ΜΕΡΟΣ ΙΙΙ: ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΟΣΤΟΥΣ ΚΑΙ ΟΦΕΛΟΥΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9. ΜΕΤΡΗΣΗ ΚΟΣΤΩΝ ΚΑΙ ΩΦΕΛΕΙΩΝ

Transcript

1 ΜΕΡΟΣ ΙΙΙ: ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΟΣΤΟΥΣ ΚΑΙ ΟΦΕΛΟΥΣ Στα προηγούμενα κεφάλαια εξετάσαμε τις πολιτικές για την επίτευξη των περιβαλλοντικών στόχων. Πριν όμως ξεκινήσουμε τη συζήτηση περί των περιβαλλοντικών πολιτικών, επισημάναμε ότι μία σημαντική παράμετρος για την ανάληψη δράσεων για την επίλυση οποιουδήποτε περιβαλλοντικού προβλήματος είναι η Ανάλυση των Κοστών και Οφελών που προκύπτουν. Πριν την επιβολή ενός περιβαλλοντικού φόρου, για παράδειγμα, θα πρέπει να προσδιοριστούν οι περιβαλλοντικές επιπτώσεις (ζημιές) που προξενεί η φορολογούμενη δραστηριότητα. Σε πολλές περιπτώσεις ο προσδιορισμός των περιβαλλοντικών κοστών και ωφελειών είναι πολύ δύσκολος και υπάρχει μεγάλη αβεβαιότητα. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9. ΜΕΤΡΗΣΗ ΚΟΣΤΩΝ ΚΑΙ ΩΦΕΛΕΙΩΝ Σκεφτείτε το παράδειγμα της λίμνης Κορώνειας στην αρχή του Κεφαλαίου 1. Προφανώς η μόλυνση της λίμνης προκαλεί ζημιές, αλλά πως μπορούμε να εκτιμήσουμε τις ζημιές αυτές στο σύνολό τους; Θα πρέπει να συμπεριλάβουμε τις ζημιές στην αλιεία, στον τουρισμό, στην υγεία των κατοίκων της γύρω περιοχής, στην αισθητική υποβάθμιση και άλλα πολλά. Μπορούν όμως όλα αυτά τα κόστη να υπολογιστούν με απόλυτο τρόπο και συγκεκριμένα ποσά; Το ίδιο ισχύει και για τον προσδιορισμό των ωφελειών που θα προκύψουν από τη μείωση της ρύπανσης, δεδομένου ότι διαφορετικά άτομα αντιμετωπίζουν με εντελώς διαφορετικό τρόπο το πρόβλημα (για παράδειγμα, αλλιώς το αντιμετωπίζουν οι αλιείς που δραστηριοποιούνται στη λίμνη και αλλιώς οι εργαζόμενοι στις ρυπαίνουσες εγκαταστάσεις) και επομένως έχουν διαφορετική προθυμία πληρωμής για τη βελτίωση της περιβαλλοντικής ποιότητας. Επομένως, οι περιβαλλοντικές αρχές θα πρέπει να υπολογίσουν με την καλύτερη δυνατή προσέγγιση τα περιβαλλοντικά κόστη και οφέλη χρησιμοποιώντας τις κατάλληλες τεχνικές και το συνδυασμό αυτών όπου είναι απαραίτητο, και να υπολογίζουν επίσης τη χρονική περίοδο για την οποία τα κόστη και τα οφέλη πρέπει να εκτιμηθούν. Στο κεφάλαιο αυτό θα εξετάσουμε τις διάφορες τεχνικές που χρησιμοποιούμε για τη μέτρηση των περιβαλλοντικών κοστών και ωφελειών σε χρηματικές μονάδες. Θα παρουσιάσουμε τα βασικά χαρακτηριστικά μεθόδων και τεχνικών άμεσης χρηματικής αξιολόγησης, όπως τα υποδείγματα «ποιοτικών χαρακτηριστικών» (hedonic pricing models), τα οποία αξιολογούν τα χαρακτηριστικά των υπό εξέταση αγαθών και υπηρεσιών. Τα υποδείγματα εξαρτημένης (υποθετικής) αξιολόγησης (contingent valuation) τα οποία βασίζονται σε έρευνες ερωτηματολογίων, τα υποδείγματα «κόστους ταξιδιού» (travel cost models) τα οποία εξαγάγουν την αξία αγαθών και υπηρεσιών που δεν αποτιμώνται απευθείας από τις αγορές, όπως την αξία χρήσης ενός πόρου για αναψυχή, αναλύοντας τα χαρακτηριστικά των ατόμων που ταξιδεύουν για αναψυχή και τέλος θα εξετάσουμε τη χρήση αγοραίων τιμών και κοστών για να εκτιμήσουμε τα περιβαλλοντικά κόστη. Επίσης θα παρουσιάσουμε τεχνικές μη χρηματικής αποτίμησης, οι οποίες χρησιμοποιούνται κυρίως όταν οι τεχνικές άμεσης χρηματικής αποτίμησης δε μπορούν να εφαρμοσθούν. Επομένως έχουμε δύο βασικές τεχνικές αποτίμησης περιβαλλοντικών κοστών και ωφελειών: Της χρηματικής και της μη χρηματικής αποτίμησης. Οι αξίες που αποτιμώνται με τις τεχνικές χρηματικής αποτίμησης χωρίζονται σε αξίες χρήσης και Οικονομικά του Περιβάλλοντος Ε. Σαρτζετάκης 131

2 αξίες μη χρήσης, ή αλλιώς παθητικής χρήσης. Παραπέρα, οι αξίες μη χρήσης μπορεί να χωριστούν σε αξίες άσκησης δικαιώματος χρήσης και σε αξίες ύπαρξης. Χρησιμοποιώντας για παράδειγμα την περίπτωση της λίμνης Κορώνειας, αξία χρήσης μπορεί να υπολογιστεί από τους ψαράδες της περιοχής αλλά και από τους επισκέπτες της λίμνης οι οποίοι δεν μπορούν να απολαύσουν πλέον την ομορφιά του τοπίου. Αξία άσκησης δικαιώματος μπορεί να υπολογιστεί επίσης από τα άτομα που δεν έχουν επισκεφθεί τη λίμνη αλλά είναι κάτι το οποίο επιθυμούν να κάνουν στο μέλλον και θέλουν να διατηρηθεί και να βελτιωθεί η περιβαλλοντική κατάσταση. Ακόμα και άτομα που δε σκοπεύουν να επισκεφθούν ποτέ τη λίμνη μπορεί να αποδίδουν αξία στη διατήρηση και προστασία του περιβάλλοντος της λίμνης. Η αξία αυτή ονομάζεται αξία ύπαρξης και είναι ανεξάρτητη από τη χρησιμότητα που λαμβάνουν τα άτομα από την κατανάλωση αγαθών και υπηρεσιών. Μπορεί για παράδειγμα να μην έχω δει και ποτέ να μη δω από κοντά μία χελώνα καρέττα καρέττα αλλά να προσδίδω μεγάλη σημασία στην προστασία της και να συνδράμω χρηματικά τις προσπάθειες διαφόρων συλλόγων για την προστασία των παραλιών ωοτοκίας στη Ζάκυνθο ή στον κόλπο της Μεσσαράς στην Κρήτη. Τα κίνητρα μου θα μπορούσαν να είναι η συμπάθεια προς το συγκεκριμένο υπό εξαφάνιση είδος ή η επιθυμία μου να διατηρηθεί το είδος για να μπορούν να το απολαύσουν τα παιδιά μου ή οι επόμενες γενιές γενικότερα, ή τέλος η αλτρουιστική μου διάθεση να μπορούν να το απολαύσουν άλλα άτομα που επισκέπτονται τις περιοχές αυτές ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΧΡΗΜΑΤΙΚΗΣ ΑΠΟΤΙΜΗΣΗΣ Στις περισσότερες περιπτώσεις που αφορούν στην αποτίμηση περιβαλλοντικών αγαθών και υπηρεσιών, τα κόστη και οφέλη δεν μπορούν να αποτιμηθούν άμεσα, καθώς τα αγαθά και οι υπηρεσίες δεν περνούν μέσα από αγορές και επίσης δημιουργούν εξωτερικότητες. Στις περιπτώσεις αυτές χρησιμοποιούμε τις παρακάτω τρείς τεχνικές αποτίμησης: (α) την μέθοδο των ποιοτικών χαρακτηριστικών (hedonic pricing method), (β) τη μέθοδο του κόστους ταξιδιού (travel cost approach), και (γ) τη μέθοδο της εξαρτημένης αποτίμησης (contingent valuation approach). Σε ότι ακολουθεί θα εξετάσουμε τα πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα των παραπάνω μεθόδων. Πριν όμως προχωρήσουμε θα εξετάσουμε την περίπτωση που μπορούν να χρησιμοποιηθούν αγοραίες τιμές για την αποτίμηση των αλλαγών στην ποιότητα του περιβάλλοντος ΧΡΗΣΗ ΑΓΟΡΑΙΩΝ ΤΙΜΩΝ Η μέθοδος αυτή είναι η πιο εύκολη σχετικά τεχνική που μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε. Βέβαια η εφαρμογή της τεχνικής αυτής περιορίζεται στις περιπτώσεις που μπορούμε άμεσα να χρησιμοποιήσουμε τιμές αγοράς. Η τεχνική αυτή δε μπορεί να μας βοηθήσει στην εκτίμηση της αξίας που προσδίδεται στην ομορφιά του τοπίου της λίμνης Κορώνειας, αλλά μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να εκτιμήσουμε τα κόστη της ρύπανσης της λίμνης στην αλιεία. Ξέρουμε από τα προηγούμενα κεφάλαια ότι στην περίπτωση που δεν υπάρχουν εξωτερικότητες ή άλλες στρεβλώσεις στις αγορές, η τιμή της αγοράς αντικατοπτρίζει τόσο την προθυμία των καταναλωτών να πληρώσουν όσο και το κόστος ευκαιρίας των παραγωγών. Είδαμε όμως ότι στην περίπτωση στρεβλώσεων όπως ο ατελής ανταγωνισμός, οι τιμές μπορεί να είναι υψηλότερες και η παραγωγή χαμηλότερη του άριστου. Στρεβλώσεις στις αγορές δημιουργούνται και από πολιτικές όπως οι φόροι, Οικονομικά του Περιβάλλοντος Ε. Σαρτζετάκης 132

3 οι δασμοί και οι επιδοτήσεις. Για παράδειγμα, σκεφτείτε την περίπτωση που αγροτικές επιδοτήσεις οδηγούν στην εντατική καλλιέργεια συγκεκριμένων ειδών που προκαλεί περιβαλλοντικά προβλήματα. Στην περίπτωση αυτή θα πρέπει να μειωθούν οι επιδοτήσεις καθώς η προθυμία των καταναλωτών να πληρώσουν είναι μικρότερη από το κόστος (η επιδότηση καλύπτει τη διαφορά και εντείνει την παραγωγή αυξάνοντας τα περιβαλλοντικά κόστη). Γενικότερα όταν υπάρχουν στρεβλώσεις στην αγορά ή εξωτερικότητες, η τιμή διαφέρει από την επιθυμία πληρωμής (WTP) ή / και από το κόστος ευκαιρίας. Επομένως, στις περιπτώσεις αυτές δεν μπορούμε να χρησιμοποιούμε τις τιμές αγοράς και θα πρέπει να εξετάζουμε τις μεταβολές στο πλεόνασμα καταναλωτών και παραγωγών. Ας υποθέσουμε για παράδειγμα ότι οι δραστηριότητες μιας βιομηχανικής εγκατάστασης δίπλα στη λίμνη Κορώνεια μειώνουν τα αλιεύματα στη λίμνη, αυξάνοντας το οριακό κόστος αλίευσης όπως δείχνουν τα διαγράμματα 9.1.α. και 9.1.β.. MC 2 MC 2 MC 1 B MC 1 P 1 B Γ D P 2 P 1 Δ Γ A A D Q 2 Q 1 Q α. τέλεια ελαστική ζήτηση β. ζήτηση με ελαστικότητα Διάγραμμα 9.1. Μέτρηση επιπτώσεων περιβαλλοντικής ρύπανσης Q 2 Q 1 Q Στην πρώτη περίπτωση η ζήτηση είναι τέλεια ελαστική και η περιβαλλοντική ρύπανση δεν έχει επιπτώσεις στην τιμή. Η συνολική μείωση στα έσοδα των αλιέων είναι ίση με το παραλληλόγραμμο BΓQ 1 Q 2. Καθώς η ζήτηση είναι τέλεια ελαστική οι παραγωγοί απορροφούν όλο το κόστος. Στην περίπτωση που η ζήτηση έχει κάποια ελαστικότητα το συνολικό κόστος επιμερίζεται μεταξύ καταναλωτών και παραγωγών, όπως φαίνεται στο διάγραμμα 9.1.β.. Το πλεόνασμα των καταναλωτών μειώνεται κατά το εμβαδό της περιοχής του τραπεζίου P 2 ΒΓP 1. Τα έσοδα των παραγωγών γίνονται P 2 Q 2 αντί P 1 Q 1. Η διαφορά P 2 Q 2 - P 1 Q 1 μπορεί να είναι είτε θετική είτε αρνητική, ανάλογα με το αν η ζήτηση είναι ανελαστική ή ελαστική. Η μεταβολή στο πλεόνασμα των παραγωγών είναι ίση με ΑΒΡ 2 ΑΓΡ 1 και επομένως το πλεόνασμα των παραγωγών μπορεί να είναι μεγαλύτερο ή μικρότερο ανάλογα με το εάν το εμβαδό της περιοχής Ρ 1 ΔΒΡ 2 μεγαλύτερο ή μικρότερο του εμβαδού της περιοχής ΑΓΔ. Οι καταναλωτές έχουν αναμφίβολα ζημιωθεί. Οικονομικά του Περιβάλλοντος Ε. Σαρτζετάκης 133

4 Θα πρέπει όμως να υπολογίσουμε ότι μέρος του κόστους των καταναλωτών μεταφέρεται ως κέρδος στους παραγωγούς. Το συνολικό κοινωνικό κόστος στην περίπτωση του διαγράμματος 9.1.β. είναι ίσο με Ρ 1 ΔΒΡ 2 Ρ 1 ΓΒΡ 2 ΑΔΓ. Όπως φαίνεται και στο διάγραμμα, το κόστος αυτό αντιστοιχεί στην περιοχή ΑΓΒ. Πέρα από ότι θα πρέπει να λαμβάνουμε υπόψη τις μεταβιβάσεις από τους καταναλωτές στους παραγωγούς, θα πρέπει επίσης να λάβουμε υπόψη και την μετακίνηση των παραγωγικών πόρων σε άλλες χρήσεις. Για παράδειγμα, θα μπορούσαν κάποιοι ψαράδες να μετακινήσουν κάποιες βάρκες και άλλο υλικό σε κάποια άλλη λίμνη που δεν έχει πρόβλημα. Εάν αυτό ήταν δυνατό, στο συγκεκριμένο παράδειγμα θα ήταν ομολογουμένως πολύ δύσκολο, τότε η εκτίμηση που κάναμε παραπάνω θα υπερέβαινε το πραγματικό κόστος. Όπως έχουμε αναφέρει και προηγουμένως, οι περιπτώσεις χρήσης τιμών είναι περιορισμένες και οι σημαντικότερες διαστάσεις των περιβαλλοντικών προβλημάτων απαιτούν τη χρήση μεθόδων χωρίς τη βοήθεια αγοραίων τιμών. Τις μεθόδους αυτές θα εξετάσουμε παρακάτω Η ΜΕΘΟΔΟΣ ΤΩΝ ΠΟΙΟΤΙΚΩΝ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΩΝ (HEDONIC PRICING METHOD) Η μέθοδος αυτή χρησιμοποιεί εμμέσως αγοραίες τιμές και προσπαθεί να συνδέσει αγαθά ή υπηρεσίες που δεν διαπραγματεύονται σε αγορές με αγαθά και υπηρεσίες που έχουν τιμές. Για παράδειγμα, κατοικίες που βρίσκονται κοντά σε ρυπογόνες εγκαταστάσεις έχουν μικρότερη αγοραία αξία από κατοικίες ίδιας ποιότητας που βρίσκονται σε περιοχές με χαμηλότερη ρύπανση και έχουν πρόσβαση ή θέα σε περιοχές φυσικού κάλλους. Σε πολλές περιπτώσεις όπως αυτή που περιγράψαμε παραπάνω, οι διαφορές στην αξία ενός αγαθού μπορούν να επιμερισθούν σε διαφορές στα ποιοτικά χαρακτηριστικά του αγαθού. Μία μέθοδος μέτρησης της συμβολής των διαφόρων χαρακτηριστικών ενός αγαθού στην αξία του είναι η μέθοδος των ποιοτικών χαρακτηριστικών (Hedonic Pricing Method, HPM). Η μέθοδος αυτή βασίζεται στην παραδοχή ότι η αξία ενός περιουσιακού στοιχείου, όπως η κατοικία το αυτοκίνητο ή η γη εξαρτάται από μία σειρά ωφελειών που παίρνουμε από το περιουσιακό αυτό στοιχείο. Τα χαρακτηριστικά αυτά περιλαμβάνουν και τα περιβαλλοντικά οφέλη. Για παράδειγμα, οι κατοικίες διαφέρουν καθώς έχουν διαφορετική θέα, είναι κοντά ή μακριά από τον τόπο εργασίας, τα σχολεία και την αγορά. Η κατοικία στο κέντρο της πόλης μπορεί να έχει οφέλη όσον αφορά στην πρόσβαση σε σχολεία, αγορά και εργασία αλλά έχει και κόστη που αφορούν στην υψηλή συγκέντρωση ρυπαντών. Χρησιμοποιώντας διάφορες οικονομετρικές τεχνικές, το μοντέλο HPA μπορεί θεωρητικά να προσδιορίσει το ποσοστό της διαφοράς μεταξύ της αξίας διαφορετικών κατοικιών που μπορεί να αποδοθεί στις διαφορές στα επίπεδα ρύπανσης ή άλλων περιβαλλοντικών χαρακτηριστικών. Με αυτόν τον τρόπο μπορούμε να εκτιμήσουμε την προθυμία των καταναλωτών να πληρώσουν (WTP) για τα περιβαλλοντικά χαρακτηριστικά. Οικονομικά του Περιβάλλοντος Ε. Σαρτζετάκης 134

5 Πίνακας 9.1. Υψηλοί ρύποι σε προάστια υψηλής αξίας Αθηνών και Θεσσαλονίκης Oταν πριν από χρόνια, όσοι Aθηναίοι είχαν τη δυνατότητα, άρχισαν να εγκαταλείπουν τις συνοικίες του κέντρου, εξαιτίας του νέφους και του θορύβου, με προορισμό τα προνομιούχα βόρεια προάστια, δεν μπορούσαν να φανταστούν ότι κάποτε τα ίδια προβλήματα θα έβρισκαν και στη νέα τους γειτονιά. Kι όμως, σήμερα, περιοχές όπως η Aγία Παρασκευή, το Mαρούσι και οι Θρακομακεδόνες κατέχουν τις πρώτες θέσεις στον κατάλογο των προαστίων με τα υψηλότερα επίπεδα ατμοσφαιρικής ρύπανσης, με το όζον και τα αιωρούμενα σωματίδια να έχουν βρει εκεί σχεδόν μόνιμη «στέγη». Mόλις πριν από λίγες ημέρες, το απόγευμα της περασμένης Δευτέρας, το όζον ξεπέρασε τα όρια επιφυλακής και στις τρεις περιοχές. Eιδικά στο Μαρούσι και τους Θρακομακεδόνες, για τρεις ώρες, οι τιμές του ρύπου είχαν καθηλωθεί στα 201 και 210 μικρογραμμάρια αντίστοιχα, με όριο επιφυλακής τα 180 και όριο συναγερμού τα 240. Oσον αφορά στα μικροσωματίδια, σύμφωνα με συγκεντρωτικά στοιχεία του YΠΕΧΩΔΕ για το 2005, στο Mαρούσι και την Aγία Παρασκευή οι τιμές διαμορφώθηκαν πάνω από το επιθυμητό όριο για την προστασία της υγείας 110 ημέρες και 67 ημέρες τον χρόνο αντίστοιχα. Tις αιτίες του φαινομένου μπορεί κάποιος να αναζητήσει στην «επέκταση» του μποτιλιαρίσματος από το κέντρο στα προάστια, στην αποψίλωση του περιαστικού πρασίνου και εν γένει στην έλλειψη αδόμητων εκτάσεων. Aνάλογη εικόνα παρουσιάζει και η Θεσσαλονίκη, η οποία εξάλλου είναι «πρωταθλήτρια» Eυρώπης στις υπερβάσεις ορίων στα αιωρούμενα σωματίδια. Oσο για το όζον, τον ρύπο των προαστίων, όπως ονομάζεται από τους ειδικούς, έχει «εγκατασταθεί» στις παραδοσιακά πιο «καθαρές» και πλούσιες συνοικίες του Πανοράματος και του Ωραιοκάστρου. (Oι δύο περιοχές εμφανίζουν τις υψηλότερες τιμές όζοντος σε ολόκληρη τη Θεσσαλονίκη, ξεπερνώντας συχνά τα όρια επιφυλακής.) Tην ίδια ώρα, οι δυτικές συνοικίες, όπως το Kορδελιό, βιομηχανικές ως γνωστόν περιοχές, εμφανίζουν μειωμένα επίπεδα ρύπανσης σε σχέση με το κέντρο της πόλης. O καθαρός αέρας όμως «κοστίζει». Σύμφωνα με πολυετή έρευνα ( ) των χημικών-περιβαλλοντολόγων στο Aνοικτό Πανεπιστήμιο κ.κ. Nίκης Λεμονή και Kώστα Nικολάου, οι αντικειμενικές αξίες των ακινήτων ακολουθούν αντίστροφη πορεία σε σχέση με τη ρύπανση. H Δυτική Θεσσαλονίκη, για παράδειγμα, όπου στο παρελθόν τα επίπεδα συγκεντρώσεων των αέριων ρύπων ήταν από τα υψηλότερα της πόλης και οι τιμές των ακινήτων χαμηλές, σήμερα εμφανίζει σημάδια ανάκαμψης. Oταν η ρύπανση άρχισε να μειώνεται συγκριτικά με το κέντρο, οι αντικειμενικές αξίες άρχισαν σταδιακά να αυξάνουν. Aντίστροφη τάση, σύμφωνα με την έρευνα, εμφανίζει το κέντρο της Θεσσαλονίκης. Mολονότι μέχρι το 1998 αποτελούσε την ακριβότερη περιοχή της πόλης, σήμερα οι Οικονομικά του Περιβάλλοντος Ε. Σαρτζετάκης 135

6 τιμές των ακινήτων έχουν σταθεροποιηθεί. Kύριες αιτίες, το γεγονός ότι συγκεντρώνει τα υψηλότερα επίπεδα αέριων ρύπων, η ηχορρύπανση, η έλλειψη χώρων στάθμευσης. Tον ανήφορο έχουν πάρει επίσης οι ρύποι και στην περιαστική Θεσσαλονίκη. Eιδικά το όζον, εμφανίζει υψηλές τιμές, με συνεχή ανοδική τάση. Oπως εκτιμούν οι ερευνητές, εάν δεν υπήρχε παντελής έλλειψη ενημέρωσης των κατοίκων για τα επίπεδα συγκεντρώσεων του όζοντος, και στο «αριστοκρατικό» Πανόραμα οι αγοραίες αξίες των ακινήτων θα άρχιζαν να πέφτουν. «H ρύπανση του περιβάλλοντος επηρεάζει αρνητικά τις τιμές των ακινήτων και θα τις επηρεάσει ακόμα περισσότερο στο μέλλον, εάν δεν ληφθούν μέτρα», τονίζει στην «K» ο κ. Nικολάου. «Eίναι απαραίτητο να υπάρξει ώθηση των μέσων μαζικής μεταφοράς, να αξιοποιηθεί οποιοσδήποτε ελεύθερος χώρος, στρατόπεδα, αλάνες, ώστε να αυξηθεί το πράσινο - και δεν μιλάμε για γκαζόν, αλλά για δένδρα». Oπως σημειώνει, όταν κατά μήκος ενός δρόμου υπάρχει δενδροστοιχία, η ρύπανση μειώνεται έως και 30%... Διορθώνεται η Πατησίων; Mια «ιστορική ευκαιρία» να μη γίνει... Aθήνα η Θεσσαλονίκη, έχει σήμερα η ελληνική περιφέρεια, η οποία όμως μάλλον περνά ανεκμετάλλευτη. Oπως τονίζει στην «K» ο δρ Xημικός Περιβαλλοντολόγος κ. Kώστας Nικολάου, σε διαδικασία εκπόνησης βρίσκονται 250 νέα Γενικά Πολεοδομικά Σχέδια σε όλη τη χώρα, λόγω των αλλαγών που επέφερε το Σχέδιο Kαποδίστριας, ενώ εκατοντάδες ακόμα αναμένεται να εγκριθούν στο άμεσο μέλλον. «Mολονότι όμως αποτελεί ιστορική ευκαιρία να γίνουν με περιβαλλοντικά κριτήρια, αυτό δεν γίνεται. Kατά τη σύνταξή τους, δεν λαμβάνεται υπόψη η ισχύουσα περιβαλλοντική νομοθεσία και συνεπώς δεν διενεργείται εκτίμηση και αξιολόγηση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων των προτεινόμενων Σχεδίων». Σύμφωνα με τον ίδιο, τα σημαντικότερα περιβαλλοντικά προβλήματα των ελληνικών πόλεων, όπως η ατμοσφαιρική ρύπανση και ο θόρυβος, οφείλονται σε μεγάλο βαθμό στο ότι ο πολεοδομικός και ο χωροταξικός σχεδιασμός δεν έγιναν με περιβαλλοντικά κριτήρια. Δεν εκτιμήθηκαν οι επιπτώσεις τους στο περιβάλλον. «Oταν σχεδιάζεις μια πόλη, τόσο οι συντελεστές δόμησης όσο και θέματα όπως ο προσανατολισμός των δρόμων καθορίζουν την ποιότητα του αέρα που αναπνέεις. H Πατησίων για παράδειγμα δεν διορθώνεται τώρα», σημειώνει χαρακτηριστικά. Πηγή: Εφημερίδα Καθημερινή (Σάββατο, 27 Mαϊου 2006) Οικονομικά του Περιβάλλοντος Ε. Σαρτζετάκης 136

7 Η επιτυχία της χρήσης της μεθόδου HPA εξαρτάται από την ακρίβεια με την οποία μπορούμε να διαχωρίσουμε τα διαφορετικά χαρακτηριστικά και τις επιπτώσεις που έχουν οι διαφορές των χαρακτηριστικών αυτών στις τιμές. Για παράδειγμα, οι τιμές κατοικιών στα δυτικά προάστια της πόλης είναι χαμηλότερες και ένας από τους λόγους είναι η ιδιαίτερη περιβαλλοντική επιβάρυνση των περιοχών αυτών. Αλλά είναι πολύ δύσκολο, πρώτον να απομονωθούν στο σύνολο τους τα περιβαλλοντικά χαρακτηριστικά από τα υπόλοιπα χαρακτηριστικά που επηρεάζουν την τιμή της κατοικίας, όπως για παράδειγμα οι υποδομές (ύδρευση, αποχέτευση, συγκοινωνίες κλπ), και δεύτερον να διαχωριστούν οι επιπτώσεις του κάθε ενός από τα περιβαλλοντικά χαρακτηριστικά (ατμοσφαιρική ρύπανση, οσμές, θέα κλπ). Εάν όμως οι διαχωρισμοί αυτοί μπορούν να πραγματοποιηθούν τότε έχουμε μία καλή εκτίμηση της αγοραίας τιμής των περιβαλλοντικών χαρακτηριστικών Μεθοδολογία Κατ αρχήν θα πρέπει να γίνει συλλογή δεδομένων. Θα πρέπει να οριστεί ένα δείγμα ιδιοκτησιών με παρόμοια χαρακτηριστικά για μία χρονική περίοδο (time series analysis) από ένα μεγαλύτερο δείγμα ιδιοκτησιών με διαφορετικά χαρακτηριστικά για μία συγκεκριμένη χρονική στιγμή (cross sectional analysis). Συνήθως χρησιμοποιούμε δεδομένα για μία χρονική περίοδο καθώς οι διαχρονικές τιμές επηρεάζονται από πολλές και διαφορετικές παραμέτρους. Με τα δεδομένα που έχουν συλλεγεί προσδιορίζεται η τιμή της ιδιοκτησίας σαν συνάρτηση των διαφόρων χαρακτηριστικών P = f Μ Π, Κ, Α,..., Α H ( ), 1 όπου P H είναι η τιμή της ιδιοκτησίας, Μ το μέγεθος της, Π η περιοχή στην οποία βρίσκεται, Κ η ποιότητα της κατασκευής και Α 1,..., Α n είναι μερικά περιβαλλοντικά χαρακτηριστικά που μας ενδιαφέρουν, όπως επίπεδα ατμοσφαιρικής ρύπανσης, ηχητική όχληση, οσμές, θέα προς δάσος, θάλασσα κλπ. Η συνάρτηση αυτή θα μπορούσε να προσδιοριστεί ως γραμμική αν και πιο συχνά στην πράξη χρησιμοποιείται η long linear μορφή: n PH α 0 α α α α... α = + 1 Μ + 2 Π + 3 Κ + 4 Α1 + + n+3 Α n Χρησιμοποιώντας οικονομετρικές μεθόδους εκτιμούμε τις τιμές των παραμέτρων α. Όπως είπαμε και παραπάνω, η υπό εκτίμηση σχέση δεν μπορεί να είναι γραμμική. Είναι πολύ πιο λογικό η τιμή μιας ιδιοκτησίας να αυξάνει με μειούμενο ρυθμό καθώς βελτιώνεται το κάθε ένα χαρακτηριστικό. Στην περίπτωση πιο σύνθετων συναρτησιακών μορφών προσδιορίζουμε την αξία του κάθε χαρακτηριστικού παίρνοντας την πρώτη παράγωγο ως προς το χαρακτηριστικό αυτό της συνάρτησης μετά την εκτίμηση της. Δηλαδή η αξία του χαρακτηριστικού Α k θα είναι: k ( Μ Π, Κ, Α,..., Α Α ) P H f, k =,... 1 Α Α Ο σωστός προσδιορισμός της μαθηματικής συναρτησιακής μορφής είναι πολύ σημαντικός, καθώς οποιοδήποτε λάθος θα οδηγήσει σε λάθος εκτιμήσεις των παραμέτρων. Πέρα από τη συναρτησιακή μορφή υπάρχουν μία σειρά από άλλα θέματα που θα πρέπει να ληφθούν υπόψη. Πρώτον θα πρέπει να λυθούν προβλήματα που αφορούν στις αλληλεπιδράσεις μεταξύ των διαφορετικών χαρακτηριστικών. Για k n Οικονομικά του Περιβάλλοντος Ε. Σαρτζετάκης 137

8 παράδειγμα, ιδιοκτησίες που βρίσκονται σε βιομηχανικές περιοχές μπορεί να έχουν μεγάλη κίνηση αυτοκινήτων και ως αποτέλεσμα κακές συγκοινωνίες αλλά και υψηλή ατμοσφαιρική ρύπανση, όπως και υψηλά επίπεδα θορύβου. Επομένως, τα χαρακτηριστικά θόρυβος, ρύπανση και συγκοινωνίες εξαρτώνται όλα από την απόσταση τους από τη βιομηχανική περιοχή. Αυτό δημιουργεί το πρόβλημα της πολυσυνγραμμικότητας (multicollinearity) στις εκτιμήσεις. Για να λυθεί το πρόβλημα αυτό θα πρέπει να διευρυνθεί το δείγμα και να περιλάβει ιδιοκτησίες και σε άλλες περιοχές όπου δεν εμφανίζονται οι παραπάνω αλληλεξαρτήσεις μεταξύ των χαρακτηριστικών. Ένα ακόμη πρόβλημα θα μπορούσε να παρουσιαστεί εάν παραληφθεί κάποιο χαρακτηριστικό με σημαντική επίδραση στην τιμή των ιδιοκτησιών. Στην περίπτωση αυτή η αξία κάποιου άλλου χαρακτηριστικού θα παρουσιαστεί αυξημένη χωρίς ουσιαστικά να είναι πραγματική. Άλλο σημαντικό πρόβλημα είναι η μέτρηση όλων αυτών των χαρακτηριστικών και ιδιαίτερα των ποιοτικών περιβαλλοντικών χαρακτηριστικών. Από την παραπάνω συζήτηση προκύπτει ότι η εκτίμηση της συνάρτησης f ( Μ, Π, Κ, Α1,..., Α n ) είναι μία πολύπλοκη και πολύ ευαίσθητη διαδικασία που χρειάζεται μεγάλη προσοχή. Ας υποθέσουμε ότι έχουν γίνει όλα τα απαραίτητα βήματα και έχουμε μία πολύ καλή εκτίμηση της τιμής ως συνάρτησης των διαφόρων χαρακτηριστικών. Αλλά για να μπορέσουμε να προσδιορίσουμε την προθυμία των νοικοκυριών να πληρώσουν (WTP) για το κάθε περιβαλλοντικό χαρακτηριστικό θα πρέπει να προχωρήσουμε ένα βήμα παραπέρα, καθώς τα διάφορα νοικοκυριά έχουν διαφορετικά χαρακτηριστικά και εισόδημα. Η εκτίμηση της συνάρτησης f ( Μ, Π, Κ, Α1,..., Α n ) μας δίνει την αθροιστική WTP όλων των νοικοκυριών. Ας υποθέσουμε ότι το διάγραμμα 9.2. μας δίνει τη σχέση μεταξύ της τιμής της ιδιοκτησίας και ενός από τα περιβαλλοντικά χαρακτηριστικά, για παράδειγμα καθαρότητα του ατμοσφαιρικού αέρα Α k. r 2 P H2 P H1 r 1 0 A k1 A k2 A k Οικονομικά του Περιβάλλοντος Ε. Σαρτζετάκης 138

9 Διάγραμμα 9.2. Σχέση τιμής κατοικίας και ποιότητας ατμοσφαιρικού αέρα Καθώς η ποιότητα του ατμοσφαιρικού αέρα βελτιώνεται, από A k1 σε A k2, η τιμή της ιδιοκτησίας αυξάνει, από P H1 σε P H2, αλλά με μειούμενο ρυθμό, όπως είχαμε παρατηρήσει και προηγουμένως. Δηλαδή r 1 < r 2. Στο διάγραμμα 9.3. παρουσιάζουμε τη σχέση της κλίσης της καμπύλης P H (A k ) ως προς την ποιότητα του ατμοσφαιρικού αέρα, A k. Καθώς η κλίση της P H (A k ) μειώνεται με την αύξηση της A k, η κλίση της καμπύλης D Ak είναι αρνητική. Η καμπύλη αυτή μας δίνει τη συνολική ζήτηση τιμών των νοικοκυριών για το χαρακτηριστικό A k. d 2 Ak r 1 Α Γ d 1 Ak r 1 B Δ D Ak 0 Α k1 Διάγραμμα 9.3. Εκτίμηση WTP με τη μέθοδο των ποιοτικών χαρακτηριστικών Εάν όλα τα νοικοκυριά είχαν ίδιες προτιμήσεις και ίδιο εισόδημα τότε η ζήτηση του κάθε νοικοκυριού για το περιβαλλοντικό χαρακτηριστικό A k θα συνέπιπτε με την καμπύλη D Ak. Στην περίπτωση όμως που τα νοικοκυριά διαφέρουν μεταξύ τους τότε η D Ak έχει απλώς ένα κοινό σημείο με την πραγματική καμπύλη ζήτησης κάθε κατηγορίας νοικοκυριών. Για να μπορέσουμε να εκτιμήσουμε τις συναρτήσεις ζήτησης της κάθε κατηγορίας νοικοκυριών θα πρέπει πρώτα να δημιουργήσουμε αυτές τις κατηγορίες, βασισμένοι σε κάποια χαρακτηριστικά όπως εισόδημα, ηλικία, μέγεθος οικογένειας, εκπαίδευση κλπ. Αφού προσδιοριστούν τα χαρακτηριστικά των νοικοκυριών που επηρεάζουν τις προτιμήσεις τους θα πρέπει να εκτιμήσουμε τη συνάρτηση: ( Α, Ι, Ε, Η Ο) r = φ, k όπου Ι είναι το εισόδημα, Ε η εκπαίδευση, Η η ηλικία και Ο το μέγεθος της οικογένειας και r είναι η εκτίμηση από τη συνάρτηση f ( Μ, Π, Κ, Α1,..., Α n ). Χρησιμοποιώντας τα αποτελέσματα της εκτίμησης της παραπάνω συνάρτησης μπορούμε να αξιολογήσουμε μία βελτίωση της ποιότητας του ατμοσφαιρικού αέρα. Ας υποθέσουμε ότι η ποιότητα του ατμοσφαιρικού αέρα βελτιώνεται από A k1 σε A k2. Α k2 Α k Οικονομικά του Περιβάλλοντος Ε. Σαρτζετάκης 139

10 Η αύξηση στο συνολικό πλεόνασμα των καταναλωτών θα είναι ίση με τη γραμμοσκιασμένη περιοχή που περικλείεται από τα σημεία ΑΒΓΔ στο Διάγραμμα 9.3., η δε περιοχή αυτή ισούται με το άθροισμα των μεταβολών στα πλεονάσματα όλων των καταναλωτών ΜΕΘΟΔΟΣ ΤΗΣ ΕΞΑΡΤΗΜΕΝΗΣ ΑΠΟΤΙΜΗΣΗΣ (CONTINGENT VALUATION METHOD, CVM) Η βασική ιδέα της μεθόδου της εξαρτημένης αποτίμησης είναι πολύ απλή. Εάν δεν υπάρχουν αγορές στις οποίες τα άτομα αποκαλύπτουν την προθυμία τους να πληρώσουν μέσω των τιμών, τότε ρώτησε τα απευθείας. Με τη μέθοδο αυτή ο ερευνητής ρωτά, απευθύνοντας ερωτηματολόγια, τα άτομα πόσο θα επιθυμούσαν να πληρώσουν για να έχουν κάποιο περιβαλλοντικό όφελος ή κάποια αποζημίωση θα δεχόταν για να αποδεχθούν ένα περιβαλλοντικό κόστος. Εκτός από τον δειγματοληπτικό έλεγχο μέσω ερωτηματολογίων θα μπορούσαν επίσης να χρησιμοποιηθούν και πειραματικές μέθοδοι για την αποκάλυψη των WTP και WTA. Η μέθοδος αυτή μπορεί να εφαρμοστεί και σε περιπτώσεις που η μέθοδος των ποιοτικών χαρακτηριστικών δε μπορεί να εφαρμοστεί καθώς είναι δύσκολο να διαχωριστούν τα περιβαλλοντικά χαρακτηριστικά. Επίσης η μέθοδος CVM μπορεί να εφαρμοσθεί για την εκτίμηση αξιών μη χρήσης (ή παθητικής χρήσης). Η χρήση της μεθόδου CVM, παρά τα όποια διάφορα προβλήματα που παρουσιάζει και τα οποία θα συζητήσουμε παρακάτω, έχει πολλές εφαρμογές τόσο στην εκτίμηση αξιών χρήσης όσο κυρίως αξιών μη χρήσης και έχει βοηθήσει σημαντικά στην εκτίμηση των ωφελειών που προκύπτουν από περιβαλλοντικά αγαθά και υπηρεσίες. Επίσης σε θεωρητικό επίπεδο υπάρχει μεγάλο ενδιαφέρον και η μέθοδος συνεχώς βελτιώνεται Μεθοδολογία Ξεκινώντας μία μελέτη υποθετικής αποτίμησης είναι πολύ σημαντικό να προσδιορίσουμε το περιβαλλοντικό αγαθό ή υπηρεσία που θέλουμε να αξιολογήσουμε. Στο παράδειγμα της λίμνης Κορώνειας θα πρέπει να διευκρινίσουμε εάν το περιβαλλοντικό αγαθό είναι η θέα της λίμνης η οποία έχει πλέον αλωθεί, ή είναι οι δραστηριότητες αναψυχής που έχουν περιοριστεί ή χαθεί τελείως, ή τέλος είναι η μειωμένη δυνατότητα της να δεχθεί τα διάφορα είδη αποδημητικών πτηνών και άλλων μορφών άγριας ζωής. Επίσης πολύ σημαντικό στάδιο είναι ο σαφής προσδιορισμός του τι ακριβώς θα καλούνταν ο καταναλωτής να πληρώσει. Για παράδειγμα, θα μπορούσε η έρευνα να αφορά την εκτίμηση του ποσού που τα άτομα διατίθενται να πληρώσουν για να βελτιωθεί η περιβαλλοντική κατάσταση της λίμνης Κορώνειας. Στην περίπτωση αυτή θα μπορούσαν να ερωτηθούν πόσο θα ήταν διατεθειμένοι να πληρώσουν για να επισκεφθούν το πάρκο της λίμνης Κορώνειας μετά την περιβαλλοντική της αποκατάσταση. Τέλος, είναι σημαντικό να προσδιοριστεί ο σημαντικός πληθυσμός που επηρεάζεται έτσι ώστε να εκτιμηθεί η συνολική προθυμία πληρωμής. Για παράδειγμα, η περιβαλλοντική βελτίωση της λίμνης Κορώνειας αφορά μόνο στους κατοίκους της γύρω περιοχής, ή στους κατοίκους ολόκληρου του νομού ή ακόμη και στους επισκέπτες από ολόκληρη την Ελλάδα; Συνοψίζοντας την μέχρι τώρα ανάλυση θα πρέπει πρώτα να προσδιορισθεί το αγαθό, θα πρέπει να εκτιμηθεί η μέση WTP και ο τρόπος με τον οποίο θα πληρώνουν τα άτομα (τέλη χρήσης ή ακόμα και φορολογία) και τέλος ο πληθυσμός στον οποίο αφορά το υπό εξέταση περιβαλλοντικό αγαθό. Οικονομικά του Περιβάλλοντος Ε. Σαρτζετάκης 140

11 Αφού γίνουν τα παραπάνω βήματα, θα πρέπει να επιλεγεί η μέθοδος με την οποία θα αποκτηθούν οι πληροφορίες. Η πιο απλή και με μεγαλύτερη ανταπόκριση μέθοδος είναι αυτή των τηλεφωνικών συνεντεύξεων. Αλλά η μέθοδος αυτή είναι σχετικά πιο ακριβή και δεν επιτρέπει τη χρήση οπτικού υλικού, όπως για παράδειγμα φωτογραφιών οι οποίες μπορούν να βοηθήσουν τους ερωτώμενους να κατανοήσουν το πρόβλημα ρύπανσης της λίμνης Κορώνειας (στο συγκεκριμένο παράδειγμα που αναφερθήκαμε). Μία άλλη μέθοδος είναι η αποστολή ερωτηματολογίων ταχυδρομικά ή οποία έχει μικρότερο κόστος και επιτρέπει τη χρήση οπτικού υλικού, αλλά έχει συνήθως μικρά ποσοστά ανταπόκρισης. Επίσης, με τη μέθοδο αυτή δε δίνεται η δυνατότητα να δοθούν διευκρινήσεις στους ερωτώμενους. Η πλέον αποτελεσματική και αξιόπιστη μέθοδος είναι αυτή των προσωπικών συνεντεύξεων αλλά είναι επίσης και η πλέον ακριβή. Πολύ σημαντικό στοιχείο είναι επίσης και η επιλογή του δείγματος στο οποίο θα απευθυνθούν τα ερωτηματολόγια. Το δείγμα θα πρέπει να είναι αντιπροσωπευτικό του συνολικού πληθυσμού έτσι ώστε να μη δημιουργηθούν συστηματικά λάθη δειγματοληψίας. Για παράδειγμα, εάν τα ερωτηματολόγια απευθυνθούν κυρίως στα μέλη περιβαλλοντικών οργανώσεων είναι σίγουρο ότι η εκτίμηση της WTP θα είναι πολύ υψηλότερη από τη μέση WTP του πληθυσμού. Ένα ακόμη πρόβλημα που μπορεί να προκύψει είναι το συστηματικό λάθος από την άρνηση της απάντησης των ερωτηματολογίων. Αν για παράδειγμα τα άτομα που αρνούνται να συμπληρώσουν το ερωτηματολόγιο ανήκουν συστηματικά στην ομάδα του πληθυσμού που αδιαφορεί για τα περιβαλλοντικά προβλήματα και έχει χαμηλότερη WTP, τότε η εκτίμηση της WTP θα είναι υψηλότερη από την πραγματική του πληθυσμού. Ένα ακόμη στοιχείο στο οποίο θα πρέπει να δοθεί η απαιτούμενη προσοχή είναι η διατύπωση της ερώτησης για το ποσό που διατίθεται να πληρώσει το κάθε άτομο. Θα μπορούσε να είναι μία ανοικτού τύπου ερώτηση (open ended) η οποία να αφήνει τον ερωτώμενο να προσδιορίσει ελεύθερα την τιμή την οποία διατίθεται να πληρώσει. Εναλλακτικά θα μπορούσε να προσδιορίζει μία συγκεκριμένη τιμή (closed ended) την οποία ο ερωτώμενος καλείται να δεχθεί ή να απορρίψει. Το ποσοστό των ερωτώμενων οι οποίοι δέχονται να πληρώσουν το συγκεκριμένο ποσό (ή ποσά) χρησιμοποιείται για να προσδιοριστεί η μέση WTP του πληθυσμού. Οι ερωτήσεις που προσδιορίζουν συγκεκριμένες τιμές έχουν το πλεονέκτημα ότι γίνονται πιο εύκολα αντιληπτές από τους ερωτώμενους και μπορούν να απαντηθούν εύκολα, καθώς τα άτομα είναι συνηθισμένα στο να δέχονται ή να απορρίπτουν συγκεκριμένες τιμές στις αγορές. Για τους λόγους αυτούς η ανταπόκριση είναι μεγαλύτερη όταν διατυπώνονται ερωτήσεις με συγκεκριμένες τιμές. Μετά τη συμπλήρωση των ερωτηματολογίων μπορούμε να προχωρήσουμε στον υπολογισμό της μέσης WTP ή της μέσης WTA, ανάλογα με την ερώτηση που έχουμε κάνει. Στην περίπτωση που δεν έχουν οριστεί συγκεκριμένες τιμές, θα πρέπει με προσοχή να αποκλειστούν απαντήσεις οι οποίες ξεφεύγουν κατά πολύ από τον κύριο όγκο των απαντήσεων. Για παράδειγμα, εάν το μεγαλύτερο ποσοστό των απαντήσεων στην ερώτηση: «Πόσο θα ήσασταν διατεθειμένοι να πληρώσετε για την είσοδο στους χώρους αναψυχής μετά τη βελτίωση του περιβάλλοντος στη λίμνη Κορώνεια, γνωρίζοντας ότι τα έσοδα θα διατεθούν για έργα προστασίας του περιβάλλοντος της λίμνης;» κυμαίνεται μεταξύ 10 και 50 ευρώ και υπάρχουν μερικές μεμονωμένες απαντήσεις στα ευρώ τότε αυτές θα πρέπει να αποκλειστούν. Οικονομικά του Περιβάλλοντος Ε. Σαρτζετάκης 141

12 Έχοντας εκτιμήσει τη μέση τιμή της WTP μπορούμε να υπολογίσουμε την καμπύλη ζήτησης του περιβαλλοντικού αγαθού. Η συνάρτηση ζήτησης (αντίστροφη) θα είναι της μορφής WTPA k ( Ι, Ε, Η Α ) = f, όπου Ι είναι το εισόδημα, Ε η εκπαίδευση, Η ηλικία και Α k το υπό εξέταση περιβαλλοντικό αγαθό. Έχοντας όλα τα απαραίτητα στοιχεία από τα ερωτηματολόγια μπορούμε πλέον να εκτιμήσουμε την παραπάνω συνάρτηση. Η παραπάνω συνάρτηση ονομάζεται συνάρτηση αξιολόγησης (valuation function) και συνδέει τα δημογραφικά στοιχεία των ερωτώμενων με τις WTP τους. Αφού γίνει η εκτίμηση της παραπάνω συνάρτησης τα αποτελέσματα μπορούν να χρησιμοποιηθούν για να υπολογιστεί το συνολικό πλεόνασμα των καταναλωτών το οποίο θα είναι κατά προσέγγιση ίσο με την συνολική WTP Αξιολόγηση της μεθόδου Η μέθοδος της Υποθετικής Αποτίμησης παρουσιάζει κάποια σημαντικά προβλήματα, τα οποία επιγραμματικά είναι τα εξής: Η υποθετική φύση της αγοράς την οποία διαμορφώνει ο ερευνητής μέσο του ερωτηματολογίου και καλεί τους ερωτώμενους να απαντήσουν. Ο ερωτώμενος πολύ δύσκολα μπορεί να αντιληφθεί το συνολικό πλαίσιο στον λίγο χρόνο που θα ασχοληθεί με την απάντηση του ερωτηματολογίου. Επίσης απαντά υποθετικά γνωρίζοντας ότι οι απαντήσεις του δεν θα έχουν άμεση επίπτωση στην χρηματοοικονομική του κατάσταση. Υπάρχει σημαντική πιθανότητα για δημιουργία συστηματικών λαθών λόγο στρατηγικών απαντήσεων. Οι ερωτώμενοι, εάν θεωρήσουν ότι η απάντησή τους θα τους επιβαρύνει χρηματικά, μπορεί να απαντήσουν σκεφτόμενοι στρατηγικά και ως εκ τούτου να μην αποκαλύψουν την πραγματική τους προθυμία να πληρώσουν. Τέτοιες συμπεριφορές είναι αναμενόμενες και τις έχουμε συζητήσει στα πλαίσια των κοινόκτητων πόρων και της συμπεριφοράς του τζαμπατζή. Επίσης μπορούν να υπάρξουν συστηματικά λάθη σχεδιασμού του ερωτηματολογίου. Τέτοια συστηματικά λάθη έχουν να κάνουν (1) με την επίδραση που έχει η αρχική τιμή την οποία καλούνται να αποδεχτούν ή να απορρίψουν οι ερωτώμενοι (starting point bias) και (2) με την επιλογή της μεθόδου πληρωμής (vehicle bias), καθώς οι απαντήσεις εξαρτώνται από το εάν η μέθοδος πληρωμής είναι κάποιο τέλος χρήσης ή κάποιος φόρος. Επίσης μπορεί να εμφανιστούν συστηματικά λάθη πληροφόρησης καθώς οι απαντήσεις που δίνουν οι ερωτώμενοι εξαρτώνται από τον όγκο της πληροφορίας που τους μεταβιβάζεται. Τέλος, μπορεί να δημιουργηθούν λειτουργικά συστηματικά λάθη (operational bias) στις περιπτώσεις που οι ερωτώμενοι δεν γνωρίζουν καθόλου το αγαθό το οποίο καλούνται να αξιολογήσουν. k Οικονομικά του Περιβάλλοντος Ε. Σαρτζετάκης 142