ΑΝΩΤΑΤΟ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΙΟΝΙΩΝ ΝΗΣΩΝ

Transcript

1 ΑΝΩΤΑΤΟ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΙΟΝΙΩΝ ΝΗΣΩΝ ΤΜΗΜΑ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΗΧΟΥ & ΜΟΥΣΙΚΩΝ ΟΡΓΑΝΩΝ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ ΣΤΗΝ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΜΟΥΣΙΚΩΝ ΟΡΓΑΝΩΝ (ΠΝΕΥΣΤΑ) ΚΟΥΤΡΟΥΜΑΝΗ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ Α.Μ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ: ΚΑΤΕΡΕΛΟΣ ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ ΛΗΞΟΥΡΙ 2014

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ σελ. 3 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ο : Ιστορία και ταξινόμηση πνευστών μουσικών οργάνων 1.1 Ιστορία των μουσικών οργάνων, προέλευση και εξέλιξη σελ Κατηγοριοποίηση και ταξινόμηση των μουσικών οργάνων σελ. 8 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ο : Αρχαία ελληνικά και παραδοσιακά και λαϊκά πνευστά μουσικά όργανα 2.1 Υλικά και τρόπος κατασκευής αρχαίων ελληνικών πνευστών σελ Υλικά και τρόπος κατασκευής παραδοσιακών και λαϊκών πνευστών...σελ Αερόφωνα με κόγχη..σελ Αερόφωνα με μονό ή διπλό γλωσσίδι σελ. 14 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 ο : Ακουστική και παραγωγή του ήχου των πνευστών και τρόπος λειτουργίας τους 3.1 Τρόπος λειτουργίας των ξύλινων και χάλκινων πνευστών.σελ Χαρακτηριστικά ακουστικής και παραγωγής του ήχου..σελ Τεχνικές μέτρησης της ακουστικής για την κατασκευή πνευστών μουσικών οργάνων.σελ. 21 2

3 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 ο : Ξύλινα πνευστά 4.1 Κατηγορίες και είδη ξύλινων πνευστών..σελ Το κλαρίνο..σελ Κατασκευή και υλικά κατασκευής σελ Τεχνολογία και φυσική ακουστική...σελ Φθοροποιοί παράγοντες, επισκευή και συντήρηση.σελ Το σαξόφωνο. σελ Κατασκευή και υλικά κατασκευής σελ Τεχνολογία και φυσική ακουστική...σελ Φθοροποιοί παράγοντες, επισκευή και συντήρηση.σελ Το φλάουτο.σελ Κατασκευή και υλικά κατασκευής σελ Τεχνολογία και φυσική ακουστική...σελ Φθοροποιοί παράγοντες, επισκευή και συντήρηση.σελ. 43 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 ο : Χάλκινα πνευστά 5.1 Κατηγορίες και είδη χάλκινων πνευστών...σελ Η τρομπέτα.σελ Κατασκευή και υλικά κατασκευής σελ Τεχνολογία και φυσική ακουστική...σελ Φθοροποιοί παράγοντες, επισκευή και συντήρηση.σελ. 52 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 ο : Συμπεράσματα.σελ. 54 ΠΗΓΕΣ : Bιβλιογραφία & internet...σελ. 55 3

4 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η εργασία αυτή έχει ως σκοπό την βιβλιογραφική ανασκόπηση για την κατασκευή πνευστών μουσικών οργάνων, βασισμένη σε βιβλιογραφική έρευνα από τη βιβλιοθήκη του ΑΤΕΙ Ιονίων Νήσων στο Ληξούρι, πληροφορίες από το διαδίκτυο, σημειώσεις μαθημάτων του τμήματος Κατασκευής του ΑΤΕΙ, καθώς και προσωπικές σημειώσεις και εργασίες. Η πτυχιακή αποτελείται από πέντε κεφάλαια, τα οποία αφορούν την κατασκευή μουσικών οργάνων και το έκτο κεφάλαιο όπου παρατίθενται τα συμπεράσματα της έρευνας. Στο πρώτο κεφάλαιο, γίνεται μια γενική αναφορά στην ιστορία των μουσικών οργάνων, την προέλευση και την εξέλιξη τους, καθώς επίσης και κατηγοριοποίηση και ταξινόμηση τους. Το δεύτερο κεφάλαιο αναφέρεται στα αρχαία και παραδοσιακά ελληνικά πνευστά μουσικά όργανα και στα υλικά και τον τρόπο λειτουργίας τους. Το τρίτο κεφάλαιο ασχολείται με την ακουστική και την παραγωγή του ήχου, και πιο συγκεκριμένα, με τα χαρακτηριστικά τους, τις τεχνικές μέτρησης της ακουστικής για την κατασκευή πνευστών μουσικών οργάνων και τον τρόπο λειτουργίας των πνευστών. Στο τέταρτο και το πέμπτο κεφάλαιο γίνεται ανάλυση των κατηγοριών και των ειδών των ξύλινων και των χάλκινων πνευστών αντίστοιχα, της διαδικασίας κατασκευής τους και των υλικών που χρησιμοποιούνται, καθώς και των ιδιοτήτων τους. Επίσης γίνεται μελέτη της λειτουργικότητας τους και της εργονομίας τους και καταγραφή της ακουστικής και παραγωγής του ήχου. Τέλος, ένα πολύ σημαντικό κομμάτι το οποίο είναι και η επισκευή και συντήρηση τους. Στο έκτο και τελευταίο κεφάλαιο συνοψίζονται τα συμπεράσματα όλης της έρευνας και της εργασίας. 4

5 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ο ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ ΤΩΝ ΠΝΕΥΣΤΩΝ ΜΟΥΣΙΚΩΝ ΟΡΓΑΝΩΝ Στην ορολογία της μουσικολογίας και ειδικότερα στον κλάδο της οργανολογίας- με τον όρο πνευστά περιγράφονται εκείνα τα μουσικά όργανα στα οποία η παραγωγή ήχου είναι συνέπεια της δόνησης ενός σώματος ή μιας στήλης αέρα. Τα πνευστά ανήκουν στη μητρική κατηγορία των αερόφωνων οργάνων και διαφοροποιούνται ανάλογα με τον ειδικότερο τρόπο ηχοπαραγωγής, το υλικό κατασκευής τους, τη χρήση τους στη μουσική κλπ. Κατά κύριο λόγο αποτελούνται από ένα σωληνωειδές σώμα και μπορεί να φέρουν, επιστόμιο, οπές ή κλειδιά, πιστόνια ή άλλα επιμέρους διαφοροποίηση με τα εν γένει αερόφωνα ορίζεται από το γεγονός ότι το σώμα αέρα που δονείται περικλείεται από το ίδιο το σώμα του οργάνου, το οποίο επίσης δονείται συμβάλλοντας στην ηχοπαραγωγή. [3, 9, 15] 1.1. Ιστορία των μουσικών οργάνων, προέλευση και εξέλιξη Τα μουσικά όργανα της σύγχρονης εποχής είναι, κυρίως, αποτέλεσμα τελευταίας μετατροπής αρχαιότατων συχνά οργάνων, που ανάγονται σε απομακρυσμένες εποχές και που ενδιαφέρουν επίσης την εθνολογία. Τα πνευστά όργανα με τα οποία ασχολείται η εργασία είναι τα ξύλινα και χάλκινα. Οι όροι «ξύλινα» και «χάλκινα» επικράτησαν στις μέρες μας, αν και δεν αντιστοιχούν πάντα στην ύλη από την οποία κατασκευάζεται το όργανο. Πολλά από τα ξύλινα πνευστά σήμερα είναι φτιαγμένα από μπρούντζο, ασήμι, εβονίτη (ελαστικό που έχει σκληρυνθεί με θειάφι), ή και πλαστικό, ενώ πολλά από τα πρωτόγονα όργανα από ξύλο, κέρατο ζώου, ή άλλο υλικό παρμένο από τη φύση, κατατάσσονται σήμερα στα χάλκινα. 5

6 Τα ξύλινα πνευστά θεωρούνται από τα παλαιότερα γνωστά μουσικά όργανα. Τα πρώτα ευρήματα που χρονολογούνται από την παλαιολιθική εποχή (περίπου π.χ.), είναι ορισμένα πρωτόγονα φλάουτα, φτιαγμένα από κούφια κόκαλα μεγάλων ζώων. Είχαν μόνο μία τρύπα και παρήγαγαν ένα μοναδικό ήχο (όπως ακριβώς συμβαίνει όταν φυσάμε στο στόμιο ενός μπουκαλιού). Τα όργανα με γλωττίδα είναι μεταγενέστερα, και ανάγονται στην εποχή των πρώτων μεγάλων πολιτισμών της Ανατολικής Μεσογείου και Μικράς Ασίας. Ανασκαφές στις περιοχές αυτές που χρονολογούνται από την τρίτη χιλιετία π. Χ. Κατασκευασμένοι από διάφορα υλικά, μπορούσαν να παράγουν περισσότερους από έναν ήχους με το άνοιγμα οπών. Οι αυλοί με γλωττίδα (συνήθως διπλή) ήταν από τα πιο δημοφιλή πνευστά των Αρχαίων Ελλήνων και αργότερα των Ρωμαίων (tibia). Στην Ευρώπη διάφοροι τύπο ξύλινων πνευστών ήρθαν από το 12 ο αιώνα από την Ανατολή. Άνηκαν στα όργανα «haut» (= δυνατά, ηχηρά), που συνήθως προορίζονταν για εξωτερικούς χώρους (υπαίθριες τελετές και χορούς, στρατιωτική μουσική κ.τ.λ.). Μεταξύ αυτών υπήρχαν οι πρόγονοι των σημερινών ξύλινων πνευστών της συμφωνικής ορχήστρας. Το 17 ο αιώνα, ορισμένες τροποποιήσεις στο σωλήνα βελτίωσαν το ηχόχρωμα, και η προσθήκη κλειδιών διευκόλυνε τους εκτελεστές να παίζουν νότες που διαφορετικά θα τους ήταν αδύνατο να παίξουν. Σημαντική ήταν η προσφορά των μελών της φημισμένης οικογένειας Hotteterre, που ήταν οργανοποιοί στην Γαλλική Αυλή. Κατά τα τέλη του 18 ου αιώνα όταν ακόμη ο Haydn έγραφε τις τελευταίες του συμφωνίες και ο Beethoven τις πρώτες του- τα ξύλινα πνευστά της ορχήστρας αποτελούνταν από φλάουτα, όμποε, κλαρινέτα και φαγκότα (δύο από το κάθε είδος). Το 19 ο αιώνα προστέθηκαν μικρότερα ή μεγαλύτερα «αδέρφια» (πίκολο, αγγλικό κόρνο, μπάσο κλαρινέτο, κόντρα φαγκότο), επεκτείνοντας με αυτόν τον τρόπο τη μουσική έκταση των ξύλινων πνευστών και εμπλουτίζοντας την ορχήστρα με νέα ποικιλία ηχοχρωμάτων. Διάφορα συστήματα κλειδιών και δακτυλισμών που εφαρμόστηκαν τους τελευταίους δύο αιώνες, όπως το «σύστημα Bohm», έδωσαν στα όργανα αυτής της οικογένειας μεγαλύτερες δυνατότητες και ευελιξία, επιτρέποντας στους 6

7 εκτελεστές να παίζουν με μεγαλύτερη ευκολία φθόγγους που διαφορετικά θα τους ήταν δύσκολο ή αδύνατο να παίξουν. Τα πρώτα όργανα που κατατάσσονται στα χάλκινα πνευστά, χρονολογούνται από τους προϊστορικούς ακόμη χρόνους και ήταν κατασκευασμένα από φυσικά υλικά, όπως κοχύλια, κούφια κλαδιά, κέρατα ζώων κτλ. Οι πρόγονοι της τρομπέτας είχαν σχήμα κυρίως ίσιο και κυλινδρικό, ενώ του κόρνου (cornu=κέρας) κυρτό και κωνικό. Και στις δύο περιπτώσεις ο ήχος παραγόταν από την παλμική κίνηση των χειλιών του εκτελεστή. Παρόμοια όργανα συναντάμε σήμερα σε πολλές πρωτόγονες κοινωνίες και χρησιμοποιούνται κυρίως σε ιεροτελεστίες ή στη μετάδοση μηνυμάτων. Η ανακάλυψη και χρήση του χαλκού επηρέασε, όπως ήταν φυσικό, όλες τις ανθρώπινες δραστηριότητες. Αυτό το καινούργιο υλικό κατασκευής επέτρεψε τη δημιουργία μεγαλύτερων και πιο εκλεπτυσμένων οργάνων. Όπως αποκάλυψαν οι ανασκαφές, τα χάλκινα πνευστά υπήρχαν στους περισσότερους μεγάλους πολιτισμούς της αρχαιότητας. Όργανα με δυνατό, λαμπρό ήχο, τα χάλκινα πνευστά χρησιμοποιήθηκαν συνήθως σε εξωτερικούς χώρους. Λόγω του περιορισμένου αριθμού φθόγγων που μπορούσαν να παράγουν, η χρήση τους για πολλά χρόνια περιορίστηκε στη μετάδοση μηνυμάτων, σε κυνηγετικά καλέσματα, ή σε στρατιωτικές δραστηριότητες. Στα χάλκινα πνευστά της αρχαίας εποχής περιλαμβάνονται το εβραϊκό shofar (που χρησιμοποιείται ακόμη και είναι πάντα κατασκευασμένο από κέρατο ζώου) και το σκανδιναβικό lur που ανήκουν στην κατηγορία του κόρνου, καθώς και οι αρχαίες αιγυπτιακές, ελληνικές και ρωμαϊκές σάλπιγγες, από την κατηγορία της τρομπέτας. Μερικά από τα χάλκινα πνευστά που εμφανίστηκαν στην Ευρώπη μετά το 15 ο αιώνα αλλά που δεν χρησιμοποιούνται πλέον είναι ο οφίαυλος (σε σχήμα φιδιού), το όλιφαν (oliphant) από ελεφαντόδοντο, ορισμένα είδη σάλπιγγας, το κορνέτο από ξύλο ή ελεφαντόδοντο συχνά καλυμμένο με δέρμα. [4, 9, 15] 7

8 1.2. Κατηγοριοποίηση και ταξινόμηση των πνευστών μουσικών οργάνων Πνευστά ή αλλιώς αερόφωνα ονομάζονται τα μουσικά όργανα στα οποία χρησιμοποιείται ο αέρας για την παραγωγή του ήχου. Η ακουστική λειτουργία για την παραγωγή του ήχου στηρίζεται στην ταλάντωση της αέριας στήλης ενός ηχητικού σωλήνα (π.χ. τρομπέτα, φλάουτο) και στην ελεύθερη ροή του αέρα (π.χ. φυσαρμόνικα). Η πλειονότητα των αερόφωνων είναι πνευστά, δηλαδή ο αέρας προέρχεται από το φύσημα του εκτελεστή (π.χ. σαξόφωνο, κλαρίνο). Υπάρχουν όμως και τα αερόφωνα που λειτουργούν με μηχανική παροχή αέρα (π.χ. εκκλησιαστικό όργανο, ακορντεόν), για τα οποία εξωτερικό χαρακτηριστικό είναι το πληκτρολόγιο. Η συστηματική κατάταξη των αερόφωνων γίνεται με βάση τον τρόπο παραγωγής του ήχου. Η παραγωγή του ήχου μπορεί να βασίζεται: 1. Στην πρόπτωση του αέρα σε μια ειδική εγκοπή (φλάουτο, φλογέρα) 2. Στην πίεση των χειλιών σε ένα επιστόμιο σχήματος μικρού κώνου (τρομπέτα) 3. Στην ταλάντωση μονής ή διπλής καλαμένιας γλωσσίδας (κλαρίνο, όμποε) 4. Στην ταλάντωση μεταλλικής γλωσσίδας (φυσαρμόνικα) Επιπλέον, ταξινόμηση των πνευστών μπορεί να γίνει με βάση το επιστόμιο ή την ιστορική κατασκευή του οργάνου (ταξινόμηση ορχήστρας: ξύλινα και χάλκινα). [2] 8

9 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ο ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΚΑΙ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΑ ΚΑΙ ΛΑΙΚΑ ΠΝΕΥΣΤΑ ΜΟΥΣΙΚΑ ΟΡΓΑΝΑ 2.1. Υλικά και τρόπος λειτουργίας των αρχαίων ελληνικών πνευστών ο αρχαίος ελληνικός πολιτισμός ήταν συνυφασμένος με τη μουσική δημιουργία. Οι Έλληνες καλλιέργησαν ιδιαίτερα τη μουσική τέχνη και τα όργανα τους κατέληξαν να είναι από τα πιο προβεβλημένα κυκλοφορούντα αντικείμενα. Η κοινωνική θέση των οργάνων υπήρξε πολύ σημαντική, καθώς η χρήση τους στους δημόσιους χώρους και στην ιδιωτική εθιμοτυπία ήταν καταλυτική, τόσο για την εκπαίδευση, όσο και για τη διασκέδαση των Ελλήνων. Τα πνευστά ή εμπνευστικά όργανα αποτελούνταν από τρεις υποκατηγορίες: 1. Τις σύριγγες, που έπαιζαν με απευθείας φύσημα 2. Τους αυλούς, που ηχούσαν με τη βοήθεια γλωσσίδας 3. Τα τελετουργικά, όπως η σάλπιγγα και το κέρας, που ηχούσαν επίσης με απευθείας φύσημα Πιο συγκεκριμένα τα πνευστά που κατασκευάστηκαν στην αρχαία Ελλάδα ήταν τα εξής: Η μονοκάλαμος σύριγγα, η οποία είναι πρόγονος του φλάουτου. Ο εκτελεστής την κρατούσε αριστερά του ελαφρά λοξά στα χείλη και παρήγαγε ήχο με απευθείας φύσημα. Αρχικά ήταν κοκάλινη με μία ή περισσότερες οπές για τα δάχτυλα. Αργότερα, άρχισε να κατασκευάζεται από καλάμι ή μέταλλο, με αρκετά πιο μακρόστενο σχήμα. Οι οπές αυξήθηκαν από τρεις σε οχτώ. Το εμφύσημα γινόταν συνήθως από την άκρη, αλλά και με προστομίδα από τα πλάγια. [2, 4] 9

10 Η πολυκάλαμος σύριγγα (Αυλός του Πάνα), η οποία υπήρξε πρόγονος της ύδραυλης. Ο εκτελεστής την κινούσε με τα δύο χέρια, από άκρη σε άκρη, και ταυτόχρονα φυσούσε στην άκρη των καλαμιών. Το όργανο ήταν σχετικά μικρό. Αποτελούνταν από εφτά σωλήνες καλάμια και κατά περιόδους αριθμούσε από τρεις έως δεκαοχτώ σωλήνες. Ήταν ορθογώνια, με όλα τα καλάμια ισομήκη, συνδεδεμένα μεταξύ τους με λινάρι. Για να παράγουν τους επιθυμητούς φθόγγους φράζονταν με κερί. Υπήρχαν όμως και ανισομήκη καλάμια που βαθμιαία σμικρύνονταν για να έχουν διαφορετικό ηχητικό εύρος. [2, 4] Ο αυλός (με απλή γλωσσίδα) που είναι πρόγονος του κλαρίνου. Παιζόταν από επαγγελματίες εκτελεστές οι οποίοι κρατούσαν το όργανο ίσια μπροστά τους και φυσούσαν με δύναμη για να βγάλουν τον απαιτούμενο ήχο. Για να μη χάνουν αέρα, φορούσαν μια δερμάτινη λωρίδα, τη φαβρεία. Το σώμα του αυλού αποτελούνταν από δύο μέρη, το σωλήνα και το επιστόμιο. Ο σωλήνας που ήταν κυλινδρικός, κατασκευάζονταν από καλάμι, πυξάρι, ξύλο λωτού, κόκαλο ελαφιού ή χαλκό. Το επιστόμιο που ήταν συνήθως ξύλινο, έμπαινε στο πάνω άκρο του αυλού. Οι οπές του αυλού ήταν συνήθως επτά, με μια όγδοη προς τα πίσω για να επιτυγχάνεται άλλη μια οκτάβα. Οι αυλοί χωρίζονται σε πέντε γένη, ανάλογα με την έκταση του ύψους. [2, 4] Ο αυλός (με διπλή γλωσσίδα), πρόγονος του όμποε, είχε κωνικό σχήμα. Ο εκτελεστής, όρθιος ή καθιστός, συμπίεζε με τα χείλη και τα δόντια το επιστόμιο, για να καταφέρει καλύτερα ηχοχρώματα. [2, 4] 10

11 Η άσκαυλος. Για να παίξει ο εκτελεστής κρατούσε το όργανο κάτω από την κοιλιά του και το πίεζε, ώστε να διατηρεί την πίεση του αέρα. Ταυτόχρονα, φυσούσε από το επιστόμιο και για να μην κουράζεται ανέπνεε από το διάφραγμα. Το όργανο κατασκευάζονταν από δέρμα μικρού ζώου και διέθετε, συνήθως, τρεις αυλούς. Ο ένας, που έπαιζε τη μελωδία, λεγόταν τραγουδιστής. Οι άλλοι δύο, που βομβούσαν ένα συνεχόμενο φθόγγο, λέγονταν ισοκράτες. Καθένας από αυτούς τους αυλούς ήταν εφοδιασμένος με το δικό του γλωσσίδι και όλοι μαζί είχαν ένα κοινό επιστόμιο. [2, 4] Η ύδραυλις ή υδραυλικό όργανο, αποτελείται από μια αντλία (πυξίδα με εμβολέα) για την συμπίεση του αέρα, ένα χάλκινο δοχείο που περιείχε νερό, ένα ανεστραμμένο χάλκινο ημισφαίριο (πνιγέα) στο διοχετεύονταν ο πεπιεσμένος αέρας και αποκτούσε εξισορροπημένη πίεση με τη βοήθεια του νερού, ένα επίμηκες κιβώτιο (μουσικός κανών) με μηχανισμό που κατέληγε στα πλήκτρα (αγκωνίσκοι) με τα οποία διανεμόταν ο πεπιεσμένος αέρας στις εισόδους των αυλών και τέλος, αυλούς κλιμακωτού ύψους και με διαφορά στη διάμετρο τους. Πιο συγκεκριμένα ο τρόπος λειτουργίας της υδράυλεως ήταν ο εξής: η αντλία αέρα και ο υδραυλικός μηχανισμός παρείχαν πίεση και οδηγούσαν με πάτημα πλήκτρων σε ισάριθμους μεταλλικούς αυλούς. Ένα έξυπνα σχεδιασμένος και κατασκευασμένος μηχανισμός επέτρεπε σε μια αεραντλία να αποθηκεύει τον συμπιεσμένο αέρα σε μια δεξαμενή και με τη βοήθεια υδραυλικού συστήματος να τον στέλνει με διαρκώς σταθερή πίεση για τη λειτουργία του οργάνου. Έτσι κάθε πλήκτρο μπορούσε πάντα να στέλνει σε κάθε αυλό σταθερή πίεση αέρα. [2, 4] 11

12 Η σάλπιγγα, η οποία ήταν κατασκευασμένη από χαλκό. Αποτελούνταν από ένα μακρύ σωλήνα με κοκάλινο επιστόμιο και κατέληγε σε μια καμπάνα. Όπως και στους αυλούς, χρησιμοποιούνταν συχνά φαβρεία για το παίξιμο της. Πρέπει αν κρίνουμε από σχετικές αναφορές, να είχε πολύ δυνατό ήχο. [2, 4] Η βυκάνη, που αρχικά σήμαινε το κέρας που χρησιμοποιούσαν οι βοσκοί. Ήταν καμπυλωτή ή ελικοειδής σάλπιγγα, κατασκευασμένη από κέρατο ή χαλκό. [2, 4] Ο δίαυλος ή δίδυμοι αυλοί. Ονομαζόταν επίσης δικάλαμος και δίζυγοι η δίζυγες αυλοί. [2, 4] 2.2. Υλικά και τρόπος λειτουργίας των παραδοσιακών και λαϊκών πνευστών Στην ελληνική παραδοσιακή και λαϊκή οργανοποιεία τα αερόφωνα που χρησιμοποιούνται ανήκουν στις κατηγορίες των αερόφωνων με κόγχη και των αερόφωνων με μονό ή διπλό γλωσσίδι Αερόφωνα με κόγχη Στα αερόφωνα με κόγχη το κύριο οργανολογικό χαρακτηριστικό είναι η ύπαρξη μιας λεπτής κόγχης στο ένα άκρο του σωλήνα, στην οποία προσπίπτει ο αέρας. Με την πρόσκρουση στην κόγχη, ένα μέρος του αέρα εισέρχεται με ορμή μέσα στο σωλήνα και τίθεται σε παλμική κίνηση. Η φλογέρα είναι ένα όργανο τύπου φλάουτο: ένας μακρόστενος κοίλος κύλινδρος, ανοιχτός και στα δύο του άκρα. Φτιάχνεται σε διάφορα μεγέθη, 12

13 από 15 με 20 εκατοστά, έως περίπου 85 εκατοστά, και από διάφορα υλικά: καλάμι, ξύλο, μπρούντζο ή σίδερο, κόκαλο και, στα μεταπολεμικά χρόνια, από πλαστική ύλη. Η φλογέρα κρατιέται λίγο λοξά, προς τα δεξιά, έτσι ώστε όταν ο εκτελεστής φυσάει, ο αέρας να χτυπάει στην απέναντι οξεία κόγχη του χείλους της φλογέρας και να δημιουργεί ήχο. Με μαλακό φύσημα η φλογέρα δίνει μια σειρά μαλακούς φθόγγους. Με πιο δυνατό φύσημα, και με τους ίδιους δακτυλισμούς, δίνει τους ίδιους φθόγγους μια οκτάβα ψηλότερα. Και με ακόμα πιο δυνατό φύσημα, λίγους επιπλέον φθόγγους ψηλότερα. Η τονική της κλίμακα, που δίνουν οι φθόγγοι αυτοί, εξαρτάται από το μήκος της φλογέρας. Όσο μακρύτερη είναι μια φλογέρα, τόσο χαμηλότερη είναι η τονική κλίμακα που δίνει, και το αντίθετο. [2, 4, 10] Το σουραύλι είναι και αυτό ένα όργανο τύπου φλάουτου. Το μέρος όμως από το οποίο φυσάει ο εκτελεστής δεν είναι εντελώς ανοιχτό, όπως στη φλογέρα, είναι συνήθως λοξοκομμένο και κλεισμένο με μια τάπα (λέγεται επίσης και γλωσσίδι), που αφήνει μόνο μια λεπτή σχισμή. Αμέσως μετά την τάπα, και σε συνέχεια της σχισμής, ανοίγεται πάνω στον κυλινδρικό σωλήνα μια τρύπα, της οποίας η βάση λεπτύνεται, έως ότου γίνει οξεία κόγχη. Φτιάχνεται με τον ίδιο τρόπο με τη φλογέρα, σε διάφορα μεγέθη, από 15 με 20 εκατοστά, έως γύρω στα 65 εκατοστά και από διάφορα υλικά: καλάμι και ξύλο, κυρίως, και σπανιότερα από κόκαλο και μπρούντζο. Για την τάπα, που πρέπει να εφαρμόζει καλά, χρησιμοποιούν μαλακά ξύλα: πικροδάφνη, σφάκα, συκιά κ.α. Το σουραύλι κρατιέται ίσια, δηλαδή κάθετα στο στόμα. Το φύσημα του εκτελεστή περνάει από τη σχισμή που αφήνει η τάπα, χτυπάει στην απέναντι δεξιά κόγχη της τρύπας και δημιουργεί τον ήχο. Όπως και στη φλογέρα, με μαλακό φύσημα το σουραύλι δίνει μια σειρά χαμηλούς φθόγγους. Με πιο δυνατό φύσημα, και με τους ίδιους δακτυλισμούς, δίνει τους ίδιους φθόγγους μια οκτάβα ψηλότερα. [2, 4, 10] 13

14 Η τζαμάρα, η οποία είναι μακριά φλογέρα, με μήκος από 60 έως και 85 εκατοστά λόγω του μεγάλου μήκους του σωλήνα, είναι απαραίτητο να ανοίξουν στο κάτω μέρος, κοντά στην άκρη, και μερικές βοηθητικές τρύπες, που δεν κλείνονται με τα δάχτυλα, αλλά βοηθούν στο να βγαίνει καθαρότερος ο ήχος, ιδίως στις χαμηλότερες νότες. Χωρίς τις βοηθητικές τρύπες, ο ήχος είναι μουντός και σκοτεινός. Η τζαμάρα κατασκευάζεται συχνά από τρία κομμάτια ξύλου, τα οποία προσαρμόζουν το ένα μέσα στο άλλο. Η συνολική έκταση της τζαμάρας είναι μικρότερη από εκείνη της φλογέρας, παρόλο που έχει περισσότερες τρύπες από εκείνη (7 ή 7+1 τρύπες). [2, 4, 10] Αερόφωνα με μονό ή διπλό γλωσσίδι Στην κατηγορία αυτή των αερόφωνων ο μηχανισμός με τον οποίο ο αέρας τίθεται σε παλμική κίνηση είναι διαφορετικός απ ότι στην προηγούμενη κατηγορία. Η διαφορά είναι ότι η παλμική κίνηση του αέρα έχει ήδη δημιουργηθεί πριν ακόμα αυτός εισέλθει στο σωλήνα. Αυτό γίνεται με το στέρεο δέσιμο στο ένα άκρο του σωλήνα ενός μονού ή διπλού λεπτού ελαστικού καλαμιού, το οποίο μπαίνει στο στόμα. Όταν περνά αέρας από το καλάμι το ανασηκώνει, αλλά αυτό, λόγω της ελαστικότητας του έχει την τάση να επιστρέψει στη θέση του. Αυτή η διαδικασία επαναλαμβάνεται με πολύ γρήγορο ρυθμό, δημιουργώντας την παλμική κίνηση. Αυτή πάλι η παλμική κίνηση θέτει με τη σειρά της τον αέρα αμέσως μετά το γλωσσίδι σε κίνηση, η οποία μεταδίδεται κατόπιν σε ολόκληρο το εσωτερικό του σωλήνα, παράγοντας και διαμορφώνοντας τον ήχο. Η μαντούρα. Είναι ένα όργανο τύπου κλαρινέτου, με μονό επικρουστικό γλωσσίδι. Έχει δηλαδή στο πάνω άκρο της, που είναι κλειστό από τον κόμπο του καλαμιού, μια λεπτή γλώσσα κομμένη στο τοίχωμα του κυλινδρικού της ηχείου. Όταν παίζεται, το μέρος αυτό μπαίνει ολόκληρο μέσα στο στόμα και εκεί, με το φύσημα, πάλλεται το γλωσσίδι και δημιουργεί τον ήχο. Η μαντούρα φτιάχνεται από «λιανό καλάμι», σε 14

15 διάφορα μεγέθη, από 20 εκατοστά περίπου έως γύρω στα 30 εκατοστά και έχει συνήθως τέσσερις ή πέντε τρύπες, και σπάνια, έξι. Φτιάχνεται όμως και από χοντρότερο καλάμι, και σε αυτήν την περίπτωση λεπταίνουν συνήθως το μέρος με το γλωσσίδι που μπαίνει στο στόμα. Ενίοτε φτιάχνεται και από δύο κομμάτια καλάμι. Το ένα, το μακρύτερο και ανοιχτό στα δύο του άκρα, έχει τις τρύπες για τα δάχτυλα και το άλλο, πολύ πιο κοντό και με μικρότερη διάμετρο, έχει το γλωσσίδι. [2, 4, 10] Η τσαμπούνα. Αποτελείται από το ασκί, το επιστόμιο και τη συσκευή για την παραγωγή ήχου. Για το ασκί χρησιμοποιούν συνήθως το δέρμα κατσίκας ή ριφιού και σπάνια προβάτου. Το επιστόμιο είναι κυλινδρικός ή κωνικός σωλήνας που φτιάχνεται από καλάμι, διάφορα ξύλα ή και κόκαλο από πόδι όρνιου. Το επιστόμιο φτιάχνεται σε διάφορα μεγέθη, από 6 έως 18 εκατοστά. Η συσκευή για την παραγωγή ήχου αποτελείται από μια αυλακωτή βάση, μέσα στην οποία είναι τοποθετημένοι δυο καλαμένιοι αυλοί με μονό επικρουστικό γλωσσίδι, τύπου κλαρινέτου. Η αυλακωτή βάση καταλήγει σε χοάνη και ήταν άλλοτε μικρότερη και άλλοτε μεγαλύτερη. Είναι ανοιχτή μπροστά, με χαμηλές τις δύο πλαϊνές πλευρές της, για να αφήνει ελεύθερα τα δάχτυλα να χειρίζονται τις τρύπες στους δύο αυλούς. Πίσω είναι κλειστή, εκτός από το επάνω μέρος με τα δύο γλωσσίδια. Το μέρος αυτό είναι πάντα μέσα στο ασκί: με την πίεση του αέρα τα γλωσσίδια πάλλονται και δημιουργούν τον ήχο. Οι δύο αυλοί τύπου κλαρινέτου, με μονό επικρουστικό γλωσσίδι, δεν είναι μονοκόμματοι. Ο καθένας φτιάχνεται από δύο κομμάτια καλάμι. Το ένα, το μακρύτερο και ανοιχτό στα δύο του άκρα, έχει τις τρύπες για τα δάχτυλα. Και το άλλο, πολύ πιο κοντό και με μικρότερη διάμετρο, είναι ανοιχτό στο ένα άκρο, και στο άλλο άκρο που είναι κλειστό, έχει το γλωσσίδι. Η τσαμπούνα παίζεται με το ασκί κρατημένο συνήθως από την αριστερή μασχάλη και ο εκτελεστής παίρνει αναπνοή από το διάφραγμα. Η πίεση του αέρα στα γλωσσίδια γίνεται με το φύσημα από το επιστόμιο και με το σφίξιμο του ασκιού που κάνει ο εκτελεστής με το αριστερό του μπράτσο. [2, 4, 10] 15

16 Η γκάιντα. Οι ηχητικές της αρχές είναι οι ίδιες με εκείνες της τσαμπούνας. Ο ασκός κατασκευάζεται με τον ίδιο τρόπο και οι σωλήνες διαθέτουν μόνο επικρουστικό γλωσσίδι. Η κατασκευή της γκάιντας είναι τρόπον τινά «πολυτελέστερη» από της τσαμπούνας. Το επιστόμιο και οι σωλήνες δεν δένονται με σκοινί πάνω στο τομάρι, αλλά προσαρμόζονται σε ξύλινα, κεράτινα ή κοκάλινα δαχτυλίδια. Η μεγάλη διαφορά όμως είναι η ύπαρξη στη γκάιντα δύο αυλών διαφορετικού μήκους. Για το παίξιμο της ισχύουν οι ίδιες αρχές με την τσαμπούνα (σχετικά με τη θέση του ασκιού και την αναπνοή). Ο μακρύς αυλός κρατιέται συνήθως κάτω από τη μασχάλη ή τον αφήνουν να ακουμπάει πάνω στον ώμο. Δεν έχει τρύπες και δίνει ένα μόνο φθόγγο που «ταιριάζεται» πάντα με το φθόγγο που χρησιμοποιείται ως τονική στον αυλό της μελωδίας. [2, 4, 10] Το κλαρίνο. Κατατάσσεται και αυτό στα όργανα με μονό επικρουστικό γλωσσίδι και έχει κυλινδρικό σωλήνα, κλειστό από το επάνω άκρο. Το γλωσσίδι του δεν είναι κομμένο από το ίδιο το τοίχωμα του σωλήνα αλλά είναι προσαρμοσμένο στο σωλήνα. Η έκταση του είναι υπερδιπλάσια του ζουρνά και υπερτριπλάσια του άσκαυλου και οι ευκολίες για δεξιοτεχνία πολύ μεγάλες. Έχει επίσης ήχο γλυκύτερο και εκφραστικότερο. [2, 4] Ο ζουρνάς, ο οποίος θεωρείται πρόγονος του όμποε. Το μήκος του είναι εκατοστά, συνηθέστερα όμως μεταξύ 30 και 40 εκατοστών. Φτιάχνεται από διάφορα είδη ξύλου, και σπανιότερα από μέταλλο. Ο ζουρνάς αποτελείται από τρία μέρη. Το μεγαλύτερο κομμάτι είναι ο κυρίως ζουρνάς, που έχει κωνικό σχήμα και καταλήγει σε σχετικά μεγάλο χωνί, ενισχυτικό της έντασης. Το τοίχωμα του σωλήνα πρέπει να είναι καλά κατεργασμένο, λεπτό και ισόπαχο. Στο επάνω μέρος του ζουρνά μπαίνει ο κλέφτης, το κομμάτι στο οποίο θα προσαρμοστεί το γλωσσίδι, το οποίο φτιάχνεται από αγριοκάλαμο. [2, 4, 10] 16

17 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 ο ΑΚΟΥΣΤΙΚΗ ΚΑΙ ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΤΟΥ ΗΧΟΥ ΤΩΝ ΠΝΕΥΣΤΩΝ ΚΑΙ ΤΡΟΠΟΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ ΤΟΥΣ 3.1 Ο τρόπος λειτουργίας των ξύλινων και χάλκινων πνευστών Τα πνευστά είναι τα όργανα στα οποία η ηχητική πηγή είναι ο ίδιος ο αέρας, που συνήθως βρίσκεται περιορισμένος σε ένα συγκεκριμένο χώρο, όπως ένας σωλήνας. Το μουσικό ύψος του ήχου που παράγεται από τα ξύλινα πνευστά εξαρτάται από το μήκος, τη διάμετρο και το σχήμα του σωλήνα. Μεταξύ δύο σωλήνων με ίδια διάμετρο, βαθύτερο ήχο θα δίνει ο μακρύτερος. Μεταξύ δύο σωλήνων με το ίδιο μήκος, βαθύτερο ύψος θα δίνει αυτός με τη μεγαλύτερη διάμετρο. Όπως είναι γνωστό, τα πνευστά είναι ικανά να παίζουν μελωδίες, μουσικά κομμάτια δηλαδή που αποτελούνται από πολλές νότες, από πολλά διαφορετικά μουσικά ύψη. Για να έχουμε αυτά τα διάφορα ύψη, πρέπει, σύμφωνα με τα παραπάνω, να υπάρχουν διάφορα μήκη σωλήνα, πράγμα που πετυχαίνεται με δύο τρόπους. Ο ένας είναι να υπάρχει ένας ξεχωριστός σωλήνας (με διαφορετικό κάθε φορά μήκος) για κάθε επιθυμητό ύψος, αρχή στην οποία βασίζεται η αρχαιοελληνική σύριγγα. Στα πνευστά που χρησιμοποιούνται στην ελληνική λαϊκή παράδοση ακολουθείται όμως ένας δεύτερος τρόπος: οι διάφοροι μουσικοί φθόγγοι παράγονται μέσα στον ίδιο σωλήνα και διαμορφώνονται με οπές, που ανοίγονται στο πλάι του σωλήνα. Οι τρύπες χρησιμεύουν για να αυξομειώνεται το μήκος του σωλήνα, μέσα στο οποίο κυκλοφορεί παλλόμενος αέρας. Αυτό συμβαίνει ως εξής: εάν είναι όλες οι τρύπες ενός πνευστού κλεισμένες, τότε πάλλεται ολόκληρος ο όγκος του αέρα, από το μέρος που ακουμπά στο στόμα μέχρι την κάτω άκρη, και το όργανο βγάζει τη χαμηλότερη από τις νότες που μπορεί να παίξει. Εάν ανοιχτεί η πρώτη τρύπα, τότε πάλλεται μόνο ο αέρας που φτάνει μέχρι αυτή, το ωφέλιμο μήκος του 17

18 σωλήνα είναι μέχρι εκεί και η νότα που βγαίνει είναι η αμέσως ψηλότερη κ.ο.κ. Το υπόλοιπο μήκος του σωλήνα είναι σαν να μην υπάρχει. Εάν ανοιχτεί μια τρύπα π.χ. από τις μεσαίες της φλογέρας, τότε πάλι το ωφέλιμο μήκος φτάνει μέχρι εκεί, ακόμα και αν κλείσουμε όλες τις υπόλοιπες. Για κάποιους βέβαια λόγους δημιουργίας των ηχητικών κυμάτων μέσα στο σωλήνα, στις περισσότερες περιπτώσεις το κλείσιμο μιας ή περισσοτέρων οπών κάτω από μια ανοιχτή επηρεάζει λίγο τον ήχο της, χαμηλώνοντας για λίγο το ύψος του. Επομένως αν θέλουμε να παίξουμε τις νότες ενός πνευστού με οπές, πρέπει να μικρύνουμε ή να μεγαλώσουμε διαδοχικά το ωφέλιμο μήκος του σωλήνα ανοίγοντας ή κλείνοντας τις τρύπες. Το σχήμα του σωλήνα, αν αυτός δηλαδή είναι κυλινδρικός ή κωνικός, επηρεάζει το χρώμα του ήχου στα πνευστά. Οι κυλινδρικοί σωλήνες δίνουν συνήθως ήχο στρογγυλότερο και γλυκύτερο, χωρίς βέβαια αυτό να αποτελεί γενικό κανόνα (σπουδαίο ρόλο παίζει και ο μηχανισμός παραγωγής των παλμικών κινήσεων). Στα χάλκινα πνευστά ο τρόπος παραγωγής του ήχου είναι λιγότερο σύνθετος: η παλμική κίνηση της στήλης του αέρα που περιέχει ο σωλήνας προκαλείται από τα χείλη του εκτελεστή, που τοποθετούνται μέσα σε ένα επιστόμιο σε σχήμα μικρού κώνου και, καθώς πιέζονται με το φύσημα, πάλλονται και λειτουργούν σαν διπλή γλωττίδα. Το σύνολο των φθόγγων που μπορούν να αναπαραχθούν από το όργανο επιτυγχάνεται με τη βοήθεια κυρίως τριών πιστονιών. Πιέζοντας τα πλήκτρα, που βρίσκονται στην κορυφή των αντίστοιχων πιστονιών, σε διάφορους συνδυασμούς, ρυθμίζεται το μήκος της ηχητικής στήλης προκειμένου να τροποποιηθεί το τονικό ύψος του οργάνου. Η πρώτη βαλβίδα μεγαλώνει το μήκος του ηχητικού σωλήνα του οργάνου κατά 1/8, με αποτέλεσμα να κατεβάζει την τονικότητα του ένα τόνο. Η δεύτερη βαλβίδα μεγαλώνει το μήκος του σωλήνα κατά 1/15 και η τονικότητα του κατεβαίνει κατά ένα ημιτόνιο, ενώ η τρίτη μεγαλώνει το σωλήνα κατά 1/5 και η τονικότητα του κατεβαίνει μία 3 η. Η περιοχή της μουσικής έκτασης του οργάνου εξαρτάται κατ αρχήν από το μήκος του σωλήνα. Π.χ. το μήκος του σωλήνα του κόρνου είναι μεγαλύτερο από της τρομπέτας επομένως και οι νότες που θα παράγει θα είναι πιο βαθιές. Καθώς ο εκτελεστής φυσάει μέσα στο σωλήνα και πάλλονται τα χείλη του μεταξύ τους, αναγκάζει τη στήλη του αέρα να πάλλεται σε όλο το μήκος 18

19 της και να παράγει το βαθύτερο (βασικό) φθόγγο που μπορεί να παίξει το όργανο. Για να παίξει και άλλους φθόγγους (αρμονικούς) εκτός από το βασικό, θα πρέπει την ώρα που φυσάει μέσα στο επιστόμιο να σφίγγει και να χαλαρώνει τα χείλη του. Όσο πιο σφιγμένα είναι τα χείλη του, τόσο πιο ψηλή νότα θα παράγει και όσο πιο χαλαρά τα χείλη του, τόσο πιο βαθιά η νότα. Οι φθόγγοι που μπορούν να παραχθούν με το σφίξιμο με το σφίξιμο και χαλάρωμα των χειλιών είναι περιορισμένοι: από κάθε μήκος σωλήνα μπορεί να παραχθεί μόνο ένας βασικός φθόγγος και οι αρμονικοί του. Όταν αλλάξει το μήκος του σωλήνα, ο βαθύτερος φθόγγος και ολόκληρη η στήλη των αρμονικών θα αλλάξουν επίσης, πάντα όμως με την ίδια τάξη διαδοχής διαστημάτων. [3, 9, 15] 3.2 Χαρακτηριστικά ακουστικής και παραγωγής του ήχου Η μουσική είναι η τέχνη των ήχων. Το υλικό που χρησιμοποιεί είναι οι ήχοι. Τα κυριότερα χαρακτηριστικά του μουσικού ήχου είναι το ύψος και το ηχόχρωμα και μετά η διάρκεια και η ένταση. Ύψος του ήχου Εξαρτάται από τη φύση και τις διαστάσεις της ηχητικής πηγής αλλά και από την τάση που εφαρμόζεται πάνω της, ή από την ταχύτητα του παλλόμενου αέρα. Καθορίζεται από τη βασική συχνότητα της παλμικής κίνησης της ηχητικής πηγής. Σε ένα σωλήνα στον οποίο διοχετεύεται αέρας μα σταθερή ταχύτητα, το ύψος των παραγόμενων ήχων διαφοροποιείται με την αλλαγή του παλλόμενου μήκους. Ο ήχος που παράγεται αν τεθεί σε παλμική κίνηση το συνολικό μήκος της στήλης αέρος σε σχέση με τον ήχο που παράγεται αν τεθεί σε παλμική κίνηση μόνο ένα μέρος αυτής, μπορεί να εκφραστεί με αριθμητικές αναλογίες, όπως έδειξε ο αρχαίος Έλληνας φιλόσοφος Πυθαγόρας. Οι ήχοι που παράγονται από τις απλές αριθμητικές αναλογίες 1/1, 2/1, 3/2, 4/3, 9/8, 10/9 και 16/15, τοποθετούμενοι κατάλληλα μας 19

20 δίνουν μια σειρά μουσικών φθόγγων (ή απλά νότες), που ονομάζεται φυσική κλίμακα. Η απόσταση που υπάρχει ανάμεσα σε δύο οποιουσδήποτε μουσικούς φθόγγους αυτής της κλίμακας ονομάζεται διάστημα. Ηχόχρωμα Το ύψος μόνο δεν είναι δυνατόν να ορίσει τον ήχο. Αυτό φαίνεται από το γεγονός ότι αν ακούσουμε την ίδια νότα (μουσικό φθόγγο) παιγμένη από διαφορετικά όργανα, το άκουσμα που θα πάρουμε θα είναι διαφορετικό. Αυτό συμβαίνει επειδή έχουν διαφορετικό ηχόχρωμα. Το ηχόχρωμα είναι εκείνο το χαρακτηριστικό του ήχου που εξαρτάται περισσότερο από το υλικό και την κατασκευή της κάθε ηχητικής πηγής, αλλά και γενικότερα του μουσικού οργάνου. Κατά τη διαδικασία της παραγωγής του ήχου η ηχητική πηγή τίθεται σε παλμική κίνηση κατά μια ορισμένη συχνότητα, που καθορίζει και το ύψος του ήχου. Στη συχνότητα αυτή πάλλεται η ηχητική πηγή σαν σύνολο. Στο 99% των περιπτώσεων όμως δεν είναι μόνο η συχνότητα της παλμικής κίνησης. Διότι η ηχητική πηγή κατά την παλμική κίνηση χωρίζεται αυτόματα και σε μικρότερα τμήματα, τα οποία δημιουργούν τις δικές τους ανεξάρτητες παλμικές κινήσεις, και αυτά πάλι σε μικρότερα κ.τ.λ. αυτές οι δευτερεύουσες παλμικές κινήσεις γίνονται ασυναίσθητα και αυτόματα και λαβαίνουν χώρα στις δικές τους συχνότητες, που είναι διαφορετικές από τη βασική. Οι συχνότητες που δημιουργούνται μ αυτόν τον τρόπο ονομάζονται δευτερεύουσες ή αρμονικές. Οι αρμονικές συχνότητες παράγουν βεβαίως δικούς τους ξεχωριστούς αρμονικούς ήχους. Οι αρμονικοί ήχοι που θα δημιουργηθούν δεν είναι οι ίδιοι για κάθε ηχητική πηγή, αλλά εξαρτώνται και αυτοί από το υλικό και την κατασκευή της. Εκτός αυτού, εξαρτώνται και από τη φύση, το σχήμα και το μέγεθος του αντηχείου που είναι προσαρμοσμένο στην ηχητική πηγή, και το οποίο ενισχύει επιλεκτικά ορισμένους και υποβαθμίζει άλλους από τους αρμονικούς. Οι αρμονικοί ήχοι δεν μπορούν να ακουστούν ανεξάρτητα, διότι καλύπτονται από τον πρωτεύοντα ήχο, που έχει πολύ μεγαλύτερη 20

21 ένταση. Ακούγονται μόνο συμπληρωματικά ως προς τη βασική συχνότητα και μόνο ένα ιδιαίτερα γυμνασμένο αυτί μπορεί να ξεχωρίσει ελάχιστους μόνο από αυτούς. Από το ποιοι αρμονικοί θα δημιουργηθούν στη διάρκεια της παλμικής κίνησης (λειτουργία της ίδιας της ηχητικής πηγής) και από το ποιοι θα ενισχυθούν περισσότερο από άλλους (λειτουργία του αντηχείου) διαμορφώνεται η χροιά του ήχου (ηχόχρωμα). Το αντηχείο είναι επομένως ένα από τα σημαντικά στοιχεία που συντελεί στη διαμόρφωση του ιδιαίτερου χαρακτήρα του ήχου κάθε οργάνου, και γι αυτό αποτελεί πάντα ένα από τα σπουδαιότερα μέρη μιας οργανολογικής εξέτασης, αλλά και της ταξινόμησης ενός οργάνου. Η σειρά των αρμονικών ήχων διέπεται και αυτή από τις αριθμητικές αναλογίες του συστήματος του Πυθαγόρα. Στα πνευστά είναι δυνατόν, με κατάλληλες τεχνικές φυσήματος να αποφύγει κανείς τη βασική συχνότητα που παράγει ο σωλήνας και να παράγει μία από τις πρώτες της σειράς των αρμονικών συχνοτήτων. Τότε αυτή η θεωρητικά αρμονική συχνότητα θα ακουστεί στην πράξη σαν βασική, θα καθορίζει δηλαδή το ύψος του φθόγγου. Σ αυτές τις περιπτώσεις, είναι απαραίτητο να γνωρίζει ο κατασκευαστής του οργάνου και ο οργανοπαίχτης το ποιες αρμονικές είναι δυνατόν να παραχθούν και να ενισχυθούν από το συγκεκριμένο ηχητικό σωλήνα, διότι ο ρόλος τους δεν περιορίζεται μόνο στη διαμόρφωση του ηχοχρώματος, αλλά και αυτού του ύψους του παραγόμενου μουσικού φθόγγου (και κατ επέκταση της μελωδίας που μπορεί ή δεν μπορεί να παίξει το συγκεκριμένο όργανο). [1, 2] 3.3 Τεχνικές μέτρησης της ακουστικής για την κατασκευή πνευστών μουσικών οργάνων Για τους κατασκευαστές πνευστών μουσικών οργάνων μαζικής παραγωγής η ικανότητα να παράγουν όργανα με επαναλαμβανόμενο τρόπο είναι 21

22 σημαντική. Ωστόσο, παρόλα τα μέτρα αυστηρότητας που χρησιμοποιούνται κατά τη διάρκεια της κατασκευής για την αντοχή, οι μουσικοί συχνά ισχυρίζονται ότι μπορούν να διακρίνουν μικρές αλλά διακριτές διαφορές στις ιδιότητες παιξίματος οργάνων που έχουν κατασκευαστεί με ακριβώς τον ίδιο τρόπο. Αυτές οι διαφορές ίσως να οφείλονται κυρίως σε μικρές αποκλίσεις στο προφίλ οπών ή στην τοποθέτηση και σφράγιση των πιστονιών ή των πλευρικών οπών. Διαφορές όπως αυτές έχουν ως αποτέλεσμα να μην έχουν πανομοιότυπα χαρακτηριστικά στον ήχο. Τα τελευταία χρόνια η ανάπτυξη μη παρεμβατικών τεχνικών για τη μέτρηση της διαμέτρου και της αντίστασης εισόδου των πνευστών οργάνων έχει σημειώσει σημαντικές βελτιώσεις τόσο στην ακρίβεια όσο και στην ταχύτητα. Η τεχνική μέτρησης αντανάκλασης ακουστικού παλμού Αυτή η μέτρηση έχει καθιερωθεί ως μια αποδοτική και μη παρεμβατική μέθοδος μέτρησης των εσωτερικών διαστάσεων σωληνοειδών αντικειμένων. Η τεχνική αυτή είναι αρκετά χρήσιμη στη μελέτη των πνευστών μουσικών οργάνων καθώς παρέχει πληροφορίες για περιοχές που δεν είναι προσβάσιμες σε απευθείας μετρήσεις. Η τεχνική αντανακλαστικής μέτρησης. Η τεχνική αντανακλαστικής μέτρησης αφορά στον εμβολισμό παλμού ενός ήχου σε ένα σωληνοειδές αντικείμενο και στην ψηφιακή καταγραφή των επακόλουθων αντανακλάσεων. Η κατάλληλη ανάλυση αυτών των αντανακλάσεων μας δίνει την ανταπόκριση του οργάνου στην ώθηση εισόδου και τις εσωτερικές διαστάσεις του οργάνου. Η τεχνική μέτρησης της αντίστασης εισόδου. Η αντίσταση εισόδου σε ένα πνευστό όργανο είναι η αναλογία της ακουστικής πίεσης προς την ταχύτητα της έντασης στην είσοδο του οργάνου. Μετρώντας την αντίσταση εισόδου βρίσκουμε λεπτομερείς πληροφορίες σχετικά με τις συχνότητες, το εύρος και τους παράγοντες ποιότητας της αντήχησης της στήλης αέρος του οργάνου. 22

23 Η τεχνική μέτρησης της αντίστασης με βάση τριχοειδείς σωλήνες. Μια από τις πιο εδραιωμένες τεχνικές μέτρησης της αντίστασης εισόδου των πνευστών οργάνων έγκειται στο να τεθεί το όργανο κάτω από διερεύνηση στην είσοδο του με ένα κύμα κυματοειδούς πιέσεως που παρέχεται από έναν τριχοειδή σωλήνα υψηλής αντίστασης. Η ύπαρξη του τριχοειδή σωλήνα διαβεβαιώνει ότι το διεγερμένο κύμα έχει αναλογία ροής-έντασης που είναι σχεδόν ανεξάρτητη από τη στήλη αέρα που μετριέται. Η συχνότητα του διεγερμένου κύματος αυξάνεται και η ανταπόκριση στην πίεση σε κάθε συχνότητα καταγράφεται από ένα μικρόφωνο που είναι τοποθετημένο στην είσοδο του οργάνου. Βρίσκουμε την αντίσταση εισόδου κάνοντας μια περίπλοκη κατανομή των αποκρίσεων στην πίεση με την αναλογία ροήςέντασης. [11] 23

24 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 ο ΞΥΛΙΝΑ ΠΝΕΥΣΤΑ 4.1 Κατηγορίες και είδη ξύλινων πνευστών Τα ξύλινα πνευστά που θα αναλυθούν σε αυτό το κεφάλαιο είναι και τα αντιπροσωπευτικότερα της κατηγορίας αυτής και είναι το κλαρίνο, το σαξόφωνο και το φλάουτο. Τα συγγενή όργανα του κλαρίνου είναι το μπάσο κλαρινέτο, το φαγκότο και το κόντρα φαγκότο. Το μπάσο κλαρινέτο έχει ακριβώς διπλό μήκος από το κλαρινέτο γι αυτό ηχεί μια οκτάβα χαμηλότερα. Το πάνω μέρος του σωλήνα είναι λυγισμένο προς τα πίσω, για να μπορεί να φτάνει το στόμα του εκτελεστή ευκολότερα στο επιστόμιο. Η καμπάνα του είναι μεταλλική και λυγίζει προς τα πάνω. Η μουσική του γράφεται μια οκτάβα και έναν τόνο πιο πάνω απ ότι ηχεί. Ο ήχος του είναι πολύ θερμός και πλούσιος αλλά έχει κάποια «σκοτεινή» ποιότητα. [2, 9] Το φαγκότο είναι όργανο με διπλή γλωττίδα και με κωνικό σωλήνα, σαν το όμποε. Αποτελείται από δύο ξεχωριστούς παράλληλους ξύλινους σωλήνες, σε ελάχιστη απόσταση ο ένας από τον άλλο, που ενώνονται στο ένα άκρο τους με έναν τρίτο σωλήνα λυγισμένο σε σχήμα U. Η διπλή γλωττίδα, κοντύτερη και πλατύτερη από του όμποε, είναι στερεωμένη στην άκρη ενός λεπτού, μεταλλικού και καμπυλωτού σωλήνα που ονομάζεται «σπείρα» ή «S». Επειδή το όργανο είναι βαρύ, κρεμιέται στο λαιμό με μία λουρίδα ή στηρίζεται στο πάτωμα με ένα μεταλλικό στήριγμα. Το φαγκότο δεν είναι όργανο με μεταφερόμενη τονικότητα. Ο ρόλος του μέσα στα ξύλινα πνευστά αντιστοιχεί με αυτόν του βιολοντσέλου στα έγχορδα. Ο ήχος του είναι πλούσιος και βαθύς, και έχει το χαρακτηριστικό ένρινο και «καλαμένιο» ήχο των οργάνων με διπλή γλωττίδα. Είναι ένα από τα πιο σημαντικά ξύλινα πνευστά της ορχήστρας. Καμιά φορά οι συνθέτες του αναθέτουν κάποιο σολιστικό μέρος, όμως τις περισσότερες φορές παίζει τη γραμμή του μπάσου των 24

25 ξύλινων πνευστών ή ντουμπλάρει τη μουσική του τσέλου. Οι πληροφορίες για τους προγόνους του φαγκότου πριν από τον 17 ο αιώνα είναι συγκεχυμένες. Τα ευρήματα είναι ελάχιστα και οι γραπτές πηγές χρησιμοποιούν ασαφείς και διφορούμενες ονομασίες. Τα πρώτα φαγκότα που έμοιαζαν κάπως με τα σημερινά πρωτοεμφανίστηκαν στη Γαλλία στις αρχές του 17 ου αιώνα. Ονομάστηκαν fagot (= «δεμάτι με ξύλα»), επειδή σύμφωνα με περιγραφές της εποχής αποτελούνταν από «δύο ξύλινους σωλήνες ενωμένους μεταξύ τους σαν δεμάτια». Το φαγκότο βελτιώθηκε σημαντικά από τα μέσα του 18 ου αιώνα, κυρίως με τη προσθήκη νέων κλειδιών. Στις αρχές του 19 ου αιώνα το όργανο σχεδιάστηκε ξανά με μεγάλη επιτυχία από μέλη της οικογένειας των Γερμανών κατασκευαστών Heckel. [2, 9] Το κόντρα φαγκότο ηχεί μια οκτάβα χαμηλότερα από το φαγκότο και παίζει τις πιο βαθιές νότες απ όλα τα ξύλινα πνευστά. Ο σωλήνας του είναι πολύ μακρύς, και για να γίνει πιο ευκίνητος είναι διπλωμένος στα τέσσερα. Είναι, σαν το φαγκότο, όργανο με διπλή γλωττίδα. Το κόντρα φαγκότο δεν είναι σολιστικό όργανο, και συνήθως ο ρόλος του περιορίζεται στο να ενισχύει τη γραμμή του μπάσου. Η μουσική του γράφεται μια οκτάβα χαμηλότερα απ ότι ηχεί. Ο ήχος του είναι βαθύς, στεγνός και συχνά «βρυχώμενος». [2, 9] Στην οικογένεια του σαξοφώνου ανήκουν το όμποε και το αγγλικό κόρνο. Το όμποε κατασκευάζεται συνήθως από ξύλο ή εβονίτη. Το κωνικό σχήμα του σωλήνα και η διπλή γλωττίδα δίνουν στο όργανο αυτό το χαρακτηριστικό ένρινο και διαπεραστικό του ήχο. Συχνά, στις αργές κυρίως μελωδίες, ο ήχος του είναι μελαγχολικός και πολύ εκφραστικός. Μπορεί όμως να παίξει και γρήγορες, ζωντανές, και ευέλικτες μελωδίες. Επειδή ο σωλήνας του όμποε είναι αρκετά 25

26 στενός συγκρινόμενος με το σωλήνα των άλλων ξύλινων πνευστών της ορχήστρας, ο εκτελεστής «ξοδεύει» λιγότερο αέρα καθώς φυσάει μέσα στο όργανο του, απ ότι οι εκτελεστές των άλλων οργάνων. Γι αυτό το λόγο μπορεί να παίζει νότες με μεγάλες αξίες ή με μία μακριά μουσική φράση με μία αναπνοή. Η διπλή γλωττίδα, συνήθως από καλάμι, κατασκευάζεται από τον ίδιο τον εκτελεστή, διαδικασία που απαιτεί ιδιαίτερη ικανότητα και υπομονή. Λόγω του διαπεραστικού του ήχου, το όμποε δίνει τον τόνο (λα) στην ορχήστρα πριν αρχίσει η συναυλία, για το κούρδισμα των οργάνων της. Η καταγωγή του όμποε είναι πολύ παλιά. Σε πολλούς από τους αρχαίους πολιτισμούς συναντάει κανείς διάφορους τύπους αυλών, που είχαν πολλά από τα χαρακτηριστικά του όμποε, όπως τη διπλή γλωττίδα, το κωνικό σχήμα του σωλήνα και τις οπές για την παραγωγή φθόγγων διαφορετικού ύψους. Το καθαυτό όμποε, απόγονος των αυλών του Μεσαίωνα, εμφανίζεται για πρώτη φορά στη Γαλλία, στην αυλή του Λουδοβίκου 14 ου, με την ονομασία «hautbois», που σημαίνει ψηλό ή ηχηρό ξύλο. Από την κακή προφορά της λέξης προήλθε η ονομασία όμποε, που έχει επικρατήσει σήμερα στις περισσότερες χώρες. Τα όμποε βελτιώθηκαν σημαντικά κατά το 19 ο αιώνα με την προσθήκη κλειδιών. [2, 9] Το αγγλικό κόρνο είναι στην πραγματικότητα ένα μεγάλο όμποε. Είναι και αυτό όργανο με διπλή γλωττίδα, που είναι στερεωμένη πάνω σ έναν κοντό, λυγισμένο συνδετήρα, ο οποίος βοηθάει τον εκτελεστή να κρατάει το όργανο σε μια αναπαυτική θέση για τα χέρια. Η ονομασία «αγγλικό κόρνο» προέρχεται από τη γαλλική ονομασία cor anglais και είναι τελείως παραπλανητική, γιατί το όργανο αυτό ούτε κόρνο είναι, ούτε προέρχεται από την Αγγλία. Η λέξη «anglais» (= αγγλικό) πιθανώς να προέρχεται από τη γαλλική λέξη angle (= γωνιασμένο), ανορθόγραφα γραμμένη, που στο 26

27 «γωνιασμένο» σχήμα του συνδετήρα. Η λέξη «cor» (= κόρνο) αναφέρεται στο σχήμα κέρατος ζώου που είχαν τα πρώτα όργανα που κατασκευάστηκαν, για να μπορούν να φτάσουν τα δάχτυλα του εκτελεστή με μεγαλύτερη ευκολία τις οπές του σωλήνα. Έχει τον ίδιο αριθμό οπών και τους ίδιους δακτυλισμούς με το όμποε, έτσι ώστε να μπορεί ο ίδιος ο εκτελεστής να παίζει με την ίδια ευκολία και τα δύο όργανα. Η καμπάνα του έχει σχήμα «βολβοειδές» με ένα μάλλον μικρό άνοιγμα, και σ αυτό οφείλεται το χαρακτηριστικό του ηχόχρωμα, που είναι πιο μαλακό, πιο βελούδινο και μελαγχολικό από του όμποε. Είναι σε μήκος 15 περίπου πόντους μεγαλύτερο από το όμποε, και ηχεί μια πέμπτη καθαρή χαμηλότερα από αυτό. Είναι όργανο μεταφοράς και η μουσική του ηχεί μια πέμπτη καθαρή χαμηλότερα από ό, τι γράφεται. [2, 9] Τέλος, έχουμε το πίκολο που κατατάσσεται στην οικογένεια του φλάουτου. Το πίκολο, που στα ιταλικά σημαίνει «μικρό», είναι μια μικρογραφία του κανονικού φλάουτου (μισό στο μέγεθος), και ηχεί μια οκτάβα ψηλότερα από αυτό. Η μουσική του γράφεται μια οκτάβα χαμηλότερα απ ότι ηχεί, και αυτό γίνεται για να αποφευχθούν οι πολλές βοηθητικές γραμμές πάνω από το πεντάγραμμο. Ο ήχος του είναι πολύ διαπεραστικός, γι αυτό ξεχωρίζει εύκολα μέσα σε όλη την ορχήστρα. Επειδή παίζεται όπως το φλάουτο, δεν απασχολεί ιδιαίτερο εκτελεστή αλλά παίζεται από τον εκτελεστή του φλάουτου. Το πίκολο έγινε μέλος της ορχήστρας κατά το 19 ο αιώνα. [2, 9] 27

28 4.2.1 Το κλαρίνο Το κλαρίνο αποτελεί τον τελευταίο μεγάλο σταθμό στην πορεία της οργανικής μουσικής στα νεοελληνικά αερόφωνα. Προήλθε από μετεξέλιξη παλαιοτέρων παρόμοιων οργάνων. Στη σημερινή του μορφή είναι εξέλιξη ενός παλαιοτέρου γαλλικού λαϊκού οργάνου που λεγόταν chalumeau ή zambogne και σημαίνει «κάλαμος», στο οποίο σταδιακά προστέθηκαν μια σειρά κλειδιά. Βασικό σταθμό αποτελεί η προσθήκη από το Γερμανό Γιόχαν Κρίστοφ Ντεννέρ, του κλειδιού δίπλα στην πίσω οπή του οργάνου (στα ελληνικά λέγεται και «ψυχή». Αργότερα, ο γάλλος Υάκινθος Κλοζέ αναδιέταξε τα κλειδιά, φέρνοντας το κλαρινέτο στη μορφή που είναι στη μορφή που είναι σήμερα. Ο ήχος του κλαρίνου είναι ζεστός και πλούσιος. Η παραγωγή του γίνεται από ένα καλάμι που είναι που είναι εφαρμοσμένο στο περιστόμιο του του κλαρίνου και όταν ο εκτελεστής πιέσει τα χείλη του, τότε αυτό πάλλεται και αποδίδει τον ήχο. Ο ήχος παράγεται από μια απλή καλαμένια γλωττίδα (καλάμι), που βρίσκεται στο στόμιο του οργάνου. Πρωταρχικό ρόλο στην τεχνική του κλαρίνου παίζει το φύσημα. Με την ανάλογη πίεση στο καλάμι του επιστομίου του οργάνου ανεβαίνει ή κατεβαίνει το τονικό ύψος κάθε φθόγγου, ενώ το «γλίστρημα» των φθόγγων (κλισάντο) μπορεί να γίνει και με το φύσημα και με τα δάχτυλα. Με τη βαθμιαία προσθήκη κλειδιών, το κλαρίνο απόκτησε τη δυνατότητα να έχει μεγαλύτερη έκταση ήχου. Σε ότι αφορά τον τρόπο διάταξης των κλειδιών, διακρίνονται δύο βασικά συστήματα, το σύστημα Oehler, δημοφιλές στην Αυστρία και τη Γερμανία, το οποίο προτιμάται και στην ελληνική παραδοσιακή μουσική, και το σύστημα Boehm, που επικρατεί γενικά στις συμφωνικές ορχήστρες. Υπάρχει πάντως και το παλαιότερο σύστημα Albert σε ορισμένα σημεία του κόσμου, όπως στις νότιες περιοχές των ΗΠΑ. Ο συνδυασμός των καλυπτόμενων και αποκαλυπτόμενων οπών του δίνουν τη δυνατότητα εξαγωγής μια μεγάλης έκτασης ήχων, πάνω από τρεις οκτάβες, ανάλογα με τις ικανότητες του οργανοπαίχτη. Η χροιά του οργάνου εξαρτάται σε σημαντικό βαθμό τόσο από τη δεξιοτεχνία του οργανοπαίχτη, όσο και από την ποιότητα και το υλικό 28

29 κατασκευής του οργάνου. Το πάχος του επιγλωσσιδίου που χρησιμοποιείται επηρεάζει και αυτό τη χροιά, αλλά κυρίως την ευκολία παιξίματος. [2, 4, 1] Κατασκευή και υλικά κατασκευής Το κλαρίνο αποτελείται από πέντε βασικά μέρη: το επιστόμιο στο οποίο εφαρμόζει ο σφιγκτήρας για να συγκρατεί την καλαμένια γλωττίδα (καλαμάκι), το βαρελάκι, το άνω και κάτω στέλεχος, τα οποία είναι και τα σημαντικότερα κομμάτια του κλαρίνου αφού έχουν τις οπές και τα κλειδιά, και την καμπάνα. Πιο αναλυτικά, το κλαρίνο έχει επίμηκες σωληνωτό σχήμα, ενώ στο σώμα του διακρίνονται έξι βασικές οπές μπροστά και μία οπή στην πίσω πλευρά, μοιάζοντας οπτικά με φλογέρα και άλλα αντίστοιχα πνευστά μουσικά όργανα. Επιπλέον όμως το κλαρίνο έχει και μια σειρά από μεταλλικά κλειδιά που καλύπτουν ή αποκαλύπτουν άλλες οπές στο σώμα του. Ο ήχος του κλαρίνου προέρχεται από το παλλόμενο επιγλωσσίδιο που βρίσκεται τοποθετημένο στο επιστόμιο στην κορυφή του οργάνου και το οποίο στερεώνεται μέσω του σφιγκτήρα. Η κατασκευή ενός κλαρίνου, όπως και όλων των ξύλινων πνευστών με οπές, επικεντρώνεται στην τοποθέτηση τους και είναι διαδικασία η οποία απαιτεί ιδιαίτερη ακρίβεια και σωστό υπολογισμό. Αυτό πετυχαίνεται με τις εξής μεθόδους: την αναπαραγωγή ενός υπάρχοντος οργάνου, την διαισθητική και πειραματική μέθοδο, τη μελετημένη εκτίμηση και το μαθηματικό υπολογισμό. Οι μέθοδοι αυτές έχουν σκοπό τον καθορισμό του ενεργού μήκους και τη συχνότητα μιας δεδομένης τρύπας. 29

30 Αναπαραγωγή ενός υπάρχοντος οργάνου Σε αυτή τη μέθοδο υπάρχουν δύο τρόποι τοποθέτησης των οπών, ο ένας πετυχαίνεται ακολουθώντας ένα καθιερωμένο σύστημα διαστάσεων για τοποθέτηση οπών, και ο δεύτερος αντιγράφοντας τις διαστάσεις ενός υπάρχοντος οργάνου. Στην πρώτη περίπτωση πρέπει όλες οι διαστάσεις του καινούργιου οργάνου να είναι ίδιες με του πρωτότυπου (π.χ. το βάθος/ύψος των καμινάδων). Αξιολογώντας δηλαδή το πρωτότυπο όργανο, εφαρμόζονται τα συμπεράσματα που προκύπτουν στο καινούργιο. Διαισθητική και πειραματική μέθοδος Η μέθοδος αυτή έχει κάποια προτερήματα σε σχέση με μια προμελετημένη και μιμητική μέθοδο. Μπορεί όμως να παράγει ένα όργανο στο οποίο τα μεγέθη των οπών να ποικίλουν αρκετά, που σημαίνει ότι το χρώμα του τόνου και ο όγκος του ήχου θα ποικίλουν καταφανώς από τη μία νότα στην επόμενη. Το κλειδί για την προσέγγιση αυτή βρίσκεται στη διαμόρφωση του μεγέθους των τρυπών επειδή η αλλαγή του μεγέθους τους επηρεάζει αρκετά τη συχνότητα του παραγόμενου ήχου. Για οποιοδήποτε δεδομένο σημείο οπής κατά μήκος του σωλήνα, όσο μεγαλύτερη είναι η τρύπα, τόσο ψηλότερος θα είναι ο παραγόμενος τόνος. Η κατασκευή ενός οργάνου με αυτή τη μέθοδο είναι καλύτερα να αρχίσει με την χαμηλότερη οπή (την πιο μακρινή από το επιστόμιο), και να συνεχιστεί ανοδικά. Η μελετημένη εκτίμηση Σε αυτήν τη προσέγγιση, πραγματοποιείται ένας σχετικά απλός αρχικός υπολογισμός, βασισμένος στο μήκος κύματος ή στη σχετική συχνότητα του τόνου που θέλει να ακούσει ο κατασκευαστής, κατόπιν εκτιμάται η αρνητική επιρροή ορισμένων παραγόντων για να αντισταθμιστεί και να καταλήξει σε μια κατ εκτίμηση τοποθεσία της τρύπας. Από εκεί χρησιμοποιεί το μέγεθος της οπής (κάνοντας μια μικρή τρύπα αρχικά που βαθμιαία την μεγαλώνει) για ακριβές κούρδισμα. 30

31 Μαθηματικός υπολογισμός Ο Δρ. John W. Coltman έχει ενοποιήσει τις προηγούμενες μεθόδους σε έναν ενιαίο τύπο, για την αποφυγή περαιτέρω διορθώσεων στο όργανο. ΔΤ= S/2 [( 1+4(te/s)(dt/dh)²) -1] ΔΤ : Διόρθωση τρύπας, δηλαδή το σημείο που πρέπει να μετατοπιστεί μια τρύπα από το σημείο Μεν (= καθορίζει την απόσταση του ενεργού μήκους του σωλήνα και μετριέται από ένα σύμβολο που θεωρείται η αρχή του σωλήνα υποθετική αρχή). dt : Εσωτερική διάμετρος του σωλήνα στη θέση της κάθε τρύπας dh: Διάμετρος της κάθε τρύπας te : Ενεργό βάθος της τρύπας s : Απόσταση μεταξύ του Μεν της εν λόγω τρύπας και του Μεν της αμέσως επόμενης τρύπας. Έχοντας καθορίσει την ΔΤ για οποιαδήποτε δεδομένη τρύπα, μπορούμε να φτάσουμε στην πραγματική της θέση με τη αφαίρεση : απόσταση τρύπας από την υποθετική αρχή = Μεν - ΔΤ. [3, 16, 17] Μερικοί από τους σημαντικότερους κατασκευαστές κλαρινέτων σήμερα είναι: Selmer, ιδρύθηκε στη Γαλλία, σήμερα όμως είναι θυγατρική της Steinway Musical Instruments, ΗΠΑ ( Leblanc, ιδρύθηκε στη Γαλλία, σήμερα όμως είναι θυγατρική της Steinway Musical Instruments, ΗΠΑ ( Buffet-Crampon, Γαλλία ( Yamaha, Ιαπωνία ( Herbert Wurlitzer, Γερμανία, ( [16] 31

32 Υλικά κατασκευής Σφένδαμος: ειδικά για φαγκότα, φλογέρες. Στην Ελλάδα ονομάζεται κελεμπέκι και έχει χρώμα ανοιχτό με καφέ νερά. Έβενος: για κλαρινέτα, όμποε, ξύλινα φλάουτα και πίκολο φλάουτα. Κορυφαία ποιότητα: Melanoxylon, Dalbergia ή Grenadilla. Προέλευση: Μοζαμβίκη, Μαδαγασκάρη. Χρώμα: μαύρο, βαθύ καφέ ή κόκκινο. Παλίσανδρος: για bassoon (γαλλικό φαγκότο), φλογέρες και για όλες τις ποιοτικές κατασκευές. Προέλευση: Ινδίες, Αμερική (Βραζιλία). Χρώμα: καφέ με σκούρα νερά κοκκινωπό με σκούρα νερά. Rosewood: τριανταφυλλόξυλο. Χρησιμοποιείται για ποιοτικές κατασκευές. Προέλευση: από ένα δέντρο που φύεται στην Αμερική και δεν έχει σχέση με τη δική μας τριανταφυλλιά. Χρώμα: κόκκινο. Snake Wood: το ακριβότερο όλων. Φύεται σε Αμερική και Αφρική και χρησιμοποιείται για ανάλογες με την τιμή του κατασκευές. Χρώμα: καφέ με νερά που θυμίζουν φίδι. Bamboo: καλάμι αφρικάνικο, ινδικό, Ινδοκίνας Αμερικάνικο πολύ στιβαρότερο του Μεσογειακού, για κατασκευές παραδοσιακών οργάνων. Καλάμι: υπάρχουν πολλά είδη. Από αυτά κατασκευάζονται παραδοσιακά όργανα. Το είδος που είναι γνωστό σε εμάς, σαν Μεσογειακό, υπάρχει και στην Αμερική, Αυστραλία Ινδοκίνα και αλλού και είναι μοναδικό για την κατασκευή γλωττίδων (καλαμάκια) για κλαρινέτα, σαξόφωνα, φαγγότα και όμποε. Υπάρχουν επίσης και τα συνθετικά υλικά όπως ο εβονίτης, που χρησιμοποιείται για την κατασκευή φτηνών κλαρινέτων, ο βακελίτης, που είναι από τα παλαιότερα συνθετικά και το συνθετικό υλικό Green Line, που αποτελείται από συμπυκνωμένα σωματίδια εβένου και εποξιδικό συνθετικό. [7] 32

33 4.2.3 Τεχνολογία και φυσική ακουστική Κάθε λειτουργικό σύστημα τροφοδοτείται από μια πηγή ενέργειας. Για το κλαρίνο, η πηγή ενέργειας είναι η ροή του αέρα που φυσάει ο οργανοπαίχτης. Για να παίξει το κλαρίνο, η ροή του αέρα που εισέρχεται σε αυτό πρέπει να είναι ελεγχόμενη, και γι αυτόν τον σκοπό είναι απαραίτητο το καλάμι. Μόλις «χτυπήσει» η ροή του αέρα την ελεύθερη άκρη του καλαμιού, αυτό τρέπεται σε γρήγορη ταλάντωση και λειτουργεί σαν βαλβίδα η οποία ανοιγοκλείνει την κοιλότητα του επιστομίου. Η κοιλότητα θεωρείται ότι κλείνει όταν το καλάμι, πάνω στην κίνησή του (η οποία μοιάζει με αυτή ενός ταλαντευόμενου χάρακα στην άκρη ενός τραπεζιού), ακουμπάει στιγμιαία την άκρη του λεπτού χείλους του επιστομίου. Τότε η κοιλότητα του επιστομίου απομονώνεται, στιγμιαία, από τον εξωτερικό αέρα και η επαφή καλάμι-χείλους επιστομίου θέτει το εξωτερικό όριο της στήλης του αέρα εντός του κλαρίνου. Επειδή η επαφή αυτή επαναλαμβάνεται πολλές φορές το δευτερόλεπτο, ο σωλήνας του κλαρίνου συμπεριφέρεται ακουστικά σαν να είναι κλειστός στο σημείο αυτό. Ανάλογα με το είδος των ταλαντώσεων του καλαμιού, καθορίζονται εν μέρει η τονικότητα και το ηχόχρωμα της παραγόμενης νότας. Το γρήγορο «ανοιγοκλείσιμο» της κοιλότητας του επιστομίου δημιουργεί διαδοχικές εναλλαγές υψηλής και χαμηλής πίεσης μέσα στον σωλήνα, οι οποίες μεταδίδονται κατά μήκος του χάρη στην ελαστικότητα του αέρα. Η διάδοση εναλλαγών πίεσης είναι, με άλλα λόγια, η δημιουργία ηχητικών κυμάτων μέσα στο κλαρίνο, τα οποία μεταδίδονται στην ίδια ταχύτητα που διαδίδονται οι εναλλαγές πίεσης, και διανύουν επανειλημμένα μπρος-πίσω την απόσταση μεταξύ επιστομίου και καμπάνας. Η κίνηση αυτή των κυμάτων μεταξύ καμπάνας και επιστομίου δεν σημαίνει ότι τα ίδια τα μόρια του αέρα μέσα στον σωλήνα κινούνται και αυτά από επιστόμιο προς καμπάνα - δεν πραγματοποιείται μαζική μετακίνηση αέρα δηλ. δεν υπάρχει ρεύμα μέσα στον σωλήνα τα μόρια του αέρα πάλλονται κινούνται πολύ γρήγορα πέρα-δώθε διατηρώντας μονίμως ένα σταθερό κεντρικό σημείο. Η μετάδοση του κύματος είναι, στην ουσία, μία αλυσιδωτή κίνηση μορίων αέρα. Γενικά, ο ήχος που βγάζουν όλα τα πνευστά όργανα είναι ενέργεια που μεταφέρεται από το όργανο στα αυτιά μας διαμέσου του αέρα με την μορφή 33

34 κυμάτων και δεν είναι η ροή του ίδιου του αέρα από τα πνευμόνια του οργανοπαίχτη, προς το όργανο και από το όργανο προς τα αυτιά μας. Ο αέρας που όντος φυσάνε οι οργανοπαίχτες πάνω στο επιστόμιο λειτουργεί μόνο σαν κινητήρια πηγή ενέργειας για το παλλόμενο καλάμι. Κατά την εξάπλωση ηχητικών κυμάτων,υπάρχει τριβή ανάμεσα σε διπλανά παλλόμενα μόρια αέρα, με αποτέλεσμα να χάνεται ενέργεια του κύματος και να μετατρέπεται σε θερμότητα. Όσο μεγαλύτερη απόσταση διανύει το κύμα, τόσο περισσότερη ενέργεια χάνει, που σημαίνει ότι μειώνεται η ένταση του ήχου. Για την ακρίβεια, ο ήχος χάνει 6dB ανά διπλασιασμό της απόστασης που έχει ήδη διανύσει. Αυτή η σχέση έντασης-απόστασης αποκτά μεγαλύτερο νόημα εάν γνωρίζουμε την ταχύτητα διάδοσης ηχητικών κυμάτων διαμέσου του αέρα: κάτω από συνθήκες 20 Κελσίου και σε περιβάλλον εξωτερικού χώρου, τα ηχητικά κύματα εξαπλώνονται με μία ταχύτητα περίπου 343 μέτρων ανά δευτερόλεπτο - η γνωστή ταχύτητα του ήχου. Όταν διαδίδονται ηχητικά κύματα χαμηλών συχνοτήτων σε ανοιχτό χώρο, η εξάπλωσή τους γίνεται με την μορφή ομόκεντρων κύκλων προς όλες τις κατευθύνσεις γύρω από την πηγή τους, και η ενέργεια που μεταφέρεται είναι περισσότερη απ ότι στις ψηλότερες συχνότητες, που σημαίνει ότι οι χαμηλοί ήχοι ακούγονται μέχρι πιο μακριά απ τους ψηλούς. Στις ψηλές συχνότητες, τα κύματα τείνουν να εξαπλώνονται προς μικρότερο εύρος κατευθύνσεων σε σχέση με τις χαμηλές, και η πορεία τους είναι ευαίσθητη σε τυχόντα ανακλαστικά και απορροφητικά εμπόδια. Εάν σκεφτούμε το κλαρίνο σαν μηχανικό σύστημα, το παλλόμενο καλάμι τοποθετημένο πάνω στην επίπεδη επιφάνεια του επιστομίου είναι ο μηχανισμός εκκίνησης ταλάντωσης ολόκληρης της στήλης του αέρα η οποία αποτελείται από το σύνολο του όγκου αέρα της κοιλότητας του επιστομίου, του όγκου αέρα μέσα στον σωλήνα και του αέρα εσωκλειόμενου στις καμινάδες των τρυπών. Η στήλη του αέρα έχει τον ρόλο του αντηχείου του συστήματος. Το κλαρίνο είναι, κατ ουσία, ο συνδυασμός ενός μηχανισμού εκκίνησης με ένα αντηχείο (ο μηχανισμός εκκίνησης από μόνος του δεν αποτελεί μουσικό όργανο). Το σχήμα του σωλήνα του κλαρίνου είναι κυλινδρικό κατά 2/3 του συνολικού του μήκους και θεωρείται κλειστός από την μία του άκρη, άρα 34

35 ανήκει στην κατηγορία των κλειστών-ανοιχτών κυλινδρικών σωλήνων. Κατά συνέπεια, η πορεία των ηχητικών κυμάτων εντός του σωλήνα διέπεται από τους κανόνες φυσικής αυτής της κατηγορίας σωλήνων. Η ιδιαιτερότητα αυτών των σωλήνων, είναι ότι, θεωρητικά, παράγουν μόνο τις μονές συχνότητες της σειράς των αρμονικών. [8, 17] Φθοροποιοί παράγοντες, επισκευή και συντήρηση Πολλά σώματα όταν υποστούν την επίδραση του νερού, αέρα ή άλλων χημικών ουσιών π.χ. ατμών οξέων κτλ. διαβρώνονται. Η διάβρωση λοιπόν είναι αποτέλεσμα μηχανικών ή χημικών ενεργειών και ευθύνεται για φθορές και απώλειες του υλικού. Οι πιο γνωστές είναι οι διαβρώσεις που προκαλούνται από την επίδραση του νερού, του αέρος ή άλλων οργανικών ουσιών (βακτήρια, φυτά κ.α.). Το νερό προκαλεί τις σοβαρότερες διαβρώσεις στα ξύλινα πνευστά, είτε καθαρό είτε περιέχοντας διαλυμένες ουσίες. Έχει την ικανότητα να διαλύει μεγάλο αριθμό ουσιών τις οποίες παραλαμβάνει από τον αέρα (οξυγόνο, νιτρώδεις ατμοί διοξείδιο του άνθρακα κ.α.), το έδαφος (διάφορα άλατα, μαγνήσιο, ασβέστιο) και τη θάλασσα (χλωριούχο νάτριο, θειικό μαγνήσιο κ.α.). Εκτός από τους περιβαλλοντικούς και εξωτερικούς, ένας εξίσου σημαντικός τεχνητός παράγοντας, είναι και ο άνθρωπος. Η λάθος χρήση και ο κακός χειρισμός αρκετές φορές προκαλούν φθορές στα περισσότερα υλικά των πνευστών οργάνων (πάτημα των πλήκτρων με μεγάλη πίεση). Επίσης, σημαντικό ρόλο στην φθορά ενός οργάνου παίζει και η μεταφορά του. Ο τρόπος με τον οποίο μεταφέρεται πολλές φορές προκαλεί φθορές στα περισσότερα υλικά των πνευστών οργάνων. Στη χειρότερη περίπτωση, το πέσιμο ενός οργάνου είναι η αιτία καταστροφής των υλικών και πολλές φορές και του ίδιου του οργάνου. Τα αναλώσιμα ενός κλαρίνου είναι οι τάπες, οι αποσιωπητήρες και τα ελάσματα. Για την επισκευή και τη συντήρηση (ή καθαρισμό) ενός κλαρίνου ακολουθείται η εξής διαδικασία: 35

36 Αφαιρούμε τα κλειδιά από το άνω και κάτω στέλεχος του κλαρίνου, ξεκινώντας με έναν εξωλκέα ελατηρίων όπου βγάζουμε τα ελατήρια από τη βάση στήριξης του κάθε κλειδιού, και τέλος τα κλειδιά με τη σειρά. Αφαιρούμε και αντικαθιστούμε τις τάπες των κλειδιών με καινούριες (όπου είναι απαραίτητο), αφού πρώτα καθαρίσουμε τα κλειδιά με το ειδικό καθαριστικό για μέταλλα (Venol). Οι τάπες είναι από φελλό δέρμα ζώου ή ψαρόδερμα. Αφαιρούμε και αντικαθιστούμε τους αποσιωπητήρες που βρίσκονται στα κλειδιά ή στο όργανο (βρίσκονται σε σημεία όπου εφάπτεται το κλειδί με το όργανο). Οι αποσιωπητήρες είναι κομμάτια τσόχας ή φελλού. Αντικαθιστούμε επίσης και τους φελλούς που βρίσκονται στους συνδέσμους των μερών του οργάνου. Αν δεν χρειάζονται αντικατάσταση τους περνάμε με βαζελίνη για καλύτερη εφαρμογή. Κάνουμε ένα καλό καθάρισμα στα κομμάτια του οργάνου με ειδικό καθαριστικό και νερό και συναρμολογούμε το όργανο. Τέλος, μία σημαντική εργασία σε μία συντήρηση (service) είναι η ρύθμιση του οργάνου και πιο συγκεκριμένα της μηχανικής κινητικής αλυσίδας (των κλειδιών). [3, 5, 7] Το σαξόφωνο Το σαξόφωνο είναι ένα σχετικά καινούριο όργανο. Επινοήθηκε γύρω στο 1840 από το Βέλγο κατασκευαστή Αδόλφο Σαξ, από τον οποίο προήλθε και η ονομασία του. 36

37 Είναι ένα σύμμικτο όργανο. Έχει δανειστεί από το κλαρινέτο το επιστόμιο με απλή γλωττίδα, και από το όμποε το κωνικό σχήμα του σωλήνα, την καμπάνα που φαρδαίνει και το σύστημα κλειδιών. Ο Σαξ κατασκεύασε δεκατέσσερα διαφορετικά μεγέθη σαξοφώνων, από τα οποία μόνο τέσσερα χρησιμοποιούνται σήμερα: το σοπράνο, άλτο, τενόρο και μπάσο, που είναι όλα όργανα μεταφοράς. Τον περασμένο αιώνα εμφανίζεται αποκλειστικά σε στρατιωτικές μπάντες, ενώ από το 1920 και μετά παίρνει τον πρωτεύοντα ρόλο σε συγκροτήματα τζαζ. [14] Κατασκευή και υλικά κατασκευής Το σαξόφωνο αποτελείται από τρία μέρη: το λαιμό, το κυρίως σώμα,την καμπάνα. Το κυρίως σώμα είναι ενωμένο με την καμπάνα.ο λαιμός ενώνεται ξεχωριστά και στην αρχή του λαιμού τοποθετείται το επιστόμιο. Στον κορμό του οργάνου υπάρχουν: κλειδιά, βάσεις στήριξης, ελάσματα, άξονες βίδες, προφυλαχτήρες, φελλοί, τσόχες, τάπες. Συνολικά υπάρχουν 277 εξαρτήματα και υλικά που λειτουργούν σε συνεργασία μεταξύ τους. Πιο αναλυτικά: 68 βάσεις στήριξης κλειδιών, 4 πλατιά ελάσματα, 23 βελόνες ελάσματα, 11 άξονες, 5 προφυλαχτήρες, 18 τσόχες, 26 φελλοί αποσιωπητήρες, 40 βίδες, 24 τάπες και 35 κλειδιά. Η τοποθέτηση των οπών γίνεται με μία από τις μεθόδους που αναφέραμε στο κεφάλαιο για το κλαρίνο. [6, 7] Υλικά Κατασκευής Σαξοφώνου Τα περισσότερα σαξόφωνα κατασκευάζονται από ορείχαλκο. Συνήθως 70% από χαλκό και 30% από ψευδάργυρο. Ανήκουν όμως στα ξύλινα πνευστά και όχι στα χάλκινα. Αυτό συμβαίνει διότι παρά τα ονόματα των κατηγοριών, τα όργανα διαχωρίζονται σε ξύλινα και χάλκινα σύμφωνα με τη μέθοδο παραγωγής του τόνου και όχι σύμφωνα με το υλικό από το οποίο είναι κατασκευασμένα. 37

38 Ο ορείχαλκος χρησιμοποιείται για τη κατασκευή του σκελετού του οργάνου. Επίσης, χρησιμοποιείται στα καπάκια των κλειδιών, στις ράβδους που ενώνουν τα κλειδιά μεταξύ τους και στις μικρές βίδες, που συνδέουν τις ράβδους με το σώμα του οργάνου. Τα ελατήρια, τα οποία είναι αυτά που αναγκάζουν τα κλειδιά να επιστρέψουν στη θέση τους μετά την απελευθέρωσή τους, κατασκευάζονται από χάλυβα.. Αξίζει να αναφερθεί ότι από την εταιρία Grafton κατασκευάστηκαν τη δεκαετία του 1950 σαξόφωνα από διαφορετικά υλικά όπως, το πλαστικό σαξόφωνο και σπάνια ξύλινα σαξόφωνα. Μετά την ολοκλήρωση της κατασκευής του οργάνου, οι κατασκευαστές εφαρμόζουν συνήθως ένα λεπτό επίστρωμα καθαρής ή χρωματισμένης λάκας ή ασημιού πάνω από τον γυμνό ορείχαλκο. Η επένδυση αυτή χρησιμεύει για την προστασία του ορείχαλκου από την διάβρωση που προκαλεί η υγρασία της ατμόσφαιρας και δίνει μία ωραία και ευχάριστη εμφάνιση στο όργανο. Η καθαρή λάκα είναι το πιο συνηθισμένο υλικό που χρησιμοποιείται στις επιφάνειες των σαξοφώνων. Σήμερα για λόγους καλαισθησίας χρησιμοποιούνται διαφορετικοί χρωματισμοί λάκας όπως η μαύρη. [6,17] Τεχνολογία και φυσική ακουστική Η παραγωγή του ήχου αρχίζει από τη στιγμή που ο σαξοφωνίστας τοποθετήσει το επιστόμιο στο στόμα του και φυσήξει, ώστε να περάσει αέρας ανάμεσα στο καλάμι και στο επιστόμιο. Από εκείνη την στιγμή ο αέρας που βρίσκεται στο επιστόμιο, ενώ αρχικά ήταν στάσιμος, αποκτά ταχύτητα προκαλώντας αύξηση της πίεσης. Η πίεση του αέρα στο στόμα του μουσικού είναι ίση ή λίγο μεγαλύτερη από τη πίεση της ατμόσφαιρας. Η διαφορά 38

39 πίεσης ανάμεσα στο καλάμι και στο επιστόμιο υποχρεώνει το καλάμι να κλείσει σταματώντας τη ροή του αέρα. Όταν διακοπεί η ροή αυτή, η ταχύτητα μηδενίζεται, το καλάμι ανοίγει και επομένως η πίεση του αέρα μέσα στο επιστόμιο ξαναπαίρνει την αρχική της τιμή. Ο μουσικός φυσάει συνεχόμενα δημιουργώντας συνεχόμενη ταλάντωση μεταξύ καλαμιού και επιστόμιου. Το επιστόμιο δημιουργεί διαδοχικά πυκνώματα και αραιώματα της πίεσης του αέρα. Αποτέλεσμα είναι να δημιουργούνται ηχητικά κύματα τα οποία διαδίδονται μέσα στο σωλήνα του σώματος του οργάνου. Οι ταλαντώσεις όμως περιέχουν πολλές ασυνάρτητες μεταξύ τους συχνότητες, οι οποίες δεν είναι ιδιαίτερα ευχάριστες στο άκουσμα τους. Θα πρέπει να εξουδετερωθεί το μεγαλύτερο μέρος της ηχητικής ενέργειας που παράγει το επιστόμιο και να παραμείνουν μόνο οι συχνότητες εκείνες, που είναι ακέραια πολλαπλάσια μιας θεμελιώδους συχνότητας. Το ρόλο αυτό του (φίλτρου) αναλαμβάνει το σώμα του σαξοφώνου. Η γεωμετρική κατασκευή του οργάνου όσον αφορά στην παραγωγή των στάσιμων κυμάτων αποτελεί σημαντικό ρόλο. Στο κωνικό σωλήνα του σαξοφώνου, ο οποίος είναι ανοιχτός και στα δύο άκρα του, οι συχνότητες είναι Fn= u/2l όπου L είναι το μήκος του σώματος του σαξοφώνου, u είναι η ταχύτητα του ήχου στον αέρα και n ο αριθμός της συχνότητας ο οποίος είναι ακέραιος. Άρα λοιπόν, σε ένα σαξόφωνο με μήκος σωλήνα L=0,42m και με ταχύτητα αέρος u=350m/s, όταν έχουμε κλειστές όλες τις τρύπες έχουμε θεμελιώδη συχνότητα. F1=1Χ350/2Χ0,42 δηλαδή 416,6 Hz. [7, 17] Φθοροποιοί παράγοντες, επισκευή και συντήρηση Οι φθοροποιοί παράγοντες που επιβαρύνουν ένα σαξόφωνο δεν διαφέρουν από αυτούς του κλαρίνου, το αποτέλεσμα που θα έχουμε από τους περιβαλλοντικούς και εξωτερικούς παράγοντες είναι η οξείδωση και η αποκόλληση των υλικών. 39

40 Η συντήρηση και η επισκευή ενός σαξοφώνου ακολουθεί την ίδια γραμμή με το κλαρίνο με τη μόνη διαφορά ότι αφαιρούνται μόνο τα κλειδιά και δεν διασπάται σε κομμάτια. Υπάρχει μια συγκεκριμένη μεθοδολογία για την αποσύνδεση της μηχανικής κινητικής αλυσίδας του σαξοφώνου, ξεκινώντας επίσης όπως στο κλαρίνο, βγάζοντας τα ελατήρια από τις θέσεις υποδοχής των κλειδιών. Συνεχίζουμε αφαιρώντας τα κλειδιά και τέλος τους τέσσερις προφυλαχτήρες, βγάζοντας πρώτα τις βίδες του καθενός. Ακολουθούμε την ίδια διαδικασία καθαρισμού και αντικατάστασης των εξαρτημάτων του με το κλαρίνο. [5, 8] Το φλάουτο Φλάουτο ονομάζεται κάθε πνευστό, του οποίου ο ήχος προκύπτει από την πρόσκρουση ρεύματος αέρα σε μία λεπτή ακμή. Με την πρόσκρουση δημιουργούνται στρόβιλοι, οι οποίοι διεγείρουν ταλαντώσεις στο σωλήνα αέρα του οργάνου. Οι μεταβολές στο ύψος του παραγόμενου ήχου δημιουργούνται με κλείσιμο και άνοιγμα των οπών που βρίσκονται κατά μήκος του σωλήνα. Ανάλογα με το κράτημα του οργάνου διακρίνουμε το επίμηκες (φλογέρα από το αλβανικό flojere, φλογέρες) και το λοξό φλάουτο (flauto traverso, πλαγίαυλος), τα οποία παρουσιάζονται με πολλές παραλλαγές σε διάφορους πολιτισμούς. Ο σωλήνας του πλαγίαυλου είχε μέχρι το 17ο αιώνα συνήθως 6 οπές. Τάπες και κλειδιά τοποθετήθηκαν αρχικά από Γάλλους κατασκευαστές με τη δημιουργία του λυόμενου τύπου. Στη διάρκεια του 18ου αιώνα αυξήθηκε ο αριθμός των οπών σε 8 και μετά το 1800 ακόμα περισσότερο. Το 1832 κατασκεύασε ο Th. Boehm ένα πλαγίαυλο με κωνική διάτρηση, στον οποίο οι οπές ήταν διαταγμένες αποκλειστικά με κριτήρια ακουστικά και όχι χειρισμού. Το 1847 ακολούθησε ο κυλινδρικός πλαγίαυλος με κεφαλή παραβολικής διάτρησης και βελτιωμένες τάπες, ο οποίος χρησιμοποιείται μέχρι σήμερα. Το 40

41 αρχικά ξύλινο αυτό όργανο κατασκευαζόταν κάποια εποχή από ελεφαντόδοντο, το 19ο αιώνα και από γυαλί. Από τις αρχές του 20ου αιώνα κατασκευάζονται οι πλαγίαυλοι για χρήση στην ορχήστρα σχεδόν αποκλειστικά από μέταλλο (σύγχρονο σπαστό φλάουτο) - κάποια μοντέλα είναι δε ασημένια ή χρυσά! Περιγράφοντας την εξέλιξη του φλάουτου και των άλλων οργάνων σ' αυτή την εφαρμογή είναι πιθανόν να θεωρηθεί ότι τα όργανα της ορχήστρας βελτιώθηκαν σε 3-4 στάδια από μερικούς ικανούς οργανοποιούς και πήραν γρήγορα την τελική μορφή που γνωρίζουμε σήμερα. Στην πραγματικότητα έχουν συμμετάσχει στη διαμόρφωση αυτών των οργάνων στη διάρκεια μισής χιλιετίας εκατοντάδες οργανοποιοί που βελτίωσαν το φλάουτο, καθένας από τους οποίους έχει βελτιώσει τη μία ή την άλλη λεπτομέρεια ή έχει κατασκευάσει ένα εξ αρχής νέο όργανο, το οποίο άλλοι νεότεροι βελτίωσαν αργότερα. [12] Κατασκευή και υλικά κατασκευής Το φλάουτο, ανάλογα με τη διάταξη των κλειδιών του, διακρίνεται σε τρία είδη, το closehole, το offline και το inline φλάουτο. Το φλάουτο αποτελείται από τρία μέρη, τη κεφαλή, το κυρίως σώμα και το ποδαράκι. Η κεφαλή αποτελείται από το άνω και κάτω μέρος. Το άνω μέρος της έχει μήκος 21,7 εκατοστά και διάμετρο κορυφής 16,6 εκατοστά. Το κάτω μέρος της, το οποίο είναι ο σύνδεσμος ολίσθησης κεφαλής έχει μήκος 19,6 εκατοστά και διάμετρο 18,86 εκατοστά. Το κυρίως σώμα έχει μήκος 36,3 εκατοστά και αποτελείται από το βαρελάκι, το άνω και κάτω δαχτυλίδι και το σύνδεσμο. Έχει τα εξής εξαρτήματα: 13 οπές, 10 πριτσίνια παξιμάδια (5 με βίδα και 5 χωρίς), 9 τσόχες (απωσιωπητήρες), 11 βάσεις στήριξης, 4 άξονες, 10 ελάσματα και 13 τάπες. Η καινούρια τεχνολογία 41

42 χρησιμοποιεί τάπες από ψαρόδερμα, που στο εσωτερικό τους υπάρχει μια μεγάλη επιφάνεια από σκληρό πλαστικό με ελάχιστη τσόχα, με σκοπό να κρατάει τεντωμένη την επιφάνεια του δέρματος. Υπάρχουν τρία είδη ταπών στο φλάουτο. Οι κολλημένες, που τοποθετούνται στο κλειδί με κόλληση, με γομμαλάκα και φλόγιστρο και με τον ίδιο τρόπο που γίνεται και στο κλαρίνο, οι πριτσινωτές (με πριτσίνι ανοιχτού τύπου) και οι βιδωτές (με βίδα και παξιμάδι). Κάποιες εταιρείες φλάουτων δεν χρησιμοποιούν πριτσίνια και βίδες, απλά τοποθετούν όλες τις τάπες με τον ίδιο τρόπο που εφαρμόζεται στο κλαρινέτο. Τέλος, το ποδαράκι έχει μήκος 12,96 εκατοστά και αποτελείται από τη βάση του πάνω συνδέσμου και το δαχτυλίδι του κάτω μέρους. Τα εξαρτήματα στο ποδαράκι είναι τα εξής: 3 οπές, 4 βάσεις στήριξης, 1 άξονας, 3 ελάσματα, 3 τάπες και 3 πριτσίνια παξιμάδια. Τα υλικά που χρησιμοποιούνται για την κατασκευή ενός φλάουτου είναι χαλκός, ψευδάργυρος, νικέλιο, ασήμι (στην περίπτωση αυτή ο αριθμός της μάρκας του φλάουτου αρχίζει από 9), χρυσός ( καράτια), έβενος και rosewood. [6] Τεχνολογία και φυσική ακουστική Το φλάουτο αποτελείται από δεκαέξι κυκλικές οπές για τα δάχτυλα, οι οποίες ανάλογα με το συνδυασμό τους ανοιχτές ή κλειστές παράγουν τις χαμηλές και ψηλές νότες μαζί με την κατεύθυνση του φυσήματος του εκτελεστή στο επιστόμιο. Η ένωση της κεφαλής και του σώματος λειτουργεί ως ολισθαίνων σωλήνας. Κατ αυτόν τον τρόπο επιτυγχάνεται το χόρδισμα με άλλα όργανα. Το πόδι φέρει και αυτό κλειδιά για την παραγωγή του μεσαίου ντο και ντο δίεση. Για να κατασκευαστεί ένα φλάουτο χρειάζονται περίπου 257 εξαρτήματα. Τρία κομμάτια παίρνονται από το μήκος ενός μεταλλικού σωλήνα. Οι τρύπες κόβονται και το μέταλλο γύρω από την κάθε τρύπα τραβιέται επάνω να πάρει τη μορφή καπνοδόχου. Μια λωρίδα μετάλλου συγκολλείται μέσα στο σώμα και μια άλλη προστίθεται στο πόδι. Έπειτα οι μεταλλικοί στύλοι συγκολλούνται 42

43 πάνω σε αυτό. Τα κλειδιά κόβονται και μορφοποιούνται. Στη συνέχεια ταξινομούνται σε ομάδες και κολλιούνται με το χέρι. Το επιστόμιο τοποθετείται στη κορυφή της και όλα τα κομμάτια κολλιούνται μεταξύ τους. Κόβεται η οπή του επιστομίου και μορφοποιείται. Όλα τα μέρη καθαρίζονται και επασημώνονται. Οι τάπες και τσόχες προσαρμόζονται ενώ οι φελλοί προστίθενται σε μέρη ώστε να μπορούν να εμποδίσουν τα κλειδιά να τρίβονται μεταξύ τους. Το φλάουτο, όπως όλα τα πνευστά όργανα, δεν έχει ηχοχρωματική ομοιογένεια σε όλη την έκταση του. Κάθε ηχοχρωματική περιοχή ονομάζεται ρετζίστρο. Σε μία φασματική ανάλυση του φλάουτου φαίνεται ότι η ένταση της θεμελιώδους συχνότητας είναι μεγαλύτερη από την ένταση των παραγώγων σε όλες τις περιοχές του οργάνου. Παρατηρείται επίσης ότι στις ψηλές περιοχές ο ήχος τείνει νε γίνει απλός (ημιτονοειδής), καθώς μειώνονται δραστικά οι αρμονικές. [6, 7, 8, 17] Φθοροποιοί παράγοντες, επισκευή και συντήρηση Οι φθοροποιοί παράγοντες σε ένα φλάουτο έχουν να κάνουν με τους φυσικούς παράγοντες οι οποίοι είναι το νερό, ο αέρας και το έδαφος, οι οποίοι προκαλούν οξείδωση στο μέταλλο και οι τεχνητοί όπως η κακή χρήση και μεταφορά. Η διαδικασία της επισκευής και συντήρησης ενός φλάουτου έχει ως εξής; Ξεκινάμε με το κυρίως σώμα βγάζοντας τα ελατήρια από τη βάση στήριξης κάθε κλειδιού και με τη βοήθεια πένσας και κατσαβιδιού αφαιρούμε όλα τα συστήματα μηχανισμών και τα κλειδιά. Ακολουθούμε την ίδια διαδικασία αφαίρεσης και για το ποδαράκι. Στην κεφαλή, ξεβιδώνουμε την κορόνα και αφαιρούμε το μηχανισμό χορδίσματος του οργάνου πιέζοντας από τη μια μεριά του επιστομίου με ειδικό εργαλείο προς την ένωση της κεφαλής με το κυρίως σώμα. 43

44 Αλλάζουμε τους φελλούς χρησιμοποιώντας κόλλα σε κρυσταλλική μορφή, και τις τσόχες χρησιμοποιώντας δερματόκολλα ακολουθώντας την ίδια διαδικασία με αυτή του κλαρίνου. Μετά σειρά έχει ο καθαρισμός του οργάνου. Αρχικά βυθίζουμε κάθε μέρος του φλάουτου σε ένα ειδικά υγρό καθαρισμού ασημικών (Silver dip), το αφήνουμε για δέκα δευτερόλεπτα και μετά το πλένουμε και το στεγνώνουμε. Έπειτα το καθαρίζουμε με στιλβωτικό βαμβάκι Foamill και την ίδια διαδικασία ακολουθούμε και για τα κλειδιά. Τέλος καθαρίζουμε όλες τις βίδες και τους άξονες με βαμβάκι. Το τελευταίο και σημαντικό βήμα μιας συντήρησης ή επισκευής είναι η ρύθμιση των μηχανισμών των κλειδιών. Σκοπός είναι όλα τα κλειδιά που βρίσκονται στον ίδιο μηχανισμό να πατάνε ταυτόχρονα πάνω στο όργανο. Αυτό θα το ελέγξουμε αφού επανασυναρμολογήσουμε όλο το όργανο. Υπάρχουν τριών ειδών ρυθμίσεις που γίνονται στο φλάουτο και γενικά σε όλα τα ξύλινα πνευστά: 1) Pad travel: απόσταση των κλειδιών από τις καμινάδες. Σκοπός αυτής της ρύθμισης είναι η ακουστική συνοχή του οργάνου. 2) Ελάσματα: τα ελατήρια πρέπει να έχουν την ίδια δύναμη. Αυτή η ρύθμιση έχει να κάνει με τη χρήση του οργανοπαίχτη. 3) Κλειδιά: ρύθμιση συνεργασίας των κλειδιών. Εδώ το ζητούμενο είναι η τονικότητα. [5, 7, 8] 44

45 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 ο ΧΑΛΚΙΝΑ ΠΝΕΥΣΤΑ 5.1 Κατηγορίες και είδη χάλκινων πνευστών Τα χάλκινα πνευστά, ανάλογα με το είδος του σωλήνα τους, κατατάσσονται σε δύο κατηγορίες, σε αυτά που έχουν κυλινδρικό σωλήνα, όπως είναι η τρομπέτα, το τρομπόνι, το κόρνο, η κορνέτα και το φιλικόρνο και σε αυτά που έχουν κωνικό σωλήνα όπως είναι η τούμπα. Στα όργανα της οικογένειας των χάλκινων πνευστών, η παλμική κίνηση της αέριας στήλης του σωλήνα προκαλείται από την ελαστικότητα των χειλιών του εκτελεστή που τοποθετούνται μέσα σε κωνικό περιστόμιο και διακόπτουν περιοδικά τη ροή του αέρα της εκπνοής (τα χείλη λειτουργούν ως διπλή γλωσσίδα). Το σχήμα και το μέγεθος του περιστομίου διαφέρουν από όργανο σε όργανο. Οι βασικές κατηγορίες είναι: 1) το κοίλο-ρηχό, το οποίο δίνει λαμπρό ήχο πλούσιο σε αρμονικούς, 2) το κοίλο-βαθύ, που δίνει απαλότερο ήχο και 3) το κωνικό, το οποίο δίνει ιδιαίτερα απαλό και γλυκό ήχο. Σε αυτό το κεφάλαιο γίνεται ανάλυση της τρομπέτας, ως το πιο αντιπροσωπευτικό είδος οργάνου των χάλκινων πνευστών και μια περιληπτική αναφορά στα συγγενή της όργανα. [2, 13, 15] Η κορνέτα ή κορνέτο Κατάγεται από το ταχυδρομικό κόρνο, που ανάγγελλε την άφιξη της ταχυδρομικής άμαξας στα χωριά και τις πόλεις. Τα κορνέτο επινοήθηκε στη Γαλλία γύρω στο [9] 45

46 Ο σωλήνας του είναι κυρίως κωνικός και το επιστόμιο σαν μικρό χωνί. Είναι όργανο ευέλικτο και εκφραστικό, με ηχόχρωμα πιο μουντό από της τρομπέτας και λιγότερο «γλυκό» από του κόρνου. Δεν αποτελεί σταθερό μέλος της συμφωνικής ορχήστρας. Το κόρνο Το σύγχρονο κόρνο (γνωστό επίσης σαν «γαλλικό» ή κόρνο με «κλειδιά») έχει ένα μακρύ, κωνικό σωλήνα που ελίσσεται και τελειώνει σε μια μεγάλη «καμπάνα» σαν φαρδύ χωνί. Στην ορχήστρα σήμερα χρησιμοποιείται συνήθως το «διπλό κόρνο», που στην πραγματικότητα είναι σαν δύο κόρνα ενσωματωμένα σε ένα. Το ένα από αυτά (με το μακρύτερο σωλήνα και επομένως το βαθύτερο ήχο) είναι κατασκευασμένο σε φα. Το ηχόχρωμα του είναι πλούσιο, ζεστό αλλά κάπως σκοτεινό. Το δεύτερο (μικρότερο, με τον οξύτερο ήχο αλλά και το πιο λαμπρό ηχόχρωμα) είναι κατασκευασμένο σε σι ύφεση. Ο εκτελεστής, με έναν ειδικό μηχανισμό (που του προσθέτει ένα επιπλέον μεγάλο μήκος σωλήνα), θα διαλέξει πρώτα το μέγεθος του κόρνου που επιθυμεί και στη συνέχεια θα χρησιμοποιήσει τις τρεις βαλβίδες. Ο εκτελεστής χρησιμοποιεί του αριστερό του χέρι για να ελέγχει τις τρεις βαλβίδες. Με το δεξί του χέρι, τοποθετημένο μέσα στην καμπάνα, υποστηρίζει το όργανο. Αν όμως σπρώξει το χέρι του βαθύτερα, επηρεάζει το ηχόχρωμα που γίνεται πιο λεπτό, αλλά πιο διαπεραστικό και μεταλλικό. Και αν σπρώξει το χέρι του πιο βαθιά στην καμπάνα και φυσήξει πολύ δυνατά, παράγει ένα «βραχνό ηχόχρωμα, γνωστό σαν «cuivre» (= χάλκινο). Το χέρι, εκτός από το ηχόχρωμα, μπορεί να επηρεάσει και την οξύτητα των φθόγγων: καθώς ο εκτελεστής το τοποθετεί μέσα στην καμπάνα, «κονταίνει» το σωλήνα και οξύνει τον ήχο κατά ένα ημιτόνιο. Με τη χρήση της σουρντίνας ο εκτελεστής μπορεί να δημιουργήσει και άλλα ηχητικά τεχνάσματα. Κατασκευασμένη από μέταλλο, ξύλο ή 46

47 χαρτόνι, η σουρντίνα τοποθετείται μέσα στη καμπάνα και κάνει τον ήχο πιο αδύνατο και θολό, σαν να έρχεται από μακριά. Προς τα τέλη του Μεσαίωνα, τα κόρνα απέκτησαν μακρύτερο σωλήνα, που για πρακτικούς λόγους έγινε «σπειροειδής», καθώς και ειδικά επιστόμια. Με την εφαρμογή του συστήματος των βαλβίδων (1815) το κόρνο έγινε πιο ευέλικτο και εύχρηστο. [9] Το τρομπόνι Στα ιταλικά trombone σημαίνει «μεγάλη τρομπέτα». Και πραγματικά, ο σωλήνας του τρομπονιού είναι μακρύτερος από της τρομπέτας κατά 1,50 μ. περίπου. Αντί για βαλβίδες έχει ένα «ολισθαίνων τμήμα», το οποίο αποτελείται από ένα κομμάτι πρόσθετου σωλήνα σε σχήμα U, που μετατοπίζεται μπρος-πίσω με το χέρι. Χάρη σ αυτό το σύστημα ο εκτελεστής μπορεί εύκολα να αυξομειώσει το σωλήνα στο μήκος που επιθυμεί. Επομένως το τρομπόνι δεν παρουσίαζε ποτέ το πρόβλημα της τρομπέτας και του κόρνου που, πριν από το 19 ο αιώνα, μπορούσαν να παίξουν μόνο ένα περιορισμένο αριθμό φθόγγων. Με το «ολισθαίνων τμήμα» τελείως σπρωγμένο μέσα (1 η θέση), ηχεί ο βασικός φθόγγος του οργάνου. Σφίγγοντας ή χαλαρώνοντας τα χείλη του, ο εκτελεστής μπορεί να παράγει φθόγγους από την αρμονική στήλη που δημιουργείται από αυτό το μήκος του σωλήνα. Στη 2 η θέση, με το «ολισθαίνων τμήμα» τραβηγμένο λίγο πιο έξω, προστίθεται ένα μικρό μήκος σωλήνα, το οποίο δημιουργεί μια καινούρια αρμονική στήλη, που απέχει από την προηγούμενη ένα ημιτόνιο χαμηλότερα. Στη 3 η θέση, ο σωλήνας γίνεται ακόμη μακρύτερος και η καινούρια αρμονική στήλη ηχεί ένα τόνο χαμηλότερα από την αρχική (δηλαδή ένα ημιτόνιο χαμηλότερα από την αρμονική στήλη της 2 ης θέσης). Το ίδιο γίνεται και στις άλλες θέσεις μέχρι την 7 η. Το τρομπόνι πρωτοεμφανίστηκε στην Ευρώπη τον 15 ο αιώνα. Στην παλαιά γαλλική γλώσσα της εποχής εκείνης ήταν γνωστό σαν saqueboute, που σήμαινε «τραβάω-σπρώχνω». Από τότε το όργανο αυτό δεν άλλαξε σημαντικά, εκτός από την καμπάνα του, που έγινα 47

48 πλατύτερη μέσα στους τελευταίους αιώνες, προσθέτοντας μεγαλύτερη λαμπρότητα στον ήχο. [9] Η τούμπα Είναι το νεότερο μέλος του τμήματος των χάλκινων πνευστών της ορχήστρας. Επινοήθηκε στη Γερμανία γύρω στη δεκαετία του 1830 για να χρησιμοποιηθεί σαν ένα μπάσο όργανο στις στρατιωτικές μπάντες. Έχει φαρδιά κωνική διάμετρο και κρατιέται με την καμπάνα προς τα πάνω. Η τούμπα κατασκευάζεται σε διάφορα μεγέθη. Πέρα από τις τρεις καθιερωμένες βαλβίδες, τα μπάσα όργανα είναι εφοδιασμένα και με μια τέταρτη βαλβίδα η οποία κατεβάζει την τονικότητα του οργάνου μια τέταρτη (5 ημιτόνια), έτσι ώστε να μπορεί το όργανο να κατέβει συνολικά 11 ημιτόνια και να μπορεί να αποδώσει όλους τους χρωματικούς φθόγγους ανάμεσα στο δεύτερο και τον πρώτο αρμονικό. Υπάρχει περίπτωση να υπάρχουν και πρόσθετες βαλβίδες, οι οποίες διορθώνουν το κούρδισμα του οργάνου. [9] Η τρομπέτα Πνευστό μουσικό όργανο της οικογένειας των χάλκινων, με διαυγή ήχο και τον υψηλότερο τόνο στην κατηγορία του. Είναι το πιο ευκίνητο και ευέλικτο πνευστό και μπορεί να εκτελέσει εντυπωσιακά γρήγορα και περίπλοκα περάσματα. Σε ηχητική δύναμη είναι το ισχυρότερο απ όλα τα όργανα της ορχήστρας, γι αυτό και το παραμικρό λάθος του ερμηνευτή γίνεται εύκολα αντιληπτό. Η τρομπέτα αποτελείται από το επιστόμιο, στο οποίο φυσά ο εκτελεστής και από ένα αναδιπλωμένο σωλήνα με βαλβίδες, που καταλήγει σε καμπάνα. Παρόμοια όργανα είναι το φιλικόρνο με ήχο πιο μουντό και η κορνέτα με πιο γλυκύ ήχο. Τρομπέτα στα ιταλικά σημαίνει μικρή αντλία (trombetta>tromba), στα ελληνικά μπορούμε να αποδώσουμε την τρομπέτα περιφραστικά ως σάλπιγγα με βαλβίδες. 48

49 Η σάλπιγγα (σάλπιγξ στα αρχαιοελληνικά) ήταν γνωστή από τα Βιβλικά χρόνια. Στην αρχή τη χρησιμοποιούσαν για στρατιωτικά παραγγέλματα και στη συνέχεια, τόσο στην στρατιωτική, όσο και την έντεχνη μουσική. Όμως, οι δυνατότητές της ήταν περιορισμένες, καθώς είχε μόνο τέσσερεις νότες. Στην εποχή του μπαρόκ, για να πετύχουν τον ήχο που ήθελαν οι τρομπετίστες αυξομείωναν το μήκος του σωλήνα, με τη χρήση αποσπώμενων σωλήνων. Ήταν ένας νεωτερισμός, που όμως εξακολουθούσε να τους δημιουργεί αρκετά προβλήματα. Οι Γερμανοί μουσικοί Μπλίμελ και Στέλτσελ έφτιαξαν ένα μηχανισμό με βαλβίδες, που υιοθετήθηκε γύρω στο 1830, λύνοντας οριστικά τα χέρια των ερμηνευτών. Τώρα, ο τρομπετίστας μπορεί να φυσά στο επιστόμιο και η διαδικασία αλλαγής των τμημάτων του σωλήνα να γίνεται αυτόματα. Η βαλβίδα, όταν τίθεται σε λειτουργία, εκτρέπει τον αέρα σε διαφορετική διαδρομή και αυξάνει το μήκος του σωλήνα. Έτσι, ο ερμηνευτής μπορεί να πετύχει τον ήχο που θέλει. Η τρομπέτα βρήκε τη θέση της στη συμφωνική ορχήστρα και τη μουσική δωματίου στα τέλη του 19ου αιώνα και στη συνέχεια αναδείχθηκε ως σολιστικό όργανο. Ιδιαίτερο ρόλο έχει στις φανφάρες, στα μικρά κομμάτια για πνευστά και κρουστά, που γράφονται για τελετουργικούς σκοπούς. Ο ήχος της τρομπέτας μπορεί να αλλάξει και με τη χρήση της σουρντίνας, ενός εξαρτήματος που σφηνώνεται στην καμπάνα του οργάνου. Υπάρχουν πολλά είδη σουρντίνας και οι ήχοι που παράγουν ποικίλλουν, από πνιχτούς μέχρι διαπεραστικούς. [9, 13] Κατασκευή και υλικά κατασκευής Η τρομπέτα αποτελείται από: την καμπάνα, τον σύνδεσμο περιστομίου κυρίως σώματος lead pipe, τους θαλάμους τοποθέτησης των πιστονιών, τα έμβολα με οπές-πιστόνια, τις βαλβίδες ολίσθησης, το άγκιστρο στήριξης δακτύλου κατά τη χρήση του οργάνου, διάφορες βάσεις στήριξης των μερών του οργάνου, το κλειδί βρύσης με σκοπό την απελευθέρωση του νερού κατά τη χρήση και τάπες από φελλό, τσόχες, ελάσματα και πλήκτρα. 49

50 Όπως και τα σαξόφωνα, έτσι και οι τρομπέτες αλλά και όλα τα χάλκινα όργανα κατασκευάζονται από ορείχαλκο, ο οποίος χρησιμοποιείται για την κατασκευή του σκελετού του οργάνου. Τα πιστόνια κατασκευάζονται από ένα ειδικό κράμα μετάλλων, το Μονέλ. Εξωτερικά της τρομπέτας χρησιμοποιείται βερνίκι μετάλλου. Αρκετές φορές η καμπάνα κατασκευάζεται από ασήμι. [3, 5, 8] Τεχνολογία και φυσική ακουστική Η πρωταρχική μορφή της τρομπέτας ήταν ένας ευθύς σωλήνας από ξύλο και αργότερα από μέταλλο. Για να προστατευτούν οι σωλήνες από τα «στραβώματα» κατασκευάζονταν σε σχήμα Ζ και ς (13 ο -14 ο αιώνα), όπου τελικά πήρε τη σημερινή μορφή περιέλιξης το 15 ο αιώνα. Οι ψηλότερες σε ήχο τρομπέτες ονομάζονταν clarini και οι μπάσες principali. Οι τρομπετίστες μειώνουν ή αυξάνουν τον αριθμό κυμάτων που περιέχει η τρομπέτα, και, άρα, το ύψος του ήχου, ξεφυσώντας λιγότερο ή περισσότερο αέρα (που κάνει τα χείλια να πάλλονται λιγότερο ή περισσότερο γρήγορα αντίστοιχα) στο περιστόμιο. Όμως υπάρχει ένα όριο στο πόσα κύματα μπορεί να χωρέσει ένας τρομπετίστας στο σωλήνα αλλάζοντας τη μάσκα του και μόνο (ο μόνος τρόπος να ακουστεί ένα πλησιέστερο φάσμα συχνοτήτων είναι να αλλάξει το μήκος του σωλήνα). Αυτό επιτυγχάνεται με μια σειρά βαλβίδων, όπως αναφέρεται παρακάτω, και έτσι παράγονται 36 νότες. Το γεγονός ότι τα ορειχάλκινα μουσικά όργανα δεν μπορούσαν να παράγουν μια χρωματική κλίμακα, ενώ η έκταση του οργάνου ήταν περιορισμένη, και η αλλαγή συχνά των σπειροειδών σωλήνων που δυσκόλευαν τους εκτελεστές, οδήγησε τους κατασκευαστές να πειραματιστούν σε διάφορες τεχνικές για να λυθεί το πρόβλημα αυτό. 50

51 Το πρόβλημα λύθηκε με την τοποθέτηση ενός σύνθετου μηχανισμού βαλβίδων. Οι βαλβίδες αλλάζουν το μήκος της δονούμενης στήλης του αέρα του οργάνου και με αυτόν τον τρόπο μεταβάλλεται η θεμέλιος. Αυτό είναι ανάλογο και με τον σωλήνα του οργάνου, δηλαδή κατά πόσο μεγάλη είναι η διάμετρος και το μήκος του σωλήνα. Υπάρχουν δύο είδη βαλβίδων: 1) η περιστροφική βαλβίδα και 2) η βαλβίδα εμβόλων (σωληνοειδή βαλβίδα). Οι δύο τύποι βαλβίδων σχεδιάστηκαν και συνεχίζουν να υπάρχουν σε διάφορα σχέδια αλλά με την ίδια γενική αρχή. Τεχνολογία βαλβίδας εμβόλων Η βαλβίδα αποτελείται από ένα κυλινδρικό περίβλημα με βρόγχους σωλήνων, το οποίο είναι συνδεδεμένο με το κεντρικό μέρος του οργάνου. Στο εσωτερικό του εμβόλου, η περιστρεφόμενη βαλβίδα περιέχει μεταβάσεις αέρα που οδηγούν το ρεύμα αέρα αρχικά στους βρόγχους και έπειτα στον κεντρικό σωλήνα. Ορολογία βαλβίδας εμβόλων 1) περίβλημα βαλβίδας 2) έμβολο 3) βρόγχος σωλήνων 4) κύρια σωλήνωση 5) πλήκτρο 6) κορμός της βαλβίδας 7) καπάκι βαλβίδας 8) ελατήριο επαναφοράς 9) οδηγός (ασφάλεια) 51

52 Περιστροφική βαλβίδα Οι περιστροφικές βαλβίδες αναπτύχθηκαν το 1818 από τον Friendrich Blumel στο Βερολίνο. Η περαιτέρω ανάπτυξη πραγματοποιήθηκε από τον Joseph Riedl το 1835 και ακολουθεί ο Leopold Uhlman το 1843 που την οδήγησε στην τελική σύγχρονη μορφή βαλβίδας. Ορολογία περιστροφικής βαλβίδας 1) περίβλημα βαλβίδας 2) στροφέας 3) λιμένας (οπή) 4) πλήκτρο 5) θάλαμος ελατηρίου 6) μηχανισμός γραναζιών 7) σύνδεσμος 8) ράβδος ώθησης 9) άξονας 10) ασφάλεια της βαλβίδας 11) αποσιωπητήρας ρύθμισης 12) καπάκι βαλβίδας (κάτω) 13) οδηγός 14) βίδα συνδέσμου [8, 15, 17] Φθοροποιοί παράγοντες, επισκευή και συντήρηση Τα υλικά κατασκευής μιας τρομπέτας, και γενικότερα όλων των χάλκινων οργάνων, μπορούν να υποστούν φθορές που οφείλονται σε χημικές ή μηχανικές ενάργειες. Οι διαβρώσεις που προκαλούνται από την επίδραση του νερού, του αέρα και του εδάφους οδηγούν πολύ συχνά στην οξείδωση του μετάλλου από το οποίο είναι κατασκευασμένο το όργανο. Η προϋπόθεση της 52