα επεξεργασίας, οι οποίες όπως προαναφέρθηκε είναι κωδικοποιημένες στη γλώσσα του Η/Υ. Κατά την άποψη αυτή, το άρθρο 2 αρ. 1 της Οδηγίας 1999/93 ΕΚ για τις ηλεκτρονικές υπογραφές 20, καθορίζει έμμεσα την έννοια και το περιεχόμενο του ηλεκτρονικού εγγράφου, όταν ορίζει τι υπογράφεται με την ηλεκτρονική υπογραφή που αποτελεί το ειδοποιό χαρακτηριστικό του ηλεκτρονικού εγγράφου. Το προαναφερόμενο άρθρο λοιπόν, ορίζει ότι η ηλεκτρονική υπογραφή θα πρέπει να συνάπτεται με δεδομένα σε ηλεκτρονική μορφή, που θα αποτελούν το περιεχόμενο του ηλεκτρονικού εγγράφου. Η διάταξη αυτή καθορίζοντας το περιεχόμενο του ηλεκτρονικού εγγράφου δεν απαιτεί να έχει αυτό επιπροσθέτως εκτυπωθεί ή προβληθεί στην οθόνη του Η/Υ. Επιπλέον, κατά την άποψη αυτή, η έννοια αυτή του ηλεκτρονικού εγγράφου συνάδει καλύτερα και προς το υπόλοιπο σύστημα του νόμου, όπως π.χ. τη διατύπωση των άρθρων 42 2 και 43 1 ν. 2396/96, που προσδιορίζοντας την προς το Κεντρικό Αποθετήριο Αξιών εκ μέρους των εκδοτριών ανακοίνωση του μετοχολογίου τους σε ηλεκτρονική μορφή μιλούν 18 Βλ. Κουσούλη Σ., ό.π., σελ. 117 επ. 19 Κουσούλης Σ., ό.π., σελ. 117 επ. 20 Η ένταξη της Οδηγίας αυτής στην ημεδαπή έννομη τάξη έγινε με το π.δ. 150/2001 περί ηλεκτρονικών υπογραφών. 10

12 απλά για «αρχείο σε μαγνητικό μέσο» 21. Στην ίδια κατεύθυνση κινείται και η άποψη κατά την οποία μηχανική απεικόνιση είναι και «ο σκληρός δίσκος του ηλεκτρονικού υπολογιστή, μολονότι δεν αποτυπώνονται σ αυτόν οπτικές ή ακουστικές παραστάσεις, αλλά νοήματα» 22. Και οι δύο αυτές εκδοχές συγκλίνουν στο ότι η δημιουργία του ηλεκτρονικού εγγράφου ολοκληρώνεται ήδη στο δεύτερο στάδιο της προηγούμενης τεχνικής διαδικασίας, όταν η εισαγωγή δεδομένων μετασχηματισθεί σε μαγνητικές εγγραφές. Η τελευταία αυτή σύλληψη της έννοιας του ηλεκτρονικού εγγράφου δεν μπορεί να γίνει αποδεκτή. Και αυτό διότι τυχόν αποδοχή της θα οδηγούσε σε αλλοίωση του πυρήνα της έννοιας του εγγράφου. Ειδικότερα, βασικό εννοιολογικό γνώρισμα του εγγράφου αποτελεί η διά της γραφής αποτύπωση σκέψεων σε ορισμένο υλικό φορέα, που το καθιστά κατανοητό ή έστω κατανοήσιμο στον άνθρωπο 23. Περιεχόμενο του σκληρού δίσκου αποτελούν οι μαγνητικές εγγραφές, οι οποίες όμως είναι ακατανόητες για τον άνθρωπο. Ορθότερη είναι η άποψη που υποστηρίζει ότι το ηλεκτρονικό έγγραφο παράγεται όταν δοθεί εντολή μετασχηματισμού των μαγνητικών εγγραφών σε κατανοητή για τον άνθρωπο γραφή, δηλαδή κατά το τρίτο στάδιο της προαναφερόμενης τεχνικής διαδικασίας 24. Η συζήτηση γύρω από την ακριβή έννοια της μηχανικής απεικόνισης έχει σημασία ως προς το αν το εκτύπωμα (print out) ενός ηλεκτρονικού εγγράφου αποτελεί το παραγόμενο αντίγραφο ή το πρωτογενές πρωτότυπο. Πιο συγκεκριμένα, σε περίπτωση που γίνει δεκτή η εκδοχή που θέλει ως ηλεκτρονικό έγγραφο να νοούνται οι ίδιες οι μαγνητικές εγγραφές, είναι συνεπές ο μετασχηματισμός τους σε αναγνώσιμη μορφή και η εκτύπωσή τους 21 Χριστοδούλου Κ., ό.π., σελ Έτσι και Γεωργιάδης Γ., Η σύναψη συμβάσεως μέσω του διαδικτύου, σελ. 207, κατά τον οποίο: «οι μαγνητικές εγγραφές σε Η/Υ αποτελούν μηχανική απεικόνιση και ως τέτοιες ιδιωτικό έγγραφο». 22 Κεραμεύς/Κονδύλης/Νίκας/Τεντές, ΚΠολΔ Ι (2000) άρ. 444 αρ Για το ότι ως έγγραφο νοείται γραπτό κείμενο που μπορεί να διαβαστεί και να κατανοηθεί από τον άνθρωπο βλ. ενδεικτικά σε Γέσιου-Φαλτσή Π., Δίκαιο αποδείξεως, σελ. 272: έγγραφα είναι τα ανθρώπινα έργα που διατηρούν τη μνήμη παρωχημένων γεγονότων με γράμματα, Νικολόπουλο Γ., Το δίκαιο της αποδείξεως, σελ. 282, Κεραμέα/Κονδύλη/Νίκα/Τέντε, ό.π., άρ. 432 αρ. 1, Κουσούλη Σ., ό.π., σελ. 94 επ., Μανιώτη Δ., ό.π., 92 επ. 24 Βλ. παραπάνω σελ

13 να αποτελεί το παραγόμενο αντίγραφο και όχι το πρωτότυπο. Αυτό υποστηρίχτηκε στη θεωρία 25 και έχει γίνει δεκτό και από τη νομολογία 26 απαιτώντας, κατά συνεπή παρέκταση, να προσκομίζεται στο δικαστήριο το «επικυρωμένο κατά νόμο αντίγραφο του αποσταλθέντος ηλεκτρονικού μηνύματος». Βέβαια, η άποψη αυτή οδηγεί στο παράλογο να καλείται ο κατά νόμο αρμόδιος να επικυρώσει αντίγραφο από πρωτότυπο, η ανάγνωση του οποίου δεν είναι ανθρωπίνως εφικτή. Επιπροσθέτως, κατά το άρθρο 424 Ι ΠολΔ/1934, ο οποίος διατηρεί τη σημασία του και υπό τον ισχύοντα ΚΠολΔ, αντίγραφο είναι «απλή μίμησις του πρωτοτύπου, μη επαναλαμβανομένης της πρώτης καταστατικής πράξεως» 27. Κατ αντιδιαστολή, πρωτότυπο είναι το έγγραφο που παρήχθη με την τέλεση της πρώτης καταστατικής πράξεως (άρθρο 423 ΠολΔ/1834). Στην περίπτωση του ηλεκτρονικού εγγράφου, ως πρώτη καταστατική πράξη πρέπει να θεωρηθεί η πράξη που οδηγεί στη δημιουργία της μηχανικής απεικόνισης. Πρωτογενές όμως κείμενο κατανοητό ή έστω κατανοήσιμο από τον άνθρωπο, που να πληροί τα γνωρίσματα του εγγράφου, είναι το κείμενο που δημιουργείται κατά το τρίτο στάδιο της προαναφερόμενης διαδικασίας. Στο στάδιο αυτό τα εγγεγραμμένα δεδομένα αποκωδικοποιούνται σε κείμενο κατανοητό το οποίο αποτελεί την πρώτη καταστατική πράξη δημιουργίας του εγγράφου και ως τέτοιο πρωτότυπο 28. Έτσι, ως πρωτότυπο προσκομίζεται παραδεκτά στο δικαστήριο η εκτύπωση 25 Βλ. Μανιώτη Δ., ό.π., σελ ΕφΑθ 32/2011, ΔΕΕ 2011, σελ. 591, ΕΠολΔ 2011, σελ. 756, ΜΠρΑθ 1932/2011, ΕΠολΔ 2011, σελ. 482, με παρατηρήσεις Κατηφόρη Ν., ΜΠρΑθ 6302/2004, Αρμ. 2005, σελ. 239, ΜΠρΑθ 1963/2004, Δ 2005, σελ. 586, ΔΙΜΕΕ 3/2004, σελ. 404 με παρατηρήσεις Γιαννόπουλου Γ., ΜΠρΑθ 1327/2001, ΝοΒ 2001, σελ. 866, ΕΕμΔ 2001, σελ. 256., ΕΤρΑξΧρΔ 2002, σελ. 558, ΔΕΕ 2001, σελ. 377, με παρατηρήσεις Κουσούλη Σ. και Δ 32 (2001), σελ. 457 με παρατηρήσεις Χριστοδούλου Κ. και Μπέη Κ. Και η ΑΠ 1628/2003 χαρακτηρίζει ως αντίγραφα τις εκτυπώσεις των ηλεκτρονικών επιστολών. 27 Βλ. Ράμμο Γ., Εγχειρίδιον αστικού δικονομικού δικαίου ΙΙ, σελ. 885, Νικολόπουλο Γ., ό.π., σελ., Κουσούλης Σ., Ηλεκτρονικό έγγραφο και ηλεκτρονική υπογραφή. Οι σύγχρονες εξελίξεις, σε τεύχος 56 ΕΝΟΒΕ, σελ. 219 επ., Νικολόπουλος Γ., ό.π., σελ. 253, Μητσόπουλος Γ./Κεραμεύς Κ., ό.π., σελ Ότι η εκτύπωση δεν αποτελεί αντίγραφο αλλά πρωτότυπο υπογραμμίζει και ο Χριστοδούλου Κ., Δ 2001, σελ. 465, παρόλο που υποστηρίζει ότι μηχανική απεικόνιση αποτελούν οι μαγνητικές εγγραφές στο δίσκο του Η/Υ. Ο ίδιος υποστηρίζει ότι η μόνη νοητή βεβαιωτική αρμοδιότητα του δικηγόρου σχετικά με το print out θα ήταν να το θεωρήσει κατά κάποιον τρόπο ως μετάφραση από τη γλώσσα της πληροφορικής στη νεοελληνική γλώσσα και με αυτήν την έννοια να βεβαιώσει την ακρίβειά της. Για το θέμα αυτό βλ. παρακάτω σελ

14 των εγγράφων αυτών, χωρίς ανάγκη επικυρώσεως 29. Ο Άρειος Πάγος 30 σε αποφάσεις του έκανε δεκτό το παραπάνω συμπέρασμα, δεχόμενο, στην περίπτωση των μηχανογραφικώς τηρούμενων εμπορικών βιβλίων, τα εξής: «η εκτύπωση του αποσπάσματος των βιβλίων αυτών, που περιέχονται σε ηλεκτρονική μορφή εντός του υπολογιστή, με τη σχετική βεβαίωση της γνησιότητας της εκτυπώσεως από τον υπάλληλο της τράπεζας που ενήργησε την εκτύπωση, αποτελεί το πρωτότυπο έγγραφο, που έχει εις χείρας της η τράπεζα προς απόδειξη του περιεχομένου του εξαχθέντος από τον ηλεκτρονικό υπολογιστή αποσπάσματος των βιβλίων της. Επομένως, στην περίπτωση αυτή δεν απαιτείται βεβαίωση της ακρίβειας τούτου από αρμόδια αρχή ή δικηγόρο αφού δεν πρόκειται περί αντιγράφου». Με το άρθρο 40 ν. 3994/2011 καταβλήθηκε προσπάθεια από τον νομοθέτη να διατυπωθεί ορισμός του ηλεκτρονικού εγγράφου, το οποίο μάλιστα, ρητά πλέον, κατατάσσεται στις μηχανικές απεικονίσεις. Σύμφωνα με την 2 του νέου άρθρου 444 ΚΠολΔ «μηχανική απεικόνιση είναι και κάθε μέσο το οποίο χρησιμοποιείται από υπολογιστή ή περιφερειακή μνήμη υπολογιστή, με ηλεκτρονικό, μαγνητικό ή άλλο τρόπο, για εγγραφή, αποθήκευση, παραγωγή ή αναπαραγωγή στοιχείων, που δεν μπορούν να διαβαστούν άμεσα, όπως επίσης και κάθε μαγνητικό, ηλεκτρονικό ή άλλο υλικό στο οποίο εγγράφεται οποιαδήποτε πληροφορία, εικόνα, σύμβολο ή ήχος, αυτοτελώς ή σε συνδυασμό, εφόσον τα μέσα και τα υλικά αυτά προορίζονται ή είναι πρόσφορα να αποδείξουν γεγονότα που έχουν έννομη σημασία. Η διατύπωση της ως άνω παραγράφου, κατά την περιληφθείσα σ αυτή δεύτερη περίπτωση, φαίνεται να απηχεί στην άποψη που παρατέθηκε παραπάνω 31, κατά την οποία την έννοια του ηλεκτρονικού εγγράφου συναπαρτίζουν και τα χαρακτηριζόμενα ως μη γνήσια ηλεκτρονικά έγγραφα, 29 Βλ. Κουσούλη Σ., ΔΕΕ 2001, σελ. 381 επ. 30 ΑΠ 35/2011, ΕφΑΔ 2011, σελ. 455, με παρατηρήσεις Ηλιακόπουλου Η., ΕΕμπΔ 2011, σελ. 340, ΔΕΕ 2011, σελ. 806, ΝοΒ 2011, σελ με παρατηρήσεις Καρπαθάκη Μ., ΑΠ 570/2010, Τράπεζα Νομικών Πληροφοριών ΝΟΜΟΣ, ΑΠ 441/2007, Τράπεζα Νομικών Πληροφοριών ΝΟΜΟΣ, 1094/2006, Τράπεζα Νομικών Πληροφοριών ΝΟΜΟΣ, ΑΠ 902/2006, Τράπεζα Νομικών Πληροφοριών ΝΟΜΟΣ, ΑΠ 578/2005, ΔΕΕ 2006, σελ. 62, ΑΡΜ 2006, σελ. 406, ΑΠ 1022/2003, ΕλλΔνη 45 (2004), σελ. 90, ΑΠ 1117/2002, ΔΕΕ 2003, σελ Βλ. παραπάνω σελ

15 τα οποία είναι έγχαρτα, με περιεχόμενο και υπογραφή ηλεκτρονικά αποτυπωμένη σ αυτά (π.χ. το fax και το telex). ΙΙ. Η νομική φύση του ηλεκτρονικού εγγράφου Προέκυψε το ζήτημα αν με την διάταξη της 1γ του άρθρου 444 ΚΠολΔ, ο νομοθέτης επεδίωξε την πλασματική εξομοίωση των μηχανικών απεικονίσεων, και ειδικά του ηλεκτρονικού εγγράφου, με τα παραδοσιακά ιδιωτικά έγγραφα ή την ευθεία έμπτωσή τους στο πλάτος της έννοιας του εγγράφου. Κατά μία άποψη, οι μηχανικές απεικονίσεις εξομοιώνονται κατά πλάσμα δικαίου 32 προς τα έγγραφα, αφού μέσω του άρθρου 444 1γ ΚΠολΔ ο νομοθέτης, έχοντας σαφή επίγνωση των διαφορών τους, επιχείρησε να τις εξομοιώσει κατά την αποδεικτική τους αξία με τα έγγραφα. Πρόκειται επομένως, για κανονιστική - αξιολογική εξομοίωση 33 δύο διαφορετικών νομοτυπικών μορφών 34. Πιο συγκεκριμένα, η παραδοχή του πλάσματος ως ιδιότυπου νομοτεχνικού μέσου παραπομπής 35 σημαίνει ότι πρόκειται για διαφορετικές νομοτυπικές υποστάσεις των οποίων η ενιαία αντιμετώπιση όσον αφορά τις έννομες συνέπειες δεν πρέπει να ξεπερνά ορισμένα όρια. Τα όρια αυτά χαράσσονται με βάση τη βούληση του νομοθέτη σχετικά με την έκταση 32 Για την έννοια και λειτουργία του πλάσματος δικαίου βλ. Ποδηματά Ε., Η καταδίκη σε δήλωση βουλήσεως κατά το άρθρο 949 ΚΠολΔ, σελ. 49 επ. 33 Με την κανονιστική εξομοίωση χωρίς να επέρχεται πραγματική ή λογική ταύτιση των διαφορετικών πραγματικών, η βάση του πλάσματος ρυθμίζεται σύμφωνα με τις διατάξεις, που διέπουν την πρότυπη νομοτυπική μορφή, ενώ η αξιολογική εξομοίωση οδηγεί στην επέκταση των έννομων συνεπειών ορισμένου πραγματικού στο πραγματικό που αποτελεί τη βάση του πλάσματος, συνεπειών που χωρίς την καθιέρωση του πλάσματος δεν θα επέρχονταν. Βλ. Καράση Μ., Τι είναι ακυρότητα; Το πλάσμα του άρθρου 180 ΑΚ, Αρμ. 1978, σελ Κουσούλης Σ., Σύγχρονες μορφές, ό.π., σελ. 114 επ. 35 Ποδηματά Ε., ό.π., σελ

16 εφαρμογής ενιαίων έννομων συνεπειών στις διαφορετικές περιπτώσεις που αυτός μπορούσε να προβλέψει και θέλησε να πετύχει με την καθιέρωση του πλάσματος. Πρόκειται για ανάλογη εφαρμογή της διάταξης, προς την οποία γίνεται η παραπομπή. Κύριο χαρακτηριστικό της πλασματικής κατασκευής αποτελεί το γεγονός ότι η εφαρμογή των έννομων συνεπειών στο πραγματικό που αποτελεί τη βάση του πλάσματος, επέρχονται αποκλειστικά λόγω της κατασκευής αυτής 36. Η αξιολογική ταύτιση των μηχανικών απεικονίσεων με τα ιδιωτικά έγγραφα αφορά αρχικά τη δικονομική τους αντιμετώπιση. Έτσι, είναι δυνατή η ενεργοποίηση της διαδικασίας επιδείξεως εγγράφων και για τις μηχανικές απεικονίσεις 37, ενώ εφαρμόζονται και σε αυτές οι διατάξεις για τη γνησιότητα και την πλαστότητα εγγράφων 38. Ωστόσο, οι μηχανικές απεικονίσεις δεν αποκτούν, απλώς λόγω της πλασματικής εξομοίωσής τους με τα έγγραφα, την ίδια με αυτά αποδεικτική ισχύ. Ενόψει του αξιολογικού κανονιστικού χαρακτήρα της εξομοίωσης των διαφορετικών πραγματικών, δεν επιτρέπεται η εκ των προτέρων συναγωγή έννομων συνεπειών από τη βάση του πλάσματος, αλλά θα πρέπει να κρίνεται κατά περίπτωση σε ποια έκταση είναι δικαιολογημένη η όμοια νομική αξιολόγηση, σύμφωνα με τους συνήθεις ερμηνευτικούς κανόνες. Η παραπάνω άποψη λοιπόν, που εντάσσει τις μηχανικές απεικονίσεις κατά πλάσμα δικαίου στην έννοια του εγγράφου, προϋποθέτει ότι κατά τη βούληση του νομοθέτη στα μέσα καταγραφής πραγματικών γεγονότων που υπάγονται στην έννοια του εγγράφου, δεν περιλαμβάνονται οι μηχανικές απεικονίσεις. Πριν την προσφυγή σε τελολογικά κριτήρια για την ένταξη των μηχανικών απεικονίσεων στην έννοια των εγγράφων, θα πρέπει να διερευνηθεί η σχετική βούληση του νομοθέτη σε συνδυασμό με τη διατύπωση που διάλεξε για να την εκφράσει. 36 Βλ. Καράσης Μ., ό.π.,σελ Βλ. Γέσιου-Φαλτσή Π., Ο εξαναγκασμός της αποδείξεως ως επακόλουθο του δικαιώματος αποδείξεως, Δ 18 (1987), σελ Βλ. Γέσιου-Φαλτσή Π., Η προσβολή των εγγράφων ως πλαστών εις την πολιτικήν δίκην, σελ

17 Η αντίκρουση της άποψης αυτής εκκινεί από μία ευρύτερη έννοια των εγγράφων υπό τον ΚΠολΔ. Σύμφωνα με την άποψη αυτή, ο νομοθέτης με το άρθρο 444 1γ ΚΠολΔ επεδίωξε να προσαρμόσει την έννοια του εγγράφου στις νέες δυνατότητες που παρέχει η τεχνολογία για την καταγραφή των γεγονότων. Επομένως, βούληση του νομοθέτη, όπως προκύπτει από το σκοπό της διατάξεως που έχει καταγραφεί στα πρακτικά της συντακτικής επιτροπής 39, όσο και από τελολογικά κριτήρια, ήταν να εντάξει τις μηχανικές απεικονίσεις στο πλάτος της έννοιας του εγγράφου, το οποίο έτσι καθίσταται αρκούντως ευρύ για να συμπεριλάβει και έγγραφες μορφές που δε συγκεντρώνουν τα παραδοσιακά γνωρίσματα του εγγράφου ως αποδεικτικού μέσου 40. Μάλιστα κατά την άποψη αυτή, η εκδοχή που υποστηρίζει ότι το άρθρο 444 1γ ΚΠολΔ εξομοιώνει κατά τρόπο πλασματικό τις μηχανικές απεικονίσεις με τα έγγραφα δεν μπορεί να γίνει δεκτή, γιατί στην περίπτωση των μηχανικών απεικονίσεων δεν απαντά ένα χαρακτηριστικό γνώρισμα της λειτουργίας του δικαιικού πλάσματος, δηλαδή η επέκταση των έννομων συνεπειών (άρθρο 445 ΚΠολΔ) ενός ρυθμισμένου πραγματικού (άρθρα 432, 443 ΚΠολΔ) σε ένα μη ρυθμισμένο πραγματικό, καθώς οι μηχανικές απεικονίσεις ρυθμίζονται διαφορετικά από τα παραδοσιακά έγγραφα, αφού αναπτύσσουν ιδία αποδεικτική δύναμη (άρθρο ΚΠολΔ) Η συντακτική επιτροπή του κώδικα κατέστησε σαφή τη θέση της ότι ο δικονομικός νομοθέτης δεν ταυτίζει τα έγγραφα με τα χειρόγραφα ή τα έντυπα, αλλά δέχθηκε και την «δι άλλων σημείων» έγγραφη διατύπωση. Κατά τις συζητήσεις της συντακτικής επιτροπής δεν έγινε δεκτός του κώδικα ο ορισμός της έννοιας του εγγράφου ως της διατριβής που γράφεται με το χέρι ή τυπώνεται, διότι με τον τρόπο αυτό αποκλείονται οι φωτογραφίες. Έτσι, θεωρεί ότι περιλαμβάνονται στην έννοια των εγγράφων και οι μηχανικές απεικονίσεις. Άρα, και η καταγραφή γεγονότων με τη βοήθεια μηχανικών μέσων εντάσσεται στην έννοια των εγγράφων, όπως την αντιλαμβάνεται ο δικονομικός νομοθέτης. Βλ. ΣχΠολΔ VI 212, Την άποψη αυτή αναπτύσσει ο Μανιώτης Δ., ό.π., σελ. 47 επ. Βλ. και Δεληκωστόπουλο Γ., Η ελεύθερη εκτίμηση των αποδείξεων από το δικαστή στη πολιτική δίκη, σελ Μπέης Κ., Τα έγγραφα στην πολιτική δίκη, Δ 23 (1992), σελ. 47, Κατηφόρης Ν., ΕΠολΔ 2011, σελ. 486 επ. Και ο Μητσόπουλος Γ., (Το πρόβλημα της εννοίας του δικαιικού πλάσματος, Αρμ. 1998, σελ. 160 επ.) στη θεωρία του για το δικαιικό πλάσμα έχει απορρίψει την πλασματική εξομοίωση των μηχανικών απεικονίσεων με τα έγγραφα. 16

18 Η διχογνωμία που αναπτύχθηκε δεν στερείται πρακτικής σημασίας 42. Εάν γίνει δεκτή η άποψη ότι η μηχανική απεικόνιση εμπίπτει στο πλάτος της έννοιας του εγγράφου 43 συνεπές είναι να γίνει δεκτό ότι η αποδεικτική της αξία περιορίζεται αποκλειστικά σ αυτήν που καθιερώνεται στο άρθρο ΚΠολΔ 44. Όπως όμως θα φανεί στο οικείο κεφάλαιο 45, η αποδεικτική αξία που καθιερώνεται στο άρθρο ΚΠολΔ, έχει περιορισμένη μόνο σημασία συναρτώμενη προς τη φυσιογνωμία των μηχανικών απεικονίσεων, και πάντως διαφέρει ουσιαστικά από την συνήθη αποδεικτική ισχύ των ιδιωτικών εγγράφων. Αντίθετα, η θεώρηση των μηχανικών απεικονίσεων ως κατά πλάσμα δικαίου εγγράφων επιτρέπει την αναζήτηση των προϋποθέσεων, υπό τις οποίες είναι δυνατόν να προσδοθεί σε αυτές και η συνήθης αποδεικτική ισχύς των ιδιωτικών εγγράφων. Αυτή η επιδίωξη αντιστοιχεί στην εμπρόθετη νομοθετική επιλογή να αναζητηθούν περιπτώσεις, κατά τις οποίες θα αποδοθεί η αποδεικτική δύναμη των εγγράφων και σε αντικείμενα που δεν φέρουν την ιδιόχειρη υπογραφή 46. Είναι βέβαια προφανές ότι το ηλεκτρονικό έγγραφο, το οποίο επίσης απεικονίζεται σε γραφή κατανοητή για τον άνθρωπο, είναι ως προς αυτό συγγενές με τα έγγραφα υπό στενή έννοια. Ωστόσο, τα γνωρίσματα του ηλεκτρονικού εγγράφου απέχουν ουσιωδώς από τα γνωρίσματα του 42 Αντίθετα, κατά τον Χριστοδούλου Κ., ό.π., σελ. 64 επ., η εν λόγω διχογνωμία δεν παρουσιάζει πρακτικό ενδιαφέρον λόγω του ότι η μηχανική απεικόνιση θα είναι έγγραφο εάν φέρει υποκατάστατο της ιδιόχειρης υπογραφής. Δε θα είναι όμως έγγραφο εάν δε φέρει υπογραφή. Κατά τον ίδιο το φαινόμενο αυτό της πολλαπλής υπαγωγής του ηλεκτρονικού εγγράφου δε θα πρέπει να ξενίζει, δεδομένου ότι τα σύγχρονα τεχνολογικά μέσα βρίσκονταν έξω από τον ορίζοντα του ιστορικού νομοθέτη. Η θέση αυτή αντικρούεται από τον Κουσούλη Σ., Ηλεκτρονικό έγγραφο, ό.π., υποσημ. 24, σελ. 221, διότι υποστηρίζει ότι συγχέει την έννοια του εγγράφου και της νομικής του φύσης με το στοιχείο της ιδιόχειρης υπογραφής, η οποία απαιτείται απλώς για την προσαυξημένη αποδεικτική του αξία. Επιπλέον, ο δικονομικός νομοθέτης είχε σαφή επίγνωση των μελλοντικών τότε εξελίξεων και σκόπιμα συμπεριέλαβε τις μηχανικές απεικονίσεις στο αποδεικτικό οπλοστάσιο των μερών. 43 Ότι στο εν λόγω άρθρο ο νόμος δεν καθιερώνει πλάσμα και ότι η μηχανική απεικόνιση εμπίπτει στο πλάτος της έννοιας του εγγράφου συμφωνεί και ο Μπέης Κ., Τα έγγραφα στην πολιτική δίκη, Δ 23 (1992), σελ Έτσι και Μπέης Κ., ό.π., σελ Βλ. παρακάτω σελ. 18 επ. 46 Βλ. Κουσούλη Σ., Ηλεκτρονικό έγγραφο, ό.π., σελ

19 εγγράφου υπό στενή έννοια κατά τον ΚΠολΔ. Όπως προαναφέρθηκε, το έγγραφο παράγεται αμέσως διά της γραφής σε υλικό που παρουσιάζει διάρκεια ζωής. Αντίθετα, το ηλεκτρονικό έγγραφο παράγεται, ως μηχανική απεικόνιση, εμμέσως αφού προηγηθούν οι φάσεις κωδικοποίησης και αποκωδικοποίησης των στοιχείων. Επομένως, η εξομοίωση των δύο διάφορων νομοτυπικών μορφών μπορεί να γίνει μόνο πλασματικά 47. ΙΙΙ. Η αποδεικτική δύναμη του ηλεκτρονικού εγγράφου Ως περίπτωση μηχανικής απεικόνισης το ηλεκτρονικό έγγραφο έχει την αποδεικτική δύναμη του άρθρου ΚΠολΔ. Αποτελεί πλήρη απόδειξη, δεκτική ανταποδείξεως, ως προς τα γεγονότα ή πράγματα που αναγράφει 48. Με πλήρη αποδεικτική ισχύ περιβάλλεται η πιστότητα της απεικόνισης καθεαυτή, δηλαδή η ακρίβεια των πραγματικών γεγονότων ή πραγμάτων που καταγράφονται ή απεικονίζονται επ αυτής 49 και όχι η αλήθεια του κειμένου ή της αναπαράστασης καθεαυτής 50. Παρεμβάσεις ή δυσλειτουργίες κατά την εισαγωγή του κειμένου και την κωδικοποίησή του σε μαγνητικές εγγραφές αλλά και κατά τον μετασχηματισμό του και την εμφάνισή του στην οθόνη του Η/Υ ή την εκτύπωσή του μπορεί να αλλοιώσουν το κείμενο που αρχικώς καταχωρήθηκε. Ακριβώς σε τέτοιες μεταμορφώσεις που μπορεί να υπέστη το κείμενο κατά τους διαδοχικούς μηχανικούς του μετασχηματισμούς αναφέρεται 47 Βλ. Κουσούλη Σ., Ηλεκτρονικό έγγραφο, ό.π., σελ Κατά τις συζητήσεις στην Αναθεωρητική Επιτροπή ο Αλ. Βαμβέτσος υπέδειξε ότι οι μηχανικές απεικονίσεις είναι δεκτικές ευχερούς παραποίησης (π.χ. δημιουργία φωτογραφικών συμπλεγμάτων από μεμονωμένες φωτογραφίες, δυνατότητα απομιμήσεως της φωνής κ.λπ.) και έτσι πρότεινε την απάλειψη της παραπάνω διάταξης περί πλήρους αποδεικτικής τους δύναμης. Παρά το ότι με την άποψη αυτή ετάχθησαν οι Χ. Φραγκίστας και Χ. Λιβαθηνός, η Επιτροπή απέρριψε την πρόταση. Βλ. ΠρΑν, σελ ΑΠ 405/2007, ΕλλΔνη 2008, σελ. 209, Κεραμεύς/Κονδύλης/Νίκας/Τέντες, ό.π., άρ. 448 αρ Βλ. Αρβανιτάκη Π., Ζητήματα αποδεικτικών εγγράφων κατά τον ΚΠολΔ, σελ

20 η δυνατότητα ανταπόδειξης του άρθρου ΚΠολΔ 51. Συνεπώς, η δυνατότητα παραποίησης των μηχανικών απεικονίσεων, αν και σε γνώση του νομοθέτη, δεν επηρεάζει την πλήρη αποδεικτική τους ισχύ. Η αντιμετώπιση των σχετικών κινδύνων ανατέθηκε στο δικαστή, ο οποίος καλείται να σταθμίσει το βάρος της ανταποδεικτικής προσπάθειας 52. Εξαιτίας του γεγονότος ότι στα ηλεκτρονικά έγγραφα συνήθως περιέχονται δικαιοπρακτικές δηλώσεις βούλησης (π.χ. παραγγελία ποσότητας εμπορεύματος), καίρια σημασία για τις συναλλαγές αποκτά, όχι τόσο η απόδειξη της ακρίβειας της απεικόνισης, αλλά η πιστοποίηση της καταγωγής του ηλεκτρονικού εγγράφου, του προσώπου δηλαδή από το οποίο προέρχεται και αναλαμβάνει τις περιεχόμενες σ αυτό δεσμεύσεις και υποχρεώσεις 53. Η πιστοποίηση αυτή δεν παρέχεται από τη διάταξη του άρθρου ΚΠολΔ, αφού αυτή, όπως προαναφέρθηκε, δεν ρυθμίζει το ζήτημα της προέλευσης της μηχανικής απεικόνισης, αλλά αναφέρεται απλά στο γεγονός της ύπαρξης του κειμένου. Απασχόλησε λοιπόν τη δικονομική θεωρία 54 το ζήτημα αν οι σύγχρονες μορφές μηχανικών απεικονίσεων (telex, telefax, ηλεκτρονικό έγγραφο) εκτός από την πλήρη αποδεικτική δύναμη που προβλέπεται στο άρθρο ΚΠολΔ, μπορούν να αναπτύξουν και την τυπική αποδεικτική δύναμη των κλασικών ιδιωτικών εγγράφων, που καθορίζεται στο άρθρο 445 ΚΠολΔ. Αν δηλαδή η παραγόμενη από αυτές πλήρης απόδειξη αφορά, εκτός από την απεικόνιση αυτή καθεαυτή, και την προέλευσή τους και το περιεχόμενό τους. Παλαιότερα είχε διατυπωθεί η άποψη ότι οι μηχανικές απεικονίσεις δεν έχουν εκδότη όπως τα συνήθη ιδιωτικά έγγραφα. «Περιέχουσαι αντικειμενικήν 51 ΜΠρΑθ 1932/2011, ΕΠολΔ 2011, σελ. 482, με παρατηρήσεις Κατηφόρη Ν., ΜΠρΑθ 6302/2004, Αρμ. 2005, σελ. 239, ΜΠρΑθ 1963/2004, Δ 2005, σελ. 586, ΔΙΜΕΕ 3/2004, σελ. 404 με παρατηρήσεις Γιαννόπουλου Γ., ΜΠρΑθ 1327/2001, ΝοΒ 2001, σελ. 866, ΕΕμΔ 2001, σελ. 256., ΕΤρΑξΧρΔ 2002, σελ. 558, ΔΕΕ 2001, σελ. 377, με παρατηρήσεις Κουσούλη Σ. και Δ 32 (2001), σελ. 457 με παρατηρήσεις Χριστοδούλου Κ. και Μπέη Κ. Βλ. όμως Νικολόπουλο Γ, ό.π., σελ. 342, κατά τον οποίο το ενδεχόμενο παρεισφρήσεως λαθών ή τεχνικών δυσλειτουργιών στην τελική απεικόνιση αντιμετωπίζεται με την αμφισβήτηση της γνησιότητας του ηλεκτρονικού εγγράφου κατ άρθρο ΚΠολΔ. 52 Μητσόπουλος Γ./Κεραμεύς Κ., ό.π., σελ. 331 ΙΙ, 332 (υπό 8). 53 Βλ. Ψούνη-Ζορμπά Ν., Δήλωση βουλήσεως μέσω ηλεκτρονικού υπολογιστή, σελ. 50 επ., 57 επ. 54 Βλ. ειδικότερα Κουσούλη Σ., Ηλεκτρονικό έγγραφο, ό.π., σελ. 225 επ. 19

21 αποτύπωσιν γεγονότων ή πραγμάτων δεν εξαρτούν την αποδεικτική των αξίαν από την προέλευσίν των εκ συγκεκριμένου προσώπου» 55. Το σίγουρο είναι ότι η άποψη αυτή δεν μπορεί να καλύπτει και το ηλεκτρονικό έγγραφο διαθέσεως, μέσω του οποίου διατυπώνεται ή μεταβιβάζεται ηλεκτρονικά ορισμένη δήλωση 56. Ως εκδότης της περιλαμβανόμενης στο ηλεκτρονικό έγγραφο δήλωσης βούλησης νοείται το πρόσωπο από το οποίο αυτή προήλθε, δηλαδή ο αποστολέας της 57. Όπως η κατ άρθρο 445 ΚΠολΔ αποδεικτική δύναμη του ιδιωτικού εγγράφου εξαρτάται, κατ αρχάς, από την ύπαρξη της ιδιόχειρης υπογραφής (άρθρο 443 ΚΠολΔ), αντιστοίχως και στο ηλεκτρονικό έγγραφο τίθεται το ζήτημα της ύπαρξης της ηλεκτρονικής υπογραφής. Για να καλυφθεί λοιπόν η έλλειψη ιδιόχειρης υπογραφής στα ηλεκτρονικά έγγραφα, η θεωρία κατέτεινε στην ανάδειξη τελολογικού υποκατάστατου της ιδιόχειρης υπογραφής, υπογραμμίζοντας ότι οι μορφές αυτές περιέχουν στοιχεία ικανά να υποκαταστήσουν από άποψη λειτουργίας την ιδιόχειρη υπογραφή. Πιο συγκεκριμένα, διατυπώθηκε η θέση ότι η ηλεκτρονική υπογραφή χαρακτηρίζει ένα ορισμένο πρόσωπο, εμπεριέχοντας κατ ουσία δήλωση της ταυτότητας του δηλούντος 58. Η άποψη αυτή επιβεβαιώθηκε και νομολογιακά από τη στιγμή που έγινε δεκτό ότι: «η μοναδική για κάθε χρήστη ηλεκτρονική διεύθυνση, που έχει ορισθεί και εφαρμοστεί από τον ίδιο τον αποστολέα, έχει το χαρακτήρα της ιδιόχειρης υπογραφής έστω και αν δεν έχει την παραδοσιακή μορφή της τελευταίας» Μητσόπουλος Γ./Κεραμεύς Κ., ό.π., σελ. 333 (υπό 11). 56 Βλ. Νικολόπουλο Γ., ό.π., σελ Για την ταύτιση αποστολέα - εκδότη στο ηλεκτρονικό έγγραφο βλ. ΑΠ 1628/2003, Τράπεζα Νομικών Πληροφοριών Νόμος, ΕφΑθ 32/2011, ΔΕΕ 2011, σελ. 591, ΕΠολΔ 2011, σελ. 756, ΜΠρΑθ 1932/2011, ΕΠολΔ 2011, σελ. 482, με παρατηρήσεις Κατηφόρη Ν., ΜΠρΑθ 6302/2004, Αρμ. 2005, σελ. 239, ΜΠρΑθ 1963/2004, Δ 2005, σελ. 586, ΔΙΜΕΕ 3/2004, σελ. 404 με παρατηρήσεις Γιαννόπουλου Γ., ΜΠρΑθ 1327/2001, ΝοΒ 2001, σελ. 866, ΕΕμΔ 2001, σελ. 256., ΕΤρΑξΧρΔ 2002, σελ. 558, ΔΕΕ 2001, σελ. 377, με παρατηρήσεις Κουσούλη Σ. και Δ 32 (2001), σελ. 457 με παρατηρήσεις Χριστοδούλου Κ. και Μπέη Κ. : «η περιλαμβανόμενη σ αυτό δήλωση προέρχεται από τον εκδότη - αποστολέα του». 58 Βλ. αναλυτικά Κουσούλη Σ., Σύγχρονες μορφές, ό.π., σελ. 121 επ. 59 ΕφΑθ 32/2011, ΔΕΕ 2011, σελ. 591, ΕΠολΔ 2011, σελ. 756, ΜΠρΑθ 1932/2001, ΕΠολΔ 2011, 482, με παρατηρήσεις Κατηφόρη Ν., ΜΠρΑθ 1963/2004, Δ 2005, σελ. 586, ΔΙΜΕΕ 3/2004, σελ. 404 με παρατηρήσεις Γιαννόπουλου Γ., ΜΠρΑθ 1327/2001, ΝοΒ 2001, σελ. 866, ΕΕμΔ 2001, σελ. 256., ΕΤρΑξΧρΔ 2002, σελ. 558, ΔΕΕ 2001, σελ. 377, με 20

22 Δυνάμει του άρθρου 41 ν. 3994/2011, προστέθηκε τρίτη παράγραφος στο άρθρο 448 ΚΠολΔ, σύμφωνα με την οποία: «Οι απεικονίσεις της παραγράφου 2 του άρθρου 444 αποτελούν πλήρη απόδειξη με την επιφύλαξη του άρθρου 445 ΚΠολΔ». Με την παραπάνω παράγραφο επιβεβαιώνεται νομοθετικά η ήδη διαμορφωθείσα τάση να αποδίδεται στις μηχανικές απεικονίσεις, που περιέχουν δηλώσεις, η αποδεικτική δύναμη το άρθρου 445 ΚΠολΔ. Κατά ορθή ερμηνεία της παραγράφου 3 του άρθρου 448 ΚΠολΔ, την πλήρη αποδεικτική δύναμη του άρθρου 445 ΚΠολΔ δεν έχουν όλες οι μηχανικές απεικονίσεις (πληροφορίες, εικόνες, σύμβολα, ήχοι), ακόμα και αν η αποτύπωσή τους κ.λπ., έγινε με τον τρόπο που περιγράφεται στο άρθρο ΚΠολΔ και έτσι εντάσσονται στην έννοια των ηλεκτρονικών εγγράφων 60. Πρέπει να γίνει δεκτό ότι το άρθρο ΚΠολΔ αφορά μόνο τις απεικονίσεις που το περιεχόμενό τους συνίσταται σε δήλωση και όχι αυτές που αναπαριστούν απλώς ένα γεγονός, όπως π.χ. μία εικόνα. Εξάλλου, αν μία απεικόνιση δεν περιέχει δήλωση δεν μπορεί εκ των πραγμάτων να έχει την αποδεικτική δύναμη του άρθρου 445 ΚΠολΔ. Για την εφαρμογή λοιπόν της νέας διάταξης του άρθρου ΚΠολΔ απαιτείται εκτός από το να εντάσσεται η μηχανική απεικόνιση στην περίπτωση του άρθρου ΚΠολΔ και ο έλεγχος του περιεχομένου της. Επιπροσθέτως, η ευρύτητα της διατύπωσης του άρθρου ΚΠολΔ, δηλαδή η απόδοση της αποδεικτικής δύναμης του άρθρου 445 ΚΠολΔ στις μηχανικές απεικονίσεις του άρθρου ΚΠολΔ, δεν μπορεί να οδηγήσει στο συμπέρασμα ότι μηχανικές απεικονίσεις αγνώστου προελεύσεως έχουν άνευ ετέρου την καθοριζόμενη στο άρθρο ΚΠολΔ αποδεικτική δύναμη. Εξάλλου, όπως διευκρινίζεται στην αιτιολογική έκθεση του νόμου με τη νέα αυτή παράγραφο δεν προσδίδεται στα ηλεκτρονικά έγγραφα που μνημονεύονται στο άρθρο ΚΠολΔ μεγαλύτερη αποδεικτική δύναμη από εκείνη του κλασικού ιδιωτικού εγγράφου. Επομένως, και υπό το ισχύον νομικό καθεστώς, την αποδεικτική δύναμη του άρθρου ΚΠολΔ έχουν οι μηχανικές απεικονίσεις του άρθρου ΚΠολΔ μόνο παρατηρήσεις Κουσούλη Σ. και Δ 32 (2001), σελ. 457 με παρατηρήσεις Χριστοδούλου Κ. και Μπέη Κ. 60 Νικολόπουλος Γ., ό.π., σελ. 345 επ. 21

23 όταν περιέχουν στοιχεία ικανά να υποκαταστήσουν την έλλειψη ιδιόχειρης υπογραφής 61. ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β. Η ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗ ΥΠΟΓΡΑΦΗ Ι. Η έννοια και τα είδη της ηλεκτρονικής υπογραφής Το π.δ. 150/2001 προσάρμοσε την ελληνική νομοθεσία στις διατάξεις της Οδηγίας 1999/93 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου και καθιέρωσε την ηλεκτρονική υπογραφή. Βασικός σκοπός της Οδηγίας υπήρξε η διευκόλυνση των ηλεκτρονικών επικοινωνιών και του ηλεκτρονικού εμπορίου 62. Το άρθρο 2 1 π.δ. 150/2001 δίνει τον ορισμό της ηλεκτρονικής υπογραφής ορίζοντάς την ως «δεδομένα σε ηλεκτρονική μορφή, τα οποία είναι συνημμένα σε άλλα ηλεκτρονικά δεδομένα ή συσχετίζονται λογικά με αυτά και τα οποία χρησιμεύουν ως μέθοδος αποδείξεως της γνησιότητας» 63. Ο νομοθετικός αυτός ορισμός χαρακτηρίζεται για την ευρύτητα της 61 Βλ. Νικολόπουλο Γ., ό.π., σελ Βλ. σχετικά Δελούκα-Ιγγλέση Κ., Νομικά θέματα ηλεκτρονικού εμπορίου, σελ. 170 επ., Ζέκο Γ., Ιδιόχειρες ηλεκτρονικές υπογραφές και ηλεκτρονικές συμβάσεις, ΔΕΕ 6 (2004), σελ. 627 επ., Κόμνιο Κ, Η ηλεκτρονική διακυβέρνηση (E-Government) και οι ηλεκτρονικές υπογραφές στη δημόσια διοίκηση, Δ 34 (2003), σελ επ., Λιναρίτη Ι., Η νομοθετική ρύθμιση των ηλεκτρονικών υπογραφών μετά την ενσωμάτωση της Οδηγίας 99/93 της Ευρωπαϊκής Ένωσης στο ελληνικό δίκαιο με το ΠΔ 150/2001, ΔΕΕ 3 (2002), σελ. 257 επ., Καραδημητρίου Κ., Ηλεκτρονικές υπογραφές: ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΣΚΕΨΕΙΣ ΜΕ ΑΦΟΡΜΗ ΤΟ Π.Δ. 150/2001, Αρμ. 2002, 10, σελ επ., Καραγιάννη Β., Το κοινοτικό πλαίσιο για τις ηλεκτρονικές υπογραφές- Η Οδηγία 1999/93/ΕΚ, ΔΕΕ 6 (2000), σελ. 580 επ., Ιγγλεζάκη Ι., Οι νομικές ρυθμίσεις για τις ψηφιακές υπογραφές. Η Οδηγία 1999/93/ΕΚ και οι εθνικές νομοθεσίες, ΕπισκΕΔ Γ/2000, σελ. 619 επ., Μιχαηλίδου Χ., Το πρόβλημα της ηλεκτρονικής υπογραφής, Δ 31 (2000), σελ επ. 63 Ο ορισμός αυτός επαναλαμβάνεται αυτολεξεί στο άρθρο 3 ν. 3979/2011 «Για την ηλεκτρονική διακυβέρνηση». 22

24 διατύπωσής του 64. Ο ίδιος αποτελεί το αποτέλεσμα μιας σειράς μακρών διαβουλεύσεων στο πλαίσιο της κοινοτικής νομοπαρασκευαστικής διαδικασίας και επιτυγχάνει να συνδυάζει από τη μια πλευρά προσαρμοστικότητα έναντι των επερχόμενων τεχνολογικών εξελίξεων και από την άλλη μη απόρριψη πρακτικών που έχουν ήδη εδραιωθεί στο χώρο των ηλεκτρονικών συναλλαγών 65. Εξάλλου, όπως αναφέρεται στο σημείο 8 του προοιμίου της Οδηγίας «η ταχεία τεχνολογική ανάπτυξη και ο παγκόσμιος χαρακτήρας του Internet επιβάλλουν προσέγγιση που θα είναι ανοιχτή σε διάφορες τεχνολογίες και υπηρεσίες ηλεκτρονικής αναγνώρισης της γνησιότητας δεδομένων». Από τον ορισμό αυτό του π.δ. 150/2001 για την ηλεκτρονική υπογραφή προκύπτει το συμπέρασμα ότι αυτή αποτελεί μέθοδο τεκμηρίωσης της γνησιότητας του ηλεκτρονικού εγγράφου 66. Έτσι, οποιαδήποτε ηλεκτρονική μέθοδος μπορεί να φανεί χρήσιμη στην απόδειξη της γνησιότητας του ηλεκτρονικού εγγράφου εμπίπτει στην έννοια της ηλεκτρονικής υπογραφής, ανεξάρτητα από το βαθμό βεβαιότητας ή πιθανολογικής ασφάλειας με τον οποίο μπορεί να συντελείται η απόδειξη αυτή 67. Στα εννοιολογικά στοιχεία λοιπόν της ηλεκτρονικής υπογραφής περιλαμβάνεται απλώς η εν δυνάμει δυνατότητα της εκάστοτε μεθόδου να αποδείξει την γνησιότητα του ηλεκτρονικού εγγράφου και όχι η επίτευξη βεβαιότητας ως προς αυτήν. Στην έννοια της ηλεκτρονικής υπογραφής, όπως περιγράφηκε παραπάνω, εμπίπτει ο Προσωπικός Κωδικός Αριθμός (PIN), που συνηθίζεται σε κλειστά δίκτυα και προϋποθέτει την προηγούμενη συμβατική επαφή των συναλλασσομένων 68. Εδώ εμπίπτει και η μέθοδος της κρυπτογραφίας, η 64 Βλ. Λιναρίτη Ι., ό.π., σελ. 258, Ιγγλεζάκη Ι., ό.π., σελ. 27, 65 Λιναρίτης Ι., ό.π., σελ Βλ. Γεωργιάδη Γ., ό.π., σελ. 166 επ., Κουσούλη Σ., Ηλεκτρονικό έγγραφο, σελ. 225, Λιρανίτη Ι., ό.π., σελ. 258 επ. Βλ. όμως και Μανιώτη Δ., ό.π., σελ Βλ. Μανιώτη Δ., Η σύναψη της ηλεκτρονικής συμβάσεως, σελ. 27 επ. 68 Βλ. Γεωργιάδη Γ., ό.π., σελ. 168 επ., Πιτσιρίκο Ι., Σύγχρονα μέσα επικοινωνίας (τηλεομοιότυπο, τηλετύπημα, ηλεκτρονικό έγγραφο) για την κατάρτιση τυπικών δικαιοπραξιών, ως ζήτημα σχέσεως εγγράφου τύπου και δικαιοπραξίας, σελ. 390 επ. Χρήση του Προσωπικού Κωδικού Αριθμού (PIN) γίνεται κατά κόρον από τους πελάτες τραπεζών, όταν συμφωνούν ότι πράξεις πιστώσεως ή χρεώσεως, πληρωμές, αναλήψεις χρημάτων κλπ. θα γίνονται όχι μόνο με την υπογραφή κάποιου εντύπου, αλλά και 23

25 οποία νοείται ως ο μετασχηματισμός των δεδομένων Η/Υ με τη χρήση των κατάλληλων αλγορίθμων, έτσι ώστε η ανάγνωσή τους να είναι δυνατή μόνο με τη βοήθεια ενός κλειδιού αποκρυπτογράφησης 69. Με σημείο αναφοράς το κλειδί αυτό, υπάρχουν δύο μεγάλες κατηγορίες κρυπτογραφίας: η συμμετρική, όταν το κλειδί είναι κοινό και για τους δύο και η ασύμμετρη, η οποία στηρίζεται σε ένα συνδυασμό μυστικού κλειδιού για την κρυπτογράφηση και δημοσίου κλειδιού για την αποκρυπτογράφηση 70. Η σημαντικότερη εφαρμογή της ασύμμετρης κρυπτογραφίας είναι η ψηφιακή υπογραφή 71. Η ψηφιακή υπογραφή πληροί επιπλέον τις προϋποθέσεις της «προηγμένης ηλεκτρονικής υπογραφής» με την έννοια του άρθρου 2 2 π.δ. 150/2001. Σύμφωνα με το άρθρο αυτό «ως προηγμένη ηλεκτρονική υπογραφή» ή «ψηφιακή υπογραφή» νοείται η ηλεκτρονική υπογραφή η οποία: συνδέεται μονοσήμαντα με τον υπογράφοντα, καθορίζει ειδικά και αποκλειστικά την ταυτότητα του υπογράφοντος και ανταποκρίνεται σε ορισμένους όρους ασφαλείας 72. Εξαιρετικά ενδιαφέρον είναι το ζήτημα αν η ηλεκτρονική διεύθυνση, που συνοδεύει τα μηνύματα που στέλνονται μέσω του ηλεκτρονικού ταχυδρομείου, μπορεί να αξιολογηθεί ως ηλεκτρονική υπογραφή. Η ελληνική νομολογία 73 στις υποθέσεις που τέθηκαν ενώπιων της υιοθέτησε την άποψη με την πίεση ορισμένων πλήκτρων και τη χρήση μίας μαγνητικής κάρτας. Η κάρτα φέρει μαγνητικά στοιχεία, τα οποία επιτρέπουν στο χρήστη την είσοδο στο σύστημα των συναλλαγών. Ο τελευταίος είναι εφοδιασμένος με τον προσωπικό του κωδικό για την είσοδό του στο σύστημα, για να πραγματοποιηθεί η συγκεκριμένη συναλλαγή επί λογαριασμού, τον οποίο τηρεί στην παρεμβαλλόμενη τράπεζα. Αυτή η μέθοδος τεκμηρίωσης που συνίσταται, όπως προαναφέρθηκε στη χρήση ενός κωδικού αριθμού, είθισται να χρησιμοποιείται και στο διαδίκτυο π.χ. για την εγγραφή σε συνδρομητικές βάσεις δεδομένων αντί χαμηλού οικονομικού ανταλλάγματος ή έναντι της συναίνεσης στη χρησιμοποίηση των προσωπικών δεδομένων του χρήστη για σκοπούς ερευνητικούς ή διαφημιστικούς. 69 Ιγγλεζάκης Ι., ό.π., σελ Βλ. εκτενή παρουσίαση σε Δελούκα-Ιγγλέση Κ., ό.π., σελ. 157 επ., Πιτσιρίκο Ι., ό.π., σελ. 392 επ., Γεωργιάδη Γ., ό.π., σελ. 179 επ., Καραδημητρίου Κ., ό.π., σελ επ. 71 Βλ. ειδικότερα Μανιώτη Δ., Η ψηφιακή υπογραφή, ό.π., σελ. 39 επ. 72 Η έννοια της ψηφιακής υπογραφής προσδιορίσθηκε αρχικά με τον άρθρο 14 ΙΙ 5 ν. 2672/1998. Βλ. σχετικά Κόμνιο Κ., ό.π., σελ επ. Βλ. για την ειδική σημασία που παρουσιάζουν τα χαρακτηριστικά του άρθου 2 αρ. 2 π.δ. 150/2001 ιδίως σε Γεωργιάδη Γ., ό.π., σελ. 196 επ., Χριστοδούλου Κ., ό.π., σελ. 91 επ., Πιτσιρίκο Ι, Νομική φύση του ηλεκτρονικού εγγράφου και της ηλεκτρονικής υπογραφής κατά το π.δ. 150/2001 και την Οδηγία 1999/93/ΕΚ, ΕΕμπΔ 2011, σελ. 317 επ. 73 ΕφΑθ 32/2011, ΔΕΕ 2011, σελ. 591, ΕΠολΔ 2011, σελ. 756, ΜΠρΑθ 1932/2011, ΕΠολΔ 2011, σελ. 482, με παρατηρήσεις Κατηφόρη Ν., ΜΠρΑθ 6302/2004, Αρμ. 2005, σελ. 239, ΜΠρΑθ 1963/2004, Δ 2005, σελ. 586, ΔΙΜΕΕ 3/2004, σελ. 404 με παρατηρήσεις 24

26 που είχε υποστηριχθεί παλιότερα στη θεωρία και αντιμετώπισε τις ηλεκτρονικές διευθύνσεις των αποστολέων του μηνύματος κατά τρόπο λειτουργικά ισοδύναμο προς την ιδιόχειρη υπογραφή 74. Ειδικότερα, δέχτηκε ότι εφόσον μία μέθοδος ηλεκτρονικής υπογραφής προσφέρει ίδια εχέγγυα ασφάλειας με την ιδιόχειρη, όσον αφορά τη γνησιότητα των δεδομένων και την προέλευσή τους από τον φερόμενο ως αποστολέα τους, θα πρέπει να θεωρηθεί ως λειτουργικά ισοδύναμη προς την ιδιόχειρη υπογραφή και να επαγάγει τις έννομες συνέπειες της τελευταίας, τουλάχιστον στο πεδίο του δικαίου της απόδειξης. Το δικαστήριο έχοντας ως αφετηρία την παραπάνω σκέψη προέβη σύμφωνα με τα διδάγματα της κοινής πείρας- σε μία αξιολόγηση του κατά πόσο η διεύθυνση ηλεκτρονικής αλληλογραφίας παρέχει τα εχέγγυα αυτά. Σύμφωνα με το συλλογισμό του δικαστηρίου, η διεύθυνση αυτή καθεαυτή συνιστά ένα ειδικό κωδικό, βάσει του οποίου το σύστημα αναγνωρίζει τον χρήστη είτε ως αποστολέα είτε ως λήπτη μηνύματος. Επιπλέον, η ηλεκτρονική διεύθυνση του δηλούντος είναι πρωτότυπη αλλά και μοναδική για κάθε χρήστη, αφού έχει «κατοχυρωθεί» από τον αρμόδιο φορέα, και δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί νόμιμα από κάποιον άλλο. Ο κωδικός αυτός προσδιορίζει το χρήστη αλλά και τον συνδέει άρρηκτα με το μήνυμά του καθιστώντας τους ένα «ενιαίο σύνολο», καθώς δεν είναι τεχνικά δυνατή η αποστολή του μηνύματος εάν δε συνοδεύεται από τη διεύθυνση του αποστολέα. Επομένως, ο καθορισμός της ηλεκτρονικής διεύθυνσης κατά τρόπο μοναδικό από τον ίδιο το χρήστη και η δήλωσή της σε κάθε αποστελλόμενο μήνυμα συνιστούν, κατά το δικαστήριο, απόδειξη της ταυτότητας του εκδότη και πληρούν τις λειτουργίες της υπογραφής. Σύμφωνα με τον παραπάνω συλλογισμό θα πρέπει να γίνει δεκτό ότι η διεύθυνση ηλεκτρονικής αλληλογραφίας πληροί τις προϋποθέσεις της ηλεκτρονικής υπογραφής του άρθρου 2 1 του π.δ. 150/2001. Αντίθετα δεν μπορεί να γίνει λόγος για ηλεκτρονική υπογραφή όταν π.χ. το ηλεκτρονικό μήνυμα συνοδεύεται από διεύθυνση που επιτρέπει την ανωνυμία (όπως όταν η Γιαννόπουλου Γ., ΜΠρΑθ 1327/2001, ΝοΒ 2001, σελ. 866, ΕΕμΔ 2001, σελ. 256., ΕΤρΑξΧρΔ 2002, σελ. 558, ΔΕΕ 2001, σελ. 377, με παρατηρήσεις Κουσούλη Σ. και Δ 32 (2001), σελ. 457 με παρατηρήσεις Χριστοδούλου Κ. και Μπέη Κ. 74 Κουσούλης Σ., Σύγχρονες μορφές, ό.π., σελ. 142 επ. Ομοίως, Νίκας Ν., Πολιτική Δικονομία ΙΙ, 2005, σελ. 525 επ., Νικολόπουλος Γ., ό.π., σελ. 351 επ. 25